Түркі тілдерінің фонетикалық жүйесі
1 Моңғолдар дәуірі
2 «Әл . Қағанин әл.күллия ли.дабт ел.лұгат ат.түркййа»
3 ЖАҢА ТҮРКІ ДӘУІРІ
4 ЕҢ ЖАҢА ДӘУІР
5 ТҮРКІ ТІЛДЕРІНІҢ КЛАССИФИКАЦИЯСЫ
6 А.Н.САМОЙЛОВИЧТІҢ КЛАССИФИКАЦИЯСЫ
7 А.Н.БАСКАКОВТЫҢ КЛАССИФИКАЦИЯСЫ
2 «Әл . Қағанин әл.күллия ли.дабт ел.лұгат ат.түркййа»
3 ЖАҢА ТҮРКІ ДӘУІРІ
4 ЕҢ ЖАҢА ДӘУІР
5 ТҮРКІ ТІЛДЕРІНІҢ КЛАССИФИКАЦИЯСЫ
6 А.Н.САМОЙЛОВИЧТІҢ КЛАССИФИКАЦИЯСЫ
7 А.Н.БАСКАКОВТЫҢ КЛАССИФИКАЦИЯСЫ
М.Қашқари-түркі тілдерінің фонетикалық жүйесінде, грамматикалық құрылымын да жетік білген Бірақ автор өз еңбегіңде түркі тілдерінің морфологиясы туралы сәл ғана мәлімет береді де, синтаксис туралы сөз қылмайды. Бұл әрекетін грамматика мәселесін екінші еңбегіңде қарастыруына байланысты деп түсіндіріп, ол еңбегінің атын да атайды. «Китаб-и джавахир ан-нахв фи лұғат ит-түрік» («Түркі тілдері синтаксисіне тиісиі гаухарлар»). М.Қашқаридің екі еңбегі болғандығын XIV ғасырда өмір сүрген Мысыр тарихшысы Бадриддин Айни да айтқан Өкінішке орай аталмыш еңбек біздің заманымызға жетпей жоғалған.
«Диуани лұғат ит-түрік» еңбегі үш кітаптан тұрады М.Қашқари оны 8 бөлікке бөліп жазған: 1)хамза кітабы, 2)сәлім кітабы, 3)музағаф кітабы, 4) мисаль кітабы, 5) үш әріпті кітап, 6)төрт әріпті кітап, 7)мұрын жолды дыбыстар кітабы, 8) қос дауыссыз дыбысты кітап. Әр кітап сайын (тараулар болуы керек - О.Б.) берілген мысалдар есім және етістік болып бөлінген.
Мазмүны жағынан «Диуан» сол замандағы түркілердің қоғамдық өмірінен, рухани дүииесінен түрлі мәлімет бере алатын материалдарға толы. Оларды академик А.Н.Кононов төмендегідей бес салаға бөліп көрсетеді.
1) түркі халқының әр тайпасына тән сөздік қор;
2) түркі тайпаларының мекен-қоныстары туралы мәліметтер;
3) түркі тілдерін топтастыру (классификация);
4) түркі тілінің тарихи фонетикасы мен тарихи грамматикасы туралы мәліметтер
5) түркілердің тарихы, географиясы, этнографиясы, поэзиясы мен фольклоры туралы мәліметтер.
М.Қашқари өз еңбегіңде тек түркі тіліне ғана тән сөздерді қамтуға тырысқан. Түркі тілдері материалдары оғыз тілімен салыстырылып беріледі. М.Қашқаридің «Диуани лұғат ит-түрік» туындысы - түркі халықтары тілдерінің тарихи диалектологиясы бойынша баға жетпес еңбек. Сондықтан, араға он ғасырға жуық уақыт салса да, ол өз мамаңызын жоғалтқан емес.
«Диуани лұғат ит-түрікте» 29 түркі тайпасының аты аталады. 110 жер-су атына, 40 ел мен тайпа атауына араб тілінде түсініктеме беріледі. Кітапта екі және төрт жолдық 242 шумақ бәйіт пен 262 мақал -мәтел мысал ретіңде пайдаланылған Олардың 875 сөзі мен 60 мақал-мәтелі казақ тіліне қаз-қалпыңда сәйкес келеді.
«Диуанда» М.Қашқари түркі тілдеріне ең алгаш рет классификация жасайды. Ол түркі тілдерін орналасу террториясына қарай терістік және түстік тілдері деп бөледі. Солтүстік тілдеріне печенек, қыпшақ, оғыз, йемек, башқұрт, басмыл, қақ ябаку, татар және қырғыз тілін онтүсгік тілдеріне шігіл, mухcu, ягма, ығрақ, чаруқ, чомыл, ұйғыр, қытай, табғач тілдерін жатқызады. Бірақ ғұлама тілдерді бөлуде олардың тазалығы мен басқа тілдер әсерінен бүліне бастағанын негізге алады. Соның нәтижесінде, басқа тайпалардың ықпалына түспеген таза түркіше сөйлейтін тайпалар қатарына қырғыз, оғыз, қыпшақ, mухcu, шігіл, чаруқ, ығрақ тайпаларын жатқызады. Басқа тайпалар тілін иран, парсы, араб тілдерімен араласып кеткен деп түсіндіреді. Түркі тілдерінің ішінен ең жеңілі оғыз тілі, ең дәлі мен икемдісі яғма, түкен тайгаларының және Іле, Ертіс өзендсрі бойына мекендейтін ұйғырлардың тілі делінген.
«Диуани лұғат ит-түрік» еңбегі үш кітаптан тұрады М.Қашқари оны 8 бөлікке бөліп жазған: 1)хамза кітабы, 2)сәлім кітабы, 3)музағаф кітабы, 4) мисаль кітабы, 5) үш әріпті кітап, 6)төрт әріпті кітап, 7)мұрын жолды дыбыстар кітабы, 8) қос дауыссыз дыбысты кітап. Әр кітап сайын (тараулар болуы керек - О.Б.) берілген мысалдар есім және етістік болып бөлінген.
Мазмүны жағынан «Диуан» сол замандағы түркілердің қоғамдық өмірінен, рухани дүииесінен түрлі мәлімет бере алатын материалдарға толы. Оларды академик А.Н.Кононов төмендегідей бес салаға бөліп көрсетеді.
1) түркі халқының әр тайпасына тән сөздік қор;
2) түркі тайпаларының мекен-қоныстары туралы мәліметтер;
3) түркі тілдерін топтастыру (классификация);
4) түркі тілінің тарихи фонетикасы мен тарихи грамматикасы туралы мәліметтер
5) түркілердің тарихы, географиясы, этнографиясы, поэзиясы мен фольклоры туралы мәліметтер.
М.Қашқари өз еңбегіңде тек түркі тіліне ғана тән сөздерді қамтуға тырысқан. Түркі тілдері материалдары оғыз тілімен салыстырылып беріледі. М.Қашқаридің «Диуани лұғат ит-түрік» туындысы - түркі халықтары тілдерінің тарихи диалектологиясы бойынша баға жетпес еңбек. Сондықтан, араға он ғасырға жуық уақыт салса да, ол өз мамаңызын жоғалтқан емес.
«Диуани лұғат ит-түрікте» 29 түркі тайпасының аты аталады. 110 жер-су атына, 40 ел мен тайпа атауына араб тілінде түсініктеме беріледі. Кітапта екі және төрт жолдық 242 шумақ бәйіт пен 262 мақал -мәтел мысал ретіңде пайдаланылған Олардың 875 сөзі мен 60 мақал-мәтелі казақ тіліне қаз-қалпыңда сәйкес келеді.
«Диуанда» М.Қашқари түркі тілдеріне ең алгаш рет классификация жасайды. Ол түркі тілдерін орналасу террториясына қарай терістік және түстік тілдері деп бөледі. Солтүстік тілдеріне печенек, қыпшақ, оғыз, йемек, башқұрт, басмыл, қақ ябаку, татар және қырғыз тілін онтүсгік тілдеріне шігіл, mухcu, ягма, ығрақ, чаруқ, чомыл, ұйғыр, қытай, табғач тілдерін жатқызады. Бірақ ғұлама тілдерді бөлуде олардың тазалығы мен басқа тілдер әсерінен бүліне бастағанын негізге алады. Соның нәтижесінде, басқа тайпалардың ықпалына түспеген таза түркіше сөйлейтін тайпалар қатарына қырғыз, оғыз, қыпшақ, mухcu, шігіл, чаруқ, ығрақ тайпаларын жатқызады. Басқа тайпалар тілін иран, парсы, араб тілдерімен араласып кеткен деп түсіндіреді. Түркі тілдерінің ішінен ең жеңілі оғыз тілі, ең дәлі мен икемдісі яғма, түкен тайгаларының және Іле, Ертіс өзендсрі бойына мекендейтін ұйғырлардың тілі делінген.
М.Қашқари-түркі тілдерінің фонетикалық жүйесінде, грамматикалық құрылымын
да жетік білген Бірақ автор өз еңбегіңде түркі тілдерінің морфологиясы
туралы сәл ғана мәлімет береді де, синтаксис туралы сөз қылмайды. Бұл
әрекетін грамматика мәселесін екінші еңбегіңде қарастыруына байланысты деп
түсіндіріп, ол еңбегінің атын да атайды. Китаб-и джавахир ан-нахв фи лұғат
ит-түрік (Түркі тілдері синтаксисіне тиісиі гаухарлар). М.Қашқаридің екі
еңбегі болғандығын XIV ғасырда өмір сүрген Мысыр тарихшысы Бадриддин Айни
да айтқан Өкінішке орай аталмыш еңбек біздің заманымызға жетпей жоғалған.
Диуани лұғат ит-түрік еңбегі үш кітаптан тұрады М.Қашқари оны 8
бөлікке бөліп жазған: 1)хамза кітабы, 2)сәлім кітабы, 3)музағаф кітабы, 4)
мисаль кітабы, 5) үш әріпті кітап, 6)төрт әріпті кітап, 7)мұрын жолды
дыбыстар кітабы, 8) қос дауыссыз дыбысты кітап. Әр кітап сайын (тараулар
болуы керек - О.Б.) берілген мысалдар есім және етістік болып бөлінген.
Мазмүны жағынан Диуан сол замандағы түркілердің қоғамдық өмірінен,
рухани дүииесінен түрлі мәлімет бере алатын материалдарға толы. Оларды
академик А.Н.Кононов төмендегідей бес салаға бөліп көрсетеді.
1) түркі халқының әр тайпасына тән сөздік қор;
2) түркі тайпаларының мекен-қоныстары туралы мәліметтер;
3) түркі тілдерін топтастыру (классификация);
4) түркі тілінің тарихи фонетикасы мен тарихи грамматикасы туралы
мәліметтер
5) түркілердің тарихы, географиясы, этнографиясы, поэзиясы мен
фольклоры туралы мәліметтер.
М.Қашқари өз еңбегіңде тек түркі тіліне ғана тән сөздерді қамтуға
тырысқан. Түркі тілдері материалдары оғыз тілімен салыстырылып беріледі.
М.Қашқаридің Диуани лұғат ит-түрік туындысы - түркі халықтары тілдерінің
тарихи диалектологиясы бойынша баға жетпес еңбек. Сондықтан, араға он
ғасырға жуық уақыт салса да, ол өз мамаңызын жоғалтқан емес.
Диуани лұғат ит-түрікте 29 түркі тайпасының аты аталады. 110 жер-су
атына, 40 ел мен тайпа атауына араб тілінде түсініктеме беріледі. Кітапта
екі және төрт жолдық 242 шумақ бәйіт пен 262 мақал -мәтел мысал ретіңде
пайдаланылған Олардың 875 сөзі мен 60 мақал-мәтелі казақ тіліне қаз-
қалпыңда сәйкес келеді.
Диуанда М.Қашқари түркі тілдеріне ең алгаш рет классификация
жасайды. Ол түркі тілдерін орналасу террториясына қарай терістік және
түстік тілдері деп бөледі. Солтүстік тілдеріне печенек, қыпшақ, оғыз,
йемек, башқұрт, басмыл, қақ ябаку, татар және қырғыз тілін онтүсгік
тілдеріне шігіл, mухcu, ягма, ығрақ, чаруқ, чомыл, ұйғыр, қытай, табғач
тілдерін жатқызады. Бірақ ғұлама тілдерді бөлуде олардың тазалығы мен басқа
тілдер әсерінен бүліне бастағанын негізге алады. Соның нәтижесінде, басқа
тайпалардың ықпалына түспеген таза түркіше сөйлейтін тайпалар қатарына
қырғыз, оғыз, қыпшақ, mухcu, шігіл, чаруқ, ығрақ тайпаларын жатқызады.
Басқа тайпалар тілін иран, парсы, араб тілдерімен араласып кеткен деп
түсіндіреді. Түркі тілдерінің ішінен ең жеңілі оғыз тілі, ең дәлі мен
икемдісі яғма, түкен тайгаларының және Іле, Ертіс өзендсрі бойына
мекендейтін ұйғырлардың тілі делінген.
Диуани лүғат ит-түрік - түркі тілдерінің тұңғыш салыстырмалы сөздігі
және түркі тілдері бойынша тұңғыш зерттеу кітабы. Үш кітаптан тұратын бүл
еңбекте түркі тайпаларының тілі бірінші рет ғылыми тұрғыдан жүйеленген.
Онда тек жеке сөздеррдің мағынасы ғана емсс, этимологаясы да түсіндіріледі.
Еңбектңц кұндылығы мен оның авторының түркітану ғылымындағы алатын орны
туралы ғалымдар берген баға да өте жоғары. Белгілі түркітанушы
А.Н.Самойлович М.Қашқариды XI ғасырдың Радловы деп бағаласа, А.Н.Баскаков
оны түркі тілдерін салыстыра зерттеудің пионері деп есептейді.
Құдатғу білік. Құтаю білігі деп аталатын кітап - парсы
философиялық поэззиясы дәстүрімен жазылған, 13000 жолдан құралған
дидактикалық дастан. Авторы - Баласұғын қаласының тұрғыны Жүсіп хас Хажиб
Баласұғын. Жазылу уақыты - 1069-1070 жылдар. Бізге дастанның бір данасы
көне ұйғыр алфавитімен және екі данасы араб алфавитімен жазылған 3
көшірмесі жетті Сақталған орындарына қарай ол көшірмелерді Вена, Каир,
Наманган варианттары деп атайады. Ұйғыр жазулы варианты 1439 жылы
көшірілсе, араб шрифтісімен жазылған варианттары XIV ғасырдың ІІ жартысында
және XVII ғасырдың аяғында жазылған. Егер М.Қашқаридің атақты Диуанын
түркі тілдері бойынша тұңғыш жазылған салыстырмалы-лингвистикалық ғылыми
еңбек деп есептесек, профессор Р.Сыздықов Ж.Баласұғынның Құдатғу білігін
түркі жазба әдеби тіліңде жазылған тұңғыш көркем шығарма деп бағалайды.
Құдатғу білік қай тілде жазылған деген сұраққа да түркітанушы ғалымдар
бірауыздан ортақ жауап бере алмайды. С.Е.Малов оны көне үйғыр, А.М.Щербак
қарлұқ, Г.Благова карлұқ-қыпшақ, А.Валидов қараханид, Ә.Нәжіп қарлұқ-ұйғыр
тілінде жазылған деген жорамалдар айтады. Құдатғу білік - көне ұйғыр
әдеби тілінің дәстүрін сақтай отырып, қарлұқ-ұйғыр әдеби тілінде жазылған
деген пікір - осы тұжырымдар ішіндегі тарихи және тілдік тұрғыдан шындыққа
жақыны.
Бұл еңбектерден басқа Карахандықтар дәуірінің соңғы жылдарында жарық
көрген тарихи-жазба ескерткіштер де бар. Оларға Қожа Ахмет Яссауидің ХП
ғасырдың ортасында жазған дінисофистік Диуани Хикмет (Даналық кітабы)
пен Яссауидің шәкірті Ахмед Юғнакидің һибат ул Хакайк (Ақиқат сыйы)
шығармалары жатады.
