“Қозы Көрпеш - Баян сұлу” лиро - эпостық жыры

Жоспар
Кіріспе

1 Кіріспе.
2 Қозы Көрпеш Баян Сұлу, жырындағы
3 Жер . су атаулары.
4 Қозы Көрпеш . Баян сұлу жырындағы
тау бөктері атаулары.

“Қозы Көрпеш - Баян сұлу ” жыры да эпос дәстүрімен жазылған аса ірі тілдік ерекшеліктар қатарына жатады. Әуел бастағы ортақ қазынаның иегері болған әлденеше түркі жұрттары: алтайлықтар, ұйғырлар, башқұрттар, татарлар, қазақтар бұл сюжетті өздерінше жырлап, өзінің ауызекі тіл өнерінің шама- шарқына сәйкес көпшілік игілігіне жаратты. Бұл сюжеттен халықтардың тым ертедегі мифологиялық мазмұндаудың стильдік көріністері, алтайлықтардың ауыз әдебиетінде батырлық эпос болып қалыптасса, башқұрттар оны ертегі деп таниды, ал қазақ халқы үшін бұл - лиро - эпос жыры.
Эпостың тіліне қарап, пәлендей бір ру - тайпаның өзіндік оқшау тіл жүйесін айқындауға болмайды. Ал жырдың ішінде келетін белгілі бір географиялық ұғымдардың атаулары мен этнонимиялық немесе тіпті этногениялық терминдер ешуақыт жырдың нақты қай жерде қалыптасқанын білдіре алмайды.
Өйткені, өнердің эпос тәрізді классикалық туындысын нақты біо аймақта белгілі бір айтушының сөз саптауымен эстетикалық тұтастықтағы дүние болып туа салмайды. Талай замандар мен тарихи аңыздардың сүзіндісі болатын эпос ең жалпыланған образдар жүйесін сомдайтын, сөз төсегі бүкіл төсегі бүкіл халықтық тіл қорының ең сүбелі қазыналарына негізделетін, синтезделген туынды ретіне халықтардың мәдениет тарихынан орын алды.

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе.

“Қозы Көрпеш - Баян сұлу ” жыры да эпос дәстүрімен
жазылған аса ірі тілдік ерекшеліктар қатарына жатады. Әуел
бастағы ортақ қазынаның иегері болған әлденеше түркі
жұрттары: алтайлықтар, ұйғырлар, башқұрттар, татарлар, қазақтар
бұл сюжетті өздерінше жырлап, өзінің ауызекі тіл өнерінің
шама- шарқына сәйкес көпшілік игілігіне жаратты. Бұл сюжеттен
халықтардың тым ертедегі мифологиялық мазмұндаудың стильдік
көріністері, алтайлықтардың ауыз әдебиетінде батырлық эпос
болып қалыптасса, башқұрттар оны ертегі деп таниды, ал
қазақ халқы үшін бұл - лиро - эпос жыры.

Эпостың тіліне қарап, пәлендей бір ру - тайпаның
өзіндік оқшау тіл жүйесін айқындауға болмайды. Ал жырдың
ішінде келетін белгілі бір географиялық ұғымдардың атаулары
мен этнонимиялық немесе тіпті этногениялық терминдер
ешуақыт жырдың нақты қай жерде қалыптасқанын білдіре
алмайды.

Өйткені, өнердің эпос тәрізді классикалық туындысын нақты
біо аймақта белгілі бір айтушының сөз саптауымен эстетикалық
тұтастықтағы дүние болып туа салмайды. Талай замандар
мен тарихи аңыздардың сүзіндісі болатын эпос ең
жалпыланған образдар жүйесін сомдайтын, сөз төсегі бүкіл
төсегі бүкіл халықтық тіл қорының ең сүбелі қазыналарына
негізделетін, синтезделген туынды ретіне халықтардың мәдениет
тарихынан орын алды.

Лиро - эпостың жырдағы жер - су атауларын тілдік
тұрғыдан зерттеу ең кең ұғымды қамтиды. Қазақ халқының
Ұлы кемеңгер жазушысы М. Әуезовтың “ кішкене бұлақ атының
өзінде қаншама мән – мағына, шеілмеген құпия сыр жатады”-
дегендей кез келген топонимдік атаулар көне заманның ізі,
көненің көзі болатынын көпшілік біледі, бірақ оны терең
мәнде , тарихи тұрғыдан түсінудің жөні бөлек.

