Бейдағдарыстық басқарудағы қайшылықтардың теориялық аспектілері

КІРІСПЕ
Қайшылық - ғылым ретінде кейіннен қалыптасты, ол - негізінен жас ғылым. Негізделген түрде ол тек XX ғасырдың ортасында пайда болды. Бірақта қайшылықтар ылғи да болған, ал алғашқы оны зерттеуге ұмтылыстар көне ғасыр кезінен басталған.
Жалпы алғанда карама кайшылык, күрес және кайшылық туралы мәселелер баяғы замандағы оқымыстылардың еңбегінде де жазылған баяғыдан келе жаткан шиеленісті мәселелер болып табылады. Көне заманғы философтар есептейтіндей, қайшылық өзінше жаман да емес, жақсы да емес ол барлық жерде бар елдің ол туралы пікірлеріне қарамастан әлем қарама -кайшылыкқа толы, онымен табиғаттың, адамдардың тіптен құдайдың өмірі де байланысты.
Қайшылық -ол әрдайым қиын да коп жоспарлы әлеуметтік феномен. Онда әртүрлі жақтар қатысады: жеке тұлғалар, әлеуметтік топтар, этникалық, ұлттық жалпылар, мемлекеттер немесе бір топ елдер, бір мақсатта, бір қызығушылықта біріккен адам топтары. Қайшылық әртүрлі сылтаудан туады: мінез - құлыктық, экономикалық, саясаттық, құндылық, діндарлық. Бұл қайшылықтың негізінің көп түрлілігін, формасы мотиві қайшылық түрлерін құрудағы қйыншылықтарды тудырады.
Нарықтық экономика кезеңіндегі жағдайда ұйымдарда, өндірістерде біріңғай өзгерістер болып жатады. Экономикалық бостандыққа ие болған соң өз қожалық өндірістіктерінің нәтижесіне толық өздері жауап береді, жұмыстары нәтижелі болу үшін ұйымдар барлық әдістерді пайдаланады. Ұйым жетекшілері бас мамандар және жұмысшылыр өндірісті жаңартуға, жаңалықтар ендіруге ұмтылады. Жаңашылдық жаңа мүмкіндіктерді ашады, өзгерістер, ұсыныстар басқаша айтқанда ескіні жаңарту бұл әрине қарсы пікірлікті тудырады. Өзгерістер адамдардың мүддесіне, жобасына, үмітіне бұзылыс әкеледі өзгерістер неғұрлым көлемді болса, соғұрлым қайшылықтары да, қарсы пікірліктері де көбейе түседі. Сонымен қатар жаңалықты жақтаушылар мен қарысы болушылар арасында қарсы пікірлік туады. Мысалы, ұйымның қызығушылығының негізі, ол соңғы нәтижесі бойынша өнімнің өсуі жеке бригададағы ерекше жағдайдың арқасында, ұжымдық жұмыс істеп жатқандығы. Бұл бригаданың өнім сапасы жақсарып, өнімі де көбейуі мүмкін. Ал басқа бригадада жағдай нашарлап кетуі ыктимал, өйткені олардың техникалары азайған, ол техникалар басқа жұмыс істеп жатқан бригадаларға берілген. Эксперименттік бригадаға көбірек көңіл бөлініп, ал қалғандарына көңіл бөлу азаяды, соның салдары қайшылықтың тууына әкеп соқтырады.
Зерттеудің объектісі-Панфилов ауданы әкімінің аппараты «Экономика және бюджеттік жоспарлау бөлімі».
Зерттеу жұмысының мақсаты-Панфилов ауданының 2001-2006 жылдар аралығындағы кедейшілік, жұмыссыздық және халықты жұмыспен қамту оны ашып көрсету зерттеу жұмысының басты мақсаты болып табылады.
Зерттеу жұмысының міндеті: Осыған орай зерттеу жұмысының алдында мынандай міндеттер қойылып отыр.
1. Жаңа жұмыс орынын құру;
2. жұмыссыздарды ақылы қоғамдық жұмыстарға тарту;
3. жұмыссыздық деңгейін төмендету;

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1. Александрова Е.В. Социально-трудовые конфликты:- М, Инион 1993г.
2. Анцупов А.Я., Шипилов А.И. Конфликтология- М, Юнити, 1999г.
3. Зайцев А.К. Социальный конфликтна предприятий-Калуга, 1993г.
4. Здравомыслов А.Г. Социология конфликта.-М, 1994г.
5. Ильин В.И. Структура конфликта в организации- М, 1993г.
6. Козырев Г.И. Введение в конфликтологию- М, Владос, 1999г.
7. Шаленко В.Н. Конфликты в трудовых коллективах- М: МГУ, 1992г.
8. Щербак В.Е. Конфликтные ситуации на предприятии. ЭКО, 1999г.
9. Скотт Дж. Способы Разрешения конфликтов- Киев, 1991г.
10. Социальный конфликт: Современные исследования- М, Инион, 1991г.
11. Громова О.Н. Конфликтология-М, 2000г.
12. Крегер О, Тьюсон Дж. Типы людей и бизнес- М, Персии, 1995г.
13. Шейнов В.П. Конфликты в нашей жизни-Минск, 1997г.
14. Уткин Э.А. Конфликтология-М, Экмос, 1999г.
15. Дмитриев А.В. Конфликтология- М, Гардарика, 2000г.
16. Кибанова А.Я. Экономика и социология труда- М, 2003г.
17. Кудрявцева В.Н. Основы конфликтологии- М, 1997г.
18. Подмарков В.Г. Человек в трудовом кеоллективе- М, 1973г.
19. Рофе А.И. Экономика и социология труда- М, 1996г.
20. Короткова Э. М. Антикризисное управление- М, 2001г.
21. Некрасов В.Н., Леонов Н.И. Управление конфликтами- Ижевск, 1993г.
22. Веснин В.Р. Основы менеджмента-М, 1996г.
23. Литвак Б.Г. Управленческие решение. М, 1998г.
24. Мастенбрук У. Управление конфликтными ситуациями и развитие организации-М, 1996г.
25. Доусон Р. Уверенно принимать решения- М, 1996г.
26. Рукавишников В.С. Социальная напряженность\\ Диалог, 1991. № 13 –
27. Александрова Е.В. Социально-трудовые конфликты: -М: Луч, 1993.
28. Ликсон Ч. Конфликт.- СПб: Питер, 1997
29. Социальная психология и этика делового общения: М, Юнити, 1995.
30. Н. Ә. Назарбаев. Қазақстан халқына жолдауы -2006, 19 ақпан. Егемен
Қазақстан.
31. Леонтьев В.И. Конфликтология, М: 1994
32. Панфилов ауданының 2001-2006 жылдарға арналған Кешенді бағдарламасы.
33. Владимиров Е.Л. Конфликты в организации , Питер: 1992
34. Иванов А.А. Управленческая деятельность, М: 1991
35. Александров И.Ж. Социально-трудовые конфликты: -М: 1994
36. Н.Ә Назарбаев, Қазақстан халқына жолдауы - 2007 ж., 3 наурыз.
37. Харьков, 1990, Методика Социологического анализа и прогнозирования тенденции развития социальных процессов в трудовом коллективе.
38. Головин В.А. Отношения сотрудничества и социальная напряженность «Социальная напряженность на производстве».- Обнинск, 1989.
39. Панфилов ауданының 2002-2009 жылдарға арналған Кешенді бағдарламасы.
40. Антонов М.А., Конфликты в социологий, М: 1992.

Пән: Мемлекеттік басқару
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСГІЕ ... ... ..3
І БӨЛІМ. БЕЙДАҒДАРЫСТЫҚ БАСҚАРУДАҒЫ ҚАЙШЫЛЫҚТАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Қайшылықты ойлардың калыптасуы және
тұрактануы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
2. Қайшылықтар және оның түрлері ... ... ..16
3. Қайшылықтың құрылымы ... ... ..28

ІІ БӨЛІМ. ПАНФИЛОВ АУДАНЫ ӘКІМШІЛІК АППАРАТЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ОНЫ
ТАЛДАУ
1. Панфилов аудандық әкімшілік аппаратындағы негізгі көрсеткіштерді
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
2. Панфилов ауданының қазіргі жағдайы ... ...43

ІІІ БӨЛІМ. БЕЙДАҒДАРЫСТЫҚ БАСҚАРУДАҒЫ ҚАЙШЫЛЫҚТАРДЫ БОЛДЫРМАУДЫҢ ЖОЛДАРЫ
1. Бейдағдарыстық басқарудағы қайшыльщтардың себептерін алдын
алудың іс
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .50
2. Бейдағдарыстық қайшылықтарды басқарудағы
ұсыныстар ... ... ... ... ... ...60

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... 63

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ..65

КІРІСПЕ
Қайшылық - ғылым ретінде кейіннен қалыптасты, ол - негізінен жас
ғылым. Негізделген түрде ол тек XX ғасырдың ортасында пайда болды. Бірақта
қайшылықтар ылғи да болған, ал алғашқы оны зерттеуге ұмтылыстар көне ғасыр
кезінен басталған.