Ахмет Яссауи - Түркістан (Яса) каласын мекендеген, ХП ғасырдағы суфизм
ағымының ірі өкілі әрі ұраншысы. Өзі үгіттейтін идеялар қарапайым халық
жүрегіне оңай жету үшін ол еңбегін поэзия түрінде жазды. Яссауи Хикметтің
ең алдымен халыққа түсінікті болуын көздеді. Сондықтан болар, оның
хикметтері ел арасында әлі күнге ауызша да, жазбаша да сақталуда.
Хикметке өзінен бұрынғы шығармалар тілі әсер ете алмаған. Демек, шығарма
қарлүқ-ұйғыр тілдік дәстүріне қарама-қарсы тұра алатын тілде жазылған деп
топшылайды Ә.Нәжіп. Ондай тілге ол қыпшақ-оғыз тілін жатқызады. Яссауидің
негізгі тілі - қыпшақ тілі болса да, оғыз тілінің әсеріне ұшыраған дейді.
Демек, Хожа Ахмет Яссауи мұрасы - қазақ әдеби тілінің бастау көзі болып
танылуға тиіс деп санайды ғалым.
XI ғасырда селжүктер тайпалық одағы күшейеді де, Қарахаңдықтар
мемлекеті өз бабаларының жолын қуып, ішкі қарама-қайшылықтар мен тайпа
аралық соғыстар зардабына ұшырай бастайды. Осы кезеңде селжүктер тайпалық
одағына кірген оғыздар тайпасы да күшейе бастаған болатын. Олар
Қарахандықтар мемлекетін өзінің қол астына бағыңдырады. Оғыздар ХП ғасырда
Арменияны және Византияның меншігінде болып келген Батыс Азияны жаулап
алады. Осының негізіңде, бұл территорияда кейіннен Осман империясы пайда
болады.
Оғыздардың тарихи ескерткіштеріне Китаби дадем Коркут (Қорқыт ата
кітабы), Оғынаме еңбектері жатады. В.В.Радловтың айтуынша, Қорқьгг ата
кітабы моңғол дәуіріне дейін жазылса да, XV ғасырда толық қалыптасса
керек. Ал Оғызнаме Оғыз мемлекеті калыптаса бастаган кезеңде жазылған
Оғыздардың тарихи мұраларын селжүк ханы Сұлтан Веледтің (1226-1312), Ашық
Пашаның (1271-1332) шығармалары, Бурханидден Сивасскийдің (1345-1397)
Диуаны, авторы белгісіз жидақ, Ибн Бибі хроникасы (1421-1451) сияқты
еңбектер кіреді. Оғыздар тайпалық одағы мен олардың жазба мұралары оғыз-
қыпшақ диалектісінің Орта Азиядағы негізгі тілдердің біріне айналуына
себепші болды. Осының негізінде Қарахаңдықтар дәуірінде Орта Азияны
мекеңдеген түркі халықтарының әдеби тілінің дамуында екі түрлі бағыт -
шығыста қарлұқ-үйғыр диалектісі және батыста оғыз-қыпшақ диалектісі
негізінде даму бағыты болғандығы анық байқалады.
XI ғасырда қыпшақ (құмандар, половецтер) тайпалары шығыстан Оңтүстік-
Шығыс Еуропаға қарай жылжиды. Олар өз жолындағы печенектерді батысқа карай
ығыстыра бастайды. Печенектердің бір бөлігі мадиярлармен араласып кетсе,
екінші тобы бұлғарларға барып қосылады. Ал олардың үшінші тобы орыстармен
бірігіп, қыпшақтарға қарсы тұрды. Бірақ кейіннен печенектердің ол бөлігі
қыпшақ тайпасының құрамына сіңіп кетеді. Қыпшақтардың печенектерді ығыстыра
отырып меншіктеген даласы тарихта Дешті Қыпшақ деп аталады. Бүгінгі
территориялық өлшеммен алатын болсақ, Дешті Қыпшаққа Қазақстанның оңтүстік-
батысы, Еділ өзенінің төменгі сағасы, Қырым мен Дон далалары кіреді.
Моңғол дәуіріне дейінгі қыпшақ тілі туралы мәлімет беретін еңбектер
өте аз. Қыпшақ сөздері мен қьшшақ тайпалары туралы деректер М.Қашқаридің
Диуани лұғат ит-түрік еңбегінде ғана кездеседі Моңғол дәуіріне дейінгі
қыпшақгар мен олардың тілі туралы мәліметтер басқа халықтардың жазба
ескерткіштерінде жалқы есімдер мен топонимдер түрінде кездесіп отырады.
Сондай ескерткіштер қатарына орыстар мен мадиярлардың (венгрлер) ХІІІ
ғасырдағы тарихи-хроникалық жазбаларын және орыс халқының эпосы Игорь
полкы туралы сөзді жатқызуға болады.
Моңғолдар дәуірі
Орта түркі дәуіріне тән негізгі тарихи оқиға - моңғол шапқыншылығы.
Моңғол шапқыншылығы XІІІ ғасырда басталды. Шыңғыс хан 1215 жылы Пекинді
басып алғаннан кейін барлық әскерін Орта Азияға бағыттады. Шыңғыс әскері
Түркістан, Сырдария, Амудария, Хорезм, Самарқан жәие т.б. жерлердегі түркі
халықтарының гүлденген мәдениетін күл-талқан қылды. Моңғолдар өзінің
жолындағы түркі тайпаларын бағындыра отырып, қысқа мерзімде Отырарды,
Хорезмді, Орта Азияны, Хорасанды, Ауғанстанды, Солтүстік Индияны басып
алды. Жәбә ноян мен Сүбәдәй ноянның жасақтары Кавказга өтіп, қыпшақтар мен
орыстардың жасақтарын талқандай отырып, 1224 жылы Дешті Қыпшақты толық
басып алады. Тарихта өзінің дұрыс бағасын ала алмай келе жатқан осы кезең
мен моңғол шапқыншылығының түркілерлерге әсері туралы академик
В.В.Бартольдт: Моңғол шапқыншылығы моңғолдарға қарағанда түркілер
тағдырына көп ықпалын тигізді, -деп бағалайды.
Моңғол тайпаларының үстемдігін тек Шыңгыс хан кезеңімен ғана
байланыстыру дұрыс болмайды. Моңғол тайпалары өз үстемдігінің негізін X
ғасырларда орната бастаған еді. Олар осы кезеңде Солтүстік Қытайдан
оғыздарды ығыстырып шығарып, Жетісуға кірген болатын. Қара қытайлар деп
аталған моңғолдың осы тайпалық одағы ХП ғасырда Орта Азияда мемлекет құрған
болатын.
Моңғол дәуіріңде батыста атақты Алтын Орда мемлекеті қалыптасты. Жошы
ұлысына қарайтын бұл мемлекеттің құрамына Орыс жері, Бұлғария, Дешті
Қыпшақ, Қырым, Солтүстік Кавказ, Хорезм жері кірді. Алтын Орда мемлекетіиің
аса дәуірлеген уақыты – ХIII-ХІV ғасыр. XV ғасырда Алтын Орда үш хандықка -
Қырым хаңдығына (1420 ж.), Қазан хандығына (1433 ж.) және Астрахань
хандығына (1466 ж.) бөлшектенеді және оньң құрамынан көшпелі өзбектер
тайпалық одағы мен ноғайлар (маңғыт) бөлініп шығады. Ноғайлар XVI ғасырда
өздерінің мемлекеті - Ноғай Ордасын қалыптастырады.
Ноғай Ордасы. Алтьш Орданың ыдырауы мен Ақ Орданың әлсіреуі барысында
бүгінгі Қазақстан территориясында пайда болған құрылымдардың бірі - Ноғай
ордасы. Ноғай Ордасы Алтын Орданың құрамынан ХІІІ ғасырдың ІІ жартысында
бөлектене бастады. Бұл процесс XIV ғасырда өмір сүрген әмір Едігенің
тұсында жалғасып, оның баласы Нұр ад-диннің (1426-1440) кезінде аяқталды.
Ноғай ордасы XV ғасырда Алтын Орда құрамынан толық бөлініп шығады
Ноғай Ордасыңдағы үстем тайпа маңғыттар болды. Ноғай, Ноғай
ордасы, ноғайлықтар деген терминдер әдебиетте алғаш рет тек XVI ғасырда
ғана пайда болды. Оған дейін олар өздерін маңғыттармыз деп, ал өздерінің
ұлысын маңғыт жұрты деп атап келген. Оларды XVI ғасырға дейін көрші
халықтар да осылай таныды. Ногғй Ордасының негізгі аумағы Еділ мен Жайық
арасыңда, орталығы Сарайшық қаласы болды. Ноғайлар шығысында Жайықтың сол
жақ жағалауын бойлап көшіп жүрді. Олар солтүстік-шығыста Батыс Сібір
ойпатына, солтүстік-батыста Казанға, оңтүстік-батыста Арал мен Каспий
өңіріне, тіпті кейде Маңғыстау мен Хорезмге дейін барып жүрді XV ғасырдың
басында ноғайлар Сырдарияның орта ағысына дейін жетіп, Сырдариядан бекініс-
қалаларды жаулап алады. Мысалы, 1446 жылы маңғьгг Уақас би Үзкентті басып
алады. Ноғай Ордасының негізін Алтын Орда ханы Едіге калаған болып
есептеледі Бұл туралы деректер Абдіраззақ Самарқанидің, Ибн Арабшахтың,
Әбілғазының, Кадырғали Жалаиридің еңбектеріңде кездеседі. XIV ғасырдың
аяғында Алтын Орданың уақытша билеушісі болып тағайындалған Едіге 15 жыл
бойы (1396-1411) Алтын Ордадағы бар билікті өз қолына алады. Оның тікелей
басшылығымен Алтын Ордадан бөлектенген маңғыт жұрты XIV ғасырдағы Түркі
даласындағы ірі феодалдық құрылымдардың бірі болып саналады. Едіге өзінің
Ордасында 200 мыңнан астам атты әскер ұстаған Едіге басқарған Ноғай Ордасы
көрші ұлыстар өміріне де зор ықпалын тигізіп отырған. Ибн Арабшах Едігенің
20 шақты баласы болғандығын, әр баласының үлесінде белгілі бір жер мен
әскер болғандығын айтады. Тіпті Алтын Орда құрамынан бөлінген хандықтарға
Шыңғыс ұрпағынан шықкан әмірші тағайындаудың өзі Едіге ұрпақтарының
келісімінсіз іске асырылмаған. Ноғай Ордасының құрамына маңғыттармен қатар,
қоңырат, найман, арғын, қаңлы, алшын, қыпшақ, кенгерес, карлұқ, алаш, тама
сияқты рулар енген.
Ноғай ордасының Казақ хандықтарының калыптасуына үлкен әсері болды.
Қаракалпақ халқы да осы Орданың құрамына кірген халықтар негізінде пайда
болды. Бүгінгі танда Солтүстік Кавказда осы Орда құрамына кірген құмық,
балқар, қарашай халықтары тұрады.
Алтын Орда мемлекетінің негізгі тілі - түркі тілі болды. Бірақ Алтын
Орда дәуірінің халықтық тілі де, әдеби тілі де біркелкі жүйелі сипатта
болған жоқ. Ақсүйектер ұйғыр жазуы мен араб жазуына негізделген әдеби тілді
пайдаланды. XV ғасырдан кейін араб жазуын ғана қолданды. Сөз жоқ, Алтын
Орда әдеби тілінде, көбінесе, қыпшақ тілінің элеменгі басым болды. Бірақ
бұның өзі түркі халықтарының қоныстанған территориясына да байланысты
болып отырды. Мысалы, осы кезде Хорезмде дүниеге келген жазба
ескерткіштерде Алтын Орда әдеби тілінен гөрі шағатай әдеби тілінің дәстүрі
басымырақ. Ал батыста, Алтын Ордаға жақын маңнда жазылған шығармалар
тілінде қыпшақ тілі үстемдік құрды. Осы екі мәдени ағым мен тілдік дәстүр
негізінде орта түркі дәуірінде жазылган Алтын Орда дәуірі ескерткшігерін
екі топқа бөледі:
1. Алтын Орда шығыс жазба ескерткіштері;
2. Алтын Орда батыс жазба ескерткіштері. Бұл топқа Египет
қыпшақтары - мамлүктердің де тарихи жазба ескерткіштері енеді
Шығыс жазба ескерткіштері катарына оғыз-қыпшақ тіліңде XIV ғасырда
жазылған Хорезмидің Мұхаббат-намесі және Ибн Муханнаның Китаби хуллийат
ул-хайан ва хулват ул-лисан атты сөздігі кіреді. Шығыс жазба
ескерткіштері қатарына діни мазмұнда жазылған С.Бақырғалидің Хикмет (ХПІ
ғ.), Н.Рабғузидің Хисса сұл-анбия (1310 ж.) шығармаларын да жатқызуға
болады.
Хорезмидің Мұхаббат-намесі 1353 жылы Сыр бойында дүниеге келген.
Хорезми кітап авторының лақап аты болса керек. Бізге шығарманың ұйғыр және
араб жазуымен жазылған екі нұсқасы жетті. Шығарма 948 өлең жолынан, 474
бәйіттен, сүйіспеншілікке толы он бір намеден (хаттан) құралған. СИсаев
Хорезмидің Мұхаббат-намесінің тілін қазіргі қазақ тілінен онша алшақ емес
деп тұжырымдайды. Әрине еңбекті көне қазақ тіліндегі тарихи мұра деп айтуға
болмас. Дей түрғанмен, ғалымның жоғарыдағы топшылауы қазақ тілінің
Н.А.Баскаков айтқандай, тек бір тілдік группаға жататын тармақтан ғана
пайда болғандығы туралы теорияны жоққа шығарады.
Батыс жазба ескерткіштеріне Құтыптың Хұсрау мен Шырын поэмасы,
қыпшақ тілінде сөйлеген Львов армяндарының сот қағаздары, XIV ғасырда
жазылған қыпшақ ескерткіштерінің көлемдісі - Кодекс Куманикус сөздігі
жатады. Н.А.Баскаков бұл топқа мамлүк қыпшақтарының ескерткіштерін де
кіргізеді.
Кодекс Куманикус (Құмандар кітабы) - XIV ғасырдың басындағы қыпшақ
жазба ескерткіші. Еңбек құман қыпшақтары тілінде көне готикалық шрифтімен
жазылған.
Авторы белгісіз 1303 жылы 11 июльде жазылған деген дерек берілген.
Еңбектің түпнұсқасы 164 беттен тұрады. Қазір Италияның Венеция қаласындағы
Марк әулиенің шіркеуіндегі кітапханада сақтаулы.
Кодекс Кумаиикустың қолжазбасы екі бөлімнен тұрады. 1-бөлімде
төмендегідей материалдар берілген:
1) латынша-парсыша-құманша сөздік;
2) құман тіліндегі үстеулер және олардың латынша баламалары;
3) құман тіліндегі есімдер мен есімдіктердің септелу үлгісі және
олардың латынша баламалары;
4) лексикалық мағыналарына қарай 40 топқа бөлініп берілген латынша-
парсыша-құманша сөздік.
2-бөлімнің материалдары мынадай сипатта:
1) құманша-немісше-латынша сөздік;
2) құман тілінде жазылған мәтіндер;
3) латынша жазылған қүман тілінің қысқаша грамматикалық очеркі;
4) латын тіліңдегі бір етістіктің септелу үлгісі және латын
тіліндегі мәтіндер;
5) итальян тілінде жазылған өлеңдер.
Кодекс Куманикус 1783-1942 жылдар аралығында әр түрлі тілдерде 5 рет
жарық көрді Осы еңбектің негізінде қазақ тілінде ЭВМ-нің көмегімен құман
тілінің алфавиттік жиілік, кері алфавиттік жиілік және жиілік сөздіктері
жасалды. Зерттеушілер катарыңда белгілі қазақ ғалымы, түркітанушы
Ә.Қүрышжанов та бар.
Мамлүк қыпшақтарының хазба ескерткіштері. Батыс Алтын Орда
ескерткіштері қатарына мамлүктердің де тарихи ескерткіштері жатады.