“ Қозы Көрпеш -Баян сұлу ” жырын әлемге алғаш
танытқан

Ш. Уәлиханов. Жырдағы Атығай Арыстанбайдың аузынан жазып

алған. Әдейі “Қозы Көрпеш - Баян сұлу” бейітіне барған. Орыс
ақыны А.С.Пушкин осы жырды жазып алып, кейбір детальдарын
өз туындысында пайдаланбақшы болған. В.В.Радлов жырды неміс
тіліне аударған.

Жырда бірін-бірін ұнатқан әрі ата - аналары, ел
салтымен Құдаласқан ұл - қыздың бірін - бірі іздеуі, сол
жолда кездескен кедергілер, қосылуы, соңынан трагедиясын көркем
тілмен баяндаған .

Махабаттың мәңгілік ескерткіші “ Қозы Көрпеш -
Баян сұлу ” жырының 1500 жылдық тарихы бар. Қазақ халқы
ғасырлар бойы айтып келген бұл жыр сахарадағы мал
өсіруші тайпалардың ең ескі дәуірде шығарған жарқын,
сәулетті эпостық жыр.

“Қозы Көрпеш - Баян сұлу “ күмбезі Аягөздің оң
жақ жағасында, Таңсық ауылы қарсысына салынған. Аңыз бойынша,
оны тұрғызуға Сарыбайдың інісі Тайлақ би Тобыл өзені
бойынан Аягөзге төрт сан қол (40 кісі) жіберіп, ас
бергізіп,

ат шаптырып той жасайды. Қозы Көрпеш - Баян сұлудың
күмбезін берік етіп тұрғызып, кескін келбетін тасқа түсіреді.
“Қозы Көрпеш - Баян сұлу ” жырының қазақша жиырмадан
астам нұсқасы бар. Бұл эпосты зерттегендер - Ш.Уәлиханов,
Г.Н.Потанин, В.В.Радлов, Мәшһүр Жүсіп Көпеев, М.О.Әуезов, Ә.Х.
Марғұлан.

Г.Н.Потанин қазақтың “Қозы Көрпеш - Баян сұлу ”
жырын өте жоғары бағалап, мейлінше әділ пікір білдірген.
“Орынбор мен Зайсанға дейінгі кеңістікті алып жатқан
ұлан байтақ дала - түгелдей білетін сүйікті хикая, қазақ
эпикасның ұшар биігі. Жалпы жұртқа ортақ сюжет болғанымен,
асқар шыңы ете алмаған” - деген. ( Ә.Марғұлан, “ Қозы Көрпеш
- Баян сұлу” кешені, Алматы, 1994 ж. 12 бет).

“Қозы Көрпеш - Баян сұлу ” лиро - эпостық жырдағы
жер - су атаулары. “Жер , су ” сөздері алғашқы кездер көне
түркілік дәуірде , “Ел , Отан” сөзінің мағынасында
қолданылған.

С.Е. Малов өзінің “Тоныкөк” ( Тоньюкук ) ескерткіштерінде

йір йер және суб деген сөздері тұрақты тіркес ретінде
үш рет кездеседі. Міне бұл жердегі йір, суб деген
сөздері С.Малов “ Отан ” деп мағыналық жағынан дұрыс аударған,
өйткені көне түркілердің аспанды, жерді және жақсы
білген. Сібір сөзінің этимологиясы да түркі тілінен алынған
деген пікір дұрыс . Алғашқы беретін мағынасы - “су (лы )
жер,” “өзенді - сулы өлке”.

Демек, “ отан” сөзінің алғашқы қолданысы “жер - су”
атауына байланысты осыдан жүз елу жыл бұрын Н.И.Надеждин “Жер
дегеніміз-адамзат баласының тарихи географиялық атауларда
жазылған кітап” - деп жазған еді. (Н.И.Надеждин Опыт
исторической географии и русского мира. С.П. б., 1837.С. 28)

Адам, ру, тайпа, халық, жалпы қоғам бар жерде
атау бар. Орхон – жазуларында Ертіс өзенінің ғана аты бар.
Жер– су атаулары тіл ғылымының – топонимика саласына
жатады.