Жалпы алғанда карама кайшылык, күрес және кайшылық туралы мәселелер
баяғы замандағы оқымыстылардың еңбегінде де жазылған баяғыдан келе жаткан
шиеленісті мәселелер болып табылады. Көне заманғы философтар есептейтіндей,
қайшылық өзінше жаман да емес, жақсы да емес ол барлық жерде бар елдің ол
туралы пікірлеріне қарамастан әлем қарама -кайшылыкқа толы, онымен
табиғаттың, адамдардың тіптен құдайдың өмірі де байланысты.
Қайшылық -ол әрдайым қиын да коп жоспарлы әлеуметтік феномен. Онда
әртүрлі жақтар қатысады: жеке тұлғалар, әлеуметтік топтар, этникалық,
ұлттық жалпылар, мемлекеттер немесе бір топ елдер, бір мақсатта, бір
қызығушылықта біріккен адам топтары. Қайшылық әртүрлі сылтаудан туады:
мінез - құлыктық, экономикалық, саясаттық, құндылық, діндарлық. Бұл
қайшылықтың негізінің көп түрлілігін, формасы мотиві қайшылық түрлерін
құрудағы қйыншылықтарды тудырады.
Нарықтық экономика кезеңіндегі жағдайда ұйымдарда, өндірістерде
біріңғай өзгерістер болып жатады. Экономикалық бостандыққа ие болған соң өз
қожалық өндірістіктерінің нәтижесіне толық өздері жауап береді, жұмыстары
нәтижелі болу үшін ұйымдар барлық әдістерді пайдаланады. Ұйым жетекшілері
бас мамандар және жұмысшылыр өндірісті жаңартуға, жаңалықтар ендіруге
ұмтылады. Жаңашылдық жаңа мүмкіндіктерді ашады, өзгерістер, ұсыныстар
басқаша айтқанда ескіні жаңарту бұл әрине қарсы пікірлікті тудырады.
Өзгерістер адамдардың мүддесіне, жобасына, үмітіне бұзылыс әкеледі
өзгерістер неғұрлым көлемді болса, соғұрлым қайшылықтары да, қарсы
пікірліктері де көбейе түседі. Сонымен қатар жаңалықты жақтаушылар мен
қарысы болушылар арасында қарсы пікірлік туады. Мысалы, ұйымның
қызығушылығының негізі, ол соңғы нәтижесі бойынша өнімнің өсуі жеке
бригададағы ерекше жағдайдың арқасында, ұжымдық жұмыс істеп жатқандығы. Бұл
бригаданың өнім сапасы жақсарып, өнімі де көбейуі мүмкін. Ал басқа
бригадада жағдай нашарлап кетуі ыктимал, өйткені олардың техникалары
азайған, ол техникалар басқа жұмыс істеп жатқан бригадаларға берілген.
Эксперименттік бригадаға көбірек көңіл бөлініп, ал қалғандарына көңіл бөлу
азаяды, соның салдары қайшылықтың тууына әкеп соқтырады.
Зерттеудің объектісі-Панфилов ауданы әкімінің аппараты Экономика және
бюджеттік жоспарлау бөлімі.
Зерттеу жұмысының мақсаты-Панфилов ауданының 2001-2006 жылдар
аралығындағы кедейшілік, жұмыссыздық және халықты жұмыспен қамту оны ашып
көрсету зерттеу жұмысының басты мақсаты болып табылады.
Зерттеу жұмысының міндеті: Осыған орай зерттеу жұмысының алдында
мынандай міндеттер қойылып отыр.
1. Жаңа жұмыс орынын құру;
2. жұмыссыздарды ақылы қоғамдық жұмыстарға тарту;
3. жұмыссыздық деңгейін төмендету;

І БӨЛІМ. Бейдағдарыстық басқарудағы қайшылықтардың теориялық аспектілері
1.1 Қайшылық ойлардың қалыптасуы және тұрақтануы

Көне ғасырдағы ойшылдар ең жоғарғы құндылық деп соғыспенен күресті
емес, бейбітшілікпен ауызбірлікті есептеген.
Соғысты аңсағандар шайқаста жеңеді - деп үйрететін қытай философы Лао-
Цзы (579-499 б.з.б) - негізі сабырлықты сақтағанда тұрды. Оның пікіріне
қарасақ негізгі бейбітшіліктің бастамасы Ян (жарық) мен Инь (қараңғы) өзара
күрескеннен гөрі бірін - бірі толықтай отырып бүтіндіктің гармониясын
құрайды.
Бұл қытай философының көзқарасына грек көне ғасыр философы Гераклита
Эфесконың көзқарасы ұқсас келеді.
Соғыс - барлық заттың әкесі, ал бейбітшілік - олардың анасы. Барлық
заттар қарама - қайшылықтан құралған. Бейберекеттілік алмакезек бірде
бірлікпен және достықпен байланысса, бірде өз - өзімен жауласып жек көреді.
Жанжақтылық алмакезек бірде біртүтас байланысқан достығымен, бірде
көпшіл және өз - өзіне жаушыл жеккөруші күштің әсерінен.
Қарамақайшылық - диалектикада орталық санат - адамның, қоғамның,
табиғаттың дамуы туралы заңдылық және жаңа философиядағы жалпы санаттағы
оқу. Осы оқуға бір бүтіннің көп элементтілігіне байланысты.
Қарамақайшылық бір бүтіннің элементтерінің өзара қарым -қатынасына
байланысты.
Қарамақайшылықтың мінез - кұлқысының және жақтылығынан, әлем үнемі
қозғалыста және дамуда болады.
Қарамақайшылықтың санаты қимыл - әрекеттің, өзгерістің және дамудың
көзін оқуына байланысты.

Күрес-бұл диалектиканың бірде-бір негізгі түсінігі болады. Оның кұрамы
тек қарама - қарсы күштердің күресінен тұрмайды, олардың бірге өмір
сүруінен тұрады, сонысымен процестің бірыңғай бүтіндігін қамтамасыз етеді.
Бірақта көне ғасыр және жаңа заманның филосрфтарының шиеленісудің,
күрестің қарама - қайшылықтың рөлін толық түсінушіліктің жоқтығынан.
Кейбір көне заман философтары келешекте жаңа қоғам құрылып, ол коғамда
қарама - қайшылықпен шиеленісу жойылуы мүмкін дегендей үміт артар түкке
тұрғысыз пікір айтты. Көне гірек заманының философы Энику (341-270 б.з.д)
барлық қайғы - қасыреттің бәрі шексіз соғыстарға байланысты, түбі адамдарды
нығайтылған бейбітшілікте өмір сүруге мәжбүр етеді деп есептейтін. Орта
ғасыр заманындағы табиғаттың қайшылығын талдау.
Орта ғасыр заманында, християн діні нақты бекіген кезде, адам сүйгіш,
бәрінің құдай алдында тең кезінде де адамдар арасында нығайтылған
бейбітшілікті сақтау мүмкін болмады. Қақтығысу тек діндарлармен
дінсіздердің арасында ғана емес, бір - бір діндегілердің арасында да
жалғасты. Осы пікір туралы Эразм Роттердамский (1469-1536).
Ең үлкен әуместіптің сорақысы сол, хрестиян екі лагерде де бар, ол өз
- өзімен күресуі деп ойлауы.
Құдайдың жаратылысында болып жатқан шексіз қайғы - қасыреттердің
болуын қалайда ақтап не болмаса түсіндіру үшін діндар философтар арнайы оқу
шығарды, оны Құдайды ақтау деп атады.
Бұл оқудың негізгі мағынасы қайырымды Құдайдың арқасында әлемде сан
қыйлы қайшылықтардың болып тұратынын ол ғаламат апаттар, қатігез
соғыстардың, жауыздық өлімдердің, адамдардың бақытсыздығы
мен қасыретінің неліктен болып жатқанын түсіндіруге бағытталған.
Г.Гейненің айтуы бойынша осы қарғыс атқыр сұрақтардан құдайдан безіну
немесе атэизм пайда болды дейді. Сондықтанда хрестиян заманында басталған
әрқилы сұрақтарға жауап табу әрекеті осы заманға дейін бір тоқтаған жоқ.