Мамлүктер деп Египеттегі әскери құлдарды атаған. Бұларды кезінде арабтар
теңіз жолымен Қырым, Кара теңіз жағалауларына барған сапарларында сатып
алғанга ұқсайды. Мамлүк сөзі араб тілінде ақ құл ұғымын береді
Мамлүктер 1250 жылы Мысыр елінде үкіметті басып алады да, ХШ-ХІV ғасырларда
үкімет билігін қолдарына алады. Мамлүктердің Мысыр мемлекетінің тарихында
алатын өзіндік орны бар. Олар тарихта тұңғш рет моңғолдарды өздеріне
жібермей тоқтатады, кресшілерді Палестина мен Сириядан ығыстырып шығарады.
1516 жылы түріктер Сирия мен Египетті және Палестинаны басып алуына
байланысты мамлүктер өз биліктерін жояды. Алайда XVII ғасырдың аяғында
Осман империясы әлсіреген кезде, мамлүктер өздерінің билігін кайта
орнатады. Олардың ел билігінен түбегейлі айрылуы - XIX ғасыр. Египет
патшасы Мүхамед Әли олардың жерін тартып алады да, билерін сарайына алдап
шақырып, қырып тастайды. Мамлүктер ел баскару жүйесіне өзгерістер енгізіп,
жер суландырумен айналысып, Мысыр мәдениетіне түркі мәдеииетін араластыра
дамытып, тамаша үлгідегі мемлекет құрды. Өз балаларын қыпшақ тілінде
оқытуға ден қойды. Ана тілінде бала оқытып, тәрбие беру мақсатында қыпшақ
тілінің ерекшеліктерін камтитын түрлі зерттеулерін жазды. Соның нәтижесінде
түркітану тарихында Мамлүк қыпшақтары ескерткіштері деп аталатын
еңбектер дүниеге келді.
XIV гасырдағы мамлүк қыпшақтары ескерткіштерінің ең белгілісі және
көлемдісі - Китаб әл-идрак ли-Лисан әл-атрак (Түркі тілі туралы жазылған
түсіндірме кітап). Авторы – Испанияның Гренда қаласының тұрғыны Асир ад-
дин Абу Хаян Мұхаммед ибн Юсуф әл-Гарнати (Абу Хайян). Еңбек 1312 жылы
Каирде жазылған. Мазмұны - фонетика, морфология және сөздік. Абу Хайянның
сөздігінде қыпшақ тілінің ерекшеліктері оғыз, әсіресе түрікмен тілімен
салыстырылып беріледі. Сондай-ақ бұл еңбекте қыпшақ тілінің сол кезеңде
зерттелуі, қыпшақ-оғыз тілдері салыстырмалы сөздігі мен грамматикасы туралы
көптеген мәлімет бар. Еңбектің түркітану ғылымында алатын орны, маңызы
ерекше. Абу Хайянның бір еңбегінің өзі-ақ түркология ғылымының даму
тарихындағы келелі кезең, өз алдына жеке жол салған дәуір, дара дүние, -
деп бағалады оның маңызын түрік оқымыстысы Ахмед Джафароғлы Абу Хайян
М.Қашқаридың Диуани лұгат ит-түрік еңбегімен таныс болған, одан үзінділер
пайдаланады. Китаб әл идрактың бізге жеткен 1335 және 1402 жылдары
жазылған екі көшірмесі де Түркияда сақтаулы. Еңбек екі рет (1891 жылы
Түркияда. 1931 жылы Кеңес Одағында) қайта басылым көрді
Әл – Қағанин әл-күллия ли-дабт ел-лұгат ат-түркййа (Түркі тілдерін
үйрету үшін жазылған толық құрал) еңбегі XIV ғасырдың аяғы мен XV ғасырдың
басында Мысырда жазылған. Авторы белгісіз. Екі бөлімнен тұратын грамматика
және шағын сөздік. Еңбек 1928 жылы Стамбулда түрік тіліне аударылып
басылды.
Китаб ад-дура фил-лұғат ат-түркййа алат тамам вал камал (Түркі
тілдері туралы жан-жақты және толық аяқталған інжу-маржан кітабы) – арабша
- қыпшақша сөздік. Флоренциядағы Лоренцо Медичидің кітапханасында сақтаулы.
Китаб ад-дураның да авторы белгісіз. Еңбек 24 бөлімнен (тараудан) тұрады.
Бұл ең кеш табылған (1963 ж.) тарихи мұрағат болып есептеледі. Жазылған
уақыты XIV ғасырдың аяғы мен XV ғасырдың басына сәйкес келеді
Китаб-булғат әл-мұштақ фи-лұғат ат-түрік вал-қыпшақ (Түрік пен
қыпшақ тілдерін жақсы оқып-үйренушілерге жазылған кітап). XIV ғасьфда
Сирия жерінде жазылған бұл еңбектің авторы - Жамал ад-дин Мұхаммед Абдуллах
ат-Түрки. Еңбектің қолжазбасы Париждегі ұлттық кітапханада сақтаулы. Екі
бөлімнен тұрады: есім және етістік. Әл-мұштақ - арабша-қыпшақша сөздік.
Аттуһфа-уз закийа фил-лұғат ит-түркийа (Түркі тілі туралы жазылған
ерекше сыйлық). Еңбек қолжазба күйінде, түпнұсқасымен бір дана болып
жеткен. Стамбулдағы Баязит мешітіңдегі Валед-дин Эфендінің кітапханасыңда
сақтаулы. Қолжазба абади (мәңгілік) деп аталатын сапалы, қалың қағазға,
араб грамматикасының үлгісімен жазылған. Көлемі - 182 бет. Еңбек үш
бөлімнен тұрады шағын кіріспе; қыпшақша-арабша сөздік; қыпшақ тіліне
грамматикалық талдау. Аттуһфа - Орта түркі дәуіріндегі Алтын Орда
ескерткіштерінің ішіңдегі Кодекс Куманикус пен Абу Хайянның Китаб әл-
Идрагынан кейін үшінші орында тұрған еңбек. Авторы белгісіз. Аттуһфаның
қай ғасырда, қай жерде жазылғаны туралы да түркітанушы ғалымдар арасында
талас пікірлер бар. Олардың бір тобы еңбекті XIV ғасырда, ал екіншілері
(оның ішінде Т.Арынов та бар). XV ғасырда жазылған деп есептейді. Себебі
еңбектің авторы Абу Хайян шығармасымен таныс болған деп санайды. Шынында
да, Аттуһфаның материалдары Китаб әл-идрак пен ұласып жатыр. Сондықтан
еңбек XV ғасырда жазылған деген пікір шыңдыққа жақын келеді. Онда араб
тілінің Египет және Сирия диалектілерінің кездесуі Аттуһфаның осы екі
елдің бірівде дүниеге келгендігін растайды. Оны зерттеуші өзбек
ғалымдарының бірі МТ.Зияева қолжазба Египетте жазылған, бірақ автор ұзақ
уақыт Сирияда тұрған немесе Сириядан шыққан деген жорамал ұсынады.
Белгісіз автор еңбектің басындағы кіріспеде былай дейді: ...Бұл
кітапты жинақтадым, оны бірнеше бөлім, тараулар негізінде тіздім. Әрбір
белімнің өзіне тән қағидаларын баяндадым. Кітапқа Аттуһфа-уз закийа фил-
лұғат ит-түркийа (Түркі тіліне шынайы тарту) деп ат қойдым. Бул
кітабымды қыпшақ тілінде жаздым. Өйткені бұл кезде адамдар қыпшақ тілін көп
қолданады... (2-бет). Белгісіз автордың осы пікіріне сүйене отырып,
ғалымдар бұл еңбекті таза қыпшақ тілінің мұрасы деп есептейді. Қолжазбадағы
3600-ге жуық сөздердің қазақ тілі сөздеріне ешбір өзгеріссіз сәйкес келуі
де бүл пікірді қуаттай түседі Аттуһфаның лексикалық тұлғасы басқа ешбір
тілде дәл казақ тіліндегідей өзгеріссіз сақталмаған. Мұндағы сөздердің
үштен бірі казіргі казақ тіліңде сол күйінде кездеседі. Сондай-ақ,
ескерткіш тілінің фонетикалық ерекшеліктері казіргі казақ әдеби
фонетикасымен бірдей келеді: тау - таг емес, шөлмек- чөлмәк емес, шыбын -
чыбын емес, шүберек - чуперек емес деп топшылайды еңбекті зерттеген казақ
ғалымдарының бірі Т.Арынов. Ол Аттуһфаны көне қазақ тілінде жазылған
түңғыш ескерткіш ретінде алады. Ғалымның бұл еңбек төңірегіңде осыңдай
батыл болжамдар жасауына өзбек ғалымдарының әрекеті де себепші бодды.
Еңбекті 1968 жылы тәжірибелі аудармашылардьщ бірі, оған дейін М.Қашқаридың
Диуани лұғат ит-түрік еңбегін өзбекше тәржімалаған профессор С.Мүталлибов
өзбек тіліне аударған болатын. Т.Арынов оның аудармасына еш разы еместігін
ашық білдірді. Тәржімашы еңбекті аудару барысында барлық сөзді аудармаған
тек өзбек тіліне сәйкес келетіңдерін ғана аударған. Сонымен қатар, сөздерді
аудару барысыңда көптеген кыпшақ тілігің сөздерін өзбек тілше жақыңдатуға
тырысқан Т.Арынов С.Мүталлибовтың тарихи еңбекке жасаған қиянатын кіналалай
отырып, еңбектің казақ тіліне аударылмай отырғандығына өкініш білдіреді.
Ғалым осы өкінішін арқалап дүниеден өтті, бірақ еңбек әлі күнгс дейін ана
тілімізге аударылмай отыр.
Аттуһфаны 1942 жылы венгр ғалымы, проф. Т.Халашикун бастырып
шығарды. Еңбекті түрік ғалымы Бесім Аталай 1945 жылы түрік тіліне аударды.
Ал өзбек ғалымдары Ә.Фазилов пен Ш.Зияева оны 1978 жылы Изысканный дар
тюркскому языку деген атпен орыс тіліне аударып жариялады. Бұл еңбектің
түркі тілдерін зерттеуде үлкен мәні бар екендігіңде дау жоқ. Бұл
ескерткіштер тілінің Алтын Орда қыпшақтары тіліне өте ұқсас келуі олардың
қыпшақ тайпасының ХІV-ХV ғасырлардағы мұрағаттары екендігін растайды.
Сонымен, шартты түрде Мамлүк қыпшақтарының тарихи жазба
ескерткіштері атауына ие болған, өз елінен мыңдаған шақырым шетте жүрген
түркілердің ана тіліңде жазылған осы еңбектері түркітану ғылымынан өзінің
тарихи орнын алды. Біз мамлүктердің тек ерліктері мен жігеріне гана
таңырқамаймыз, олардың өз заманының озық білімділері болғандығын да
мақтаныш тұтамыз.
Орта Азия ескерткіштері. Моңғол шапқыншылығынан кейін Орта Азияда
Шағатай ұлысы деп аталатын мемлекет қалыптасты. Оның негізінде XIV ғасырда
Ақсақ Темірдің (Әмір Темір) мемлекеті пайда болды. Орталығы - Самарқаңд.
Орта Азияның құнарлы аймақтарын иеленген шағатайлықтар жоғары мәдени даму
сатысына көтеріліп, өздерінің әдеби тілін қалыптастырды. Ол әдеби тіл
шағатай тілі атауына ие болды. Шағатай әдеби тілі ұғымы төңірегіңдегі
ғалымдар пікірі де бірізді емес. Олардың бір тобы бұл термиңді өте кең
ауқымда түсініп, Карахаңдықгар дәуірінен бері келе жатқан тілді осы
терминмен белгілеуді ұсынса, екіншілері (өзбек ғалымдары) бұл термиңді көне
өзбек тілі түсінігінің орнына қолдануды ұсанды. Бұл пікірлердің қай-
қайсысымен де келісуге болмайды:
1. Шағатай әдеби тілін бүкіл Орта түркі дәуірінің үлесіне жатқызу
дұрыс емес. Себебі ол әдеби тілдің қалыптасу уақыты аталмыш
дәуірді толық қамтымайды.
2. Шағатай әдеби тілі көне өзбек тілі ұғымымен де бірдей емес.
Және өзбек тілі өз тарихын XV ғасырдан бастайды. Қарлұқ-үйғыр
тілі мен батыс Хорезм тілі дәстүрінде қалыптасқан шағатай әдеби тілі
кейін көне өзбек тілінің және Орта Азия түркі халықтары әдеби
тілдерінің қалыптасуына негіз болды. Шағатай тілі тарихқа Атан,
Сакаки, Лутфи, Дүрбек, Гадайн секілді ақындар өлеңдерімен енді
Оның шарықтау шегі, сөзі жоқ өзбектің ұлы ақыны Ә.Науаи
творчествосымен байланысты.
Кезінде ерекше дамыған Ақсақ Темірдің мемлекетін 1504 жылы Мұхамед
Шейбани бастаған көшпелі өзбектер өзіне бағындырды. Кейін бұл мемлекет екі
өзбек мемлекетіне (орталықтары - Самарқанд және Көне Үргеніш) бөлінді. Осы
мемлекеттерден Бұқар, Хиуа, Қоканд хандықтары калыптасты. Өзбектердің
әлсіреп екіге бөлінуіне, кейін ұсақ хаңдықтарға ыдырауына XV ғасырдағы
қазақтардың оларға қарсы жүргізген соғыстары да себепші болды.
Шағатай әдеби тілінің ең шарықтаған дәуірі өзбектің XV ғасырдағы
тамаша ақыны, ұлы ойшылы, ағартушысы Әлішер Науаи шығармашылығымен
байланысты. Көне өзбек тілінің қалыптасуында өзбек халқы Ә.Науаиге
карыздар.
Ә.Науаи (1441-1501) өз кезеңіндегі және одан кейінгі дәуірлердегі
Шығыс ақындары арасында мұрасының молдығы жағынан алдыңғылардың бірі
саналады. XV ғасыр Орта Азияда ислам дінінің ерекше үстемдік құрған кезі
еді Орта Азия түгелдей араб тіліне еліктеп, барлық жазу-сызу тек араб-парсы
тіліңде жүргізіліп отырды. Сол кезеңдегі түркі ақындары екі тілде де жетік
сөйлеп, өз шығармаларын екі тілде жазды. Тіпті тимуридтердің өзі шағатай
тілін қолданбай, парсы тілін пайдаланды. Бұл құбылыс лингвистикада канондық
тілдің енуі деп аталады. Міне, осы процеске өз көзқарасын білдірген де
Ә.Науаи болды. Ол тек тамаша ақын ғана емес еді, сонымен катар тіл
мәселесіне де ерекше көңіл бөлген ғұлама болатын. Оның Мұхакамат ул-
лұғатайн (Екі тілдің таласы) атты еңбегі парсы-тәжік тілі мен түркі
тілдерін салыстыра зерттеуге арналған. Данышпан өз еңбегінде түркі
тілдерінің парсы-тәжік тілінен ешбір кем түспейтіндігін, екі тіл арасында
сөздер ауысып отыратынын айтты. Ол түркі тілдері синонимдерінің, сөз
мағыналарының өзгеруіне, омонимдер, омофондарга тоқталып, олардың қызметіне
талдау жасады.
Ә.Науаи шығармаларының тілі сол дәуірде Орта Азия мен Қазақстанды
мекендеген түркі тайпаларының әдеби тілдерінің калыптасуына игілікті әсерін
тигізді. Ең алдымен, ол шағатай тілінің негізінде көне өзбек әдеби тілінің
калыптасуына себепші болды. Сондықтан түркітанушылар оны Ә.Науаи -
классикалық көне өзбек тілінің негізін салушы деп бағалайды.
Сонымен, Орта түркі дәуірі казіргі түркі тайпаларының тайпалық одақтар
құрамынан бөлініп шығып, жеке халық болып қалыптаса бастаған кезеңі болып
саналады. Соның нәтижесіиде бүгінгі түркі тілдері өз алдарына жеке-жеке
отау тіге бастаған болатын. Бұл кезеңде батыста бұлғар, хазар, оғыз,
қыпшак, қарлұқ тайпалары, ал шығыста ұйғыр, якут, хакас, қырғыздар өмір
сүрді.
