Көркем проза тіліндегі кейбір кірме сөздердің қолданылуы

Қазіргі қазақ жазба тілінің даму барысы мен қалыптасу, өркендеп өсу тарихында қалыптасып кеткен шетел тілдерінің элементтері аз емес. Олар иініне қарай арнайы айтылып та жүр. Мысалы, Рабиға Ғалиқызы Сыздықтың еңбектерінде мұндай сөздер өз алдына бөлініп, жеке қарастырылады.
Қазақ тілінде кірме сөздердің бір қабаты – араб, парсы сөздері. Бұл сөздер тілімізге енгеннен кейін о бастағы тұлғасында қалып қоймай, уақыт талабына сай мағыналық, тұлғалық өзгерістерге ұшырап, жаңа сөздердің тууына негіз болып отырған.
Тіліміздегі араб, парсы кірме сөздері тілдің тарихи даму барысында мағыналық, дыбыстық терең өзгерістерге түсіп отырған. Қазақ тілін теориялық тұрғыдан терең зерттеуді бастаған атақты ғалым Қ.Жұбанов: «Арабско-персидские слова, проникавшие в казахский язык, в условиях своеобразных общественных отношений у казахов не могли оставаться в более или менее чистом виде, а подвергались сильному звуковому изменению, часть приводившему к невозможности узнать их арабско-персидское происхождение», - дейді. [1,13].
Академик Н.Сауранбаевтың пікірінше, шығыс тілдерінен қамтылған сөздер қазақ тілінің ішкі тұрақты заңына бағынып қазақыланып кеткен. Олардың қазақыланғандығы соншалық – қазіргі қазақ тілінде қазақ тілінің сөздік құрамындағы қазақ сөзі деп түсінеді. [2,6]
Қазақ тілі түркі тілдерінен бөлініп, өз алдына отау тігіп, жүзеге шыққанда жалпы түркі тілдерінен кірме сөздердің белгілі бір пайызын иемденіп кеткен болуы керек. Бертінірек келгенде көрші-қолаң отырған туысқан тілдермен ауыс-түйіс жүргізіп, одан қайсы бір сөзді алып та, өз сөздерін беріп те күн көрген. Осындай байланыс, қарым-қатынас негізінде халық тілінің кірме сөздер қоры жасалып, қалыптасқан. Енді біз солардың Ш.Мұртаза шығармаларында кездесетін бағзы бір түрлеріне тоқталып өтейік:
«Бір пәс». Бұл тіркес уақыт, мезгіл, момент мағыналарын береді. Мысалы, «Рысқұлов екі-үш жаңғақ шағып, қант орнына тістелеп отырып, шайды қою құйғызып, екі шынысын ішті де , екі қолын столға түгеп, дастарқандағы тандыр нан, мұздаған ет, піскен жұмыртқаға қадала қарап, тұнжырап бір пәс отырды да, орнынан жұлқына тұра берді» [3,204].
Қазақ тілінің орфографиялық сөздерінде (1978, 2001 ж.) пәс сөзінің уақыт, мезгілін білдіретін мағынасы аталмай қалған, онда тек пәс-тің екінші мағынасы ғана көрсетілген: (пәс баға, пәс жұмыс, пәстеу, пәс болу, пәс бас киім). Өзбек тілінде пәс сөзі жиі қолданылады: пас-бир пас (разговорное – один момент, миг, мгновение) [4,321].
Бұл сөз парсы тілінен ауысқан болу керек, онда ол уақыт , мезгіл мағынасын беруі бергенмен, дәл қазіргі қазақ тіліндегіндей емес: пәс (после, потом, итак, следовательно) [5,94]. Әрине бір тіл мен екінші тілдің арасында ауыс-түйіс араласып жүрген сөздердің мағынасы барынша тұрақты болып қалуы міндетті емес. Олар әр халықтың талап тілегіне сай қолдану орайына, жұмсалу иініне қарай азды-көпті жаңа мағына алып, өзіндік ұғымын өзгертіп отырады. Алысып келген сөз ендігі жерде туған тілдің лексемасы ғана емес, кірген тілдің белгілі бір элементі болып қызмет атқаруға тиісті, сонда ғана ол сіңісіп кете алады.

1. Жұбанов К. Исследования по казахскому языку. – Алматы,1996 ж.
2. Сауранбаев Н. Проблемы казахского языкознания. Алматы, 1987ж.
3. Мұртазаев Ш. Жұлдыз көпір. – Алматы, «Мектеп» 1991ж.
4. Узбекча-русча луғат. – Москва, 1959 ж.
5. Омарбеков С. География фонетических различий казахской речи (сравнительный аспект системы согласных). – Алматы: «Рауан», 1992 ж.
6. Рүстемов Л.З.Араб-иран кірме сөздерінің қазақша-орысша сөздігі. – Алматы, 1989
7. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Морфология. – Москва: «Наука», 1988 г.
8. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы: «Ғылым», 1954 ж.
9. Мұртазаев Ш. Мылтықсыз майдан. Повестер мен әңгімелер. – Алматы: «Жазушы», 1997 ж.
10. Аманжолов С. Вопросы диалектологии и историии казахского языка. – Алматы, 1959 г.
11. Қарақалпақша-русша созлик. – Москва, 1958 ж.
12. Оңдасынов Н.Д. Арабша-қазақша түсіндірме сөздік. – Алматы: «Мектеп», 1969 ж.
13. Орысша-қазақша сөздік. 2-т. Алматы, ҚСЭЭ, 1981 ж.