Алғашқы хрестиян діндарларының ішінен құдай сөзі Тертулианның (160-
220) жауабы белгілі. Ол құдай табиғатынырң, оның ой әрекетіне ешбір адамның
әрекеті жетпейді, сондықтанда біздің соқыр сенім оған бағынудан басқа еш
амалымыз, жоқ деп есептеген.
Хрестиян заманына дейінгі және хрестиян заманындағы философтардың
әлемдегі қайшылықтардың толып жатқан себептерін түсіндіруде көптеген
жалпылық барын байқау қиын емес еді, арғысыда, бергісі де өмірде болып
жататын күрестің,қайшылықты алып тастай алмайтын өмір құбылысы екенін
мойындаған. Антикалық пен хрестиян философтарның айырмашылығы,тек бірі
өмірдегі табиғаттағы ерекше құбылыстардың бұрыннан бар десе, екіншісі ол
Құдайдың ой - еркінен туған дейді. Жаңа замандағы әлеуметтік қайшылықтың
табиғатын түсінудегі екі түрлі көзқарас.
Табиғаттағы қарамақайшылық, қоғамдағы ой өріс адамдардың арасындағы
күрес, классаралық, мемлекетаралық қарамақайшылық туралы ғалымдар көп
ойлады.
Табиғаттағы қайшылық туралы Ф. Бэкон, Т.Гоббс, Ж.Ж.Руссо, И. Кант,
Гегель, К. Маркс және В.Л. Соловьевпен Н.Н. Бердияевтер де
жазды.
Осыны талқылаудың жолында екі түрлі көзқарас пайда болды, сары
уайымшылдық (писсимистік) және үміткерлік (бәріне үмітпен уайымсыз қарау
(оптемистік).
І.Пессимистік пікірді (сары уайымшылдық пікірді) ағылшын философы
Томос Гоббс өзінің Левиафан (1651) деген кітабында анық жазды.Адам өзінің
өзімшілдігімен, көреалмастығымен,жалқаулығымен табиғатқа кайшы деп білген.
Сондықтанда ол адамның алғашқы қоғамдағы күйін бәрінің,бәріне қарсы
соғысы деп бағалаған.
2.Француз философы Ж.Ж.Руссо (1712-1778) - оптемистік пікірде
(Үміткерлік немесе бәріне уайымсыз, бәріне үмітпен,қайырымдылықпен
қарау, көзқарасын үсынады. Т.Гоббсқа қарағанда ол адам
табиғатынан мейрімді, бейбітшіл, бақытты болуға жаралған деп есептеген.
Келешекте де осы мәселені зерттеушілер көрсетілген екі көз қарастың
біреуіне сүйене отырып талдау жасайтын.
Неміс философы Имануил Кант (1724 - 1804), көрші тұратын адамдардың
арасындағы бейбітшілік, ол табиғи тұрақты қарым - қатынас емес деген. Оның
пікірі бойынша бұл бейбітшілік қарым- қатынас шексіз соғыстардың, немесе
сол соғыс болады деп қорқытудың арқасында келеді дейді, сондықтанда
бейбітшілік біреудің орнатуы арқылы келеді дейді.Сондықтанда Кант, Т.Гобсс
сияқты бір жағынан сары уайымшылдықпен адамдар арасындағы соғыс табиғи
заңдылық десе, екінші жағынан Ж.Ж.Руссо сияқты бейбітшіліктің орнауна
үмітпен қарайды.
Неміс экономисті К. Маркспен оның жолын жалғастырушылардың әлеуметтік
көзқарастан туған қайшылықтар. К.Маркс (1818 - 1883)
әлеуметтік қайшылықтың дәрістелген көзқарасын үсынды.Ол - политикада да,
экономикада да, мәдениетте де, әлеуметтік өмірдеде кайшылықтың болып
түруы табиғи заңдылық деп есептейді.
Коммунистік қоғамда, барлық дүниенің ортақ болуына негізделген заманда
қайшылық жойылады деп есептеген. Россия К.Маркстің жолын жалғастырушы
В.И.Ленин және басқалар, әлеуметтік қарама - қайшылық коммунизімнің төменгі
сатысы социализмде жойылады десті.
Советтік философиясы дамыған социализмде бұл тұжырымның ешбір таласы
жоқ деп есептеді. Бірақта бұл идеалдың жетістіктері Марксизмде жалпылама
күш көрсетумен, пролетариаттың буржуазиямен күресуі, социалистік
революциямен, қарулы көтерілістермен, азаматтық соғыспен жалғасып жатты.
Сондықтан да әлеуметтік қайшылықтың тура осы түрі Марксизмде ежіктей
талданған. К.Маркстің осы оқуын негізге ала отырып Ленин және оның
қолдаушылары, социалистік революцианың қозғалыс күші туралы кеңейтілген оқу
ашты, пролетариаттың үстемділігін арттыру жолында патшаларды, би
болыстарды, діндарларды, буржуаздарды,
кулактарды және көптеген түрлі халық жауларын жою жолындағы әдіс
-тәсілдерді үйрететін.
Өзінің келешекте қайшылық теориясын дамытуда көптеген ойшылдар табиғат
қайшылығына, көне ғасырдағы ойшылдардың пікіріне,орта ғасыр мен жаңа
ғасырдың ойшылдарының пікіріне сүйенеді.
Олардың пікірі бойынша, әлеуметтік институттар өзінің даму жолындағы
реформалары арқылы міндетті түрде қайшылықпен соғыстардың жойылуна әкеледі
дейді. Бірақта қайшылықтың табиғаты туралы пікірлердің дамуына қарамастан
классикалық философияда қайшылықтың зерттелу жолында XIX ғасыр соңына дейін
кемшіліктер болды.
1. Қайшылықтар жалпы түрінде қаралды, философиялық
санатына байланысты қарама - қайшылықпен күрес, мейрімділік пен зүлымдық,
әлеуметтікке ғана емес, сонымен қатар табиғи өмірде де жалпылама ерекшелік
деп есептеді.
2. Әлеуметтік қайшылықтың ерекшелігі жалпы зерттелген емес оның жалпы
бейнелеуі берілген мысалы: экономикада, саясатта, мәдениетте.
3. Басынқы зерттелетіні қайшылықтың макро денгейі, класс
арасы, ұлт арасы, мемлекет арасындағы, алқайшылықтың ұсақ денгейдегісі,
ішкі жеке даралық қайшылықтар ғалымдардың көзінен таса қала беретін.
4.Қайшылықтың (шиеленісудің) жалпы көрінісі әлеуметтік өмірдің
феномені ретінде зерттелген емес, сондықтанда қайшылықтың жеке теориясы
болған емес. Қайшылық (немесе шиеленіс) жеке ғылым деп те танылмаған.
Жеке дара білім ретінде қайшылық зерттеу білімі, екі фундаментальді
ғылымнан: социологиядан психология бөлініп тек XX ғасыр ортасында
бекітілді.
Әлеуметтік ғылымда әлеуметтік қайшылықтың жалпы тұжырымы XIX ғасырдың
соңында XX ғасырдың басында беки бастады. Бұл пікірлер неміс ғалымы Макс
Вебер (1864- 1920) және Георг Землянның еңбектерінде жазылды. Олар
шиеленістің әлеуметтік өмірдегі алып тастай алмайтын бір бөлшегі екенін
көрсетті. Философиялық жалпылама зерттеуден гөрі әлеуметтік зерттеудің
басқа жолдарын қарастыру, ол анкеттік жауап алу, статистикалық анализдің
жалпыға ортақтығын алу, жеке пікір алысу тағы басқа жолдарын іздестіру
арқылы зерттегенде қайшылық туралы көзқарастар неғұрлым анығырақ болды.
Табиғатқа деген көзқарастары, қайшылықтың қоғамдағы орны туралы әр ғалымның
пікірі әртүрлі болғанмен, ақырында бір түжырымға келді. Ол осыны зерттеу
жолында нақтылы - әлеументті анализдің қажеттігі М. Вебердің ойынша, қоғам
неше түрлі дәрежедегі топтардан тұрады. Сондықтанда олардың тұтыныс
қызығушылықтары алшақтайды. Осы алшақтық әлеметтік қайшылық тудырады. әр
осы қайшылықты қоғам өмірінен жою үміті елес бола береді.
Бірақта қоғамда адамдардың қызығушылықтары тек алшақ болмайды,ой
пікірлері бір жерден шығатындары да бар,сондықтанда қоғамда жеке теңдік
сақталады.