Орта түркі дәуіріңде қыпшақтардың тілдік бірлестігі екіге ыдырады:
1) Қыпшақ-бұлғар тобы. XV ғасырда бұл топтан татар мен башқұрт
тілдері калыптасты.
2) Қыпшақ-половец тобы. Моңғол дәуірінде бұл топ екі тармақшаға
бөлінді: қыпшақ-половец подгруппасы (құмык, қарайым, қарашай,
балқар тілдері) және қыпшақ-ногай подгруппасы (қазақ ноғай,
қарақалпақ тілдері және өзбек тілінің қыпшақ диалектісі).
Оғыздардың тілдік тобы үш подгруппаға тармақталды:
1) оғыз-бұлғар подгруппасы;
2) оғыз-туркмен подгруппасы;
3) оғыз-селжук подгруппасы.
Қарлуқтардың тілдік тобы Х-ХIV ғасырларда екі үлкен тілдік подгруппаға
сараланды:
1) қарлұқ-хорезм подгруппасы;
2) қарлұқ-ұйғыр подгруппасы.
Дәл осьпідай ыдырау процесі Шығыс Ғүн тармағы тілдері арасында да
жүрді. Сонымен қатар, Орта түркі дәуірінде түрлі тарихи жағдайларға
байланысты түркі тілдері басқа тілдермен өзара байланыска түсе бастады.
Түркі тілдерінің батыс тармағы араб, парсы тілдерімен араласа бастаса,
шығыс тармағы моңғол тілдерімен қарым-қатыста болды. Осының нәтижесінде
тілдер арасында сөз ауысу процесі жүрді Сол кезеңде өмір сүрген белгісіз
ақынның мына бір өлеңі Орта түркі дәуіріңдегі түркі даласының тарихи-
экономикалық жағдайын дал сипаттаған:
Оң жақтан: үнді, парсы, араб келген,
Сол жақтан: шүршіт, моңғол, қалмақ келген.
Батыстан: Балқан елі қатынасса,
Шығыстан: қытай, Қашқар шәй әкелген.
ЖАҢА ТҮРКІ ДӘУІРІ
(XV-XX ғасыр аралығы)
ХV-ХХ ғасыр аралығы түркітану ғылымында Жаңа түркі дәуірі деп
аталады. Түркі тілдерінің дамуындағы Жана түркі дәуірі күрделі оқиғаларға
толы, қарама-қайшы кезең болып табылады. Бұл дәуірге тән басты ерекшелік -
түркі тілдес тайпалық одақтардың ыдырап, түркі халықтарының жеке-жеке ұлт
болып қалыптасуы және соған сәйкес бүгінгі түркі тілдерінің өз алдына бөлек-
бөлек дамуы.
Жаңа түркі дәуірі түркілердің осы кезге дейілгі атақ-даңқынан айрылп
даму карқыны төмендеген, экономикалық жағдайы тоқырауға ұшыраған кері кету
кезеңі болып есептеледі. Оның көптеген себептері бар. Бүл кезеңдегі
құлдырау процесі тек түркілерге гана емес, жалпы Шығыс халықтарының
барлығына ортақ құбылыс болды. Оның ең басты себебін Ұлы Жібек жолы деп
аталған дүние жүзілік сауда жолының Орта Азия даласынан Атлант мұхитына
ауысуымен байланыстыру керек. Академик В.М.Жирмунскийдің сөзімени айтатын
болсак, бұл процесс Шығыстың гүлденген, алдыңғы қатарлы мәдениетін ең
артта қалған мәдениетке айналдырды. Сауда жолының құрылықтан теңізге ауысуы
болмай қоймайтын занды үрдіс болып есептелсе де, бұган белгілі дәрежеде
түркі халықтарының өздері де кінәлі болатын. Түркі даласындағы таусылмайтын
ірілі-уақты соғыстар керуен жалының тыныштығын әбден бұзды. Әсіресе, Ақсақ
Темір мемлекетінің құлауы, осының нәтижесіндегі билік үшін талас жолындағы
соғыстар сауда жолының толық жабылуына әкеліп соқтырды. Қызыл теңіз арқылы
өтетін екінші сауда жолы Мамлүк қыпшақтарының билігінде болды. Мамлүктер
әрбір керуеннен жоғары паж салығын алып тұрды. Бұл жол да саудагерлер үшін
қолайсыз еді. Еуропа Иңдия мен Шығыс Азияға шығатын басқа сауда жолын
іздестіре бастады. Жиһангерлер жана жол табу жолында теңіздерді кезді
Осының нәтижесінде 1490-1520 жылдар аралығында ұлы географиялық жаңалық -
жана құрылықтың ашылуы мен дүниежүзілік су жолы табылған еді. Еуропа Кайта
өрлеу дәуірін бастан кешіріп, мәдениет пен өркениет, білім мен ғылым
саласыңда тың жетістіктерге жетіп жаткан кезеңде, кезінде гүлденген Орта
Азия бірте-бірте кері құлдырап жатты.
Жана түркі дәуіріндегі түркі халықтары мындай тарихи окиғаларды бастан
кешірді:
1) 1512-1513 жылдары Алтын Орда мемлекетіігің Шығыс бөлігін құрайтын
Шейбани-хан бастаған көшпелі казақ тайпалары мен өзбектер Ақсақ Темір
әулетінің соңғы билеушісі Зәкіреддин Мұхаммед Бабырды қуып шығып, Орта
Азияны басып алады. Бабыр өзінің әскерінің басым бөлігін сақтай отырып,
1510-1520 жылдары Ауғанстан мен Индияны өзіне бағындырды. Ұлы Моғолстан
деген атпен белгілі Моғолдар әулетінің бұл мемлекеті Азиядан ең гүлденген
мемлекет болды. Д.Нерудің айтуынша, Бабыр еуропаша тәрбиеленген әрі батыр,
әрі ақын адам болған. Оның кезінде Ұлы Моғолдар туралы аңыз тек Индияға
ғана емес, бүкіл Азияға тараған. Тарихта Бабыр тек мемлекет басшысы ғана
емес, сондай-ақ әдебиет пен өнердің үлкен өкілі ретінде де калды. Оның
каламынан туған атақты Бабыр-наме шығармасын әлемдік маңызы бар әдеби
шығармалар қатарына қосуға болады. Ол тек ақын ретінде ғана танылмайды,
сондай-ақ ескі өзбек поэзиясының білгірі де саналады. Оның Аруз туралы
трактатында түркі поэзиясындағы өлең түрлері терең әрі жан-жақты
талданады.
Бабыр үстемдік құрған кезеңде феодалдық Иңдияның мәдениеті мен өнері
ерекше дамыды. Әлемге сұлулығымен танымал Дели мен Агра қалаларындағы ақ
мәрмәрдан салынған теңіз порттары, әлемдіх сәулет өнерінің ғажайыпгарының
бірі саналатын Тәж-Махал мавзолейі Бабырдан бізге жеткен тамаша дүниелер.
Бір сөзбен айтқанда, Ұлы Моғолдар әулеті Индияның дамуыңда үлкен
прогрессивті роль атқарды.
2) Орта Азияға Шейбани ханмен бірге келген қазақ тайпалары мен
өзбектер осы жердегі Шағатай ұлысының құрамына кірген халықтармен араласып,
қазіргі өзбек халқының негізін калады. Қазіргі өэбек тілінің де негізі
қарлұқ-ұйғыр-қыпшақ тілдері негізінде қалыптастын ХVІ-ХVIIІ ғасырлар
аралығында Орта Азиядағы түркі халықтары бірнеше ішкі шапқыншылықты, Жоңғар
басқыншыларына карсы ұзақка созылған соғыстарды бастан кешірді. Дала қанға
боялып, қансырап жатты. Әскери жорықтар мен соғыстар егісгіктер мен бау-
бақшалардың жойылуына, қалалардың талқаңдалуына, мал басының азаюына,
халықтың тақыр кедейге айналып, жұтауына әкеліп соқтырды. Түркі даласы бұл
соғыстарда өзінің халқының біразынан айрылды. Әрбір жана әмірші тақка
отырған сайын өзінің билігін кезекті соғыстармен бастайтын болды. Моңғол
шапқыншылығынан титықтаған елдің экономикалық, мәдени, рухаии хал-ахуалы
өзінің бұрын-соңды төмеңдемеген деңгейіне жетті. Орта Азия мен Қазақ
даласының даңқы бір кездері бүкіл әлемге әйгілі болған мәдени орталықтары -
Отырар, Саурақ Сығанақ, Баласұғын және т.б. калалары аяусыз талқандалды.
Олардағы әлемдік мәні бар кітапханалар өртелді Ел ішінде алым-салық, тонау
мен талау күшейді Осының барлығы туысқан тайпалардың біртұтас халық болып
қалыптасуына кесірін тигізді.
Шыңғыс ұрпақтарының канды шеңгелінен енді ғана құтыла бастаған түркі
халқы көп ұзамай-ақ Ресей отаршылдарының шеңгеліне тап болды. Қазан,
Астрахань, Сібір хандықтары да ішкі соғыс ауруынан арыла алмады. Әлсіреген
хандықтарды Орыс мемлекеті оңай басып ала бастады. Оларды бір-біріне қарсы
қою саясатын ұстанған Орыс мемлекетіне хандықтар және тайпалық одақтар
арасыңдағы теке-тірестер мен соғыстар қол болды. Бөліп ал да, билей бер
принципі осы кезеңдерде іске асырылған әдістердің бірі болатын Ресей
патшалығ 1552 жылы Қазанды, 1556 жылы Астраханды басып алып, бірте-бірте
Қазақ жеріне ауыз сала бастады. Кезінде Қазақстанның Ресейге өз еркімен
қосылуы деп сипатталып келген бұл процесс 1731 жылдан басталды. Орыс
отаршылдары өздерінің осы жерге мәңгіге келгеңдігін білдіргісі келгендей
даламызға бекіністер, қамалдар, қалалар сала бастады. Жайық өзенінің бойына
1713 жылы Жайық бекінісі, Ертіс өзенінің бойына 1715 жылы Омбы, 1718 жылы
Семей, 1720 жыты Өскемен, 1752 жылы Петропавл, кейінірек басқа да
бекіністер мен қамал, қалалар салып, берік бекіне бастады. Қазақ
даласындағы огаршылдық саясаттың зардабының өте зор болгандығы туралы аз
айтылып жүрген жоқ.
3) Жаңа түркі дәуірінде экономикалық жағдайы төменднмнген мемлекет
Түркия империясы еді. Азия мен Еуропа бүл елдің алдында әлі құрдай
жорғалайтын Түріктер империяга тән саясат жүргізіп, бір елден соң бір елді
жаулап алып жатты. Олар 1453 жылы Константинопольді алып, оны Стамбул деп
атады. Жеңіс шеруін жалғастырып, олар 1458 жылы Афинаны, 1475 жылы Қырымды,
1483 жылы Балкан түбегін тегіс басып алды. 1529 жылы Сүлеймен-бей бастаған
түрік әскері Венаны қоршады. Алайда осы соғыста түріктер сәтсіздікке
ұшырады. Бірақ түрік империясының пәрменділігі туралы қорқыныш пен үрей
Еуропадан 150 жылсыз кеткен емес деп тұжырымдайды ғалымдар.
1560-1570 жылдар аралығында түріктер Солтүстік Африканы, Тунисті,
Марокканы, Триполиді басып алды. Бұл жолда түріктер сол кездегі қуатты
империялар - Испаниямен, Италиямен соғыстар жүргізіп, женіске жетті.
Осман империясы әскери қуаты ғана күшті мемлекет болып саналған жоқ,
экономикалық жағынан да өте басым еді. Мемлекет казынасы алтын мен ақшаға
толы болды. Тіпті Франция королы Франциско (1515-1547) қару-жарақпен,
әскери кемелермен, аттармен берілген көмекті былай қойғаңда, түрік
сұлтанынан 2 миллион алтын дукат қарыз сұраған Итальяндықтар Анаталия
бидайымен күн көріп отырған Ағылшын королі Генрих VIII (1509-1549) түрік
сұлтаны Сүлейменге Осман империясының заң жүйесін зерттеу мақсатымен
адамдарын жіберген. Ағылшын королевасы Елизавета (1558-1603) түрік
тоқымашыларын өз еліне алдыру және түріктердің жүн бояу сырын білу үшін
жансыздарын жіберген. Түріктердің өнері де бүл кезенде аса дәуірлеп тұрды.
Олардың әдебиеті мен өнері өзіндік стильге ие болды. Арабтар мен
парсылықтардың әсеріне ұшыраса да, Осман поэзиясы өзіндік ерекшеліктермен
даралаңды.
ХV-ХVI ғасырларды түрік поэзиясының алтын дәуірі деуге болады.
Түріктер білім мен ғылым саласыңда ерекше жетістіктерге қол жеткізді. Түрік
жиһангезі Әулие Челеби Осман империясының, Оңгүстік Ресейдің және Батыс
Еуропаның 10 томдық сипаттамасын жариялады. 90 жасқа дейін өмір сүріп,
теңізге шығуын қоймаумен аңызға айналған түрік адмиралы Пири Рейс Бахрийе
(Теңіз кітабы) деп аталатын теңіз картасын құрастырды. Атлас 210 картадан
тұрады. Бахрийе К.Колумб Америка құрлығын ашқан жылы, Ф.Магелланиың жер
шарын толық айналып шығуынан 9 жыл бұрын жарияланды. Пири Рейстің бұл
картасы сол кезеңдегі баға жетпес ғылыми географиялық жаңалық болатын. Ол
туралы академик И.Ю.Крачковский былай деп жазды: ...его произведения в XVI
в. являются крупнейшим достижением морской географии и картографии турок в
эпоху расцвета их могущества ...Турки завершат ту линию развития
географической науки, которую начали арабы, и подвели итог тому, что было
ими сделано.
Пири Рейс өзінің картасын 50 тараудан тұратын өлеңмен жазылған
трактатпен өрнектеді. Ол трактатта теңізшілерге қажетгі ақыл-кеңесер түгел
берілген. Оның осы картасы желкеңді кемелер дәуірінің негізгі атласы
ретінде пайдаланылды. Пири Рейстің жартылай сақталған дүниежүзілік картасы
(1513 және 1517 жылдары жазылған) бүгінгі картографтардың өзін таң
калдырады. Бұл туралы Ғалам гажаптарының антологиясында кезінде жазылды.
Оның осы картасында Америка құрлығының жағалаулары, Африканың батыс
бөліктері сипатталған. Бір ерекшелігі - картаға тек сумен шектелген
аймақтар ғана бейнеленбей, судан кашықта жатқан таулы жерлер мен жазық
далалар да түсірілген Картада Антарктиданың жер бедері толық қамтылқған.
Бір құрлық пен екіншісінінің ара қашықтығы бүгінгі өлшемге сәйкес дәл
көрсетілген Картада көптеген аралдар қамтылған. Осының барлығы казіргідей
авиация, ғарыштық лаборатория, жетілдірілген приборлар жоқ кезде істелгенін
ескерер болсақ, біздің бабаларымыздың географиялық білім деңгейі бүгінгі
ғалымдардан еш кем еместігін дәлелдейді Ғалымдардың арасында осыншама
бағалы картаны түрік адмиралы Пири Рейске қимай, оның авторлығына күмән
келтіргендер де болды. Алайда олардың мұндай негізге жорамалын академик
И.Ю.Крачковский тоқтатты. Жер шарын армансыз шарлаған жиһангез Пири Рейс
1517 жылы өз картасын түрік сұлтанына сыйға тарта отырып, дәл мүндай
картаны әлемде ешкімде жоқ екендігін айтады. И.Ю.Крачковскийдің айтуынша,
араб саяхатшысы Ахмед ибн-Мажит пен Пири Рейстен артық сол кезеңде ешбір
теңізші болмаған. Тіпті Х.Колумбтың елді шулатып ашқан жана материгі Пири
Рейстің картасына оған дейін түсіріліп те қойылған. Демек, еуропалықтардың
қызғанышының жөні бар екен.