Топонимика ғылымы – тіл білімінің лексикалық
саласына тиісті, өте күрделі, әрі тартысты саласының бірі.
Тартысты болатыны ол – тарих, география, этнография,
лингвистика салаларына теңдей қатысы бар.

Біз “Қозы Көрпеш – Баян сұлу ” лиро –эпостық жырдағы
жер- су атауларына мынадай міндеттер бар деп есептейміз. Лиро -
эпостық жырдағы жер- су атауларына байланысты жыр жолдрынан
үзінді алу, оны топонимиканың қай саласына жататынын
дәледеу. Оронимдер, ойконимдер , гидронимдерге бөліп көрсету, және
жолы, этимологиясы, морфологиялық тұлғасы, лексико –
семантикалық мағынасын жан – жақты ашып көрсету.

Қазақ ономастикасының жаопы мәселеріне қатысты
осы саланың негізін қалаушылар А.Әбдірахманов,
Г. Қоңқашпаев, Т. Жанұзақов, В.Н. Папова, Е. Керімбаевтардың
және соңғы он- жиырма жыл ішінде аймақтық топонимика
мәселесіне арналған А.Қожанов,

О.Сұлтаньяев, Б. Бектасова, Г, Мәдиева, Қ.Сембиев, Қ. Рысбергенова
т.б. ғалымдардың еңбектерінен тиімді пайдалану.

Бұл жұмыста пайдаланған әдіс -тәсілдері
баяндау, тарихи – салыстырмалы әдіс, талдау, түсіндірмелі т.б.

Жұмыста қаралған жер-су аттары, тіл білімінің
лексикология, семасиология, этимология, ономосология салаларына
қатысты болғандықтан тақырыптың мазмұнын ашуға қолдан келгенше
тырысып бақтық.

Қозы Көрпеш Баян Сұлу, жырындағы

Жер - су атаулары.

1. Мол көрінбей,екі бай Балталыға бірдей келді.

Қарабай ол не қылсын дүйім елді.

Тоқсан мыңы көзіне мол көрінбей,

Ақ аулай ерте тұрып жөнеледі.

2 .Шырыштан төмен жылжып келе жатса,

Алдынан будақ - будақ шаң келеді.

Сарыбай өзі мерген маралды атқан,

Маралға ит Қарабай дінін сатқан.

3. – Ертіс басы алыстағы жерге кетті,

Бейне теңіз дейтұғын көлге кетті.

Бес жүз киік соқтығып, соны қуып,

Жолы қиын бетпақтай шөлге кетті.

4.Жымдай болып сол сақау жорғалайды,

Бастың қаны қойнына сорғалайды.

Жар бойында бар екен жарты лашық,

Қашып барып сақауың қорғалайды.

5.Қарабай тоқсан мыңмен өрге салды,

Жылқыдан Аққайыңды мініп алды,

6.Балталы,Бағаналы ел, аман бол!

Бақалы, балдырғанды көл, аман бол!

Кіріп жуып, кіндігін кескен жерім

Ойнап-күліп, ер жеткен жер, аман бол!

Жібектей шалғыныңа қонып өскен,

Сегіз сай тау біткенді сала, аман бол!

Ұзын өлке, жота мен төбе, аман бол!

Балталы, Бағананы халқы, аман бол!

7.Қарабай тоқсан мыңнан өрге салды.

Жылқыдан Аққайыңды мініп алды.

8.Осы тұрған Семейге жетіп барды,

Дамыл жоқ та, тыным жоқ көше беру,

Өне бойы жағалап Ертісті өрлеп

Көл қара су бойыңа жетіп барып.

Қайқайып құм жағалап қайта салды.

Алатаудың жағалап ар жағымен,

Іле басы Құлжаға таға барды.

Азғана Сыр бойына дамыл алды.

Біраз елі қалады оған ермей ... ... .

Бетпақтың сар даласына барып түсті.

9.Бетпақта бос қамалып жата аласын ба,

Одан көшіп Қаракең Шуға түсті.

10.Арқада қызы сұлу бай көшті деп,

Торғауыттан бедеумен Қодар салды.

11.Қуып жүріп, әркімнен сұрап жүріп

Шу бойында қамалған бойға жетті.

“Менің осы ізіммен жүре бер” деп.

Арқада Аякөздей мөлдір сел жоқ.

12.Қодар айтты: - Қареке-ау, құлағың сал,

Менің айтқан сөзімді жақсы ұғына ал.

Аякөзге жете алсаң, тау бөктермен,

Жайлап, қыстап, Аякөз жатып алды.

13.Қаратау, Тарбағатай жерге келді,

Жайтөбе, Қатынсуы көлге келді.

Басынан-ақ Шәулінің дүрбі салып,

Отырған Аякөзде елді көреді.

14.Өзенде жиде теріп, ойнап жүрген

Алдынан үш қыз душар бола қалды.

15.Қодардың атасы-жел, анасы-жел,

Кез келген сар далады, өзі ғайып.

16.Балталы, Бағаналы елден келдім,

Бақалы, Балдырғанды көлден кедім.

-Сіздерге күмән шығар, - өзіме аян,

Елімнен іздеп келген келіім- Баян.

17.Апаларың жасырса, мен жасырман,

Сөзің рас, шырағым, бермен қара,

Су аяғы құрдымнан іздеп келдім,

Қозы Көрпеш – шын жарың, келін бала .

18. –Құдая сапарында дем бере гөр,

Ағаеке-ау, жылдамырақ жөнеле көр.

Жатырмыз Аякөзді жайлап – қыстап,

Ініңді кешіктірмей жеткізе көр!

19.Таман жолдың мәнісін оймен тапты,

Жанындағы шідерті түсіп қалып,

“Шідерті” деген өзен содан қапты.

20.Тұрғын тазға жүз елу қой береді.

Ташкен барсаң, еліңді табарсың деп,

Тазшаны күн қаттырып жөнелтеді.

21.Балталыдай жерім жоқ,

Артымда менің балам жоқ,

Бақалыдай көлім жоқ,

Ақкезеңдей белім жоқ.

22.Отырған, биім Сасан, мені көрші!

Бұл не қылған құтырған адам деші!

- Сенің суың Бетпақта қалмап па еді,

Не қылайын бар-дағы ала берші!

Қозы Көрпеш - Баян сұлу жырындағы

тау бөктері атаулары.

1.Екі бай Балталыға бірдей келді,

Қарабай ол не қылсын дүйім елді.

Тоқсан мыңы көзі мол көрінбейді,

Не Шыңғыстай, болмаса не Қалбадай

Не Мыржықтай аңы көп бір тау еді.

2.Алатауды жағалап ар жағымен

Іле басы Құлжаға тағы барды.

3.Қаратау, Тарбағатай жерге келді.

Жайтөбе, Қатынды көлге келді.

4.Сол Айбас тоқтамады, тағы шапты,

Мәнісін тамам жодың оймен тапты,

Қыздың берген мейізі түсіп қалып,

“Мейізек” деп, тауын атын қоя сапты

5.Қыздың берген қарқарасы түсіп қалып,

“Қарақаралы” тау атын қоя сапты.

6.Түйемойнақ. Жылытау айдап барды,

Қоймаңырақтан жылқысын әрі апарды

Арғы шеті Сауыр мен Сойқол қылып,

Жылқыны қоя беріп жатып алды.

“Қозы Көрпеш - Баян сұлу ” лиро - эпостық

жырдағы Оронимдер.

Жалқы есімдер тілдегі барлық сөз секілді
затты бір белгісіне қарап атау заңдылығына бағынғанымен бір
қатар өзендік ерекшеліктерге ие. Оған жер бедерінің әр
түрлі болып келуі, әр этностың аты, атау берудегі өзіндік
ерекшелігі , номинациялық типтері жалқы есімдердің
экстралингвистикалық жағдайларға орай өзгеруге бейім тұратындығы
т.б. әсер етеді.

Топонимдердің ұлттық ерекшелігі оның жасалуындағы барлық
тілдік деңгейлер: сөзжасамдық , синтаксистік, сондай –ақ ат
қоюдағы номинация типтерінде , уәж сипатында да көрініс тауып
отырады, яғни тілдегі ономастикалық универсия заңы төңірегіне
топтасады. Дүние жүзі жалықтарының топоникомдарының жасалу
ерекшеліктері тілдік модельдерінің мазмұны ұлттық сипатына
қарай дараланып тұрса да түркі тілдес топонимдердің жасалуына
негіз болатын уәждердің ортақ болуы да ономастикалық
универсия заңының көрінісі болып табылады.

Түркі топонимиясын алып қарағанда, топоним
жасауға негіз болатын апеллитивтер, адам мен жан - жануарлардың
дене мүшелерінің аты, негізгі – негізгі астрономиялық
атаулар, жер бедері мен табиғат құбылыстарының аты, түр – түс
пен жиі қолданылатын сан есімдер түгелге жуық бірдей екені
байқалады . Белгілі бір республика көлемінде, аймақ көлемінде
жер – су аттарын жасауға бүкіл лексиканың шағын ғана
тобы қатысатыны

айқындала түседі. Ұлттық кәсібі бір, көшпелі өмір барысында
мидай араласып өскен , тілінде ала - құла - лық жоқ қазақ
халқының жер – су аттарын лексика – семантикалық тұрғыдан
топтастырғанда, жалпы ұқсастық болуы – заңды құбылыс. Сондай - ақ
көптеген көршілес ( орал - алтай тектес ) халықтардың ұқсас
табиғи географиялық жағдайда қатар тіршілік жасауы дәстүрлі
мәдениетінде, этнографиялық салттарында, тілдерінде, жер - су
атауларында қатар қалыптасып, қатар даму нәтижесінде көптеген
паралелльдер , ұқсастар болуы да заңды. Сондықтан
ономастикада жер - су аттарын лексика - семантикалық сипатына
қарай топтастыру қалыптасқан.

Қалай айтсақ та лиро –эпостық жырдағы топонимия
- адамдардың ұзақ уақытқа созылған, мақсатты түрде жүргізілген
мәдени және тілдік әрекетінің нәтижесі. Ең соңғы жаңа
атаудың өзі эвомоциялық түрде дамыған жалқы есімдер жемісі
болып табылады. Олар өзінен - өзі пайда болмайды. Кез -
келген оронимдік атау, мейлі ескі болсын, жаңа болсын,

тілдің мәнді бір бөлшегі.

Лексикалогияның біршама кеш дамыған саласы болып
саналатын топонимика толық зерттеле түскен сайын, сол
лексика жаңа деректермен, теориялармен толыға түседі .
Топонимдерге тілдік талдау жасау, сонымен бірге, атаулардың
бір тілден екінші тілге ауысуын анықтау, көнерген сөздердің
этимологиясын айқындау сияқты тәжрибелік мәнге де ие. Г.Ф.
миллер XVIII ғасырда Алтайда алтынның мол қоры екенін
топонимикалық дерктерге сүйініп болжаған.

Топонимдердің семантикасы оның беріп тұрған
хабарларынан, атқарып тұрған тілдік және атаулық қызметінен
байқалады. Тілдік тұрғыдан алғанда атау - сөз не сөз
тіркесі, не біріккен, кіріккен сөз, не туынды сөз т.т.
жағдайлар (денотаттың өзіндік ерекшелігі ) қосылып,
семантикалық жағынан сөйлемге жуық келеді.

Сонымен, топоним семантикасында сөйлемдік

(адрестік ) - экстралингвистикалық ( тарихи, географиялық деректер)

және идеологиялық бағыты сияқты аспектілер тұтасқан күйде
жатады. Топонимдерді лексика - семантикалық тұрғыдан
топтастырғанда, осы ерекшеліктерді де қамтуға әрекеттендік.

Жар. “ Табиғаты жерінен (жел үрлеу, су шаю) пайда болған биік
қабақ, тік жаға ” сондай – ақ, “құлама немесе тік жатқан
беткей ”.

Орыс тіліндегі “яр” ( “обрыв” ) атауымен, яғни “өзен,
көлдердің тік жағасы, жыра беткейі ” мағынасымен сай келеді.

Шөл. “Жылдық жауын -шашыны аз, жазғы t `o- сының тәуліктік
және жылдық ауытқуы өте мол болып келетін физика
географиялық зоналардың бірі ” ; “ ... ылғалы, тапшы ландшафт ”.
Географиялық термин субстраты бойынша, шөл “тастақты, саздақты
(балшықты), сорлы және құмды болып 4 – ке бөлінеді. Тастақты,
саздақты, сорлы шөлдер өсімдікке байырақ ”.

Шөл. Шөл (зат есім ) сөзінен жасалған “сусыз шөлейт, қуаң,
құрғақ жер ” , “ештеңе өспейтін шөл төбе ” мағынасындағы
атау.

Сала. “Тар” аңғар, қолат, өзек және т.б. түріндегі
тау аралық ойыс жер, сайдың ашасы.

Тау. Көп қылып жиналған үлкен үйінді. Есік алды айнадай
таза, қыс бойы күрделген қар екі жаққа тау- төбе болып
үйіліп қалыпты (М.Хасенов).

“Жер бетінің айналадағы жазықтан биік” (едеуір
көтеріңкі емес) болып тұрған және қатты тілімделген
билігі”. Тау атауы “сілем, етек, басбөктер, бұйрат,
беткей, жота”- атауларымен тіресте қолданылады.

Бұл атаулар жеке күйінде де кездеседі
және мағынасын сақтайды.

Дала. Кең таралған географиялық термин.

Терминдік мәніне анықтама сай келеді: “жайылымдық”, шабындық,
кең байтақ жазық өңір ”.

Терминологиялық сөздікте далаға қатысты
таулы дала, құмды дала, тың дала тіркестері
берілген. Әдеби тілде шөл дала термині жиі
ұшырасады, яғни “жауын-шашыны аз , жазда өте ыстық
физикалық-географиялық зоналардың бірі.

Төбе .“Бекейлері жайпақ, жұмыр, ” басы дөңгелек немесе
сопақша; “биіктеу дөң жер”. Орыс тіліндегі “холмаға” сай.

Көне түркі тілінде “ topu ,батыр төбесі ” , “бас” , “шың”

дегенді білдіреді. Басқа түркі тілдерінде түрлі дыбыстық
варианттармен беріледі: депе, тепе, тюбе, тэпэ, топпа.

Орыс географиялық әдебиеттерінде тепе формасы жиі қолданылады.

Батпақты су Жер бедері мен су алабы аралығындағы
нысандарды білдіретін - батпақ , тартпа, саз, оппа, лай
атауларын “батпақ, ылғалды жер”, (сулы жайылым ) мәнінде
“батпақты” жер мәніндегі сабыр, былқылдақ т.б.
атаулардан, өзара олардың жақындығына қарамай, қолданылу
жиілігі мен стильдік реңкі бар.

Батпақ су алабы мен жер бедері
аралығындағы ұғымды білдіреді . Кең тараған географиялық
ұғым.

Табиғат ерекшеліктеріне сай батпақ
түрлеріне қатысы терминдер орыс тілінде жақсы дамыған.
Батпақтың құрамдық белгілерін қамтитын мәнінен өзгеше, “
ешқашан құрғамайтын”, пайдаға асыруға келмейтін алқап,
жер” анықтамасы қалыптасқан.

Қазақ тілінің синонимдер сөздігінде
Алматы 2007 жылы жарық көрген” .

Бетпақ дала. (Бетпақ-дала) - шөл дала. Бетпақ зат есім
сзінен жасалған атау. Шу өзеннің терістігінен бастап Балқаш
көлі мен Сарысу өзенінің аралығындағы құба жон, қуаң
дала. Проф.Қ. Жұбанов:

“Бетпақ ” жақы есім емес, сын есім тұлғалы жалпы есім,

мағынасы: “бақытсыз” (иранның бад, бах сөздері ) десе (Жұбанов,
1986,46 бет), А.Әбдірахманов: “Иран тіліндегі бәдбахт” сөзінің
екі мағынасының бірі - “Бақытсз” Бетпақдала тауын жасаған
да, екіншісі - “оңбаған”, бетсіз, арсыз - деген мағынадка
және ұрысу ретінде бетпақ түрінде әдеби тілге енген.
Сонымен сөздің этимологиясы мынадай: бад бахт (иранша -
бақытсыз ) – дала (түрікше жазық жыр) - Бетпақты су , Бетпақ
дала деп пайымдайды. Демек, Бұл атау бет - бақ деген екі
сөзден бірігіп жасалған. Олар, үнді – европа тілдерінде
(ағылшын, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.