Г.Зимель өзінің осы заман мәдениетіндегі қайшылық атты кітабында
былай дейді Қоғамда көптеген өзімшіл топтар болады, олар бір - біріне
әсерін тигізбестей етіп бөлінбегендерсінше өзара мыңдаған көзге көрінбейтін
жіппен тығыз байланысқан. Нақты осы топтардың қызығушылықтарын мыңдап
қиылысқанының арқасында қайшылықты жұмсарта түседі де демократиялық
қоғамның фундаментінің нығая түсуіне қызмететеді.
Дәлірек айтқанда Зимелдің жұмыстарынан кейін ғылымға Социология
конфликта қайшылықтың әлеуметтілігі деген термин кірді.
Осы негіздер XX ғ ортасында қайшылық теориасының негізі болып алынып,
жеке әлеуметтік ғылымы болып бөлінді.
Бұл тапсырыстың негізінен шешімін танытқан атақты ғалым неміс
социолыгі. Ральф Дарендорф (1929 ж ) пен американдық социолог Льюись
Козер(1913ж).
Дарендорф қоғамдағы қайшылықтың болып тұруы табйғй құбылыс,ал оның
жоқтығы таңқаларлық дұрыс емес құбылыс.
Қайшылықтар қоғамға үнемі үрей әкеле бермейді, кейде олар сол қоғамның
дамуына, ілгері жылжуына ықпалын тигізеді.
Дарендорфтың К.Маркстан айырмашылығы ол қайшылықтың себебі
экономикалық емес,керісінше саяси әлеуметтік топтар арасындағы қарама -
қайшылық.
Жұмысшылар мен кәсіпкерлердің арасындағы экономика негізіне байланысты
қайшылықтар, қазіргі заманда бүрынғы жарылу күшінен айырылған, сондықтанда
19 ғасырдағыдай революциялық тәсілдерсіз-ақ шешуін тауып жатады.
Қазіргі дамыған заманда қайшылықты жою жолында қоғам тиімді де ұтымды
жолдарын тапты.
Әлеуметтік қайшылықты зерттеу жолындағы оның негізгі
теориялары мынау:
1. Кез-келген қоғамның айырмашылығы -билік
құрушымен бағыныштылардың арасындағы қарым-қатынасы, қайшылық
оның атрибуты болып есептеледі.
2. Әлеуметтік өмірдің негізі, оның қайшылығы, билікшілдік
қарым-қатынасында, бір топтың екінші топқа билік
құрушылдығы : Қожайынның-жұмысшыларға, офицерлердің -солдаттарға,
ұстаздардың-студенттеріне, мемлекеттік чиновниктердің -барлық
қоғамның қалған мүшелеріне .
3. Қоғам шиеленуші топтардың жүйесін құратын сияқты қайшылықтың
көптеген түрлері бар: Жеке бастың іш дүниесінде, топтар іші аралык жеке
баспен топтар аралық бүтін бір қоғаммен мемлекет аралық және тағы
баскалары.
I. Бір тошы құрушы адамдардың қызығушылығының жалпы ортақтығы
олардын саналы дамуына қарай ұйымдық құрылымды құрайды. 5. Тура осы
құрылымдар қайшылықтың шиеленісуіне әкеліп соқтырады,әсіресе биліктің
бірыңғай топтардың қолында жинақталғаны, ал екінші топтардың колында оның
жоқтығы, оған қол жеткізу мүмкін еместігі. Ғ.Дарендорф Вебердің және
Зиммелдің пікірін дамыта отырып жазған Л.Козердін Әлеуметтік қайшылықтың
функциясы атты жұмысы анык Ехассикалық шығарма.көптеген теориялары
қайшылық туралы жаңа ғылымның нағыз ірге болып табылады.:
1. Үнемі әлеуметтік қайшылықтың ту көзі, ол ешқашан жойылмайтын,
өзге-келген қоғамда болып тұратын мүлік тапшылығы билік, құндылық,
ерекшелік немесе артықшылық. Сондықтанда қоғам бар жерде әрдайым белгілі
бір шиеленіс болып тұрады. Үнемі осындай күрестің болып тұруына қоғамдағы
ресурстардың тапшылығымен адамдардың билік пен артықшылыкка ұмтылуы үлкен
рөл атқарады.
2. Қайшылық кез-келген қоғамда болып тұрғанымен, олардың
жмократиялық емес жабық және демократиялық ашык коғамдарда
атқаратын рольдері әр түрлі. Жабық әсіресе тоталитарлық,
екі қарама -қарсы жауласқан топқа бөлінген коғамда, кайшылық революцияшыл
-зорлаушылық, талқандаушы күш болып есептеледі. Ал Ашық
демократиялық қоғамда шиеленіс болып туғанымен, ол тіл табысу жолымен
шешіледі.
Адамгершілік қарым-қатынас және әлеуметтік келісімнің тұжырымы. Бұл
тұжырымдар американдық социолог Толкот Парсонс пен (1902-1979) Элтон Мэйо
(1880-1949) еңбектерінде толық көрсетілген адамдардың арақатынасы
теориясының негізін қүрушы Э.Мэйо қазіргі замандық мәселесі -өнеркәсіпте
бейбітшілік орнату, қауіпті әлеуметтік қиыншылықты жеңу-қайшылықты. Оның
пікірі бойынша әлеуметтік саулық-ол әлеуметтік теңдік . Оның идеялары
кәсіпкерлердің қолдауын тарты, бірақта өте 50 жылдардан бастап әлеуметтік
бірлестік, адамгершілік карымнас, коғамдағы ауыз бірлік туралы үміт әлсірей
бастаған, өйткені оның
негізінің өнеркәсіптегі, жалпы қоғамдағы қойшылықты толық жоямыз деген
үміті ақталмады. Сондықтанда Дарендорф пен Козердің Қайшылы моделіне қайта
оралуға тура келді.
Қайшылықтық өзара іс-әрекетінің жалпы теориясы. Қайшылықтың өз бетіне
жеке дара ғылым ретінде дамуына, тағы бір американдық социолог Кеннет
Боулдинг елеулі үлес қосты. Қайшылық және қорғаныс, жалпы теория (1963ж)
атты кітабында, бұрынғы жетістіктеріне сүйене отырып қайшылықтың өзара іс-
әрекеті туралы жалпы теориясын ашуға тырысты. Оның тұжырымының негізі, ол
адамдардың арасындағы шиеленіс тудыратын тәртіптері, олардың үнемі өздеріне
ұқсастары мен жауласуы кәдімгі адамдар арасындағы табиғи тәртіп екендігін
мойындау болатын.
Бірақта адамзатқа соншалықты сары уайымшылдық пен баға бере отырып, ол
адамның ақыл ойына, ар ожданның мөлшеріне қарай мүмкін адамзатын дамыта
отырып, өзара іс-әрекетіндегі қайшылықты жұмсартуға болар деген үміт артты.
Ол үшін барлық қайшылыққа табиғи даму үлгілері мен оның элементтерін
анықтау керек. Қоғамдағы және табиғаттағы болып жатқан қайшылытардың
негізі, олардың негізгі екі моделін: Статистикалық және Динамикалық
бейнелеп беру сол туралы көзқарастың негізі болады.
Статистикалық модель қайшылықты оның ерекшелік құрылымына қарай
талдайды, оның бірінші элементі болып (адамдар, малдар, нысандар,
тұжырымдар) табылады, ал екіншісі-осы жақтардың арасындағы қарым-қатынас.
Қайшылық Боулдингмен анықталады, бәсекелестік жағдайы ретінде, бұл жағдайда
екі жақта бір-бірінің тілегімен талабына қарамастан әрқайсысы өзіне
керекті, жайлы тұсын ұстайды. Динамикалық модель казіргі психлолгиялық
(мінез-қүлықтық) белгілі бихевиоризмнің тұжырымнан күрылады, немесе мінез
қүлықтық тәртіптен. Бүл түжырымға карағанда, адам осыған бағынса ,адам өзін
стимул- реакция принципін ұстайды, айналадағы ортада болып жатқан
(импульстарға) тылсымдарға қарай әрекет етеді. Қайшылықтың Динамикасы -ол
қарсылық жағдайда адамның жалпы тәртіптік құбылыста бірден бір көрінеді.
Егер малдың қайшылықтағы мүмкіндігі шектеулі болса, кейбір ең
төмендегі күрестегі сонымен (мысалы тамақ үшін, жерді иемденуде, табындағы
орын үшін), ал адамның табиғатында көптеген сырлар болғандықтан ол
қайшылықтың туының көпеген түрлерін ұсынады.
Қоғамдық шиеленісудің (қайшылықтық түрі) оның қомақты мәліметтерін
белгілерді, символдарды, әлем туралы білімі, өзі және басқалар туралы
білуіне байланысты. Қоғамдағы қайшылықтың туна тек көзге айқан көрінетін
сылтаулар мен қатар көптеген көрінбейтіндерде ықпал етеді. Соған қарамастан
қайшылықтың шығатын жалғызда жан-жақты көзібар. Боулдингтен кейін ғалымдар
қайшылық әрекетінің бір жүйедегі жоспарын ойлап тапты.