Түрік мемлекетпші әскери және экономикалық жағынан өркеңдеуінің тағы
бір себебі жас ұрпақты тәрбиелеу жүйесінде жатты. Бала тәрбиесін ете ерте
қолға алған түріктер, оларды бағуда темірдей тәртіп орнатты. Сұлтанның
баласының өзі оның құлымен бірге тәрбиеленді.
1)XVII ғасырдан бастап Түркия өзінің бұрымы империялық үстемдігінен
айрылып, бірте-бірте төмендей бастады. Оның бірнеше себептері болды.
2) XVII ғасырдан бастап түріктер де сауда жолынан айрыла бастады.
Сауда жолы Жерорта теңізінен Атлант мұхитына ауысқан болатын.
Түркия қанша күшті болса да, негізінен феодалдық мемлекет
еді. Оңда Еуропа елдеріндегідей өнеркәсіп мықты дамыған жоқ. Баюдың
негізгі көзі басқа елді басып алу болып саналды.
3) Испания, Португалия, Италия, Австрия, Россия, Польша
мемлекетгерімен жер үшін жүргізілген соғыстар елдің экономикалық
ахуалын қатты күйзелтті. Жаулап алу бағытындағы соғыстар енді
бұрынғыдай пайда әкелмеді. Керісінше, қисапсыз шығынға ұшыратып
отырды;
4) Түрік империясының ХV-ХV 5асырлардағы экономикалық гүлдеyуі
ақсүйектерге кері әсерін тигізді Олардың арасьщда әлеуметгік және моральдік
тұрғыдан азу процесі жүре бастады. Түрік сұлтанатының
чиновниктері гарем қызығы мен маскүнемдікке бой ұрып, мемлекет
ісін мүлде ұмытты. Осман империясыңда ғасырлар бойы қалыптасқан
дәстүр бұзылып, түрік сұлтандары мен олардың уәзірлеріне әскери
қызметтен хабарсыз, түрпайы әрі дөрекі адамдар тағайындалды.
Мемлекеттік биліктің жоғары сатысьшдағы ақсүйектер арасында
парақорлық белең алды. Осының барлығы мемлекеттік тәртіптің әлсіреуіне
әкеліп соқтырды.
5)ХVI-ХVII ғасырлардағы Түрік мемлекетіңде алым-салыққа наразылық
көрсеткен ірі-ірі шаруалар көтерілісі болды. Бұл құбылыс та елдің
экономикалық жағынан әлсіреуіне себін тигізді;
6) Түрік империясының жоғары басқару жүйесінің әлсіреуі
провинциялардағы феодалдар арасында сепаратисгік ағымның пайда болуына,
армияда бүліншілік пен көтеріліс ошактарының белең алуына себепші болды.
Осьшдай көтерілістер нәтижесінде кейбір сұлтандар орнынан тайдырылды;
7) Түрік империясының қол астына бағындырылған аймақтарда ұлт-азаттық
көтерілістердің көбеюі де қуатты түрік империясының әлсіресуіне негіз
болды.
Осман империясының ХVII-ХVIII ғасырларда әлсіреуі түрік мәдениеті мен
әдебиетінің, өнерінің де тоқырауға ұшыруана себепші болды. Кезіңде әлемге
әйгілі түрік әдебиеті осы жылдары бір де бір есімді дүниеге келтіре алмады.
Бүл салада сатирадан басқа ешбір жанр дамымады. Кезіңде даналық пен
данышпандылықтың ошағы болған мұсылман мектептері діни кітаптардағы жалаң
аяттар мен бәйіттерді жаттатудан әріге аспайтын орындарға айналды. Түрік
сұлтанатының каймақтары өздерінің ана тілдерін дұрыс білмейтін өз тілінде
жаза алмайтын дәрежеге жетті.
Пушкинді орысша, Андерсонды датша, Дантені итальянша, Хайямды парсыша,
Сервантесті испанша оқи білген түрік тіліңде еркін сөйлеген полиглот,
белгілі венгр түркітанушысы Герман Вамбери XIX ғасырдың 60-жылдарыңда шығыс
елдеріне саяхат жасайды. Түркі даласында тоқырау процесін өз көзімен көрген
Вамбери оның себептерін іздейді Түркі даласында тоқырауға ұшырамаған бір
ғана өркениет саласы -музыка ғана қалгғндығын айтады.
Жаңа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
да жетік білген Бірақ автор өз еңбегіңде түркі тілдерінің морфологиясы
туралы сәл ғана мәлімет береді де, синтаксис туралы сөз қылмайды. Бұл
әрекетін грамматика мәселесін екінші еңбегіңде қарастыруына байланысты деп
түсіндіріп, ол еңбегінің атын да атайды. Китаб-и джавахир ан-нахв фи лұғат
ит-түрік (Түркі тілдері синтаксисіне тиісиі гаухарлар). М.Қашқаридің екі
еңбегі болғандығын XIV ғасырда өмір сүрген Мысыр тарихшысы Бадриддин Айни
да айтқан Өкінішке орай аталмыш еңбек біздің заманымызға жетпей жоғалған.
Диуани лұғат ит-түрік еңбегі үш кітаптан тұрады М.Қашқари оны 8
бөлікке бөліп жазған: 1)хамза кітабы, 2)сәлім кітабы, 3)музағаф кітабы, 4)
мисаль кітабы, 5) үш әріпті кітап, 6)төрт әріпті кітап, 7)мұрын жолды
дыбыстар кітабы, 8) қос дауыссыз дыбысты кітап. Әр кітап сайын (тараулар
болуы керек - О.Б.) берілген мысалдар есім және етістік болып бөлінген.
Мазмүны жағынан Диуан сол замандағы түркілердің қоғамдық өмірінен,
рухани дүииесінен түрлі мәлімет бере алатын материалдарға толы. Оларды
академик А.Н.Кононов төмендегідей бес салаға бөліп көрсетеді.
1) түркі халқының әр тайпасына тән сөздік қор;
2) түркі тайпаларының мекен-қоныстары туралы мәліметтер;
3) түркі тілдерін топтастыру (классификация);
4) түркі тілінің тарихи фонетикасы мен тарихи грамматикасы туралы
мәліметтер
5) түркілердің тарихы, географиясы, этнографиясы, поэзиясы мен
фольклоры туралы мәліметтер.
М.Қашқари өз еңбегіңде тек түркі тіліне ғана тән сөздерді қамтуға
тырысқан. Түркі тілдері материалдары оғыз тілімен салыстырылып беріледі.
М.Қашқаридің Диуани лұғат ит-түрік туындысы - түркі халықтары тілдерінің
тарихи диалектологиясы бойынша баға жетпес еңбек. Сондықтан, араға он
ғасырға жуық уақыт салса да, ол өз мамаңызын жоғалтқан емес.
Диуани лұғат ит-түрікте 29 түркі тайпасының аты аталады. 110 жер-су
атына, 40 ел мен тайпа атауына араб тілінде түсініктеме беріледі. Кітапта
екі және төрт жолдық 242 шумақ бәйіт пен 262 мақал -мәтел мысал ретіңде
пайдаланылған Олардың 875 сөзі мен 60 мақал-мәтелі казақ тіліне қаз-
қалпыңда сәйкес келеді.
Диуанда М.Қашқари түркі тілдеріне ең алгаш рет классификация
жасайды. Ол түркі тілдерін орналасу террториясына қарай терістік және
түстік тілдері деп бөледі. Солтүстік тілдеріне печенек, қыпшақ, оғыз,
йемек, башқұрт, басмыл, қақ ябаку, татар және қырғыз тілін онтүсгік
тілдеріне шігіл, mухcu, ягма, ығрақ, чаруқ, чомыл, ұйғыр, қытай, табғач
тілдерін жатқызады. Бірақ ғұлама тілдерді бөлуде олардың тазалығы мен басқа
тілдер әсерінен бүліне бастағанын негізге алады. Соның нәтижесінде, басқа
тайпалардың ықпалына түспеген таза түркіше сөйлейтін тайпалар қатарына
қырғыз, оғыз, қыпшақ, mухcu, шігіл, чаруқ, ығрақ тайпаларын жатқызады.
Басқа тайпалар тілін иран, парсы, араб тілдерімен араласып кеткен деп
түсіндіреді. Түркі тілдерінің ішінен ең жеңілі оғыз тілі, ең дәлі мен
икемдісі яғма, түкен тайгаларының және Іле, Ертіс өзендсрі бойына
мекендейтін ұйғырлардың тілі делінген.
Диуани лүғат ит-түрік - түркі тілдерінің тұңғыш салыстырмалы сөздігі
және түркі тілдері бойынша тұңғыш зерттеу кітабы. Үш кітаптан тұратын бүл
еңбекте түркі тайпаларының тілі бірінші рет ғылыми тұрғыдан жүйеленген.
Онда тек жеке сөздеррдің мағынасы ғана емсс, этимологаясы да түсіндіріледі.
Еңбектңц кұндылығы мен оның авторының түркітану ғылымындағы алатын орны
туралы ғалымдар берген баға да өте жоғары. Белгілі түркітанушы
А.Н.Самойлович М.Қашқариды XI ғасырдың Радловы деп бағаласа, А.Н.Баскаков
оны түркі тілдерін салыстыра зерттеудің пионері деп есептейді.
Құдатғу білік. Құтаю білігі деп аталатын кітап - парсы
философиялық поэззиясы дәстүрімен жазылған, 13000 жолдан құралған
дидактикалық дастан. Авторы - Баласұғын қаласының тұрғыны Жүсіп хас Хажиб
Баласұғын. Жазылу уақыты - 1069-1070 жылдар. Бізге дастанның бір данасы
көне ұйғыр алфавитімен және екі данасы араб алфавитімен жазылған 3
көшірмесі жетті Сақталған орындарына қарай ол көшірмелерді Вена, Каир,
Наманган варианттары деп атайады. Ұйғыр жазулы варианты 1439 жылы
көшірілсе, араб шрифтісімен жазылған варианттары XIV ғасырдың ІІ жартысында
және XVII ғасырдың аяғында жазылған. Егер М.Қашқаридің атақты Диуанын
түркі тілдері бойынша тұңғыш жазылған салыстырмалы-лингвистикалық ғылыми
еңбек деп есептесек, профессор Р.Сыздықов Ж.Баласұғынның Құдатғу білігін
түркі жазба әдеби тіліңде жазылған тұңғыш көркем шығарма деп бағалайды.
Құдатғу білік қай тілде жазылған деген сұраққа да түркітанушы ғалымдар
бірауыздан ортақ жауап бере алмайды. С.Е.Малов оны көне үйғыр, А.М.Щербак
қарлұқ, Г.Благова карлұқ-қыпшақ, А.Валидов қараханид, Ә.Нәжіп қарлұқ-ұйғыр
тілінде жазылған деген жорамалдар айтады. Құдатғу білік - көне ұйғыр
әдеби тілінің дәстүрін сақтай отырып, қарлұқ-ұйғыр әдеби тілінде жазылған
деген пікір - осы тұжырымдар ішіндегі тарихи және тілдік тұрғыдан шындыққа
жақыны.
Бұл еңбектерден басқа Карахандықтар дәуірінің соңғы жылдарында жарық
көрген тарихи-жазба ескерткіштер де бар. Оларға Қожа Ахмет Яссауидің ХП
ғасырдың ортасында жазған дінисофистік Диуани Хикмет (Даналық кітабы)
пен Яссауидің шәкірті Ахмед Юғнакидің һибат ул Хакайк (Ақиқат сыйы)
шығармалары жатады.
Ахмет Яссауи - Түркістан (Яса) каласын мекендеген, ХП ғасырдағы суфизм
ағымының ірі өкілі әрі ұраншысы. Өзі үгіттейтін идеялар қарапайым халық
жүрегіне оңай жету үшін ол еңбегін поэзия түрінде жазды. Яссауи Хикметтің
ең алдымен халыққа түсінікті болуын көздеді. Сондықтан болар, оның
хикметтері ел арасында әлі күнге ауызша да, жазбаша да сақталуда.
Хикметке өзінен бұрынғы шығармалар тілі әсер ете алмаған. Демек, шығарма
қарлүқ-ұйғыр тілдік дәстүріне қарама-қарсы тұра алатын тілде жазылған деп
топшылайды Ә.Нәжіп. Ондай тілге ол қыпшақ-оғыз тілін жатқызады. Яссауидің
негізгі тілі - қыпшақ тілі болса да, оғыз тілінің әсеріне ұшыраған дейді.
Демек, Хожа Ахмет Яссауи мұрасы - қазақ әдеби тілінің бастау көзі болып
танылуға тиіс деп санайды ғалым.
XI ғасырда селжүктер тайпалық одағы күшейеді де, Қарахаңдықтар
мемлекеті өз бабаларының жолын қуып, ішкі қарама-қайшылықтар мен тайпа
аралық соғыстар зардабына ұшырай бастайды. Осы кезеңде селжүктер тайпалық
одағына кірген оғыздар тайпасы да күшейе бастаған болатын. Олар
Қарахандықтар мемлекетін өзінің қол астына бағыңдырады. Оғыздар ХП ғасырда
Арменияны және Византияның меншігінде болып келген Батыс Азияны жаулап
алады. Осының негізіңде, бұл территорияда кейіннен Осман империясы пайда
болады.
Оғыздардың тарихи ескерткіштеріне Китаби дадем Коркут (Қорқыт ата
кітабы), Оғынаме еңбектері жатады. В.В.Радловтың айтуынша, Қорқьгг ата
кітабы моңғол дәуіріне дейін жазылса да, XV ғасырда толық қалыптасса
керек. Ал Оғызнаме Оғыз мемлекеті калыптаса бастаган кезеңде жазылған
Оғыздардың тарихи мұраларын селжүк ханы Сұлтан Веледтің (1226-1312), Ашық
Пашаның (1271-1332) шығармалары, Бурханидден Сивасскийдің (1345-1397)
Диуаны, авторы белгісіз жидақ, Ибн Бибі хроникасы (1421-1451) сияқты
еңбектер кіреді. Оғыздар тайпалық одағы мен олардың жазба мұралары оғыз-
қыпшақ диалектісінің Орта Азиядағы негізгі тілдердің біріне айналуына
себепші болды. Осының негізінде Қарахаңдықтар дәуірінде Орта Азияны
мекеңдеген түркі халықтарының әдеби тілінің дамуында екі түрлі бағыт -
шығыста қарлұқ-үйғыр диалектісі және батыста оғыз-қыпшақ диалектісі
негізінде даму бағыты болғандығы анық байқалады.
XI ғасырда қыпшақ (құмандар, половецтер) тайпалары шығыстан Оңтүстік-
Шығыс Еуропаға қарай жылжиды. Олар өз жолындағы печенектерді батысқа карай
ығыстыра бастайды. Печенектердің бір бөлігі мадиярлармен араласып кетсе,
екінші тобы бұлғарларға барып қосылады. Ал олардың үшінші тобы орыстармен
бірігіп, қыпшақтарға қарсы тұрды. Бірақ кейіннен печенектердің ол бөлігі
қыпшақ тайпасының құрамына сіңіп кетеді. Қыпшақтардың печенектерді ығыстыра
отырып меншіктеген даласы тарихта Дешті Қыпшақ деп аталады. Бүгінгі
территориялық өлшеммен алатын болсақ, Дешті Қыпшаққа Қазақстанның оңтүстік-
батысы, Еділ өзенінің төменгі сағасы, Қырым мен Дон далалары кіреді.
Моңғол дәуіріне дейінгі қыпшақ тілі туралы мәлімет беретін еңбектер
өте аз. Қыпшақ сөздері мен қьшшақ тайпалары туралы деректер М.Қашқаридің
Диуани лұғат ит-түрік еңбегінде ғана кездеседі Моңғол дәуіріне дейінгі
қыпшақгар мен олардың тілі туралы мәліметтер басқа халықтардың жазба
ескерткіштерінде жалқы есімдер мен топонимдер түрінде кездесіп отырады.