қайшылық стратегиясы осы барлық стратегияның мағанасы қайшылықты шешу,
немесе шиеленіс жағдайды, өмірдің гармониясна ойландыру. Осы жобада түрлі
конференциялар, ғылыми орталықтар, газет журналдар шыға бастады.
Шиеленісті сотқа жеткізбей реттеу жолындағы зерттеулер, шешу кезеңде
тек әлеуметтік жағынан ғана қарамай оның мінез - қүлық жағынан да қараған
тиімді нәтеже беретініне көз жеткізді,сондықтан да уақыт оза бұл салада
жұмыс өсе бастады. Әлеуметтікпен қатар мінез құлықтық қайшылықтар қарала
бастады.
Егер әлеуметтік ғылым топтар аралық қайшылықты зерттеуге арналса,
мінез - құлықтық жеке адамның, жан дүнесін зерттеуге бағытталған.
Психолог өз ара шиеленісуден қарама қайшы пікірдің, көзқарастың,
қызығушылықтың тоғысқанын көреді. Осылай адам ішкі дүниесінің күйзеліске
түсіне ұшырайды. Мысалы: жас адамның екі бірдей қызык мамандықтың бірін
таңдау кезеңі немесе өзіне үнамайтын жұмыстан кұтылғысы келеді, бірақ
жұмыссыз қалу қаупті үрей тудырады. Осындай жағдайлардан туындаған адамның
қайшылық сезімдері оны сары уайымға салады, оның ішкі дүниесінің күйзелуі
соншалықты ұлғайып оны жүйке ауруына әкеп тіреуі мүмкін. Әр түрлі жүйке
ауруларды зерттей келе Австралиялык психолог Зигмунт Фрейд (1856- 1939)
мынадай шешімге келді: адам жүйкесіндегі қайшылықтың алғашқы шығу көзі оның
саналы мен санасыздықтың, бұлыңғырлық пен инстинікті, сезіммен адамдық
норма аралық қайшылықтан туатынын анықтаған. Дәл осы адамның жан
дүниесіндегі қайшылық оның барлық әлеуметтік қайшылығын тудырады: жеке
бастың ішкі дүниесінің, жеке бастар аралык, топтар аралық.
Фрейдтің жолын жалғастырушы Карл Юнк адам затының мінездерін зерттеу
жолының жаңа жолын ұсынды. Оның негізінде сыртқы шиеліністі шешу үшін, ішкі
қайшылықты шешу қажеттігі жатыр.
Бұл топтама бойынша адамдар екі негізгі жүйке тобына жатады: ол
интравертер мен экстравертер. Интравертер-ол ішке қараған адамдар, тұйықтық
пен, көрегендіктерімен, өзіне ғана сенетіндіктерімен, бүкіл адамнан, бүкіл
әлемнен жекеленетіндігімен ерекшеленеді. Экстравертер-олар керсінше сырт
қарағандар немесе олар өз ойларын мінезімен, тәртібімен сырт көзге ашық.
Американдық психолог Эрик Берн трансактілі анализдің тұжырымын жүйелеп
шығарды. Оның теориясы бойынша барлық адамдар үш топқа бөлінеді: ол бала,
ата-ана, үлкендер. Бірінші топтағы адамдар-әсерлі, албырт мінезділер;
екіншілері-үйретуді жақсы көреді, стериотипті ойлануымен ерекшеленеді,
үшіншілері-талғампаз, талдамшыл. Қайшылық мүмкіндігі бір топтағылардың
қарым қатынасынан туады. Мысалға екі бала немесе екі үлкендер.
90 жылдар Американ психологі К.Томас адамдардың бейімділігін тест
әдістемесімен анықтау жолын үсынды. Бұл мінездемелерді ол мынадай жүйемен
белгіледі:
- Қашу немесе қайшылықтан кетіп қалу;
- Бәсекелік немесе күш көрсету тәсілі;
- Ынғайына жығылу немесе бір жақты беріле салу тәсілі;
- Тіл табысу немесе өзара келісім табу;
- Бірігіп істеу немесе екі жаққа бірдей ұтымды шешімін табу;
Отандық қайшылықтың дамуы. Совет одағында қайшылык ғылымы ұзақ уақыт
зерттелген емес. Бұл совет заманындағы қайшылықсыз теориясының басым
болуына байланысты. Бірақ көптеген әлеуметтік қайшылықтарды советтік
қоғамда болып жатқан, жылдан жылға жасыру қыйындай түсті, олар көбейіп
түрлі де батынқы болды. Негізінен қайшылық советтік қоғамда билік
құрушылармен партиялық басқарушылардың, чиновниктер мен халықтың арасында
болатын. Шиеленістің бәрі лақ етіп сыртқа 90 жылы шықты.
Тек 50 жылдардың ортасында ғана советтік әдебиетте алғашқы қайшылық
теориясы туралы жазыла бастады. Бірақта батыстың кайшылык теориясы советтік
әдебиетте бұржуазиялық теория ретінде талқыланды.
80-жылдары кейбір советтік социологтар батыстың кайшылық ғылымының
жетістіктерін мойындауна тура келді. Бірақта 90 жылдың басына дейін
советтік қоғам тануда қайшылық туралы білім жетіспейтін, сол кемшілік осы
уақытқа дейін сезіледі. Советтік заманда қайшылықтың дертімен бүкіл қоғам
уланған болатын. Көптеген түрлі соқтығыстар барлықт денгейде дами бастады:
ұлтаралық, топаралық, жеке тұлға аралық. Бұл қақтығыстар ақырында қарулы
соқтығысқа әкеп тіреді. Оның айғағы мыңдаған адам шығынына әкелді - бұлар
Приднестровье Қарабах, Солтүстік Осетия, Чечня.
Осы жағдайда отандық қайшылық ғылымын жеке білім ретінде
мойындауға тура келді. Қазіргі заманда 2,5 мыңнан астам қайшылық мәселесі
туралы шығармашылық жарық көрді. Қайшылықты шешу жолында дәнекерлік
жолдарды тәжірбиелей бастады.
Арнайы қайшылықты шешу жолындағы орталықтар ашылды: Москвада, Санк -
Петербургте, Калуга мен Белгородта, Новосибирскмен Красноярскде.
Жоғарғы оқу орындарында қайшылық ғылымы жеке дәріс ретінде өткізілетін
болды. Отандық және шетелдік ғалымдардың бірлесіп істеуі
күшейтілді.Әлеуметтік қайшылыққа байланысты алғашқы ғылыми басылымдар шыға
бастады.

1.2 Қайшылықтың түсінігі мен түрлері.

Бүгін де қайшылық әдебиетінде неше түрлі қайшылық анықтамалары
берілген. Батыста Американ теоретигі Л.Козердің қайшылық туралы түсінігі
кеңінен тараған. Бұл теорияның астары: құндылық үшін күрес, белгілі бір
статусқа ұмтылу, билікке, осының бәрінің мақсатты қарсыласына зиянын
тигізу, немесе оны жою. Бұл анықтама қайшылықтың әлеуметтік жағын ашады.
Отандық әдебиеттерде де қайшылық анықтамасы әлеуметтік түрінде
көрсетілген. Қайшылық анықтамасына бірнеше мысал келтірсек:
А.Г.Здравомыслов: қайшылық - ол маңызды жағы, адамдардың қоғамдағы қарым -
қатынасының әлеуметтік өмірдің жасушасы секілді.
Ю.Г.Запрудский: әлеуметтік қайшылық - ол көпе көрнеу алшақтап бара
жатқан қызығушылықтың, айқын немесе байқалмайтын қарсыласудың түрі, тура
немесе жанама түрде әлеуметтік күштердің қақтығысы.
А.В.Дмитриев: әлеуметтік қайшылық деп әдетте қарсыласудың келесі
түрін,мысалға қарсылас жақтар жерлерін басып алуға үмтылады, оппозициялық
жеке тұлғаға немесе топтарға үстемдік көрсетсе, тартыс қорғану немесе
шабуыл түрін алса. Осы анықтамаларды сараптай келіп біздің пікіріміз
бойынша, бір мағыналы кемшілік бар ол жеке түлға ішілік қайшылық және оған
орынында қалдыроыльмаған.
Бұл қайшылық қарама - қайшылықтың әлеуметтік топтардың немесе бүкіл
бір халықтардың денгейіндегі емес, ол жеке тұлға денгейінде, бірақта одан
ол кем мағналы болмайды. Мына қалыптасқан жағдайда кейбір
авторлардың пікірінше жеке тұлға шілік қайшылық әлеуметтік қайшылыққа
жатпайды., тек өзінше жеке мінез құлықтық қайшылық болып танылады.