Сондай ескерткіштер қатарына орыстар мен мадиярлардың (венгрлер) ХІІІ
ғасырдағы тарихи-хроникалық жазбаларын және орыс халқының эпосы Игорь
полкы туралы сөзді жатқызуға болады.
Моңғолдар дәуірі
Орта түркі дәуіріне тән негізгі тарихи оқиға - моңғол шапқыншылығы.
Моңғол шапқыншылығы XІІІ ғасырда басталды. Шыңғыс хан 1215 жылы Пекинді
басып алғаннан кейін барлық әскерін Орта Азияға бағыттады. Шыңғыс әскері
Түркістан, Сырдария, Амудария, Хорезм, Самарқан жәие т.б. жерлердегі түркі
халықтарының гүлденген мәдениетін күл-талқан қылды. Моңғолдар өзінің
жолындағы түркі тайпаларын бағындыра отырып, қысқа мерзімде Отырарды,
Хорезмді, Орта Азияны, Хорасанды, Ауғанстанды, Солтүстік Индияны басып
алды. Жәбә ноян мен Сүбәдәй ноянның жасақтары Кавказга өтіп, қыпшақтар мен
орыстардың жасақтарын талқандай отырып, 1224 жылы Дешті Қыпшақты толық
басып алады. Тарихта өзінің дұрыс бағасын ала алмай келе жатқан осы кезең
мен моңғол шапқыншылығының түркілерлерге әсері туралы академик
В.В.Бартольдт: Моңғол шапқыншылығы моңғолдарға қарағанда түркілер
тағдырына көп ықпалын тигізді, -деп бағалайды.
Моңғол тайпаларының үстемдігін тек Шыңгыс хан кезеңімен ғана
байланыстыру дұрыс болмайды. Моңғол тайпалары өз үстемдігінің негізін X
ғасырларда орната бастаған еді. Олар осы кезеңде Солтүстік Қытайдан
оғыздарды ығыстырып шығарып, Жетісуға кірген болатын. Қара қытайлар деп
аталған моңғолдың осы тайпалық одағы ХП ғасырда Орта Азияда мемлекет құрған
болатын.
Моңғол дәуіріңде батыста атақты Алтын Орда мемлекеті қалыптасты. Жошы
ұлысына қарайтын бұл мемлекеттің құрамына Орыс жері, Бұлғария, Дешті
Қыпшақ, Қырым, Солтүстік Кавказ, Хорезм жері кірді. Алтын Орда мемлекетіиің
аса дәуірлеген уақыты – ХIII-ХІV ғасыр. XV ғасырда Алтын Орда үш хандықка -
Қырым хаңдығына (1420 ж.), Қазан хандығына (1433 ж.) және Астрахань
хандығына (1466 ж.) бөлшектенеді және оньң құрамынан көшпелі өзбектер
тайпалық одағы мен ноғайлар (маңғыт) бөлініп шығады. Ноғайлар XVI ғасырда
өздерінің мемлекеті - Ноғай Ордасын қалыптастырады.
Ноғай Ордасы. Алтьш Орданың ыдырауы мен Ақ Орданың әлсіреуі барысында
бүгінгі Қазақстан территориясында пайда болған құрылымдардың бірі - Ноғай
ордасы. Ноғай Ордасы Алтын Орданың құрамынан ХІІІ ғасырдың ІІ жартысында
бөлектене бастады. Бұл процесс XIV ғасырда өмір сүрген әмір Едігенің
тұсында жалғасып, оның баласы Нұр ад-диннің (1426-1440) кезінде аяқталды.
Ноғай ордасы XV ғасырда Алтын Орда құрамынан толық бөлініп шығады
Ноғай Ордасыңдағы үстем тайпа маңғыттар болды. Ноғай, Ноғай
ордасы, ноғайлықтар деген терминдер әдебиетте алғаш рет тек XVI ғасырда
ғана пайда болды. Оған дейін олар өздерін маңғыттармыз деп, ал өздерінің
ұлысын маңғыт жұрты деп атап келген. Оларды XVI ғасырға дейін көрші
халықтар да осылай таныды. Ногғй Ордасының негізгі аумағы Еділ мен Жайық
арасыңда, орталығы Сарайшық қаласы болды. Ноғайлар шығысында Жайықтың сол
жақ жағалауын бойлап көшіп жүрді. Олар солтүстік-шығыста Батыс Сібір
ойпатына, солтүстік-батыста Казанға, оңтүстік-батыста Арал мен Каспий
өңіріне, тіпті кейде Маңғыстау мен Хорезмге дейін барып жүрді XV ғасырдың
басында ноғайлар Сырдарияның орта ағысына дейін жетіп, Сырдариядан бекініс-
қалаларды жаулап алады. Мысалы, 1446 жылы маңғьгг Уақас би Үзкентті басып
алады. Ноғай Ордасының негізін Алтын Орда ханы Едіге калаған болып
есептеледі Бұл туралы деректер Абдіраззақ Самарқанидің, Ибн Арабшахтың,
Әбілғазының, Кадырғали Жалаиридің еңбектеріңде кездеседі. XIV ғасырдың
аяғында Алтын Орданың уақытша билеушісі болып тағайындалған Едіге 15 жыл
бойы (1396-1411) Алтын Ордадағы бар билікті өз қолына алады. Оның тікелей
басшылығымен Алтын Ордадан бөлектенген маңғыт жұрты XIV ғасырдағы Түркі
даласындағы ірі феодалдық құрылымдардың бірі болып саналады. Едіге өзінің
Ордасында 200 мыңнан астам атты әскер ұстаған Едіге басқарған Ноғай Ордасы
көрші ұлыстар өміріне де зор ықпалын тигізіп отырған. Ибн Арабшах Едігенің
20 шақты баласы болғандығын, әр баласының үлесінде белгілі бір жер мен
әскер болғандығын айтады. Тіпті Алтын Орда құрамынан бөлінген хандықтарға
Шыңғыс ұрпағынан шықкан әмірші тағайындаудың өзі Едіге ұрпақтарының
келісімінсіз іске асырылмаған. Ноғай Ордасының құрамына маңғыттармен қатар,
қоңырат, найман, арғын, қаңлы, алшын, қыпшақ, кенгерес, карлұқ, алаш, тама
сияқты рулар енген.
Ноғай ордасының Казақ хандықтарының калыптасуына үлкен әсері болды.
Қаракалпақ халқы да осы Орданың құрамына кірген халықтар негізінде пайда
болды. Бүгінгі танда Солтүстік Кавказда осы Орда құрамына кірген құмық,
балқар, қарашай халықтары тұрады.
Алтын Орда мемлекетінің негізгі тілі - түркі тілі болды. Бірақ Алтын
Орда дәуірінің халықтық тілі де, әдеби тілі де біркелкі жүйелі сипатта
болған жоқ. Ақсүйектер ұйғыр жазуы мен араб жазуына негізделген әдеби тілді
пайдаланды. XV ғасырдан кейін араб жазуын ғана қолданды. Сөз жоқ, Алтын
Орда әдеби тілінде, көбінесе, қыпшақ тілінің элеменгі басым болды. Бірақ
бұның өзі түркі халықтарының қоныстанған территориясына да байланысты
болып отырды. Мысалы, осы кезде Хорезмде дүниеге келген жазба
ескерткіштерде Алтын Орда әдеби тілінен гөрі шағатай әдеби тілінің дәстүрі
басымырақ. Ал батыста, Алтын Ордаға жақын маңнда жазылған шығармалар
тілінде қыпшақ тілі үстемдік құрды. Осы екі мәдени ағым мен тілдік дәстүр
негізінде орта түркі дәуірінде жазылган Алтын Орда дәуірі ескерткшігерін
екі топқа бөледі:
1. Алтын Орда шығыс жазба ескерткіштері;
2. Алтын Орда батыс жазба ескерткіштері. Бұл топқа Египет
қыпшақтары - мамлүктердің де тарихи жазба ескерткіштері енеді
Шығыс жазба ескерткіштері катарына оғыз-қыпшақ тіліңде XIV ғасырда
жазылған Хорезмидің Мұхаббат-намесі және Ибн Муханнаның Китаби хуллийат
ул-хайан ва хулват ул-лисан атты сөздігі кіреді. Шығыс жазба
ескерткіштері қатарына діни мазмұнда жазылған С.Бақырғалидің Хикмет (ХПІ
ғ.), Н.Рабғузидің Хисса сұл-анбия (1310 ж.) шығармаларын да жатқызуға
болады.
Хорезмидің Мұхаббат-намесі 1353 жылы Сыр бойында дүниеге келген.
Хорезми кітап авторының лақап аты болса керек. Бізге шығарманың ұйғыр және
араб жазуымен жазылған екі нұсқасы жетті. Шығарма 948 өлең жолынан, 474
бәйіттен, сүйіспеншілікке толы он бір намеден (хаттан) құралған. СИсаев
Хорезмидің Мұхаббат-намесінің тілін қазіргі қазақ тілінен онша алшақ емес
деп тұжырымдайды. Әрине еңбекті көне қазақ тіліндегі тарихи мұра деп айтуға
болмас. Дей түрғанмен, ғалымның жоғарыдағы топшылауы қазақ тілінің
Н.А.Баскаков айтқандай, тек бір тілдік группаға жататын тармақтан ғана
пайда болғандығы туралы теорияны жоққа шығарады.
Батыс жазба ескерткіштеріне Құтыптың Хұсрау мен Шырын поэмасы,
қыпшақ тілінде сөйлеген Львов армяндарының сот қағаздары, XIV ғасырда
жазылған қыпшақ ескерткіштерінің көлемдісі - Кодекс Куманикус сөздігі
жатады. Н.А.Баскаков бұл топқа мамлүк қыпшақтарының ескерткіштерін де
кіргізеді.
Кодекс Куманикус (Құмандар кітабы) - XIV ғасырдың басындағы қыпшақ
жазба ескерткіші. Еңбек құман қыпшақтары тілінде көне готикалық шрифтімен
жазылған.
Авторы белгісіз 1303 жылы 11 июльде жазылған деген дерек берілген.
Еңбектің түпнұсқасы 164 беттен тұрады. Қазір Италияның Венеция қаласындағы
Марк әулиенің шіркеуіндегі кітапханада сақтаулы.
Кодекс Кумаиикустың қолжазбасы екі бөлімнен тұрады. 1-бөлімде
төмендегідей материалдар берілген:
1) латынша-парсыша-құманша сөздік;
2) құман тіліндегі үстеулер және олардың латынша баламалары;
3) құман тіліндегі есімдер мен есімдіктердің септелу үлгісі және
олардың латынша баламалары;
4) лексикалық мағыналарына қарай 40 топқа бөлініп берілген латынша-
парсыша-құманша сөздік.
2-бөлімнің материалдары мынадай сипатта:
1) құманша-немісше-латынша сөздік;
2) құман тілінде жазылған мәтіндер;
3) латынша жазылған қүман тілінің қысқаша грамматикалық очеркі;
4) латын тіліңдегі бір етістіктің септелу үлгісі және латын
тіліндегі мәтіндер;
5) итальян тілінде жазылған өлеңдер.
Кодекс Куманикус 1783-1942 жылдар аралығында әр түрлі тілдерде 5 рет
жарық көрді Осы еңбектің негізінде қазақ тілінде ЭВМ-нің көмегімен құман
тілінің алфавиттік жиілік, кері алфавиттік жиілік және жиілік сөздіктері
жасалды. Зерттеушілер катарыңда белгілі қазақ ғалымы, түркітанушы
Ә.Қүрышжанов та бар.
Мамлүк қыпшақтарының хазба ескерткіштері. Батыс Алтын Орда
ескерткіштері қатарына мамлүктердің де тарихи ескерткіштері жатады.
Мамлүктер деп Египеттегі әскери құлдарды атаған. Бұларды кезінде арабтар
теңіз жолымен Қырым, Кара теңіз жағалауларына барған сапарларында сатып
алғанга ұқсайды. Мамлүк сөзі араб тілінде ақ құл ұғымын береді
Мамлүктер 1250 жылы Мысыр елінде үкіметті басып алады да, ХШ-ХІV ғасырларда
үкімет билігін қолдарына алады. Мамлүктердің Мысыр мемлекетінің тарихында
алатын өзіндік орны бар. Олар тарихта тұңғш рет моңғолдарды өздеріне
жібермей тоқтатады, кресшілерді Палестина мен Сириядан ығыстырып шығарады.
1516 жылы түріктер Сирия мен Египетті және Палестинаны басып алуына
байланысты мамлүктер өз биліктерін жояды. Алайда XVII ғасырдың аяғында
Осман империясы әлсіреген кезде, мамлүктер өздерінің билігін кайта
орнатады. Олардың ел билігінен түбегейлі айрылуы - XIX ғасыр. Египет
патшасы Мүхамед Әли олардың жерін тартып алады да, билерін сарайына алдап
шақырып, қырып тастайды. Мамлүктер ел баскару жүйесіне өзгерістер енгізіп,
жер суландырумен айналысып, Мысыр мәдениетіне түркі мәдеииетін араластыра
дамытып, тамаша үлгідегі мемлекет құрды. Өз балаларын қыпшақ тілінде
оқытуға ден қойды. Ана тілінде бала оқытып, тәрбие беру мақсатында қыпшақ
тілінің ерекшеліктерін камтитын түрлі зерттеулерін жазды. Соның нәтижесінде
түркітану тарихында Мамлүк қыпшақтары ескерткіштері деп аталатын
еңбектер дүниеге келді.
XIV гасырдағы мамлүк қыпшақтары ескерткіштерінің ең белгілісі және
көлемдісі - Китаб әл-идрак ли-Лисан әл-атрак (Түркі тілі туралы жазылған
түсіндірме кітап). Авторы – Испанияның Гренда қаласының тұрғыны Асир ад-
дин Абу Хаян Мұхаммед ибн Юсуф әл-Гарнати (Абу Хайян). Еңбек 1312 жылы
Каирде жазылған. Мазмұны - фонетика, морфология және сөздік. Абу Хайянның
сөздігінде қыпшақ тілінің ерекшеліктері оғыз, әсіресе түрікмен тілімен
салыстырылып беріледі. Сондай-ақ бұл еңбекте қыпшақ тілінің сол кезеңде
зерттелуі, қыпшақ-оғыз тілдері салыстырмалы сөздігі мен грамматикасы туралы
көптеген мәлімет бар. Еңбектің түркітану ғылымында алатын орны, маңызы
ерекше. Абу Хайянның бір еңбегінің өзі-ақ түркология ғылымының даму
тарихындағы келелі кезең, өз алдына жеке жол салған дәуір, дара дүние, -
деп бағалады оның маңызын түрік оқымыстысы Ахмед Джафароғлы Абу Хайян
М.Қашқаридың Диуани лұгат ит-түрік еңбегімен таныс болған, одан үзінділер
пайдаланады. Китаб әл идрактың бізге жеткен 1335 және 1402 жылдары
жазылған екі көшірмесі де Түркияда сақтаулы. Еңбек екі рет (1891 жылы
Түркияда. 1931 жылы Кеңес Одағында) қайта басылым көрді
Әл – Қағанин әл-күллия ли-дабт ел-лұгат ат-түркййа (Түркі тілдерін
үйрету үшін жазылған толық құрал) еңбегі XIV ғасырдың аяғы мен XV ғасырдың
басында Мысырда жазылған. Авторы белгісіз. Екі бөлімнен тұратын грамматика
және шағын сөздік. Еңбек 1928 жылы Стамбулда түрік тіліне аударылып
басылды.
Китаб ад-дура фил-лұғат ат-түркййа алат тамам вал камал (Түркі
тілдері туралы жан-жақты және толық аяқталған інжу-маржан кітабы) – арабша
- қыпшақша сөздік. Флоренциядағы Лоренцо Медичидің кітапханасында сақтаулы.
Китаб ад-дураның да авторы белгісіз. Еңбек 24 бөлімнен (тараудан) тұрады.
Бұл ең кеш табылған (1963 ж.) тарихи мұрағат болып есептеледі. Жазылған
уақыты XIV ғасырдың аяғы мен XV ғасырдың басына сәйкес келеді
Китаб-булғат әл-мұштақ фи-лұғат ат-түрік вал-қыпшақ (Түрік пен
қыпшақ тілдерін жақсы оқып-үйренушілерге жазылған кітап). XIV ғасьфда
Сирия жерінде жазылған бұл еңбектің авторы - Жамал ад-дин Мұхаммед Абдуллах
ат-Түрки. Еңбектің қолжазбасы Париждегі ұлттық кітапханада сақтаулы. Екі
бөлімнен тұрады: есім және етістік. Әл-мұштақ - арабша-қыпшақша сөздік.
Аттуһфа-уз закийа фил-лұғат ит-түркийа (Түркі тілі туралы жазылған
ерекше сыйлық). Еңбек қолжазба күйінде, түпнұсқасымен бір дана болып
жеткен. Стамбулдағы Баязит мешітіңдегі Валед-дин Эфендінің кітапханасыңда
сақтаулы. Қолжазба абади (мәңгілік) деп аталатын сапалы, қалың қағазға,
араб грамматикасының үлгісімен жазылған. Көлемі - 182 бет. Еңбек үш
бөлімнен тұрады шағын кіріспе; қыпшақша-арабша сөздік; қыпшақ тіліне
грамматикалық талдау. Аттуһфа - Орта түркі дәуіріндегі Алтын Орда
ескерткіштерінің ішіңдегі Кодекс Куманикус пен Абу Хайянның Китаб әл-
Идрагынан кейін үшінші орында тұрған еңбек. Авторы белгісіз. Аттуһфаның
қай ғасырда, қай жерде жазылғаны туралы да түркітанушы ғалымдар арасында
талас пікірлер бар. Олардың бір тобы еңбекті XIV ғасырда, ал екіншілері
(оның ішінде Т.Арынов та бар). XV ғасырда жазылған деп есептейді. Себебі
еңбектің авторы Абу Хайян шығармасымен таныс болған деп санайды. Шынында
да, Аттуһфаның материалдары Китаб әл-идрак пен ұласып жатыр. Сондықтан
еңбек XV ғасырда жазылған деген пікір шыңдыққа жақын келеді. Онда араб
тілінің Египет және Сирия диалектілерінің кездесуі Аттуһфаның осы екі
елдің бірівде дүниеге келгендігін растайды. Оны зерттеуші өзбек
ғалымдарының бірі МТ.Зияева қолжазба Египетте жазылған, бірақ автор ұзақ
уақыт Сирияда тұрған немесе Сириядан шыққан деген жорамал ұсынады.
Белгісіз автор еңбектің басындағы кіріспеде былай дейді: ...Бұл
кітапты жинақтадым, оны бірнеше бөлім, тараулар негізінде тіздім. Әрбір
белімнің өзіне тән қағидаларын баяндадым. Кітапқа Аттуһфа-уз закийа фил-
лұғат ит-түркийа (Түркі тіліне шынайы тарту) деп ат қойдым. Бул
кітабымды қыпшақ тілінде жаздым. Өйткені бұл кезде адамдар қыпшақ тілін көп
қолданады... (2-бет). Белгісіз автордың осы пікіріне сүйене отырып,
ғалымдар бұл еңбекті таза қыпшақ тілінің мұрасы деп есептейді. Қолжазбадағы
3600-ге жуық сөздердің қазақ тілі сөздеріне ешбір өзгеріссіз сәйкес келуі
де бүл пікірді қуаттай түседі Аттуһфаның лексикалық тұлғасы басқа ешбір
тілде дәл казақ тіліндегідей өзгеріссіз сақталмаған. Мұндағы сөздердің
үштен бірі казіргі казақ тіліңде сол күйінде кездеседі. Сондай-ақ,
ескерткіш тілінің фонетикалық ерекшеліктері казіргі казақ әдеби
фонетикасымен бірдей келеді: тау - таг емес, шөлмек- чөлмәк емес, шыбын -
чыбын емес, шүберек - чуперек емес деп топшылайды еңбекті зерттеген казақ
ғалымдарының бірі Т.Арынов. Ол Аттуһфаны көне қазақ тілінде жазылған
түңғыш ескерткіш ретінде алады. Ғалымның бұл еңбек төңірегіңде осыңдай
батыл болжамдар жасауына өзбек ғалымдарының әрекеті де себепші бодды.
Еңбекті 1968 жылы тәжірибелі аудармашылардьщ бірі, оған дейін М.Қашқаридың
Диуани лұғат ит-түрік еңбегін өзбекше тәржімалаған профессор С.Мүталлибов
өзбек тіліне аударған болатын. Т.Арынов оның аудармасына еш разы еместігін
ашық білдірді. Тәржімашы еңбекті аудару барысында барлық сөзді аудармаған
тек өзбек тіліне сәйкес келетіңдерін ғана аударған. Сонымен қатар, сөздерді
аудару барысыңда көптеген кыпшақ тілігің сөздерін өзбек тілше жақыңдатуға
тырысқан Т.Арынов С.Мүталлибовтың тарихи еңбекке жасаған қиянатын кіналалай
отырып, еңбектің казақ тіліне аударылмай отырғандығына өкініш білдіреді.
Ғалым осы өкінішін арқалап дүниеден өтті, бірақ еңбек әлі күнгс дейін ана
тілімізге аударылмай отыр.
Аттуһфаны 1942 жылы венгр ғалымы, проф. Т.Халашикун бастырып
шығарды. Еңбекті түрік ғалымы Бесім Аталай 1945 жылы түрік тіліне аударды.
Ал өзбек ғалымдары Ә.Фазилов пен Ш.Зияева оны 1978 жылы Изысканный дар
тюркскому языку деген атпен орыс тіліне аударып жариялады. Бұл еңбектің
түркі тілдерін зерттеуде үлкен мәні бар екендігіңде дау жоқ. Бұл
ескерткіштер тілінің Алтын Орда қыпшақтары тіліне өте ұқсас келуі олардың
қыпшақ тайпасының ХІV-ХV ғасырлардағы мұрағаттары екендігін растайды.
Сонымен, шартты түрде Мамлүк қыпшақтарының тарихи жазба
ескерткіштері атауына ие болған, өз елінен мыңдаған шақырым шетте жүрген
түркілердің ана тіліңде жазылған осы еңбектері түркітану ғылымынан өзінің
тарихи орнын алды. Біз мамлүктердің тек ерліктері мен жігеріне гана
таңырқамаймыз, олардың өз заманының озық білімділері болғандығын да
мақтаныш тұтамыз.
Орта Азия ескерткіштері. Моңғол шапқыншылығынан кейін Орта Азияда
Шағатай ұлысы деп аталатын мемлекет қалыптасты. Оның негізінде XIV ғасырда
Ақсақ Темірдің (Әмір Темір) мемлекеті пайда болды. Орталығы - Самарқаңд.
Орта Азияның құнарлы аймақтарын иеленген шағатайлықтар жоғары мәдени даму
сатысына көтеріліп, өздерінің әдеби тілін қалыптастырды. Ол әдеби тіл
шағатай тілі атауына ие болды. Шағатай әдеби тілі ұғымы төңірегіңдегі
ғалымдар пікірі де бірізді емес. Олардың бір тобы бұл термиңді өте кең
ауқымда түсініп, Карахаңдықгар дәуірінен бері келе жатқан тілді осы
терминмен белгілеуді ұсынса, екіншілері (өзбек ғалымдары) бұл термиңді көне
өзбек тілі түсінігінің орнына қолдануды ұсанды. Бұл пікірлердің қай-
қайсысымен де келісуге болмайды:
1. Шағатай әдеби тілін бүкіл Орта түркі дәуірінің үлесіне жатқызу
дұрыс емес. Себебі ол әдеби тілдің қалыптасу уақыты аталмыш
дәуірді толық қамтымайды.
2. Шағатай әдеби тілі көне өзбек тілі ұғымымен де бірдей емес.
Және өзбек тілі өз тарихын XV ғасырдан бастайды. Қарлұқ-үйғыр
тілі мен батыс Хорезм тілі дәстүрінде қалыптасқан шағатай әдеби тілі
кейін көне өзбек тілінің және Орта Азия түркі халықтары әдеби
тілдерінің қалыптасуына негіз болды. Шағатай тілі тарихқа Атан,
Сакаки, Лутфи, Дүрбек, Гадайн секілді ақындар өлеңдерімен енді
Оның шарықтау шегі, сөзі жоқ өзбектің ұлы ақыны Ә.Науаи
творчествосымен байланысты.
Кезінде ерекше дамыған Ақсақ Темірдің мемлекетін 1504 жылы Мұхамед
Шейбани бастаған көшпелі өзбектер өзіне бағындырды. Кейін бұл мемлекет екі
өзбек мемлекетіне (орталықтары - Самарқанд және Көне Үргеніш) бөлінді. Осы
мемлекеттерден Бұқар, Хиуа, Қоканд хандықтары калыптасты. Өзбектердің
әлсіреп екіге бөлінуіне, кейін ұсақ хаңдықтарға ыдырауына XV ғасырдағы
қазақтардың оларға қарсы жүргізген соғыстары да себепші болды.
Шағатай әдеби тілінің ең шарықтаған дәуірі өзбектің XV ғасырдағы
тамаша ақыны, ұлы ойшылы, ағартушысы Әлішер Науаи шығармашылығымен
байланысты. Көне өзбек тілінің қалыптасуында өзбек халқы Ә.Науаиге
карыздар.
Ә.Науаи (1441-1501) өз кезеңіндегі және одан кейінгі дәуірлердегі
Шығыс ақындары арасында мұрасының молдығы жағынан алдыңғылардың бірі
саналады. XV ғасыр Орта Азияда ислам дінінің ерекше үстемдік құрған кезі
еді Орта Азия түгелдей араб тіліне еліктеп, барлық жазу-сызу тек араб-парсы
тіліңде жүргізіліп отырды. Сол кезеңдегі түркі ақындары екі тілде де жетік
сөйлеп, өз шығармаларын екі тілде жазды. Тіпті тимуридтердің өзі шағатай
тілін қолданбай, парсы тілін пайдаланды. Бұл құбылыс лингвистикада канондық
тілдің енуі деп аталады. Міне, осы процеске өз көзқарасын білдірген де
Ә.Науаи болды. Ол тек тамаша ақын ғана емес еді, сонымен катар тіл
мәселесіне де ерекше көңіл бөлген ғұлама болатын. Оның Мұхакамат ул-
лұғатайн (Екі тілдің таласы) атты еңбегі парсы-тәжік тілі мен түркі
тілдерін салыстыра зерттеуге арналған. Данышпан өз еңбегінде түркі
тілдерінің парсы-тәжік тілінен ешбір кем түспейтіндігін, екі тіл арасында
сөздер ауысып отыратынын айтты. Ол түркі тілдері синонимдерінің, сөз
мағыналарының өзгеруіне, омонимдер, омофондарга тоқталып, олардың қызметіне
талдау жасады.
Ә.Науаи шығармаларының тілі сол дәуірде Орта Азия мен Қазақстанды
мекендеген түркі тайпаларының әдеби тілдерінің калыптасуына игілікті әсерін
тигізді. Ең алдымен, ол шағатай тілінің негізінде көне өзбек әдеби тілінің
калыптасуына себепші болды. Сондықтан түркітанушылар оны Ә.Науаи -
классикалық көне өзбек тілінің негізін салушы деп бағалайды.
Сонымен, Орта түркі дәуірі казіргі түркі тайпаларының тайпалық одақтар
құрамынан бөлініп шығып, жеке халық болып қалыптаса бастаған кезеңі болып
саналады. Соның нәтижесіиде бүгінгі түркі тілдері өз алдарына жеке-жеке
отау тіге бастаған болатын. Бұл кезеңде батыста бұлғар, хазар, оғыз,
қыпшак, қарлұқ тайпалары, ал шығыста ұйғыр, якут, хакас, қырғыздар өмір
сүрді.
Орта түркі дәуіріңде қыпшақтардың тілдік бірлестігі екіге ыдырады:
1) Қыпшақ-бұлғар тобы. XV ғасырда бұл топтан татар мен башқұрт
тілдері калыптасты.
2) Қыпшақ-половец тобы. Моңғол дәуірінде бұл топ екі тармақшаға
бөлінді: қыпшақ-половец подгруппасы (құмык, қарайым, қарашай,
балқар тілдері) және қыпшақ-ногай подгруппасы (қазақ ноғай,
қарақалпақ тілдері және өзбек тілінің қыпшақ диалектісі).
Оғыздардың тілдік тобы үш подгруппаға тармақталды:
1) оғыз-бұлғар подгруппасы;
2) оғыз-туркмен подгруппасы;
3) оғыз-селжук подгруппасы.
Қарлуқтардың тілдік тобы Х-ХIV ғасырларда екі үлкен тілдік подгруппаға
сараланды:
1) қарлұқ-хорезм подгруппасы;
2) қарлұқ-ұйғыр подгруппасы.
Дәл осьпідай ыдырау процесі Шығыс Ғүн тармағы тілдері арасында да
жүрді. Сонымен қатар, Орта түркі дәуірінде түрлі тарихи жағдайларға
байланысты түркі тілдері басқа тілдермен өзара байланыска түсе бастады.
Түркі тілдерінің батыс тармағы араб, парсы тілдерімен араласа бастаса,
шығыс тармағы моңғол тілдерімен қарым-қатыста болды. Осының нәтижесінде
тілдер арасында сөз ауысу процесі жүрді Сол кезеңде өмір сүрген белгісіз
ақынның мына бір өлеңі Орта түркі дәуіріңдегі түркі даласының тарихи-
экономикалық жағдайын дал сипаттаған:
Оң жақтан: үнді, парсы, араб келген,
Сол жақтан: шүршіт, моңғол, қалмақ келген.
Батыстан: Балқан елі қатынасса,
Шығыстан: қытай, Қашқар шәй әкелген.
ЖАҢА ТҮРКІ ДӘУІРІ
(XV-XX ғасыр аралығы)
ХV-ХХ ғасыр аралығы түркітану ғылымында Жаңа түркі дәуірі деп
аталады. Түркі тілдерінің дамуындағы Жана түркі дәуірі күрделі оқиғаларға
толы, қарама-қайшы кезең болып табылады. Бұл дәуірге тән басты ерекшелік -
түркі тілдес тайпалық одақтардың ыдырап, түркі халықтарының жеке-жеке ұлт
болып қалыптасуы және соған сәйкес бүгінгі түркі тілдерінің өз алдына бөлек-
бөлек дамуы.
Жаңа түркі дәуірі түркілердің осы кезге дейілгі атақ-даңқынан айрылп
даму карқыны төмендеген, экономикалық жағдайы тоқырауға ұшыраған кері кету
кезеңі болып есептеледі. Оның көптеген себептері бар. Бүл кезеңдегі
құлдырау процесі тек түркілерге гана емес, жалпы Шығыс халықтарының
барлығына ортақ құбылыс болды. Оның ең басты себебін Ұлы Жібек жолы деп
аталған дүние жүзілік сауда жолының Орта Азия даласынан Атлант мұхитына
ауысуымен байланыстыру керек. Академик В.М.Жирмунскийдің сөзімени айтатын
болсак, бұл процесс Шығыстың гүлденген, алдыңғы қатарлы мәдениетін ең
артта қалған мәдениетке айналдырды. Сауда жолының құрылықтан теңізге ауысуы
болмай қоймайтын занды үрдіс болып есептелсе де, бұган белгілі дәрежеде
түркі халықтарының өздері де кінәлі болатын. Түркі даласындағы таусылмайтын
ірілі-уақты соғыстар керуен жалының тыныштығын әбден бұзды. Әсіресе, Ақсақ
Темір мемлекетінің құлауы, осының нәтижесіндегі билік үшін талас жолындағы
соғыстар сауда жолының толық жабылуына әкеліп соқтырды. Қызыл теңіз арқылы
өтетін екінші сауда жолы Мамлүк қыпшақтарының билігінде болды. Мамлүктер
әрбір керуеннен жоғары паж салығын алып тұрды. Бұл жол да саудагерлер үшін
қолайсыз еді. Еуропа Иңдия мен Шығыс Азияға шығатын басқа сауда жолын
іздестіре бастады. Жиһангерлер жана жол табу жолында теңіздерді кезді
Осының нәтижесінде 1490-1520 жылдар аралығында ұлы географиялық жаңалық -
жана құрылықтың ашылуы мен дүниежүзілік су жолы табылған еді. Еуропа Кайта
өрлеу дәуірін бастан кешіріп, мәдениет пен өркениет, білім мен ғылым
саласыңда тың жетістіктерге жетіп жаткан кезеңде, кезінде гүлденген Орта
Азия бірте-бірте кері құлдырап жатты.