Жеке тұлға - тұрақты әлеруметтік мағнасы бар жүйе, қоғамдык қарым -
қатынас, мәдени биологиялық ерекшелігімен ажыратылады. Бір тұлғаның бойында
бір мезгілде бірнеше тұтынушылық талабы болуы мүмкін: ол тұтынушылығы,
мақсаты, құндылығы, қызығушылығы. Сондықтан да жеке тұлға шілік қайшылық
әлеуметтік қайшылық болып танылады. Баска да кайшылықтың анықтамаларын
атауға болады. Бұл жобада кез келген қайшылық адамдардың арасындағы ауыз
бірлік дәрежесінің көрсеткіші, жақтардың қарама -қарсылығымен көрінеді.
Бұндай бірлескен жақтардың қатарында жеке тұлғаларда, әлеуметтік топтарда,
мемлекеттерің жалпылығында болуы мүмкін. Кез келген қайшылықта адамдар бір
мақсатта көздейді және өзінің қызығушылығын бекіту үшін күреседі, және бұл
күрес жағымсыз дау- дамаймен жалғасады. Қайшылық-адамдар арасындағы ауыз
бірліктің қүндылық дәрежесі. Жақтардың өз қызығушылығына, мақсатына жету
жолындағы тартыста, оларды қаншалықты ауыз бірлікті екендігі көрінеді. Бұл
анықтамада кез келген қайшылықтың қажеттігі көрсетілген, бірақта әлеуметтік
феномен ретінде толық түсінікті болу үшін, оны анықтай түсуді, жіктей
талдауды қажет етеді.
Барлык қайшылықтардың жалпы ортақ әлементтері болады, және дамудың
ортақ үлгілері дәл осы ортақ әлементтерді зерттеу қайшылықтың фенонемі
болып табылады.
Қарсы пікірлік-қайшылықтың негізі. Адамдардың арасында пайда болатын
қарсы пікірлік барлық қайшылықтардың негізі болып табылған. Дәл осы қарсы
пікірлік жақтар арасындағы қайшылық күресті тудырады. Жеке тұлғаның
коғамдағы әлеуметтік әканомикалық орыны оның тек кана тәртібімен әрекетін
анықтамайды, сонымен қатар оның ой санасын, Қызығушылығын мақсатын
анықтайды. Қайшылықты тудыратын қарсы пікірлік міндетті түрде нақты анық
болмауы да мүмкін,ол өз тұрғысынан қарама - қайшы болуы да мүмкін, сонымен
қатар олар адамға кішігірім әсерін тигізетін факторлар болса соның өзі
қайшылық туғызады.
Қайшылықты түсіну жолында қарсы пікірліктің ролінің қаншалықты маңызды
екенін естен шығармау керек. Жиі қайшылықтың өзін қайшылыққа қатысушылардың
арасындағы өзара іс әрекеттерінің шиеленісуінің шегі деп біледі. Дәлірек
айтқанда қарсы пікірліктің тез өрбіп шиеленісіп кетуі, өйткені кез келген
қарсы пікірлік қайшылыққа, шиеленіске соқтырмайды. Қарсы пікірліктің
алғашқы пайда болған кезінде оны кайшылықсыз-ақ шешуге болады. Сонымен
қатар қарсыл пікірлік қоғамда еш бір қайшылықсыз да бола береді акырында,
мыңдаған қарсы пікірліктер бар қайшылыққа еш бір қатысы да жоқ болады.
Мысалға адам менен табиғаттың арасындағы қайшылық, өндіріс пен тұтынушының
арасындағы қайшылық.
Қайшылық-әлеуметтік қарым-қатынас. Кез келген қайшылық-ол әлеуметтік
нысандардың қарым-қатынасы. Бірақта кез-келген карым-қатынас қайшылық болып
табылмайды. Бұндай қарым-қатынасқа жолдастық, достық бірігу, махаббатық
қатынас жатады. Қайшылықтың мән - жайын анықтауда біз қайшылық-ол
әлеуметтік кұбылыс дер едік. Қайшылықтың көптеген түрі тек қана қоғамда
емес, табиғатта да бар дейді К.Боулдинг. мысалы теңіздің құрлыққа қарсы
шексіз соғысы. Қайшылық уақытылы қүбылыс. Ерте ме, кеш пе ол тоқтайды, бір
аңдардың екіншісін жеуі сияқты, бұл табиғаттағы табиғи іріктеу. Бұл жағдай
бір мақсатқа, қызығушылыққа саналы түрде негізделмеген. Ол табиғаттың өзі
сиақты мәнгілік. Табиғи ортада жүрген қасқыр мен қозының қайшылығында
ортақ тіл табысуының мүмкін емес екендігі сиақты. Жануарлар қайшылығы
туралы басқа да көз қарастар бар екенін айтумылз керек. А.Я.Анцупов пен
А.И.Шепиловтың пікірлері осындай.
Бәсекелестік және қайшылық. Қайшылықтың туына ықпалын тигізетін
түрінің бірі - ол түрлі жарыстар: Спорттық, мәдениеттік т.б. Командалар,
жеке тұлғалар спорттық ойынға, жарысқа, ән конкрустарына, математикалық
олимпиядияларға қатысса бұл не - қайшылық па, қайшылык емес пе? Түріне
қарасаң қайшылық сиақты, өйткені өзара әрекеттері, бәсекелік мақсатына жету
жолындағы ұмтылыс көзге ұрып тұрғанымен-оны қайшылық деп атай
алмаймыз.Қайшылық пен жарыстың арасындағы айырмашылығын қарастырған
жағдайда, екінші жағынан ескеретін нәрсе жарыс дегеніміз-ол ойын, толығымен
немесе ойын элементтерінен тұрады. Бірақта кез келген ойын - ол адамның
қобалжуын, алған рахатынан және еркін болуында, пайда көруді көздемейтін іс
- әреккет. Ол көлемінде де ықшамды, уақыты да тежеулі, өтетін орны да
белгілі. Осы да және басқада ойынға табиғи ерекшеліктері-оның қайшылық емес
екендігін айқындап тұрады. Кейбір ұқсастығына қарамастан жарыс пен ойынның
қайшылыққа қарама қарсы әрекет екені көрінеді.
Қайшылық (шиеленіс) -ол күнделікті өмірдің мерекесі емес, керісінше ол
жағымсыз теріс мінез-құлықтың әрекеті. Қайшылық-ол ойын емес. Қайшылық - ол
әр қашанда байсалдылық.
Қайшылықтың заты мен нысанының арасындағы айырмашылык, кез келген
қайшылық тек нысанасы бар жерде ғана пайда болады. Жеке тұлға мен
әлеуметтік топтардың арасындағы соқтығыс бекерден бекер болмайды, ол осы
топтардың өз ара бөлсе алмағандығынан туады. Шиеленіске (қайшылыққа) түскен
топтардың нысанасы әр түрлі болуы мүмкін: ол заттық, жан дүниелік
құндылықтары: жеке меншіктігі, билік, табиғи байлығы, дәрежесі, ой-пікірі.
Қарама қарсы күресуші жақтардың соқтығысуына әкелген қүндылық- қайшылықтың
(объектісі) нысаны деп аталады. Қайшылықтың объектісі мен заттарының арасын
ажырата білу керек:
1.Қайшылықтар бір объектілерге (нысаналарға) байланысты пайда болады,
бірақта олардың мән-жайы қайшылықтың затында болуы мүмкін. Сондықтан да
қайшылықты шешуде немесе оны реттеуде біріншіден оның объектісін емес
затын жоюға байланысты. Кейде қайшылықтың объектісі жоқ, ал қарама -
қарсы пікірлік қайшылыктың субьектілерінің арасында қалып қояды. Мысалы:
ұйымның қызметкерлерінің арасындағы тартысты тудырған силық, баяғыда
таратылып берілді немесе берілмейтін болды, бұндай жағдайда қайшылық
жойылып кетеді. Кейбір жағдайда шиеленіс жалғаса береді өйткені тартыс-
талас тым тереңдеп кеткендіктен болады.
2. Қайшылықтың объектісі нақты да шынайы болса, кейбірде ол жалған,
елес сиақты да болады. Адамдар кейде нақты байлық үшін, билік, матириалдык
күндылық үшін ғана емес, сонымен қатар ой пікір үшін де талас тартысқа
түседі, кейде өз пікірін
Дәлелдеу жолында өлімге дейін барады.
3. Келесі қайшлықтың затымен нысанасының арасындағы айырмашылық,
ол қай шылықтың нысанасы кейде анық, нақты болса, кейде ол көрінбейтін
жабық болады. Бірақта қайшылықтың заты ол қарама -қайшылық жақтар
арасындағы айқын, анық көрінеді. Ата - ана баласының неге өкпелегенін
білмей дал болғанмен - өкпелеудің болған фактісін көрмей қалуы мүмкін емес.
Қайшылықтың объектісінің мінездемесі.
1. Қайшылықтың объектісі өзі жеке жақтарсыз болмайды. Бір зат немесе
қарым-қатынас қайшылықтың объектісі болсын десек, ол міндетті түрде жеке
тұлғаның, әлеуметтік топтардың немесе жалпыламаның қызығушылығымен
тұтынушылығының өзара әрекетіне қатысу керек. Мысалға табиғат, ресурстар,
машиналар т.б. өз бетінше қайшылықтың объектісі бола алмайды, олар
қайшылықтың объекті бола алады тек сонда ғана, қай уақытта оларға деген
қызығушылық пайда болса, оларды қадағалаймын, пайдаланамын, меншіктенемін
деген қызығушылық туғанда ғана қайшылықтың объкетісі бола алады.
2.Мұндай жағдайда да қайшылық шықпауы мүмкін. Мысалға, егер табиғи
байлықтың қоры көп, жеткілікті болатын болса, оған байланысты қайшылық
шықпайды. әлеуметтік субъектілердің қызығушылығы мен тұтынушылығына
объектің араласқанында ғана, оның тапшылығынан, жетіспеушілігінен пайда
болады. Басқа сөзбен айтқанда қайшылықтың объкетісі бәрінің қолы жете
бермейтін тапшылық болған кезде қайшылық туады.
3. Қайшылықтың объектісі ретінде шығып түрған затқа деген қатынас
нақты тарихи болып табылады. Мысалға соңғы дүние жүзілік соғыс - жер үшін
талас болғаны белгілі. Келесі соғыс су үшін болуы мүмкін. Араб елдерінде
бүгінде дәл осы туралы әңгіме жиі болып жүр, соншалықты мағналы да
салмақы болжам негізсіз емес. Шын мәнәнде, араб елдері қүрылықтың 9%
құрайды және халық санынан дүние жүзі бойынша бесінші орында. Бірақ, оның
қазба байлығы әлем қорының 0,7% құрайды, ал су көлемі 1,5 мың куб метр
жылына адам басына - ол әлемдік қамтудан кем, өйткені әлемдік қамту
адам басына жылына 13 мың куб метр. Таяу шығыстың су
мәселесіне байланысты қайшылықтың объектісі болуы бекер емес, су қазба
байлығының тапшылығы көптен бері Турция мен Сирия және Ирак, Сирия мен
Израил және Иордания, Египет пен Судан елдерінің арасындағы қайшылықтың
нысаны (объекті) болып отыр.
4.Кейде,қайшылыққа анализ жасағанда оның нысанын дәл табу оңай
емес. Кейбір жзағдайда да адамдар қайшылықтың нақты нысанын
бүрмалайды. Мысалы, саяси тартыста кейбір
мансапқүмарлар, өзімшілдердің сөзінде тек халыққа пайд әкелу
үшін ғана жүргендері айтылады. Қаржы тартысында алға артар сөздері
әрине халық жағдайы үшін дейді. Жанүядағы қайшылықтың нысанын
адамдар бұрмалайды, нақты нысанды жасырып мінезіміз үйлеспеді немесе
кейбір жағдайлар ықпал етті деседі, тым болмаса енем дей
салады. Қайшылықты объектісі (нысанасы) неше түрлі болуы мүмкін
кейде анығрақ болса кейде байқалмайтын жабығыңқы. Бірақ та
нысанасыз қайшылық болмайды.
Қайшылыққа қатысушылардың бірінің осы қайшылықтың шығуына ешбір қатысы
жоқ болса да, қайшылықтың нысанасы, оның болуы байқалмайтын, көрінбейтін
түрі. Бірақ та, нысанасыз қайшылық болмайды, қарама-қарсылықтағы
қатысушының біреуінің немесе екеуініңде бойларындағы буларын шығару
жолындағы қанағаттық табу жолы. Қайшылықтың объектісін зерттейтін
мінездемеде кайшылықтың екі түрі бар: нақты және нақты емес. Қайшылық,
қайшылықтан тыс нәтижеге жету жолындағы құрал болып есептелсе - ол нақталы
болып саналады. Бұл жағдайда қайшылық мақсатқа жету жолындағы бірнеше
мүмкіндіктің бірі.
Әлеуметтік қайшылық нақтылы қажеттіліктен, ұтымдылыққа ұмтылушылықтан
туындайды. Өйткені олар бір мақсатқа жету жолындағы құрал болып табылған,
енді бірде сол мақсатқа, жеңіске жету үшін баламасында қолданатын және
нақтылық қайшылық деп аталған. Жеңіс мақсатына жету жолында, баламаның
бірнеше түрі біріге отырып қарсылас жақтар іс әрекет жасауына болады.
Қайшылықтану ғылымы негізінен нақты қайшылықты зерттейді, нақты
объектілерге жету жолындағы кұрал, қарсыластың өзінің шеңберінің сыртында
жатқан.
Басқа түрі — нақтылы емес қайшылық. Оның нысанасы қайшылықтың өзінен
бөлінбейді және онымен сай келеді, кейде қайшылық мүлдем жек көру жиырылыс
толқынынан. Бұл жағдайда қакйшылықты бұрған заттың ешбір мағнасы жоқ. М
ысалға сотқарлардың қақтығысы, қайшылық тудыратын, оларға бәрібір кімге
соқтығысса да бұл қайшылық бір мақсатқа жету жолында шыққан емес, керсінше
бұрқ етіп шыққан агрессивтік әнергиясы. Бірақта бұл жағдайда қайшылық
нысанасы бар. Ол бойында артқ күш қуатын шығаруға қажеттіліктен пайда
болды. Бір мақсатқа жету жолына қойылған нақтылы қайшылықтан нақтылы емес
қайшылық ешбір мақсатты көздемейді, ол бойларындағы ауырлықты шығару үшін
қажет.
Нақтылы қайшылыққа қарағанда нақтылы емес қайшылык бәсеңдеу болады да
тез бітеді. Нақтылы мен нақтылы емес қайшылықтардың айырмашылығы туралы
әнгіме еткенде нақтылы өмірде ол екеуі өз ара бірге іс әрекет еткенде бірін
бірі толықтайды. Сондықтанда әр қайшылықтың өзінің нысанасы және өзінің
заты бар. Әр қайшылықта, қарама қарсы пікірлікке түсетін белгілі бір
мақсаттары сылтаулар және қызығушылықтары болады. Егер жеке тұлға
араларындағы қарым - қатынаста нысана жоқ болса, онда мақсаттың да,
қызығушылықтың да жоқтығы. Бұның мысалы абайсыздағы бір тұлғаның екінші
тұлғаны өлтіруі басқа сөзбен айтқанда бір адамның екіншісіне зиян
әкелгенінің бәрі қайшылықтан туа бермейді. Мысалы: жар басында табиғатты
қызықтап тұрған екі адаиның бірі тайып кетіп екінші адамды қағып кетті
делік, олардың арасында ешбір қайшылық болған емес, бұл жерде қайшылықта,
нысана да жоқ.
Қайшылық түрлері. Жоғарда айтылғандай қайшылық туралы түсінік оның
нысанасы және заты туралы айтылғандай біз қайшылықтың түрлерін өлі
табиғаттың шеңберінде немесе қайшылықтыфң биологиялық және әлеуметтік,
адамгершіліктік, табиғилық тұрғыдан қарамаймыз. Сөз қайшылық туралы тура
мағнасында болмақ, басқаша айтқанда, адамдардың арақатынасынан туатын
қайшылық туралы немесе қүрылымның ішкі элементтері аралық қайшылық, жеке
тұлғаның ішкі күйзелісінің қайшылағы. Бірақ та біз адамдардың ғана
арасындағы арақатынастарын ғана зерттесек, қайшылықтың толық түрлерін атай
алмаймыз.
Бұған себептер көптеген нақтылы емес, мақсаттар, сылтаулар, облыстар,
түрлер системалар мен теңдестіктер, уақытылы тежеулер, адамдар қарым -
қатынасы осылардың әрқайсысы болса да қайшылық түрлерінің негізі болып
қызмет істей алады.
Бірақта, такырыпты оқулық көлемінде жазу үшін қайшылықтың
түрлері белгілі бір жүйеге келтірудің қажеттілігі туады. Соның бір кеңінен
тараған түрі оларды келесі топқа бөледі:
1 Жеке тұлғаның ішкі дүниесі қайшылығы.
2. Жеке тұлғалар аралық.
3. Жеке түлға мен топтар аралық.
4. Топтар аралық.
5. Мемлекеттер аралық.
Жеке тұлғаның ішкі дүниесі қайшылығы. Жеке тұлғанаң екі ойлылық
қайшылығын әкелуші ол жеке тұлғаның өзі. Мысалы: оның талабы, арманы мен
мүмкіндігіні қарама-қайшылылығынан екі ойлылық қайшылық туады. Кез - келген
басқа қайшылықтар сияқты ол да жеке тұлғаға жақсылық немесе жамандық
нәтижесін тигізеді.
Өзінің формасы мен қүрамы мен құрамы мен екі ойлылық қайшылык бірақ
түрлі емес. Оның негізіне әртүрлі екі ойлылықты тудыратын себептер болады:
1. Тұтынушылықтың қарама - қарысы пікірлігі.
2. Ішкі тұтынушылық пен әлеуметтік норма аралық қайшылық.
3. Әртүрлі мінез - құлықтарды талдау арасындағы қиындық.
Жеке тұлға аралық қайшылық. Жеке тұлғалар арасындағы әлеуметтік мінез-
қулықтық қарым- қатынастан туған қайшылықтар ол мысалы: группадағы
студенттер арасындағы қарсыластық немесе әдемі қыз үшін; бастық пен
бағынушылардың арасындағы жалақы еңбекақы үшін қақтығыс немесе автобустағы
жолаушылар арасындағы қақтығыс.
Қайшылыққа әкелетін себептер де әр түрлі. Кез-келген тұлға аралық
қайшылықты жеке адамдардың әлеуметтік мінез-құлықтық, мәдениеттіліктеріне
байланысты.
Жеке тұлға мен топтар аралық қайшылық. Қайшылықтың бұл түрі жеке тұлға
аралық қайшылық пен көптеген ұқсастығы бар. Бірақ та ол көп жобалы. Ішкі
тұлғалық пен тұлға аралық қайшылықтың себептеріне тағы топтардың себептері
қосылады. Қайшылықтың басқа түрлері сияқты жеке тұлға мен топ аралық
қайшылық жағымды болса солай және жағымсыз бола алады.
Топаралық кайшылық бұл қайшылық әртүрлі топтардың қызығушылықтарының
соқтығысуынан туады. Қайшылықтың сондай түріне әртүрлі көлемдегі әлеуметтік
топтардың арасындағы қайшылық: ол кішкене, орташа, үлкен.
Кіші әлеуметтік топ - ол ортақ мақсатқа жету жолындағы және оны шешу
жолында бірлесе жұмыс істейтін топтар: мектеп класстары студенттік топтар,
өндірістік бригадалар, кафедра колективі, жанұя. Бұл топтар сан жағынан
бірнеше адамнан, бірнеше ондықтан құралады.Бұндай топтар тұрақты немесе
ашық немесе жабық тұрде құралады.
Орташа әлеуметтік топ - ол мысалға өндірістің колективі, оқу орындары
әскеи бөлімшелер. Орта топтағылар - ол бір мақсатта бірге жұмыс істейтін
ортақ саяси көзқарастағы жеке статустары бар ұйым. Бұндай ұйымдар уақтылы
емес, керісінше тұрақты болып саналады, олар өз статустары, структуралары,
администрациялары және басқарушы органдары бар топ.
Үлкен әлеуметтік топқа әлеуметтік класстар, саяси партиялар,
әлеуметтік (страты), этникалық жалпылар, ұлттық құрлымдар, ірі діни
бірігулер.
Бұндай топтар экономикалық, саяси, діни барлық мүшелеріне ортақ
пікіріне сүйене отырып негізделеді. Бұл топтар негізінен тұрақты болып
есептеледі.
Зерттеушілер осы үлкен топтар арасындағы қайшылықты әлеуметтік
қайшылық деп таныды.
К. Маркс көзқарасында және оның ойын жалғастырушыларда үлкен қоғамдық
классаралық қақтығыстарды әлеуметтік қайшылық деп санаған.
Кейбір қазіргі заманның авторлары да осы көзқарасты қоштайды. Мысалы:
ұлттық, нәсілдік, этникалық және әлеуметтік қатынастар қосыла келе
әлеуметтік қайшылықты тудырады. Бұған қатынасатындар үлкен әлеуметтік
топтар арасындағы қайшылықтар.
Қазіргі әлеуметтік қайшылық деген ұғымға қағамда болып жатқан барлық
қайшылықтар жатады.
Топтараралық шиеленістердің себептері әртүрлі
болады :
экономикалық, саяси, ұлттық- этникалық және тағы басқалары.
Кейбір жағдайларда кіші топтар арасындағы шиеленістің шығуына мынандай
себептер де әсерін тигізеді. Мысалы: кіші топ ішіндегі жеке тұлғалардың
ерекшелеуінен. Олар дегеннен гөрі біз немесе біз емес деген сиякты.
әлеуметтік ерекшелеудің (идентификация) негізі де әртүрлі болуы мүмкін:
экономикалық, әлеуметтік, нәсілдік т.б.
Үлкен әлеуметтік топтар деңгейінде қайшылықтың се,бептері үлкен
көлемділігімен (масштабты) және терең мағналылығымен ерекшеленеді.
Мысалы: этникалық шиеленістің шығуына этностардың біреуінің жерге
иелік етуінен туындайды. Саяси қайшылықтың негізінде білікке талас, қоғамда
саяси басымдылыққа ие болу.
Дүниежүзілік статистика (есеп мәләметі бойынша) көрсетуі бойынша,
бүгінде дүниежүзіндегі болып жатқан қайшылықтар негізінде топтараралық
қайшылықтар болып есептеледі.
Қайшылықтардың болып тұруына жиі ұлттарға этникаларға олардың
кажетті сұраныстарына талапқа сай қанағаттанарлықтай жаза берілмегендіктен
туады. Кей кездерде сол септен ауылдағы топтар аралық шиеленістер адам
өліміне дейін әкеледі.
Мемлекеттер аралық қайшылықтар. Бұл қайшылыққа қатысатын жақтар - ол
жеке мемлекеттер немесе бірнеше мемлекет арасында болады.
Бұл қайшылықтардың себептері де әртүрлі: экономикалық саяси,
идеологиялық, жерге талас (территориялық).
Бұл кайшылықтың бірде - бір ерекшелігі -ол мемлекеттер арасында соғыс
ашылған жағдайда көптеген халықтың қырылуына қауіп төнеді. XX ғасырдың
соңғы он жылында дүниежүзінде қайшылық түрлерін реттеуде өзгерістер болды,
ол қайшылықтардың мемлекет аралықтан, мемлекетішіаралыққа ауытқуы.
Азаматтық қайшылықтар мемлекет ішіндегі бұрынғыдан қатал да,
катігездеу болды, өйткені олар адам өліміне әкеледі.
Мемлекетаралдық қайшылықтарды реттейтін және халықаралык бейбітшілікті
қолдайтын орталық-ол Біріккен Ұлттар Үйымы (ООН), оның басқа қоғамдарға
қарағанда мүмкіндігі мен басымдығы мол. БҰҰ негізгі мақсаты қарулы соғысты
болдырмау азаматтық халықты қорғау.
Қайшылықтың негізгі түрі осылар. Сонымен қатар жоғарыда аталған
қайшылықтың бәрі бір - біріне әсерін тигізеді. Ал, халықаралык қайшылықтар
мемлекетішілік шиеленіске әкеп соғады. Қайшылықтың басқа түрлері. Мына
мысалға келтірілген қайшылықтың түрлері осысымен бітпейді. Ол кеңейе түсуі
мүмкін, әртүрлі негіздерге байланысты.
1. Адамдардың өмір сүру сферасынан:
- Тұрмыстық;
- Жанұялық;
- Еңбек;
- Әскери;
- Ұстаздық, оқу және басқалар.
2. Қайшылық тудыратын объекті мінездемесі:
- Қазба байлық;
- Биліктегі ролі
- Әлеуметтік мәдениеттілігі;
- Идеологиялық және басқалары.
3. Бір бағытқа ықпалдауы және билік бөлістігі.
- Қайшылықтың тігінен(бастық-бағынушы, жоғардағы ұйым-төмендегі
ұйым).
- Қайшылықтар көлденеңінен (Бір дәрежедегі басшылар мен
қызметтестер арасындағы).
4. Бұдан басқа да қайшылықтар түрлері:
- Нақты және нақты емес;
- Коструктивті және деструктивті
- Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді;
- ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.