Жана түркі дәуіріндегі түркі халықтары мындай тарихи окиғаларды бастан
кешірді:
1) 1512-1513 жылдары Алтын Орда мемлекетіігің Шығыс бөлігін құрайтын
Шейбани-хан бастаған көшпелі казақ тайпалары мен өзбектер Ақсақ Темір
әулетінің соңғы билеушісі Зәкіреддин Мұхаммед Бабырды қуып шығып, Орта
Азияны басып алады. Бабыр өзінің әскерінің басым бөлігін сақтай отырып,
1510-1520 жылдары Ауғанстан мен Индияны өзіне бағындырды. Ұлы Моғолстан
деген атпен белгілі Моғолдар әулетінің бұл мемлекеті Азиядан ең гүлденген
мемлекет болды. Д.Нерудің айтуынша, Бабыр еуропаша тәрбиеленген әрі батыр,
әрі ақын адам болған. Оның кезінде Ұлы Моғолдар туралы аңыз тек Индияға
ғана емес, бүкіл Азияға тараған. Тарихта Бабыр тек мемлекет басшысы ғана
емес, сондай-ақ әдебиет пен өнердің үлкен өкілі ретінде де калды. Оның
каламынан туған атақты Бабыр-наме шығармасын әлемдік маңызы бар әдеби
шығармалар қатарына қосуға болады. Ол тек ақын ретінде ғана танылмайды,
сондай-ақ ескі өзбек поэзиясының білгірі де саналады. Оның Аруз туралы
трактатында түркі поэзиясындағы өлең түрлері терең әрі жан-жақты
талданады.
Бабыр үстемдік құрған кезеңде феодалдық Иңдияның мәдениеті мен өнері
ерекше дамыды. Әлемге сұлулығымен танымал Дели мен Агра қалаларындағы ақ
мәрмәрдан салынған теңіз порттары, әлемдіх сәулет өнерінің ғажайыпгарының
бірі саналатын Тәж-Махал мавзолейі Бабырдан бізге жеткен тамаша дүниелер.
Бір сөзбен айтқанда, Ұлы Моғолдар әулеті Индияның дамуыңда үлкен
прогрессивті роль атқарды.
2) Орта Азияға Шейбани ханмен бірге келген қазақ тайпалары мен
өзбектер осы жердегі Шағатай ұлысының құрамына кірген халықтармен араласып,
қазіргі өзбек халқының негізін калады. Қазіргі өэбек тілінің де негізі
қарлұқ-ұйғыр-қыпшақ тілдері негізінде қалыптастын ХVІ-ХVIIІ ғасырлар
аралығында Орта Азиядағы түркі халықтары бірнеше ішкі шапқыншылықты, Жоңғар
басқыншыларына карсы ұзақка созылған соғыстарды бастан кешірді. Дала қанға
боялып, қансырап жатты. Әскери жорықтар мен соғыстар егісгіктер мен бау-
бақшалардың жойылуына, қалалардың талқаңдалуына, мал басының азаюына,
халықтың тақыр кедейге айналып, жұтауына әкеліп соқтырды. Түркі даласы бұл
соғыстарда өзінің халқының біразынан айрылды. Әрбір жана әмірші тақка
отырған сайын өзінің билігін кезекті соғыстармен бастайтын болды. Моңғол
шапқыншылығынан титықтаған елдің экономикалық, мәдени, рухаии хал-ахуалы
өзінің бұрын-соңды төмеңдемеген деңгейіне жетті. Орта Азия мен Қазақ
даласының даңқы бір кездері бүкіл әлемге әйгілі болған мәдени орталықтары -
Отырар, Саурақ Сығанақ, Баласұғын және т.б. калалары аяусыз талқандалды.
Олардағы әлемдік мәні бар кітапханалар өртелді Ел ішінде алым-салық, тонау
мен талау күшейді Осының барлығы туысқан тайпалардың біртұтас халық болып
қалыптасуына кесірін тигізді.
Шыңғыс ұрпақтарының канды шеңгелінен енді ғана құтыла бастаған түркі
халқы көп ұзамай-ақ Ресей отаршылдарының шеңгеліне тап болды. Қазан,
Астрахань, Сібір хандықтары да ішкі соғыс ауруынан арыла алмады. Әлсіреген
хандықтарды Орыс мемлекеті оңай басып ала бастады. Оларды бір-біріне қарсы
қою саясатын ұстанған Орыс мемлекетіне хандықтар және тайпалық одақтар
арасыңдағы теке-тірестер мен соғыстар қол болды. Бөліп ал да, билей бер
принципі осы кезеңдерде іске асырылған әдістердің бірі болатын Ресей
патшалығ 1552 жылы Қазанды, 1556 жылы Астраханды басып алып, бірте-бірте
Қазақ жеріне ауыз сала бастады. Кезінде Қазақстанның Ресейге өз еркімен
қосылуы деп сипатталып келген бұл процесс 1731 жылдан басталды. Орыс
отаршылдары өздерінің осы жерге мәңгіге келгеңдігін білдіргісі келгендей
даламызға бекіністер, қамалдар, қалалар сала бастады. Жайық өзенінің бойына
1713 жылы Жайық бекінісі, Ертіс өзенінің бойына 1715 жылы Омбы, 1718 жылы
Семей, 1720 жыты Өскемен, 1752 жылы Петропавл, кейінірек басқа да
бекіністер мен қамал, қалалар салып, берік бекіне бастады. Қазақ
даласындағы огаршылдық саясаттың зардабының өте зор болгандығы туралы аз
айтылып жүрген жоқ.
3) Жаңа түркі дәуірінде экономикалық жағдайы төменднмнген мемлекет
Түркия империясы еді. Азия мен Еуропа бүл елдің алдында әлі құрдай
жорғалайтын Түріктер империяга тән саясат жүргізіп, бір елден соң бір елді
жаулап алып жатты. Олар 1453 жылы Константинопольді алып, оны Стамбул деп
атады. Жеңіс шеруін жалғастырып, олар 1458 жылы Афинаны, 1475 жылы Қырымды,
1483 жылы Балкан түбегін тегіс басып алды. 1529 жылы Сүлеймен-бей бастаған
түрік әскері Венаны қоршады. Алайда осы соғыста түріктер сәтсіздікке
ұшырады. Бірақ түрік империясының пәрменділігі туралы қорқыныш пен үрей
Еуропадан 150 жылсыз кеткен емес деп тұжырымдайды ғалымдар.
1560-1570 жылдар аралығында түріктер Солтүстік Африканы, Тунисті,
Марокканы, Триполиді басып алды. Бұл жолда түріктер сол кездегі қуатты
империялар - Испаниямен, Италиямен соғыстар жүргізіп, женіске жетті.
Осман империясы әскери қуаты ғана күшті мемлекет болып саналған жоқ,
экономикалық жағынан да өте басым еді. Мемлекет казынасы алтын мен ақшаға
толы болды. Тіпті Франция королы Франциско (1515-1547) қару-жарақпен,
әскери кемелермен, аттармен берілген көмекті былай қойғаңда, түрік
сұлтанынан 2 миллион алтын дукат қарыз сұраған Итальяндықтар Анаталия
бидайымен күн көріп отырған Ағылшын королі Генрих VIII (1509-1549) түрік
сұлтаны Сүлейменге Осман империясының заң жүйесін зерттеу мақсатымен
адамдарын жіберген. Ағылшын королевасы Елизавета (1558-1603) түрік
тоқымашыларын өз еліне алдыру және түріктердің жүн бояу сырын білу үшін
жансыздарын жіберген. Түріктердің өнері де бүл кезенде аса дәуірлеп тұрды.
Олардың әдебиеті мен өнері өзіндік стильге ие болды. Арабтар мен
парсылықтардың әсеріне ұшыраса да, Осман поэзиясы өзіндік ерекшеліктермен
даралаңды.
ХV-ХVI ғасырларды түрік поэзиясының алтын дәуірі деуге болады.
Түріктер білім мен ғылым саласыңда ерекше жетістіктерге қол жеткізді. Түрік
жиһангезі Әулие Челеби Осман империясының, Оңгүстік Ресейдің және Батыс
Еуропаның 10 томдық сипаттамасын жариялады. 90 жасқа дейін өмір сүріп,
теңізге шығуын қоймаумен аңызға айналған түрік адмиралы Пири Рейс Бахрийе
(Теңіз кітабы) деп аталатын теңіз картасын құрастырды. Атлас 210 картадан
тұрады. Бахрийе К.Колумб Америка құрлығын ашқан жылы, Ф.Магелланиың жер
шарын толық айналып шығуынан 9 жыл бұрын жарияланды. Пири Рейстің бұл
картасы сол кезеңдегі баға жетпес ғылыми географиялық жаңалық болатын. Ол
туралы академик И.Ю.Крачковский былай деп жазды: ...его произведения в XVI
в. являются крупнейшим достижением морской географии и картографии турок в
эпоху расцвета их могущества ...Турки завершат ту линию развития
географической науки, которую начали арабы, и подвели итог тому, что было
ими сделано.
Пири Рейс өзінің картасын 50 тараудан тұратын өлеңмен жазылған
трактатпен өрнектеді. Ол трактатта теңізшілерге қажетгі ақыл-кеңесер түгел
берілген. Оның осы картасы желкеңді кемелер дәуірінің негізгі атласы
ретінде пайдаланылды. Пири Рейстің жартылай сақталған дүниежүзілік картасы
(1513 және 1517 жылдары жазылған) бүгінгі картографтардың өзін таң
калдырады. Бұл туралы Ғалам гажаптарының антологиясында кезінде жазылды.
Оның осы картасында Америка құрлығының жағалаулары, Африканың батыс
бөліктері сипатталған. Бір ерекшелігі - картаға тек сумен шектелген
аймақтар ғана бейнеленбей, судан кашықта жатқан таулы жерлер мен жазық
далалар да түсірілген Картада Антарктиданың жер бедері толық қамтылқған.
Бір құрлық пен екіншісінінің ара қашықтығы бүгінгі өлшемге сәйкес дәл
көрсетілген Картада көптеген аралдар қамтылған. Осының барлығы казіргідей
авиация, ғарыштық лаборатория, жетілдірілген приборлар жоқ кезде істелгенін
ескерер болсақ, біздің бабаларымыздың географиялық білім деңгейі бүгінгі
ғалымдардан еш кем еместігін дәлелдейді Ғалымдардың арасында осыншама
бағалы картаны түрік адмиралы Пири Рейске қимай, оның авторлығына күмән
келтіргендер де болды. Алайда олардың мұндай негізге жорамалын академик
И.Ю.Крачковский тоқтатты. Жер шарын армансыз шарлаған жиһангез Пири Рейс
1517 жылы өз картасын түрік сұлтанына сыйға тарта отырып, дәл мүндай
картаны әлемде ешкімде жоқ екендігін айтады. И.Ю.Крачковскийдің айтуынша,
араб саяхатшысы Ахмед ибн-Мажит пен Пири Рейстен артық сол кезеңде ешбір
теңізші болмаған. Тіпті Х.Колумбтың елді шулатып ашқан жана материгі Пири
Рейстің картасына оған дейін түсіріліп те қойылған. Демек, еуропалықтардың
қызғанышының жөні бар екен.
Түрік мемлекетпші әскери және экономикалық жағынан өркеңдеуінің тағы
бір себебі жас ұрпақты тәрбиелеу жүйесінде жатты. Бала тәрбиесін ете ерте
қолға алған түріктер, оларды бағуда темірдей тәртіп орнатты. Сұлтанның
баласының өзі оның құлымен бірге тәрбиеленді.
1)XVII ғасырдан бастап Түркия өзінің бұрымы империялық үстемдігінен
айрылып, бірте-бірте төмендей бастады. Оның бірнеше себептері болды.
2) XVII ғасырдан бастап түріктер де сауда жолынан айрыла бастады.
Сауда жолы Жерорта теңізінен Атлант мұхитына ауысқан болатын.
Түркия қанша күшті болса да, негізінен феодалдық мемлекет
еді. Оңда Еуропа елдеріндегідей өнеркәсіп мықты дамыған жоқ. Баюдың
негізгі көзі басқа елді басып алу болып саналды.
3) Испания, Португалия, Италия, Австрия, Россия, Польша
мемлекетгерімен жер үшін жүргізілген соғыстар елдің экономикалық
ахуалын қатты күйзелтті. Жаулап алу бағытындағы соғыстар енді
бұрынғыдай пайда әкелмеді. Керісінше, қисапсыз шығынға ұшыратып
отырды;
4) Түрік империясының ХV-ХV 5асырлардағы экономикалық гүлдеyуі
ақсүйектерге кері әсерін тигізді Олардың арасьщда әлеуметгік және моральдік
тұрғыдан азу процесі жүре бастады. Түрік сұлтанатының
чиновниктері гарем қызығы мен маскүнемдікке бой ұрып, мемлекет
ісін мүлде ұмытты. Осман империясыңда ғасырлар бойы қалыптасқан
дәстүр бұзылып, түрік сұлтандары мен олардың уәзірлеріне әскери
қызметтен хабарсыз, түрпайы әрі дөрекі адамдар тағайындалды.
Мемлекеттік биліктің жоғары сатысьшдағы ақсүйектер арасында
парақорлық белең алды. Осының барлығы мемлекеттік тәртіптің әлсіреуіне
әкеліп соқтырды.
5)ХVI-ХVII ғасырлардағы Түрік мемлекетіңде алым-салыққа наразылық
көрсеткен ірі-ірі шаруалар көтерілісі болды. Бұл құбылыс та елдің
экономикалық жағынан әлсіреуіне себін тигізді;
6) Түрік империясының жоғары басқару жүйесінің әлсіреуі
провинциялардағы феодалдар арасында сепаратисгік ағымның пайда болуына,
армияда бүліншілік пен көтеріліс ошактарының белең алуына себепші болды.
Осьшдай көтерілістер нәтижесінде кейбір сұлтандар орнынан тайдырылды;
7) Түрік империясының қол астына бағындырылған аймақтарда ұлт-азаттық
көтерілістердің көбеюі де қуатты түрік империясының әлсіресуіне негіз
болды.
Осман империясының ХVII-ХVIII ғасырларда әлсіреуі түрік мәдениеті мен
әдебиетінің, өнерінің де тоқырауға ұшыруана себепші болды. Кезіңде әлемге
әйгілі түрік әдебиеті осы жылдары бір де бір есімді дүниеге келтіре алмады.
Бүл салада сатирадан басқа ешбір жанр дамымады. Кезіңде даналық пен
данышпандылықтың ошағы болған мұсылман мектептері діни кітаптардағы жалаң
аяттар мен бәйіттерді жаттатудан әріге аспайтын орындарға айналды. Түрік
сұлтанатының каймақтары өздерінің ана тілдерін дұрыс білмейтін өз тілінде
жаза алмайтын дәрежеге жетті.
Пушкинді орысша, Андерсонды датша, Дантені итальянша, Хайямды парсыша,
Сервантесті испанша оқи білген түрік тіліңде еркін сөйлеген полиглот,
белгілі венгр түркітанушысы Герман Вамбери XIX ғасырдың 60-жылдарыңда шығыс
елдеріне саяхат жасайды. Түркі даласында тоқырау процесін өз көзімен көрген
Вамбери оның себептерін іздейді Түркі даласында тоқырауға ұшырамаған бір
ғана өркениет саласы -музыка ғана қалгғндығын айтады.
Жаңа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz