Мектепке дейінгі балалардың мектепке даярлығын анықтау ерекшеліктері
Кіріспе 5
1 Мектепке дейінгі балалардың психикалық дамуын зерттеу.
1.1 Мектепке дейінгі балалардың психикалық даму дағдарыстары мен оған дайындығы 7
1.2.Балалардың мектепке даярлау барасында
ақыл.ойын дамыту жолдары 20
2 Мектепке дейінгі балалардың мектепке даярлығын анықтау ерекшеліктері
2.1.Мектепке дейінгі мекемеде баланың тілін дамыту әдістемесі пәнінің мақсаты мен міндеттері 25
2.2.Мектепке дейінгі мекемеде баланы мектепке даярлауда таным процестерінің зерттелу жолдарын қалыптастыру 27
2.3.Баланы мектепке даярлауда балабақшадағы бұқаралық дене шынықтыру.сауықтыру және спорттық шаралардың тиімділігін пайдалану.жолдары 35
Қорытынды 38
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 39
Қосымша 40
1 Мектепке дейінгі балалардың психикалық дамуын зерттеу.
1.1 Мектепке дейінгі балалардың психикалық даму дағдарыстары мен оған дайындығы 7
1.2.Балалардың мектепке даярлау барасында
ақыл.ойын дамыту жолдары 20
2 Мектепке дейінгі балалардың мектепке даярлығын анықтау ерекшеліктері
2.1.Мектепке дейінгі мекемеде баланың тілін дамыту әдістемесі пәнінің мақсаты мен міндеттері 25
2.2.Мектепке дейінгі мекемеде баланы мектепке даярлауда таным процестерінің зерттелу жолдарын қалыптастыру 27
2.3.Баланы мектепке даярлауда балабақшадағы бұқаралық дене шынықтыру.сауықтыру және спорттық шаралардың тиімділігін пайдалану.жолдары 35
Қорытынды 38
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 39
Қосымша 40
Курстық жұмыстың өзектілігі: Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев: «Жаңа оң жылдық – жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты 2010 жылы 30-қаңтардағы Қазақстан халқының жолдауында еліміз дамуының жаңа кезеңінің бағыт- бағдарын айқындап берген болатын. Осы жолдауында былай делінген: «2020 жылға қарай қалалық, сол секілді ауылдық жерлердегі барлық балалар мектеп жасына дейінгі тәрбие беру және оқытумен қамтылатын болады. Бізде мемлекеттік –жекеменшік әріптестігінің зор әлеуі бар. Жеке меншік отбасылық балабақшалармен шағын орталықтар –бұл мемлекеттік мекемелерге балама. .[1]
"Бала тәрбиесі — бесіктен басталады"— деген ұлы қағидаға сүйенсек, 1,5 – 6 жас аралығындағы сәбилерге білім және тәрбие беретін мекемелердің орны да маңызды да ерекше
Елбасы Н.Ә. Назарбаев өзінің халыққа арналған «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан»атты Жолдауының «Тоғызыншы бағытында – Жоғарғы технологияларды енгізуге және инновацияларды қолдауға бағытталған біртұтас мемлекеттік стратегия жүргізу жүйесін өте мұқият зерделеген жөн » деп атап көрсетті.
Бүгінгі мектепке дейінгі балаларға тәрбие беру міндеттерін болжаумен және белгілеумен маркстік-лениндік педагогиканың берік іргетасына сүйенетін педагогика ғылымының ерекше саласы - мектепке дейінгі педагогика шұғылданады.
Тәрбиеші балалар мен олардың ата-аналары үшін беделді болуы, жанұямен бірге тәрбие берудің жауапты міндеттерін шешуі тиіс.
Қазіргі кезде біздің елімізде 12 миллионнан астам бала мектепке дейінгі мекемелерге барады. Бұларда 700 мың тәрбиешілер істейді. Оларға ел ең асылын - өзінің болашағын сеніп тапсырып отыр.
Балабақшадағы оқыту сабақтары, мектепке даярлау жұмысы мектепке дейінгі жас шақтарының шекарасы мен мазмұнын айтарлықтай өзгертті. Психологиялық-педагогикалық зерттеулер тәжірибе мен неғұрлым жетілдірілген программа бойынша оқыту мазмұны мен әдістерін қайта құрған жағдайда бастауыш класс оқушыларының жас ерекшеліктері елеулі өзгерістерге түсетінін көрсетіп отыр. Атап айтқанда, олардың ойлау әрекетінің алғашқы теориялық формалары дамып, оқу іс әрекетінің неғұрлым жоғарғы дәрежесіне қол жетті. Сондықтан соңғы кезде педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясында педагогикалық критерийлерге негізделген кезеңдерге бөлу жиірек қолданылады. .[2]
Зерттеудің мақсаты: Мектепке дейінгі балалардың мектепке бейімделуіне байланысты, олардың жеке даралық өзгешіліктерін анықтау. Соның негізінде баланың мектептегі оқуға бейімдеудің психологиялық ерекшеліктерін көрсету.
Зерттеу объектісі: Мектепке дейінгі балалардың психикалық ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеу пәні:Мектепке дейінгі балалардың мектепке бейімделуіндегі өзгешеліктер
"Бала тәрбиесі — бесіктен басталады"— деген ұлы қағидаға сүйенсек, 1,5 – 6 жас аралығындағы сәбилерге білім және тәрбие беретін мекемелердің орны да маңызды да ерекше
Елбасы Н.Ә. Назарбаев өзінің халыққа арналған «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан»атты Жолдауының «Тоғызыншы бағытында – Жоғарғы технологияларды енгізуге және инновацияларды қолдауға бағытталған біртұтас мемлекеттік стратегия жүргізу жүйесін өте мұқият зерделеген жөн » деп атап көрсетті.
Бүгінгі мектепке дейінгі балаларға тәрбие беру міндеттерін болжаумен және белгілеумен маркстік-лениндік педагогиканың берік іргетасына сүйенетін педагогика ғылымының ерекше саласы - мектепке дейінгі педагогика шұғылданады.
Тәрбиеші балалар мен олардың ата-аналары үшін беделді болуы, жанұямен бірге тәрбие берудің жауапты міндеттерін шешуі тиіс.
Қазіргі кезде біздің елімізде 12 миллионнан астам бала мектепке дейінгі мекемелерге барады. Бұларда 700 мың тәрбиешілер істейді. Оларға ел ең асылын - өзінің болашағын сеніп тапсырып отыр.
Балабақшадағы оқыту сабақтары, мектепке даярлау жұмысы мектепке дейінгі жас шақтарының шекарасы мен мазмұнын айтарлықтай өзгертті. Психологиялық-педагогикалық зерттеулер тәжірибе мен неғұрлым жетілдірілген программа бойынша оқыту мазмұны мен әдістерін қайта құрған жағдайда бастауыш класс оқушыларының жас ерекшеліктері елеулі өзгерістерге түсетінін көрсетіп отыр. Атап айтқанда, олардың ойлау әрекетінің алғашқы теориялық формалары дамып, оқу іс әрекетінің неғұрлым жоғарғы дәрежесіне қол жетті. Сондықтан соңғы кезде педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясында педагогикалық критерийлерге негізделген кезеңдерге бөлу жиірек қолданылады. .[2]
Зерттеудің мақсаты: Мектепке дейінгі балалардың мектепке бейімделуіне байланысты, олардың жеке даралық өзгешіліктерін анықтау. Соның негізінде баланың мектептегі оқуға бейімдеудің психологиялық ерекшеліктерін көрсету.
Зерттеу объектісі: Мектепке дейінгі балалардың психикалық ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеу пәні:Мектепке дейінгі балалардың мектепке бейімделуіндегі өзгешеліктер
Мазмұны
Кіріспе 5
1 Мектепке дейінгі балалардың психикалық дамуын зерттеу.
1.1 Мектепке дейінгі балалардың психикалық даму дағдарыстары мен оған
дайындығы 7
1.2.Балалардың мектепке даярлау барасында
ақыл-ойын дамыту жолдары 20
2 Мектепке дейінгі балалардың мектепке даярлығын анықтау ерекшеліктері
2.1.Мектепке дейінгі мекемеде баланың тілін дамыту әдістемесі пәнінің
мақсаты мен міндеттері 25
2.2.Мектепке дейінгі мекемеде баланы мектепке даярлауда таным
процестерінің зерттелу жолдарын қалыптастыру 27
2.3.Баланы мектепке даярлауда балабақшадағы бұқаралық дене шынықтыру-
сауықтыру және спорттық шаралардың тиімділігін пайдалану.жолдары 35
Қорытынды 38
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 39
Қосымша 40
Кіріспе
Курстық жұмыстың өзектілігі: Қазақстан Республикасының Президенті
Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев: Жаңа оң жылдық – жаңа экономикалық өрлеу -
Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері атты 2010 жылы 30-қаңтардағы Қазақстан
халқының жолдауында еліміз дамуының жаңа кезеңінің бағыт- бағдарын айқындап
берген болатын. Осы жолдауында былай делінген: 2020 жылға қарай қалалық,
сол секілді ауылдық жерлердегі барлық балалар мектеп жасына дейінгі тәрбие
беру және оқытумен қамтылатын болады. Бізде мемлекеттік –жекеменшік
әріптестігінің зор әлеуі бар. Жеке меншік отбасылық балабақшалармен шағын
орталықтар –бұл мемлекеттік мекемелерге балама. .[1]
"Бала тәрбиесі — бесіктен басталады"— деген ұлы қағидаға сүйенсек, 1,5 –
6 жас аралығындағы сәбилерге білім және тәрбие беретін мекемелердің орны да
маңызды да ерекше
Елбасы Н.Ә. Назарбаев өзінің халыққа арналған Жаңа әлемдегі жаңа
Қазақстанатты Жолдауының Тоғызыншы бағытында – Жоғарғы
технологияларды енгізуге және инновацияларды қолдауға бағытталған
біртұтас мемлекеттік стратегия жүргізу жүйесін өте мұқият зерделеген
жөн деп атап көрсетті.
Бүгінгі мектепке дейінгі балаларға тәрбие беру міндеттерін болжаумен
және белгілеумен маркстік-лениндік педагогиканың берік іргетасына сүйенетін
педагогика ғылымының ерекше саласы - мектепке дейінгі педагогика
шұғылданады.
Тәрбиеші балалар мен олардың ата-аналары үшін беделді болуы, жанұямен
бірге тәрбие берудің жауапты міндеттерін шешуі тиіс.
Қазіргі кезде біздің елімізде 12 миллионнан астам бала мектепке
дейінгі мекемелерге барады. Бұларда 700 мың тәрбиешілер істейді. Оларға ел
ең асылын - өзінің болашағын сеніп тапсырып отыр.
Балабақшадағы оқыту сабақтары, мектепке даярлау жұмысы мектепке
дейінгі жас шақтарының шекарасы мен мазмұнын айтарлықтай өзгертті.
Психологиялық-педагогикалық зерттеулер тәжірибе мен неғұрлым жетілдірілген
программа бойынша оқыту мазмұны мен әдістерін қайта құрған жағдайда
бастауыш класс оқушыларының жас ерекшеліктері елеулі өзгерістерге түсетінін
көрсетіп отыр. Атап айтқанда, олардың ойлау әрекетінің алғашқы теориялық
формалары дамып, оқу іс әрекетінің неғұрлым жоғарғы дәрежесіне қол жетті.
Сондықтан соңғы кезде педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясында
педагогикалық критерийлерге негізделген кезеңдерге бөлу жиірек қолданылады.
.[2]
Зерттеудің мақсаты: Мектепке дейінгі балалардың мектепке бейімделуіне
байланысты, олардың жеке даралық өзгешіліктерін анықтау. Соның негізінде
баланың мектептегі оқуға бейімдеудің психологиялық ерекшеліктерін көрсету.
Зерттеу объектісі: Мектепке дейінгі балалардың психикалық
ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеу пәні:Мектепке дейінгі балалардың мектепке бейімделуіндегі
өзгешеліктер
Зерттеудің негізгі жорамалы:Мектепке дейінгі балалардың мектепке
бейімділігі олардың жеке тұлғалық қасиеттеріне байланысты көрінеді.
Зерттеудің міндеті:
-мектепке дейінгі балалардың психикалық даму дағдарыстары мен оған
дайындығын анықтау;
-баланың мектепке адаптациялау мәселесін теориялық зерттеу
-мектепке дейінгі мекемеде баланың тілін дамыту әдістемесі пәнінің
мақсаты мен міндеттерін зерттеу;
-мектепке дейінгі мекемеде баланың таным процестерінің зерттелу
жолдарын қалыптастыру;
-баланы мектепке даярлауда балабақшадағы бұқаралық дене шынықтыру-
сауықтыру және спорттық шаралардың тиімділігін пайдалану.. жолдарын
анықтау;
1 Мектепке дейінгі балалардың психикалық дамуын зерттеу
1.1 Мектепке дейінгі балалардың психикалық даму дағдарыстары мен
оған дайындығы
Педагогикалық психологияның мәні — оқыту мен тәрбиелеудің
психологиялық заңдылықтарын зерттеу. Педагогикалық психология оқыту
процесін басқарудың психологиялык мәселелерін, танымдық процестерінің
қалыптасуын зерттейді, ақыл-ой дамуының сенімді белгілерін іздеп тауып,
оқыту процесіндегі ақыл-ойдың тиімді дамуының шарттарын анықтайды, педагог
пен оқушылардың арасындағы қарым-қатынастарды, сондай-ақ оқушылардың өзара
қарым-қатынастарын қарастырады. Бұлармен қоса, педагогикалық психология
оқушыларға жеке-дара қатынас жасауға байланысты мәселелерді де зерттейді.
Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясының біртұтастығы
зерттелу объектісі — бала, жеткіншек, жас өспірім — ортақтығымен
түсіндіріледі; олар, егер жас ерекшелігіне сай даму динамикасы тұрғысында
зерттелсе, жас ерекшелігі психологиясының зерттеу объектілері, ал егер
педагогтың мақсатты ықпалдары қарастырылса, педагогикалық психологияның
объектілері болып табылады. Мектепке дейінгі балалар психологиясы, төменгі
класс оқушылары психологиясы, жеткіншектер, жас өспірімдер психологиясы —
жас ерекшелігі психологиясының бөлімдері. Оқыту психологиясы, тәрбиелеу
психологиясы, мұғалім психологиясы — педагогикалық-психологияның белімдері.
Оқыту мен даму проблемасына арналған бөлім педагогикалық және жас
ерекшелігі психологиясына теңдей қатысады. .[3]
Педагогикалық және жас ерекшелігі психологияның дамуындағы
биогенетикалық және социогенетикалық бағыттар. Балалардың психикалық даму
проблемасы, бұл дамудың қайнар көздері мен заңдылықтары педагогикалық және
жас ерекшелігі психологиясы үшін әрқашанда басты проблема. Оқыту мен
тәрбиелеудің жолдары, олардың аса маңызды тәсілдерін анықтап, балаға деген
қарым-қатынас және ересек адамдармен салыстырғандығы оның өзіне тән
ерекшеліктерін түсіну осы проблеманың шешілуіне байланысты.
ХХ ғасырдың басында педагогикалык және жас ерекшелігі психологиясы
саласында балалардың психикалық дамуының қайнар көзі (факторларын) әр түрлі
түсіндіруші екі ағым айқындалады. Бұл бағыттар бір бірінен бала дамуының
негізіне қандай факторды, биологиялық немесе әлеуметтік факторды алуымен
ерекшеленеді. Бұл, әрине, бір бағыт өкілдері балаға
әлеуметтік әсердің болатынын, ал екінші бағыт өкілдері дамудың, биологиялық
алғы шарттарын толық жоққа шығарды деген сөз емес. Биогенетикалық және
социогенетикалық бағыттар-жайын сөз ете отырып, бұндай жіктеуді мүлдем
абсолюттік деп қарауға болмайды. Ол баланың психикалық даму концепциясын
жасаудың басым тенденциясын ғана шамалап айқындайды. Бұл екі бағыт та 30-
жылдардың басында совет психологиясында сынға алынды.
Баланың психикалық дамуын, түсіндіруде биогенетикалық бағытқа не тән?
Оған туа біткен ерекшеліктерді мойындау, баланың мінез-құлқы мен дамуын
жеңіл-желпі, атүсті түсіну тенденциясы тән. Биологияшылдар үшін дамудың
биологиялық және әлеуметтік факторлары қатар тұратын тәрізді болып
көрінгенімен биологиялық ең алдымен тұқым қуалаушылық фактор айқындаушы
фактор болып есептеледі. Биологияшылдардың пікірінше, даму, жеке адамның
сапалық және сандық жақтары сөзсіз түрде тұқым қуалаушылықпен анықталады,
ал орта— бойында көптеген мүмкіндіктері бар икемді тұқым қуалаушылық пен
өзара әсер ететін тек реттеуші, көрсетуші, қайсыбір өзгермейтін фактор. [4]
Мектепке дейінгі шақтың ерте сәбилік, сәбилік, естиярлық және
ересектік жас кезеңдері бала-бақшадағы топтарға сәйкес (үш жасқа дейін-ерте
сәбилік шақ тобы; кішкентай тобы-балалар өмірінің төртінші жылы: естияр
тобы-бесінші жыл; ересектер-алтыншы жыл және даярлық тобы-жетінші жыл)
бөлінеді.
Бір жас ішінде бала қимыл-қозғалыстарының дамуы және психикалық
процестері мен қасиеттерінің қалыптасуы жағынан үлкен жетістіктерге жетеді.
Ол басын ұстауды, отыруды, еңбектеуді, ақырында, тік тұруды және бірнеше
қадам жасауды үйренеді. Үш-төрт айлық кезде жармасу қимылдары дами
бастайды. Бала өзін қызықтырған жарқыраған, затқа ұмтылады, оған қолын
созады, ұстауға тырысады. Алғашқыда бұл қимылдар жөнді үйлеспейді: нәресте
жиі қателіктер жіберіп, ұстай алмай қалады. Бірақ біртіндеп қимылдар
ұсталатын заттардың орнына, көлеміне және түріне орай нақтылай бастайды.
Бұл тектес қимыл белсенділігінің орасан зор маңызы болады. Солардың
арқасында бала бірсыпыра қажетті қимыл дағдыларын игереді. Мұның үстіне
заттардың қасиетіне практикалық икемделу бұл қасиеттердің көзбен көріп
қабылдауда ерекшелене бастауына алып келеді. Егер бала бастапқыда қолын
заттардың қасиеттеріне көптеген байқаулар арқылы ыңғайлап, сыртқы бағдарлау
қимылдарын жасайтын болса, кейін осы бағдарлау қимылдары
интериоризацияланады- көріп қабылдауға ауысады.
Жармасу әрекетінің қалыптасуымен қатар заттармен сілкілеу, тақылдату,
лақтыру т. б. тәрізді қарапайым қимылдар жасау да дамиды, Мұндай іс-
әрекеттерді орындай отырып, бала нәрестенің, заттардың толып жатқан
қасиеттерімен танысады. Нәресте үшін өткінші, өзгермелі әсерлер негізінде
тұрақты, оған тәуелсіз заттардың болатыны байқалына бастайды. Қабылдау
заттыққа және тұрақтылыққа ие болады.
Нәрестелік шақта баланың психикалық белсенділігінің сипаты өзгереді.
Әдейі іс-әрекет жасау тенденциясы көріне бастайды. Балада кездейсоқ
қимылдарды қайта жаңғырту мүмкіндігі қалыптасады. Бұл қимылдарды жасаудан
бұрын сәби оларды алдын ала болжап қоймаса да, осы қимылға байланысты
қоршаған ортаның өзгерісін көру үшін қимылды әдейі қайталау-ға нәресте
қабілетті болады.
Нәрестелік шақтың соңына қарай балалар үлкендердің көптеген іс-
әрекеттерін қайталай отырып, үлкен еліктоушілік көрсетеді.
Әдейі жасалған әрекеттер мен еліктеу ақылдың күшті дамып келе
жатқандығын дәлелдейді. Шындығында да, балалар заттармен әдейі
(тарсылдатып, сілкілеп, бұрап) әрекеттер жасай бастаған соң, үлкендердің,
қарапайым әрекеттеріне еліктеуден қайсыбір жетістікке жеткен соң,
балалардың әрекеттерінен ойлаудың қарапайым көріністерін байқауға
болады. Затпен қимылдар жасау үстінде бала үшін проблемалық ситуация
туады, оны да ол қимылдар жасау жолымен шешуге тырысады. Басқаша сөзбен
айтқанда, заттық қимылдар үстінде қарапайым проблемалы ситуациялар пайда
болып және шешіліп отырады. Сонымен бала өзінің және басқалардың
қимылдарына еліктей отырып ойлауды әрекет үстінде үйренеді. .[5]
Ерте сәбилік шақтың аса маңызды жетістіктері (бір жастан үш жасқа
дейін). Онтогенезде тең уақыт ішінде адам психикасы дамуы жағынан әр түрлі
қашықтықтан өтеді. Бала психикасында алғашқы үш жылда болатын сапалық
қайта өзгерістер айтарлықтай қомақты болады. Сондықтан адамның туган
сәтінен есейгенге дейінгі психикалық дамуының орта жолы қайсы деп ойланған
көптеген психологтар оған үш жасар кезді жатқызды.
Үш жасар бала өзін-өзі күтуге қабілетті, айналасындағы адамдармен
өзара қарым-қатынас жасай алады. Мұның өзінде ол қарым-қатынастың сөздік
формаларын ғана емсс, мінез-құлықтың қарапайым формаларын да игереді. Үш
жасар бала едәуір белсенді, айналадағыларына түсінікті тәуелсіз болады.
Бір жастан үш жасқа дейінгі баланың психикасының дамуы бірнеше
факторларға байланысты.
Баланың психикалық дамуына тік жүруді үйрену едәуір ықпал жасайды.
Нәрестелік шақтың соңында сәби алғашқы қадамдар жасай бастайды. Тік тұру
қалпына ауысу — ол үшін қиын іс. Кішкентай аяқтарымен аттап басу үлкен
күшке түседі. Локомоция программасы әлі қалыптаспағандықтан, бала үнемі
тепе-теңдікті жоғалтып алады. Құлап қалу қаупін де жеңіп, осынау алғашқы
қадамдарды жасау үшін қайта-қайта күш жұмсауға оны не итермелейді? Жүру
кезінде жұмыс істеп тұрған аяқ, қол, арқа және бүкіл дене бұлшық еттерінен
пайда болатын бұлшықет сезімі маңызды ынталандырушы болып табылады. Өз
денесін өзі билеу сезімі бала үшін өзін-өзі мадақтау қызметін атқарады.
Баланың қозғалып жүру ниетін сол сияқты тілеген мақсатына жету мүмкіндігі
және, сонымен қоса, үлкендердің қатысуы мен мақұлдауы қолдайды. Өте тез
арада, алғашкы әлсіз қадамдардан соң үйлесімді тура бағытты қимылдар жасау
қабілеті қалыптаса бастайды. Екі жасқа қарай бала орасан зор ынтамен өзінің
жүрген жолынан кедергілер іздестіреді. Қиындықтар және оларды жеңу сәбиде
жағымды эмоциялық көңіл күй туғызады.
Қозғалып жүруге қабілеттілігінің (дене қимылының табысы бола отырып)
психологиялық салдарлары. Қозғалып жүруге қабілеттілік арқасында бала
сыртқы дүниемен неғұрлым еркін де дербес қарым-қатынас жасау дәуіріне
енеді. Жүруді игеру кеңістікте бағдарлану қабілетін дамытады. Бұлшық ет
сезімі қашықтық пен заттың кеңістікте орналасуын есептеу өлшемі болады. Бұл
көру, қимылдау мен сезінудің бірлескен қызметтері арқылы жүзеге асады. Өзі
қарап тұрған затқа жақындай отырып, бала оның кеңістікте орналасу қалпын
практикалық түрде игереді. Жүру арқылы бала өзінің таным объектісі болатын-
нәрселер шеңберін әлдеқайда кеңейтуге мүмкіндік алады. Ол ата-аналары бұрын
оған ұсынуға болмайды деген сан алуан заттармен іс-әрекет жасауға қабілетті
болады. Жаңа заттар тексерудің жаңа тәсілдерін туғызып, сәбиге нәрселердің
осы уақытқа дейінгі жасырын болып келген қасиеттері мен олардың арасындағы
байланыстарын ашады.
Баланың психикалық дамуына заттық әрекеттердің дамуы едәуір дәрежеде
әсер етеді. Нәрестелік жасқа тән қимылдық іс-әрекет ерте сәбилік шақта
заттық іс-әрекетпен алмасады. Заттық іс-әрекеттің дамуы заттармен жұмыс
істеудің қоғам жасап шығарған тәсілдерін игерумен байланысты болады. Адам
үшін заттардың бекітілген, тұрақты маңызы бар. Адам жануарлармен
салыстырғанда тұрақты нәрселер дүниесінде өмір сүреді. Маймылдың да
саптаяқтан су іше алатыны әркімге белгілі. Бірақ жануарлар үшін заттардың
ситуациялық маңызы бар: егер су саптаяққа құйылған болса, маймыл оны
саптаяқтан, егер су шелекте болса, шелектен, ал егер еденде төгіліп жатса,
еденнен ішеді. Бала үлкендерден заттардың адам іс-әрекеті арқылы бекітілген
тұрақты маңызын бағдарлауға үйренеді. Баланы қоршаған заттық дүние —
мебель, киім-кешек, ыдыс-аяқ — заттар, олардың адамдар өмірінде белгілі бір
маңызы бар. Бала ерте сәбилік шақта да бұйымдардың маңызын түсінеді. .[6]
Заттың бекітілген мазмұны балаға өзінен-өзі берілмейді. Ол шкафтың
есігін сансыз рет ашып-жабуы, сол сияқты ұзақ уақыт қасықпен еденді
тарсылдатуы мүмкін, бірақ мұндай белсенділік оны заттардың атқаратын
міндетімен таныстыра алмайды. Заттардың функциялық қасиеттері сәбиге
үлкендердің тәрбиелік және оқыту ықпалдары арқылы ашылады. Бала түрлі
заттармен жасалынатын іс-әрекеттер түрлі дәрежеде ерікті болатынын біледі.
Кейбір заттар өздерінің қасиеттері жағынан іс-әрекеттің белгілі бір
тәсілдерін қатаң сақтауды қажет етеді (бұған қорапшаның қақпақпен жабылуы,
пирамиданың шығыршықтарын өткізу, матрешкаларды жинастыру тәрізді
арақатынастағы әрекеттер жағады). Басқа заттарда әрекет тәсілдері олардың
қоғамдық міндетімен қатаң бекітілген. Олар — зат-күфалдар (қасық,
қарындаш,балға). Нақ осы арақатынастық және құралдың әрекеттерді игерудің
баланың психикалық дамуына неғұрлым елеулі әсер ететінін атап өту маңызды.
Ерте сәбилік шақтағы игерген зат-құралдардың сан жағынан шағын болуынан
келіп кетер ештеме жоқ. Мәселе санда емес, осы заттар балада әрбір жаңа зат
құралдан оның өзіне тән міндетін іздестіруге деген мақсатын
қалыптастыратындығында.
Ерте сәбилік шақтың соңына қарай (үш жасқа қарай) іс-әрекеттің, жаңа
түрлері қалыптаса бастайды. Олар осы жас шегінде кең жайылған формаға
жетеді және біртіндеп психикалық дамуды анықтай бастайды. Бұларға ойын мен
жемісті іс-әрекет түрлері (сурет салу, мүсіндеу, конструкциялау жатады. Іс-
әрекеттің бұл түрлерінің болашақта мәнді болатынын ескеріп, олардың ерте
сәбилік шақта қалыптасуына жағдайлар жасау қажет.
Баланың жеке басын қалыптастырудың бастапқы кезеңі. Ерте сәбилік шақта
бала мен ересек адамның бірлескен іс әрекеті қарқынды дамиды. Араласуда
ересек адам қарым-қатынас басшылығын өзіне алады. Ол өзара түсінуді
ұйымдастырады. Заттық іс-әрекетте ересек адам ынтымақтастық сипатын
анықтайды.
Бұл кезеңде балалар айналадағы заттардың аттарын білуге ұмтылады.
Үлкендердің айтқандарын қайталай отырып, балалар аттарын айта бастайды. Екі
жастың соңында өз атын атап айту МЕН деген есімдікпен ауыстырылады. Мен
жүйесі ерте сәбиллік шақ аяғына, қарай пайда болатын орталық құрылым
(Л.И.Божович). Бөбек өзін ересек адамнан ажырата білуге үйреніп, өзіне
дербес мен ретінде қарай бастайды, яғни онда өзіндік сананың алғашқы
формалары пайда болады. Сөздерінде бала өзін қайсыбір өзгермейтін тұрақты,
ал өз іс-әрекеттерін көшпелі деп жіктейді. Қазір Дюка отыр, енді Дюка
жүгіреді, Дюка енді құлап қалды. Шын мәнінде, бала өз әрекетін өзінен
ажырата білуге үйретіледі. .[7]
Даму жетістіктері сәбидің барлық мінез-құлқын сапалы түрде өзгертеді.
Ересек адамның ролі бұрынғыша жетекші болғанымен, өзінің практикалық
өмірінің тар жүйесінде, өзінің шағын мүмкіншіліктерінің шеңберінде бала
ересектердің көмегінсіз-ақ әрекет жасауға тырысады. Жаңа тенденциялар
балалар белсенділігін күшейтеді (Мен өзім) және ересектермен жаңа қарым-
қатынастар жасаудың пайда болуына алып келеді. Бұл кезең әдетте қиын кезең
(үш жас дағдарысы) деп аталынады, өйткені ересек адам өзге баламен қарым-
қатынас жасауда қиындықтарды басынан кешіре бастайды, мойындамауы мен
қиқарлығы жағынан адам төзгісіз болуы мүмкін.
Үш жас дағдарысы— бала мен ересек адамның өзара қарым-қатынасының
дамуында болатын объективті құбылыс. Балада өз қажеттілігін өзінің дербес
қанағаттандыру-тенденциясы пайда болады, ал үлкен адам қарым-қатынастың
ескі типін сақтайды да, сол арқылы баланың белсенділігін тежейді. Қалыпты,
дұрыс дамып келе жатқан бала бұрынғы қарым-қатынастарға қарсыласа
бастайды.Ол қыңырланып, барлық істі керісінше жасап, үлкеннің талабына
барынша жағымсыз қатынас көрсетеді. Мұндай мінез-құлық барлық адамға
қатысты емес: баланың мойындамауы тек кейбіреулерге, оның еркіндігіне қысым
жасаушыларға ғана бағытталады. Егер үлкендер баланың дербестігін ақылға
қонымды құптап отырса, өзара қарым-қатыныстағы қиындықтар тек жойылады.
Үш жас дардырысы-өтпелі құбылыс, бірақ онымен байланысты жаңа
құрылымдар өзін айналасындағылардан бөлектеу, өзін басқа адамдармен
салыстыру — баланың психикалық дамуындағы маңызды қадам.
Үлкендердей болуға ұмтылу ойын формасында (тек ойында ғана бала
дүкенге барады, түскі тамақ дайындайды, ракетамен космосқа ұшады т. б.)
неғұрлым толық шешім табуы мүмкін. Сондықтан да үш жас дағдарысы баланың
ойын әрекетіне ауысу жолымен шешіледі.
Мектепке дейінгі балалық шақта (үштен жеті жасқа дейін) организмнің
қарқынды жетілуі жалғаса түседі. Жалпы өсумен қатар ткандар мен мүшелердің
анатомиялық қалыптасуы және функциялық дамуы жүріп жатады. Скелеттің
сүйектеліп, бұлшық еттердің сомдануының, тыныс алу, қан айналу мүшелерінің
дамуының үлкен маңызы бар. Ми салмағы 1110 грамнан 1350 грамға дейін өседі.
Үлкен ми сыңарлары қабықтарының ретте-гіш ролі мен оның ми қабығы астындағы
орталықтарды бақылауы арта түседі. Шартты рефлекстердің пайда болу
жылдамдығы артып, әсіресе екінші сигнал жүйесі қарқынды дамиды.
Дене дамуы баланың дербестігінің арта түсуі үшін, тәрбие мен оқыту
процесінде қоғамдық тәжірибенің жаңа формаларын игеруі үшін қолайлы
жағдайлар жасайды.
Мектепке дейінгі жас бала дамуының жаңа әлеуметтік ситуациясының пайда
болуымен сипатталады. Мектеп жасына дейінгі баланың айналадағы адамдар
арасынан алатын орнының ерте сәбилік шақтағы балаға қарағанда елеулі
айырмашылығы болады. Баланың қарапайым міндеттер өрісі пайда болады.
Баланың үлкендермен байланысы жаңа формаға ие болады, бір-лескен іс-әрекет
ересек адамның нұсқауларын дербес орындаумен алмасады. Тұңғыш рет баланы
белгілі программа бойынша біршама жүйелі оқыту мүмкін болады. Бірақ
Л.С.Выготскийдің айтып көрсеткеніндей, бұл программаның жүзеге асуы оның
қаншалықты дәрежеде баланың өзіндік программасына айналуына тығыз
байланысты болып келеді.
Мектеп жасына дейінгі бала дамуының әлеуметтік ситуация ерекшеліктері
оған тән іс-әрекет түрлерінен, алдымен сюжеттік-рольдік ойындардан көрініп
отырады. Үлкендер өмірімен араласу талабымен оған деген білім мен
іскерліктердің болмауының ұштасып келуі баланың сол өмірді өзінің шамасы
келетін ойын формасында игеруіне алып келеді. Үш жастан жеті жасқа дейінгі
көру, есту, тері-қимыл сезгіштігінің табалдырықтарының едәуір төмендейтіні
байқалады. Көздің көргіштігі, түстер мен олардың реңктерін ажырату
нәзіктігі артып, фонематикалық және жоғары дыбысты естуі дамиды, қол
белсенді сезіну мүшесіне айналады. Бірақ бұл барлық өзгерістер өздігінен
бола салмайды. Олар баланың болмыстағы Заттар мен құбылыстарды олардың сан
алуан қасиеттері мен қарым-қатынастарын тексеруге бағытталған қабылдаудың
жаңа іс-әрекеттерін игеруінің нәтижесі болып есептеледі. Қабылдау іс-
әрекеттері заттар мен құбылыстар қасиеттерін айқындау мен ескеруді талап
ететін мазмұнды іс-әрекет түрлерін игеруге байланысты қалыптасады. Форманы,
көлемді, түсті көру қабылдауын дамыту үшін аппликация, сурет салу,
конструкциялау сияқ-ты әрекеттің жемісті түрлерінің айрықша маңызы бар.
Сезініп қабылдау мүсіндеу, қол еңбегі процесінде, фонематикалық есту тілдік
қарым-қатынас процесінде жоғары дыбысты есту музыкалық сабақтарда дамып
жетіледі. .[7]
Мектепке дейінгі балалық шақта қабылдаудың дамуы үшін, А. В.
Запорожец пен оның қызметкерлерінің еңбектерінде көрсетілгендей, балалардың
сенсорлық эталондар жүйесін игеруінің ерекше маңызы бар (сенсорлық
эталондар — спектр түстері, геометриялық формалар, музыкалық дыбыстар, тіл
фонемалары т. б. жүйесі тәрізді адамзат белгілі бір жолмен бөліп алған
заттар қасиеттерінің жіктелген және өзара байланысқан үлгілері). Сенсорлық
эталондар балалар қабылдау әрекеттерін орындағанда қолданылып, тексерілуге
тиісті заттардың ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік беретін айрықша өзінше
бір өлшем қызметін атқарады.
Мектепке дейінгі балалық шақтың соңында бала көпшілік мақұлдаған
эталондарды әлі игермейді. Оның қабылдау өлшемі нақтылы жақсы таныс
заттардың қасиеттері туралы елестер болады. Бұл, мәселен, баланың заттардың
қасиеттеріне беретін сөздік атауларынан байқалады. Мысалы үш бұрышты
анықтай отырып, бала: Үй сияқты, Шатыр сияқты, шеңберді анықтай отырып:
Доп тәрізді; сүйірді: Қияр тәрізді; қызыл түс жайында: Шие сияқты т.
б. деп жауап қайырады. Эталондардың жұрт мақұлдаған жүйесін игеру
қабылдауды жандандырып; баланың дүниені қоғамдық тәжірибе тұрғысынан
қабылдауына мүмкіндік береді. Егер баланы эталондар жүйесімен арнайы
таныстырмаса, онда бала оларды біртіндеп стихиялы жолмен түрлі, әсіресе
жемісті іс-әрекеттер орындау үстінде иге-реді. Қолданылатын материал түстер
мен түрлердің негізгі үлгілерінен, көлемдердің серияларынан (түсті
қарындаштар, бояулар, мозаика, құрылыс текшелері) тұрады. Бала үлгілерді
оларға тән ерекшеліктерге сәйкес қиыстыра отырып затты бейнелейді, оның
моделін жасайды. Мұндай практикалық моделдеу — көру тұрғысында моделдеуге
ауысудың бастамасы.
Қабылдауды дамыту әсіресе арнайы ұйымдастырылған сенсорлық тәрбие
болған жағдайда тиімді өтеді. Сурет салуға үйреткенде музыка сабақтарында,
дидактикалық ойындар процесінде мектеп жасына дейінгі балаларды сенсорлық
эталондар жүйелерімен жоспарлы түрде таныстырады, заттарды тексеру
тәсілдеріне, олардың қасиеттерін игерілген эталондармен салыстыруға
үйретеді. Бұл бала қабылдауының толық, дәл және бөл-шектенген болуына
жетелейді.
Қабылдауды дамытудың айрықша бір саласы — көркем туындыларды
(картиналарды, музыкалық пьесаларды) эстетикалық қабылдауды қалыптастыру.
Салынған суретті дұрыс қабылдау үшін бала бейнелеу ерекшеліктерін ескере
білуі тиіс. Ол қоғамда қалыптасқан графикалық және живопистік бейнелеу
нормаларын игеруі тиіс. Бұлай болмаса бала, көшеде жүрген балалардың
перспективалы бейнелерін көре салып: Мынау үлкен, мынау кішкентай бала, ал
мынау қуыршақ,— деп дәлелдейді. Шектеп-бөлектеп боялған суреттерге қуана
отырып, ол жарық пен көлеңкесі үйлестіріле салынған суреттерді жоққа
шығарып, көлеңкені былғаныш деп бағалайды. Бейнелеулерді дұрыс оқу,
суреттері салынған заттар мен фигураларлы есептеп қана қоймай, сюжетті сезе
білу үлкендердің басшылығымен суреттерді қарап тамашалау практикасының
ықпалымен мектепке дейінгі балалық шақта қалыптасады. Суретті қарап, түсіне
білу кар-тиналарды қабылдауға байланысты эстетикалық тебіреністердің алғы
шарты болып саналады. Мұндай тебіреністер алдымен түске және оның
үйлесулеріне, сәл кейінірек сурет ырғағы және басқа да композициялық
ерекшеліктеріне қарай пайда болады. Қаралатын суреттер сапасының бұл жерде
үлкен маңызы бар. Олар біршама қарапайым да сәнді болып келулері тиіс. .[9]
Балалардың музыканы қабылдау қабілеті және соған байланысты
эстетикалық тебіренуі, картиналарды қабылдауға қарағанда азырақ зерттелген.
Мектеп жасына дейінгі балалардың музыкалық шығармаларды эстетикалық
қабылдауға қабілеттілігі және мұның өзінде музыкалық тебіреністер,
негізінен, шығармалардың тембрі және ырғағымен анықталатыны дәлелденген.
Алты-жеті жасқа қарай балалар әуенді тәп-тәуір қайта жаңғыртып және ең
бастысы, оған эстетикалық баға (ұнайды, ұнамайды) бере алады. Музыканы
үнемі тыңдауға, айналасындағылардан оған терең эмоциялық жауап қайыруды
үйренуге мүмкіндік бар жерлерде бадалардың музыкалық қабілеттері ерте
оянады.
Мектеп жасына дейінгі баланың ойлауын дамыту негізіне ақыл-ой
әрекеттерін қалыптастыру жатады. Бұл қалыптасудың басталар жері
–материалдық заттармен жасалынатын шынайы әрекеттер.
Егер үлкен адам кішкентай балаға, оның өмірден көрген, естіген
нәрсесінің мағынасын түсіндіріп отырмаса, ол дүниені тани алмайды.
Мәселен, егер үлкендер көшедегі өрт сөндірушілердің арнаулы машинасын,
оның өрт сөндіруге асығып бара жатқан машина екенін балаға түсіндірмесе,
онда ол бала үшін шулы, қорқынышты, түсініксіз зат болып қала береді.
Балаға заттың атын атап, түсін түстеп, болып жатқан оқиғаларды сипаттап
түсіндіріп берініздер.
Әлі де бала үлкендердің көмегінсіз тұрмыстық мәселелерді шушу алмайды.
Мәселен, олар өз бетінше шешіне алады, бірақ киінуге келгенде бәрі бірдей
және әр уақытта істей алмайды. Олар қасықпен өз бетінше тамақ жей
алғанымен, котлетті, картопты кесуге шамалары жетпейді. Балаға осындай
тұрмыстағы мәселелерін шешуіне көмектесіп отыру керек. Осылай істегенде
ғана, сіз балада психологиялық жақсы сезінудің негіздерін – сенімділік пен
қауіпсіздік сезімдерін туғыза аласыздар.
Өздерінің кішкентай әрекетінде бала түрлі қиын әрі қолайсыз жайттарға
тап болады: біресе тізесін ауыртып алады, біресе добы домалап кетіп-ала
алмайды, біресе құрбысы күрекшесін тартып алып бермейді, немесе қабаған ит
қарсы алдынан шығады. Барлық жағдайда бала көмек қолын созатын, қорған
болатын тірек іздейді, оны тек үлкендерден ғана табуы мүмкін.
Бала кез келген адам сияқты өзінің шағын ғана бастамасын және
бітірген жұмысынан үлкендер тарапынан құптауды және қолдауды қажет етеді.
Олар ересектерден басқа еш жерден түсіністік пен мақтау күтпейді. Психолог
М.И. Лисина мен оның қызметкерлерінің зеттеулері сәбиде әлдеқашан
қалыптасқан үлкендердің назары мен тілектестігіне деген қажеттілігі, оның
жақсы ұлғайған кезде қалмайтынын көрстіп береді. Үш жасар бала үлкендердің
өзін қолдап, әрқашан қорғауға дайын екендігін сезіп білуі қажет. Әрдайым
балалардың эмоциялық көңіл күйіне ортақтасып, тілек білдіріп отырыңыздар.
Олардың өзі ойлаған ісін, біреудің көмегінсіз істеп қоюға деген
ұмтылыстарын құптап отырыңыздар. Осы жастағы баланың өзін-өзі құрметтеуге
бастайтын жол - ол өзі жақсы көретін үлкен адаммен сабақтасты байланысы.
Балалар, егер өздерін басқалар бағаласа, онда өзін-өзі бағалай бастайды.
Егер үлкендер шын мәнінде балаға құрметпен қараса және оны ашық түрде үнемі
білдіріп отырса, балалар да дұрыс немесе орынсыз мінез-құлықты жылдам
игеріп алады.
Бала іштей үлкендер тарапынан болатын көмек пен қолдауға
сүйенетіндігіне қарамастан, олар өздерін басқалардан тәуелсіз субъект
ретінде ұстай алады. Осы жастағы балалардың ішкі жан-дүниесі тәуелділік пен
тәуелсіздіктің, сенімділік пен күмәндіктің өзін-өзі құрметтеу мен
абыржудың, қорқыныш пен құдіреттіліктің, жаулық пен сүйіспеншіліктің, ашу-
ыза мен ұяңдықтың, белсенділік пен енжарлықтың тайталас сезімдеріне толы
болады. Бөбектер өздерінің еркіндіктері мен өздеріне құрмет көрсетілуі үшін
күрессе де, үлкендердің бағыт беруі мен қолдауын қажет етеді. Балалар
өздеріне таңдау жасау мүмкіндігін беруді қажет етеді, сонымен бірге олар
өздерінің абыройына нұсқан келтірмейтін осындай тәртіпке шақыратынын сезіну
керек. Әрбір баланың қауіпсіздігі мен қорғанысын қамтамасыз ететін, әрбір
тәрбиеленушіге түсінікті әрі қарапайым топ тіршілігінің нормаларын
белгілеңіздер. [10]
Бала сөйлеуді тек үлкендердің ынталану нәтижесінде және олармен
күнделікті қарым-қатынас барысында ғана меңгереді. Бұл жағдайда бөбек
үлкендердің сөзі жеке өзіне арнап айтылса және сөйлеген кезде өзіне қарап
тұрса ғана қабылдайды. Әрбір баламен көзбе-көз көбірек сөйлесініздер.
Барлық топпен сөйлеуге құрылған жұмыстың фронтальды түрлерінің бұл жаста
тиімділігі аз.
Балаларға тілді пайдалануға қозғау салыңыздар, әзірге сөзі шектелген
балалардың да жауабын күтіңіздер. Үлкендердің дауысы басым болмау
керектігін есте ұстаңыздар.
Бұл кезде баланың тілі енді ғана қалыптасып келе жатқандықтан, ол әлі
де болса сіздің айтқандарыңыздан көп нәрсені ұғына қоймайды. Біршама
қарапайым тілдік құрылымдар мен қысқа сөйлемдерді пайдаланыңыздар.
Өздеріңіздің тәрбиеленушіден нені қалайтыныңызды айқын тұжырымдап
беріңіздер. Түсінік беруге тырыспай, дұрыс мінез-құлық себеп-салдарына анық
нұсқау беріңіздер.
Баланы ән, ертегі, әңгіме, сурет, яғни мәдениет әлеміне де үлкендер
апарады. Балалрға мүмкіндігінше көбірек әңгіме оқып берініздер,оған уақытты
аямаңыздар. Балалар қайталап айтқанды ұнатады. Олар бір ертегіні көп рет
рахаттанып тыңдайды, таныс әндерді шырқағанды, таныс әрекетті қайталағанды
ұнатады. Бұл оларға материалды жақсы игеруіне, өзін алаңсыз сезінуіне
мүмкіндік береді. Спектакльдерді, ертегілерді, тарихи оқиғаларды көп мәрте
қайталап айтып беріңіздер. Егер балалар алдыңғыны әлі аяғына дейін
игермесе, онда жаңа ойынды, әнді, биді енгізуге асықпаңыздар.
Аталмыш жастағы баланың ойлауы көрнекі сипат алып, қоршаған дүниені
тану, заттық манипуляциялар үрдісінде жүреді. Балаларға әр түрлі заттардың
ішкі құрылымын белсенді түрде зерттеуге мүмкіндік беретін әр түрлі заттық
ортаны қамтамасыз ету керек.
Осы жастағы балалар түзу (тікелей) және кері әрекеттерді көп мәрте
қайталайды. Олар бірнеше рет қорапқа немесе қорапқа бір нәрсені салып, оны
қайта алады, сөмкенің немесе сандықтың ысырмасын ашып-жабады, жәшіктерді
әрі-бері жылжытады, әр түрлі құлыптарды құлыптап ашады, жарықты өшіріп-
жағады, ортаға осындай әрекеттерді жасауға мүмкіндік беретін заттарды
енгізу керек.
Балаларға барлық қозғалатын ойыншықтар дыбыстық әсерлерді алудың
әртүрлі тәсілдері туралы түсінік береді: бала пернені қозғап, клавишаны
басып, ысқырықты үрлеп, барабанды алақанымен немесе арнаулы таяқшамен ұрып
көруге тырысады.
Бала ойыншықтар арқылы әртүрлі материалдармен: әр алуан мата
түрлерімен (жібек, масаты, шибарқыт, тоқыма, зығы), ағашпен, саз балшықпен,
металмен, пластиктен, резеңкемен танысқаны дұрыс. Балаларға бейнелеу іс-
әрекетіне арналған әртүрлі материалдарды
(бояулар,борлар,фломастер,ермексазд ар, әртүрлі қағаздар,қылқаламдар және
т.б) көрсетіңіздер.
Бала үш жасында заттарды өлшемі бойынша реттеуді игереді. Балаларға
конус (сүйір) негіздегі пирамидаларды, бірінің ішіне екіншісі сиып кететін
қуыршақ (матрешка), бірінің ішіне бірі салынатын қалыптарды жеткілікті
түрде көрсетіңіздер.
Заттардың түрі, пішіні, өлшемі туралы түсініктерді қалыптастыру үшін
балаларға эталондық (үлгілік) түсініктер беруге көмектесетін арнайы
дидактикалық ойыншықтарды пайдалануды талап етеді. Белгілерінің бірі
бойынша (пішімі, аумағы,түр-түсі) заттарды топтау кезінде бала үлгіге және
тәрбиешінің айтып көрсетуіне сүйенеді. Ойын жағдайында бала айналасындағы
заттардан қызыл, сары, көк, жасыл, қара, ақ түстерді тауып, ажырата алатын
болады.
Бала үш жасында қабылдау негізінде екі түрлі заттан, бірдей белгісі
(түсі,пішімі, аумағы) бойынша біртекті затты қарапайым жіктеуді жүзеге
асыруға үйренетін болады.
Бала үш жасында қабылдау негізінде қарапайым түрдегі, мәселен, түр-
түсі, өлшемі бойынша жіктеуді үйренеді.
Екі жасар балалар өздерінің айналасындағы қоршаған заттарға үлкен
қызығушылықтанытады. Заттар әлемін игерудің алғашқы бағыты оларға бастапқы
құралдық іс-әрекеттің қалыптасуымен байланысты. Сәби қасық, шанышқыны
дұрыспайдалануды үйренеді, ал үш жасқа аяқ басқанда оған пісірілген
картопты, ірімшікті, котлетті кесуді ұсына отырып, кішкене пышақ беруге
болады. Ол кеседен өз бетінше іше алатын болады.
Өзіне-өзі қызмет көрсету дағдыларының қалыптасуы барысында бала тарақ
пен тіс шөткесін пайдалануды, қолын дұрыстап сабындап жууды, орамалмен
сүртінуді үйренеді.
Құммен ойнаған кезде сәби күрекшемен қазуды, тырнауышты пайдалануды,
қалақшамен құмды шелекке немесе қалыпшаға салуды үйренеді.
Балалар үлкендердің әртүрлі құрал-жарақтарын пайдалана отырып, өзінің
жасаған іс-әрекетін рақаттанып (сүйсіне) қайталайды балғамен соғып,бұрама
шегені бұрауышпен бұрап, сосын кілтін пайдаланып көреді.
Осы жастағы кішкентай көмекші үлкендерге ұқсап сыпырғышпен сыпыруға,
ыдыс-аяқ жууға, қалыпшаларға салып тоқаш жасауға ұмтылады.
Барлық жағдайда да баланың назары тігілген нысан – қандай да бір
еңбек құралы болады.
Тегінде, үлкендердің іс-әрекет мақсаттарын бала әлі толығымен айқын
түсіне бермейтінін есте ұстау керек. Ол ең алдымен заттармен әрекеттің
өзіне еліктеуге умтылады. Кейбір жағдайда, қауіпсіздік мақсатында оған
нағыз еңбек құралының (балға, бұрауыш) ойыншық түріндегісін беру керек, ал
нағыз сыпыртқының өзін берсеңіз, бұл сәбиге айтып жеткізуге болмайтын
ғанибет сезімін әкеледі.
Құралдық іс-әрекетті дамыту үшін балалар бақшасында нағыз еңбек
құралдарына еліктеп жасалған әртүрлі ойыншықтар болуы керек. Балалардың
көзінше өздерін қатыстыра және еңбекті қажетті құралдармен жабдықтай
отырып, әртүрлі жеңіл және өздеріне түсінікті еңбек әрекеттерін мүмкін
болғанынша жиі орындау керек. Бастапқы құралдық іс-әрекеті қол
шеберлігінің, саусақтардың дамуын қамтамасыз етеді, осы жаста сондай
қажетті көру-қозғалыстық үйлестірулердің жетілдіруіне мүмкіндік жасайды.
Әрбір еңбек құралы белгілі бір қозғалыстар орындалуын талап етеді және осы
мағынада балаға қойылатын талаптар өрісін жасайды. Ондай әрекет жасауға
үйрене отырып, сәби әзірше өзіне түсініксіз қозғалыс-әрекеттерін еркін
бақылай алуына даярланады. Өзіне-өзі қызмет көрсету дағдыларын игере отырып
(түймесін салу, бәтіңкесінің бауын байлау) бала әбден белгілі нәтижеге
әкелуі тіис дәлме-дәл, бақылауға алатын қозғалыстар орындауға үйренеді.
Бұдан басқа, балалар өздерінің күш-жігеріне үлкен батылдықты сезінеді,
өйткені, ол әртүрлі құралдар арқылы қоршаған дүниеге әсер ету тәжірбиесін
алады. Заттармен өзіндік айлалы әрекеттер жасау және үлкендердің әрекетіне
еліктеу балаларда зат туралы, сондай-ақ олармен әрекеттер туралы ойша
түсініктер пайда болады. Осы сәтте қалыс қалған, бірақ бұрыннан таныс
заттар мен оқиғаларды ойға түсіру қабілеттілігі пайда болады. Осылайша ойша
түсініктер нәтижесінде бір заттан екіншісіне әрекетті ауыстыру қабілеті
пайда болады. Сәбидің ойынға қатысуын ынталандырады және бір затты басқамен
орын ауыстыру фунциясының туындауынаәкеледі.
Баланың айналадағы заттармен әрекетінің екінші бағыты – оның ішкі
құрылымын зерттеу болып табылыды. Сәби дәм және иіс түйсігімен бірге өзінің
барлық сезім мүшелері арқылы әрбір заттың сыртқы қабығын мұқият зерттейді.
Енді осы заттың ішінде не барына қызығушылық сәті туады. Бір нәрсені салып,
одан кейін суырып алатын қуыс-тесігі бар заттар баланы біршама қызықтырады.
Сәби өзі бөлшектей алатын зат та оның біраз уақыт назарын аударады. Баланың
өз бетінше құрастыра алатын бөлшектері де үлкен қызығушылық туғызады.
Сонымен ол заттарды бөлшектеу, бір нәрсе құрастыру, бір заттың қуысын
толтырып-босату сияқты әрекеттің үш типін қолдана алады.
Балаларға толтырып-босата алатын әртүрлі ыдыстар: шыны сауыттар,
қорапшалар, кішкене сөмкелер мен қалталар, бос құтылармен бірге әртүрлі
заттармен, тұқымдармен, құммен және т.б. толтыра отырып (бос қорапшалардан,
киндер-сюрприз ыдыстарынан және т.б.) дыбыс шығаратын сылдырмақ
ойыншықтар жасаңыздар.
Екі-үш жасар бала жанды және жансыз заттардың арасындағы айырмашылықты
түсіне бермейді, сондықтан тірі көбелекті пластмассадан жасаған машина
тәрізді бөлшектеуі мүмкін. Осындай жаста мұндай мінез-құлық қатігездік
болып табылмайды. Бала жанды-жансыз заттың арасындағы айырмашылықты
үлкендердің әртүрлі нысандарға қарым-қатынасын бақылай отырып меңгереді.
Баланың мұндай мінез-құлқына байсалды түрде қараңыз, оны ұялтпай
көбелек тірі жәндік, оны бөлшктеуге болмайды, өліп қалады, ол ауырады деп
түсіндіріңіз. Жанды-жансыз нысандарға әртүрлі мінез-құлық қарым-қатынасының
үлгілерін жүйелі түрде көрсетіп отырыңыздар.
Бала 2-3 жасында өзінің эмоцияларын шапшаң, айқын тікелей түрде
білдіре алады. Ол осы эмоциялық білдірулерін еркін бақылауға қабілеті
жетпейді және одан кейде үлкендер талап еткендей өз еркімен еңіреп
жылауын дереу тоқтата алмайды. Егер сәбидің сезімі өте күшті болып, бірден
баланы жаулап алса, ол үлкендердің өзін тыныштандыруына, эмоциялық тепе-
теңдігін қалпына келтіуге көмектесуін қажет етеді. 2-3 жасар сәбиді
алдандырып, бір күйден екінші күйге ауыстыру оңай.
Осы жастағы жағымсыз эмоциялардың себептері, ол көбінесе сәбидің
табиғи күйіне байланысты болады. Бала құлап, бір жерін ауыртып алса
жылайды. Сәбидің ұйқысы қанбаса, қарны ашса, оның аяғын аяқ киімі қысса
немесе нәзік тітіркенгіш денесін жүн кеудеше қышынып тұрса, ол қылқылдап
мазасызданады. Педагоктар көптеген балалардың ауа-райының өзгеруіне,
қысымның ауысуына, күн сәулесіне, магниттік толқынға, айдың толысуына,
жаңа айдың тууына және басқа да табиғи факторларға орнықсыз, нашар көңіл
күймен жауап қайтаратынын атап өтеді.
Үш жастағы дағдарыс басталғаннан кейін балалардағы жағымсыз
эмоциялардың тұтануы, ол сонымен бірге үлкендердің балаға өз ойын еріксіз
тану әрекеттерімен ілесе жүреді.
Осы жастағы көптеген балаларда қараңғылық, ойдан шығарылған
құбыжық, үлкен сабалақ ит және т.б. түрдегі үрейлер ұлғая түседі. Бала
қатты дыбыстан қорқып қалуы мүмкүн.
Баладағы жағымды эмоциялар, ол көбінесе оның ағзасының
қажеттіліктеріне байланысты туындайды, яғни сүйсініп жейтін дәмді тамақ,
жағымды хош иіс (мысалы, гүлдер немесе әтірлер), үлкендердің аялап,
әлпештеуін тілеу, белсенді қимыл, ән салу, көңілді жеңіл музыка, сипағанда
жағымды әсер беретін матадан жасалған (немесе іші толтырылған жұмсақ
ойыншықтар) заттарды сипалау, кейбір балалар үшін шомылу.
1.2.Балалардың мектекпе даярлау барасында ақыл-ойын дамыту жолдары
Мектеп жасына дейінгі баланың ойлауын дамыту негізіне ақыл-ой
әрекеттерін қалыптастыру жатады. Бұл қалыптасудың басталар жері-материалдық
заттармен жасалатын шынайы әрекеттер. Мұндай әрекеттен бала
материалдық заттарды шынайы елестеткен ішкі ықшамдалған әрекеттерге және
ақырында, нақты заттар елестермен немесе ұғымдармен ауыстырылған,
бүтіндей ішкі жағдайда жүзеге асатын іс-әрекетте ауысады.
Сыртқы іс-әрекеттерді осылай интериоризациялау жолымен ойдың көрнекі-
бейнелі және логикалық-ұғымдық формалары пайда болады. Ойлауды
дамытудың жоғарғы кезеңдерінде - оның логикалық формаларында – ақыл-ой
әрекеттері іштей сөйлеу тұрғысынан жүзеге асырылады, түрлі таңбалар
жүйелері пайдаланылады. Алайда,мектеп жасына дейінгі баланың ойлауы
таңбалардан гөрі, бір жағдайларда нақтылы заттарды бейнелеп, басқа
жағдайларда біршама жалпылама және схемалы болатын бейнелерді көбірек
пайдаланады. Мұның өзінде бала мәселе шешуді зат немесе оның баламаларымен
жүргізілетін бірсыпыра өрісті әрекет деп түсінеді.
Екі жас пен жеті жас арасында ақыл-ой тұрғысында міндеттерді шешу
нақтылы ақыл-ой эксперименті ретінде өте алатыны Ж.Пиаженің
тәжірибелерінде көрсетілген болатын. Ол бала ойының қайтымдылығының (яғни,
қайсібір өзгерісті байқағанда алғашқы жағдайда қайта келтіріп ойша кері
қарай әрекет жасау мүмкіндігінің) болмауы және міндеттің шешілу барысына
көрнекі жағдайдың ықпал етуі сияқты балалар ойлауының ерекшеліктерін
байқаған еді. Қабылдау бейнесі әлі әлсіз, тұрақсыз ұғымдардан күштірек
болып шығады. Дегенмен, баланың бейнелі ойлауы белгілі бір жағдайларда
дұрыс болмай, қателіктерге ұрынатындарына қарамастан, ол қоршаған дүниені
танып білудің күшті құралы болып, балаға нәрселер мен құбылыстар туралы
жалпылама ұғымдар жасау мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Бұл толық мөлшерде
мектепке дейінгі оқыту процесінде байқалады.
Мектепке дейінгі балалық шақта ойлаудың сөздік формаларының дамуы
сөйлеу мен практикалық іс-әрекеттің өзара қарым-қатынасының өзгеруімен
байланысты болады. Мектепке дейінгі кішкентайлардың практикалық міндеттерді
шешу процесінде пікір айтуы оларға қортынды жасауы сияқты тиісті
әрекеттерден тұрады. Келесі кезеңде сөйлеу әрекеттің алдын орау, жоспарлау
функциясын атқарады.
Бұл балаға міндеттерді шешуде көз қырынан тысқары болатын мағыналы
байланыстарды қағып алып, пайдалануға мүмкіндік береді. Біртіндеп,
практикалық тәжірибенің молаюына қарай, бала сөздік жоспарлаудан нақтылы
міндетті сөздік пікірлесу тұрғысынан шешуге ауысады. Бала міндетті
түсінгенде,өзіне белгілі фактілерді бақылауға сүйенген жағдайда, оның
пікірлесуі толықтай бірізді және логикалық дұрыс болады. Мәселен суы бар
легенге салғанда түрлі заттардың өздерін қалай ұстайтынын бақылай отырып,
мектеп жасына дейінгі балалар ағаш заттардың батып кететіндігі жөнінде өте
дұрыс қорытындыға келеді.
Мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік пікірлесуді қолдануы, балалар
абстрактілі ұғымдар көмегімен ойлайды екен дегенді әсте білдірмейді. Бала
сөздерінің маңызының сол сөздерді ересек адам қолданғандығы маңызынан
елеулі айырмашылығы болатынын Л.С. Выготский көрсетіп берді. Бұл
айырмашылық сөздік жалпылаудың формасына да мазмұнына да қатысты.
Формалар тұрғысынан алғанда бұл жалпылаулар негізінен бейнелік сипатта
болады, ал олардың мазмұны заттың жалпы және елеулі белгілері туралы ой
болып саналатын үлкендер ұғымына біртіндеп қана жақындайды.Мектеп жасына
дейінгі бала үшін обьектілер өзара үнемі елеулі және тіпті өздеріне ортақ
ерекшеліктерімен біріктіріле бермейтін комплекстермен және алдын алған
ұғымдармен ойлау тән. Алты жасар қыздан көптеген суреттердің ішінен
жануарлар бейнеленгендерін іріктеп алу тапсырылады. Ат-жануар, неге? -
олай деп ойлайсың? - Ол шөп жейді және адамдарды тасиды... Аю-жануар.
-Неге? - Ол орманда тұрады. Ол маймақ... Піл де-жануар. Ол Африкада
тұрады... Міне, түлкі де-жануар. Ол қояндарды ұстайды... Алты жасар
баланың сөздік пікірлесуі, мысалы, осындай.
Алайда, тіл баланың жалпылауларының жай қосымшасы ғана емес. Сөз-
қоғамдық тәжірибенің бір бөлшегі. Ол баланың ойлау іс-әрекетін белгілі
түрде бағыттайды, біртіндеп жоғары, нағыз ұғымдық форманы игеруге жеткізе
отырып, оның жалпылауларын қалыптастырады. Мектеп жасына дейінгі
балалардың ойлауын дамыту іс-әрекеттің алуан түрлерінде жүзеге асады. Ойын
ерекше маңызға ие болады. Көрсетіп өткеніміздей, нақ ойын үстінде тұңғыш
рет символика, бір заттарды екінші заттармен алмастыру пайда болады.
Ойындық алмастырулар-алмастырулардың басқа формаларын игерудің бастапқы
нүктесі. Іс-әрекеттің жемісті түрлерінде іс-әрекеттерді тілдік жоспарлау
пайда болады, мақсатқа бағытталған пікірлесудің негіздері қаланады.
Ойлауды қалыптастыруда шешуші роль оқытудың үлесіне тиеді. Соңғы жылдары
жүргізілген зерттеулер мектеп жасына дейінгі балалар ойлауының бұрын
жастың ажырамас белгісі деп саналып келген көптеген ерекшеліктері,
шындығында балалар өмірі мен іс-әрекетінің айрықша жағдайларымен
түсіндірілетінін және мектепке дейінгі оқытудың мазмұны мен әдістерін
өзгерте отырып оларды да өзгертуге болатындығын көрсетіп отыр. Мәселен,
бала ойлауының нақтылығы, оның қазіргі жеке жағдайда шырмалып қалуы, баланы
жекелеген бұйымдармен және олардың қасиеттерімен емес, болмыс
құбылыстарының жалпы байланысымен және заңдылықтарымен таныстырғанда
пікірлесудің жалпылама формаларына орын бере отырып,жойылады. Бес-алты
жасар балалар денелердің кейбір жалпы физикалық қасиеттері мен күйлері,
жануарлардың дене құрылысының олардың тіршілік жағдайына тәуелділігі, бүтін
мен бөлшектің арақатынасы, бірлік пен көптік т.б. туралы білімдерді оңай
игереді және осы білімдерін өздерінің ойлау әрекетінде қолданады. Оқытудың
тиісті формаларында (ақыл-ой іс-әрекеттерін кезең бойынша қалыптастырғанда)
мектепке дейінгі балалар логикалық ойлаудың толық түсініктері мен
тәсілдерін игереді. Мектепке дейінгі шақта ұғымдар мен логикалық
операциялар қалыптастыру мүмкіндігі алайда, мұндай қалыптастыру балалардың
ақыл – ой тәрбиесінің негізгі міндеті болуы тиіс деген сөз емес. Мұндай
тәрбиенің негізгі міндеті – ойлаудың көрнекі-бейнелі формаларын барынша
дамыту, бұларға мектепке дейінгі жас неғұрлым бейім болады әрі олардың
бүкіл болашақ өмір үшін орасан зор маңызы бар, өйткені кез келген
творчестволық іс-әрекеттің ажырамас құрамды бөлігі болып табылады.
Мектепке дейінгі балалардың ойын дамыту ойлау тәсілдерін жетілдірумен, ақыл-
ой әрекетінің жаңа типтерін игерумен шектелмейді. Балалар шешетін ойлау
міндеттерін өзгерту мен кеңейтудің ойлау мазмұнын байытудың да маңызы аз
емес. Мектепке дейінгі шақта бала алдында тұңғыш рет практикалық қана
емес, сонымен бірге білім алуға бағытталған айрықша танымдық міндеттер де
пайда бола бастайды. Мұндай міндеттердің үлес салмағы біртіндеп артады.
Атап айтқанда, танымдық белсенділік шеңберінде ақыл-ой іс-әрекеттернің
жоғары типтері қалыптасады.
Мектеп жасына дейінгі баланы бақылау оның қиялының бай екенін
көрсетеді. Бала екі дүниеде-ақиқат дүниеде және ойындардан, суреттерден
ойлап тапқан ертегілерден көрінетін өздерінің қиялдарында – бірдей өмір
сүретін тәрізді әсер туғызады. Осындай алғашқы әсер кейбір зерттеушілерді
мектеп жасына дейінгі балаға тән іс-әрекет түрлерінің қайнар көзі қиял
болмақ деген пікірге ұрындырады. Алайда,неғұрлым мұқият жүргізілген
зерттеулер қиялдың дамуы іс-әрекеттің ойын бейнелеу және басқада түрлерін
игерудің себебі емес, нәтижесі екенін көрсетіп берді. Қиялдың бастапқы
формалары өте жартымсыз және іс-әрекеттің өзін орындау барысында ғана
пайда болады. Тек біртіндеп, бүкіл мектепке дейінгі шақта қиял біршама
дербестікке ие болады. Баланың қиял бейнелері айқын, көрнекі, эмоциялық
жағынан бай, бірақ басқарылуы жағынан әлсіздеу болып келеді. Қиялды
дамытудың негізгі бағыты-оны біртіндеп саналы ниетке бағындырып, белгілі
түпкі ойларды жүзеге асырудың құралына айналдыру.
Мектепке дейінгі балалық шақ ырықсыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 5
1 Мектепке дейінгі балалардың психикалық дамуын зерттеу.
1.1 Мектепке дейінгі балалардың психикалық даму дағдарыстары мен оған
дайындығы 7
1.2.Балалардың мектепке даярлау барасында
ақыл-ойын дамыту жолдары 20
2 Мектепке дейінгі балалардың мектепке даярлығын анықтау ерекшеліктері
2.1.Мектепке дейінгі мекемеде баланың тілін дамыту әдістемесі пәнінің
мақсаты мен міндеттері 25
2.2.Мектепке дейінгі мекемеде баланы мектепке даярлауда таным
процестерінің зерттелу жолдарын қалыптастыру 27
2.3.Баланы мектепке даярлауда балабақшадағы бұқаралық дене шынықтыру-
сауықтыру және спорттық шаралардың тиімділігін пайдалану.жолдары 35
Қорытынды 38
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 39
Қосымша 40
Кіріспе
Курстық жұмыстың өзектілігі: Қазақстан Республикасының Президенті
Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев: Жаңа оң жылдық – жаңа экономикалық өрлеу -
Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері атты 2010 жылы 30-қаңтардағы Қазақстан
халқының жолдауында еліміз дамуының жаңа кезеңінің бағыт- бағдарын айқындап
берген болатын. Осы жолдауында былай делінген: 2020 жылға қарай қалалық,
сол секілді ауылдық жерлердегі барлық балалар мектеп жасына дейінгі тәрбие
беру және оқытумен қамтылатын болады. Бізде мемлекеттік –жекеменшік
әріптестігінің зор әлеуі бар. Жеке меншік отбасылық балабақшалармен шағын
орталықтар –бұл мемлекеттік мекемелерге балама. .[1]
"Бала тәрбиесі — бесіктен басталады"— деген ұлы қағидаға сүйенсек, 1,5 –
6 жас аралығындағы сәбилерге білім және тәрбие беретін мекемелердің орны да
маңызды да ерекше
Елбасы Н.Ә. Назарбаев өзінің халыққа арналған Жаңа әлемдегі жаңа
Қазақстанатты Жолдауының Тоғызыншы бағытында – Жоғарғы
технологияларды енгізуге және инновацияларды қолдауға бағытталған
біртұтас мемлекеттік стратегия жүргізу жүйесін өте мұқият зерделеген
жөн деп атап көрсетті.
Бүгінгі мектепке дейінгі балаларға тәрбие беру міндеттерін болжаумен
және белгілеумен маркстік-лениндік педагогиканың берік іргетасына сүйенетін
педагогика ғылымының ерекше саласы - мектепке дейінгі педагогика
шұғылданады.
Тәрбиеші балалар мен олардың ата-аналары үшін беделді болуы, жанұямен
бірге тәрбие берудің жауапты міндеттерін шешуі тиіс.
Қазіргі кезде біздің елімізде 12 миллионнан астам бала мектепке
дейінгі мекемелерге барады. Бұларда 700 мың тәрбиешілер істейді. Оларға ел
ең асылын - өзінің болашағын сеніп тапсырып отыр.
Балабақшадағы оқыту сабақтары, мектепке даярлау жұмысы мектепке
дейінгі жас шақтарының шекарасы мен мазмұнын айтарлықтай өзгертті.
Психологиялық-педагогикалық зерттеулер тәжірибе мен неғұрлым жетілдірілген
программа бойынша оқыту мазмұны мен әдістерін қайта құрған жағдайда
бастауыш класс оқушыларының жас ерекшеліктері елеулі өзгерістерге түсетінін
көрсетіп отыр. Атап айтқанда, олардың ойлау әрекетінің алғашқы теориялық
формалары дамып, оқу іс әрекетінің неғұрлым жоғарғы дәрежесіне қол жетті.
Сондықтан соңғы кезде педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясында
педагогикалық критерийлерге негізделген кезеңдерге бөлу жиірек қолданылады.
.[2]
Зерттеудің мақсаты: Мектепке дейінгі балалардың мектепке бейімделуіне
байланысты, олардың жеке даралық өзгешіліктерін анықтау. Соның негізінде
баланың мектептегі оқуға бейімдеудің психологиялық ерекшеліктерін көрсету.
Зерттеу объектісі: Мектепке дейінгі балалардың психикалық
ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеу пәні:Мектепке дейінгі балалардың мектепке бейімделуіндегі
өзгешеліктер
Зерттеудің негізгі жорамалы:Мектепке дейінгі балалардың мектепке
бейімділігі олардың жеке тұлғалық қасиеттеріне байланысты көрінеді.
Зерттеудің міндеті:
-мектепке дейінгі балалардың психикалық даму дағдарыстары мен оған
дайындығын анықтау;
-баланың мектепке адаптациялау мәселесін теориялық зерттеу
-мектепке дейінгі мекемеде баланың тілін дамыту әдістемесі пәнінің
мақсаты мен міндеттерін зерттеу;
-мектепке дейінгі мекемеде баланың таным процестерінің зерттелу
жолдарын қалыптастыру;
-баланы мектепке даярлауда балабақшадағы бұқаралық дене шынықтыру-
сауықтыру және спорттық шаралардың тиімділігін пайдалану.. жолдарын
анықтау;
1 Мектепке дейінгі балалардың психикалық дамуын зерттеу
1.1 Мектепке дейінгі балалардың психикалық даму дағдарыстары мен
оған дайындығы
Педагогикалық психологияның мәні — оқыту мен тәрбиелеудің
психологиялық заңдылықтарын зерттеу. Педагогикалық психология оқыту
процесін басқарудың психологиялык мәселелерін, танымдық процестерінің
қалыптасуын зерттейді, ақыл-ой дамуының сенімді белгілерін іздеп тауып,
оқыту процесіндегі ақыл-ойдың тиімді дамуының шарттарын анықтайды, педагог
пен оқушылардың арасындағы қарым-қатынастарды, сондай-ақ оқушылардың өзара
қарым-қатынастарын қарастырады. Бұлармен қоса, педагогикалық психология
оқушыларға жеке-дара қатынас жасауға байланысты мәселелерді де зерттейді.
Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясының біртұтастығы
зерттелу объектісі — бала, жеткіншек, жас өспірім — ортақтығымен
түсіндіріледі; олар, егер жас ерекшелігіне сай даму динамикасы тұрғысында
зерттелсе, жас ерекшелігі психологиясының зерттеу объектілері, ал егер
педагогтың мақсатты ықпалдары қарастырылса, педагогикалық психологияның
объектілері болып табылады. Мектепке дейінгі балалар психологиясы, төменгі
класс оқушылары психологиясы, жеткіншектер, жас өспірімдер психологиясы —
жас ерекшелігі психологиясының бөлімдері. Оқыту психологиясы, тәрбиелеу
психологиясы, мұғалім психологиясы — педагогикалық-психологияның белімдері.
Оқыту мен даму проблемасына арналған бөлім педагогикалық және жас
ерекшелігі психологиясына теңдей қатысады. .[3]
Педагогикалық және жас ерекшелігі психологияның дамуындағы
биогенетикалық және социогенетикалық бағыттар. Балалардың психикалық даму
проблемасы, бұл дамудың қайнар көздері мен заңдылықтары педагогикалық және
жас ерекшелігі психологиясы үшін әрқашанда басты проблема. Оқыту мен
тәрбиелеудің жолдары, олардың аса маңызды тәсілдерін анықтап, балаға деген
қарым-қатынас және ересек адамдармен салыстырғандығы оның өзіне тән
ерекшеліктерін түсіну осы проблеманың шешілуіне байланысты.
ХХ ғасырдың басында педагогикалык және жас ерекшелігі психологиясы
саласында балалардың психикалық дамуының қайнар көзі (факторларын) әр түрлі
түсіндіруші екі ағым айқындалады. Бұл бағыттар бір бірінен бала дамуының
негізіне қандай факторды, биологиялық немесе әлеуметтік факторды алуымен
ерекшеленеді. Бұл, әрине, бір бағыт өкілдері балаға
әлеуметтік әсердің болатынын, ал екінші бағыт өкілдері дамудың, биологиялық
алғы шарттарын толық жоққа шығарды деген сөз емес. Биогенетикалық және
социогенетикалық бағыттар-жайын сөз ете отырып, бұндай жіктеуді мүлдем
абсолюттік деп қарауға болмайды. Ол баланың психикалық даму концепциясын
жасаудың басым тенденциясын ғана шамалап айқындайды. Бұл екі бағыт та 30-
жылдардың басында совет психологиясында сынға алынды.
Баланың психикалық дамуын, түсіндіруде биогенетикалық бағытқа не тән?
Оған туа біткен ерекшеліктерді мойындау, баланың мінез-құлқы мен дамуын
жеңіл-желпі, атүсті түсіну тенденциясы тән. Биологияшылдар үшін дамудың
биологиялық және әлеуметтік факторлары қатар тұратын тәрізді болып
көрінгенімен биологиялық ең алдымен тұқым қуалаушылық фактор айқындаушы
фактор болып есептеледі. Биологияшылдардың пікірінше, даму, жеке адамның
сапалық және сандық жақтары сөзсіз түрде тұқым қуалаушылықпен анықталады,
ал орта— бойында көптеген мүмкіндіктері бар икемді тұқым қуалаушылық пен
өзара әсер ететін тек реттеуші, көрсетуші, қайсыбір өзгермейтін фактор. [4]
Мектепке дейінгі шақтың ерте сәбилік, сәбилік, естиярлық және
ересектік жас кезеңдері бала-бақшадағы топтарға сәйкес (үш жасқа дейін-ерте
сәбилік шақ тобы; кішкентай тобы-балалар өмірінің төртінші жылы: естияр
тобы-бесінші жыл; ересектер-алтыншы жыл және даярлық тобы-жетінші жыл)
бөлінеді.
Бір жас ішінде бала қимыл-қозғалыстарының дамуы және психикалық
процестері мен қасиеттерінің қалыптасуы жағынан үлкен жетістіктерге жетеді.
Ол басын ұстауды, отыруды, еңбектеуді, ақырында, тік тұруды және бірнеше
қадам жасауды үйренеді. Үш-төрт айлық кезде жармасу қимылдары дами
бастайды. Бала өзін қызықтырған жарқыраған, затқа ұмтылады, оған қолын
созады, ұстауға тырысады. Алғашқыда бұл қимылдар жөнді үйлеспейді: нәресте
жиі қателіктер жіберіп, ұстай алмай қалады. Бірақ біртіндеп қимылдар
ұсталатын заттардың орнына, көлеміне және түріне орай нақтылай бастайды.
Бұл тектес қимыл белсенділігінің орасан зор маңызы болады. Солардың
арқасында бала бірсыпыра қажетті қимыл дағдыларын игереді. Мұның үстіне
заттардың қасиетіне практикалық икемделу бұл қасиеттердің көзбен көріп
қабылдауда ерекшелене бастауына алып келеді. Егер бала бастапқыда қолын
заттардың қасиеттеріне көптеген байқаулар арқылы ыңғайлап, сыртқы бағдарлау
қимылдарын жасайтын болса, кейін осы бағдарлау қимылдары
интериоризацияланады- көріп қабылдауға ауысады.
Жармасу әрекетінің қалыптасуымен қатар заттармен сілкілеу, тақылдату,
лақтыру т. б. тәрізді қарапайым қимылдар жасау да дамиды, Мұндай іс-
әрекеттерді орындай отырып, бала нәрестенің, заттардың толып жатқан
қасиеттерімен танысады. Нәресте үшін өткінші, өзгермелі әсерлер негізінде
тұрақты, оған тәуелсіз заттардың болатыны байқалына бастайды. Қабылдау
заттыққа және тұрақтылыққа ие болады.
Нәрестелік шақта баланың психикалық белсенділігінің сипаты өзгереді.
Әдейі іс-әрекет жасау тенденциясы көріне бастайды. Балада кездейсоқ
қимылдарды қайта жаңғырту мүмкіндігі қалыптасады. Бұл қимылдарды жасаудан
бұрын сәби оларды алдын ала болжап қоймаса да, осы қимылға байланысты
қоршаған ортаның өзгерісін көру үшін қимылды әдейі қайталау-ға нәресте
қабілетті болады.
Нәрестелік шақтың соңына қарай балалар үлкендердің көптеген іс-
әрекеттерін қайталай отырып, үлкен еліктоушілік көрсетеді.
Әдейі жасалған әрекеттер мен еліктеу ақылдың күшті дамып келе
жатқандығын дәлелдейді. Шындығында да, балалар заттармен әдейі
(тарсылдатып, сілкілеп, бұрап) әрекеттер жасай бастаған соң, үлкендердің,
қарапайым әрекеттеріне еліктеуден қайсыбір жетістікке жеткен соң,
балалардың әрекеттерінен ойлаудың қарапайым көріністерін байқауға
болады. Затпен қимылдар жасау үстінде бала үшін проблемалық ситуация
туады, оны да ол қимылдар жасау жолымен шешуге тырысады. Басқаша сөзбен
айтқанда, заттық қимылдар үстінде қарапайым проблемалы ситуациялар пайда
болып және шешіліп отырады. Сонымен бала өзінің және басқалардың
қимылдарына еліктей отырып ойлауды әрекет үстінде үйренеді. .[5]
Ерте сәбилік шақтың аса маңызды жетістіктері (бір жастан үш жасқа
дейін). Онтогенезде тең уақыт ішінде адам психикасы дамуы жағынан әр түрлі
қашықтықтан өтеді. Бала психикасында алғашқы үш жылда болатын сапалық
қайта өзгерістер айтарлықтай қомақты болады. Сондықтан адамның туган
сәтінен есейгенге дейінгі психикалық дамуының орта жолы қайсы деп ойланған
көптеген психологтар оған үш жасар кезді жатқызды.
Үш жасар бала өзін-өзі күтуге қабілетті, айналасындағы адамдармен
өзара қарым-қатынас жасай алады. Мұның өзінде ол қарым-қатынастың сөздік
формаларын ғана емсс, мінез-құлықтың қарапайым формаларын да игереді. Үш
жасар бала едәуір белсенді, айналадағыларына түсінікті тәуелсіз болады.
Бір жастан үш жасқа дейінгі баланың психикасының дамуы бірнеше
факторларға байланысты.
Баланың психикалық дамуына тік жүруді үйрену едәуір ықпал жасайды.
Нәрестелік шақтың соңында сәби алғашқы қадамдар жасай бастайды. Тік тұру
қалпына ауысу — ол үшін қиын іс. Кішкентай аяқтарымен аттап басу үлкен
күшке түседі. Локомоция программасы әлі қалыптаспағандықтан, бала үнемі
тепе-теңдікті жоғалтып алады. Құлап қалу қаупін де жеңіп, осынау алғашқы
қадамдарды жасау үшін қайта-қайта күш жұмсауға оны не итермелейді? Жүру
кезінде жұмыс істеп тұрған аяқ, қол, арқа және бүкіл дене бұлшық еттерінен
пайда болатын бұлшықет сезімі маңызды ынталандырушы болып табылады. Өз
денесін өзі билеу сезімі бала үшін өзін-өзі мадақтау қызметін атқарады.
Баланың қозғалып жүру ниетін сол сияқты тілеген мақсатына жету мүмкіндігі
және, сонымен қоса, үлкендердің қатысуы мен мақұлдауы қолдайды. Өте тез
арада, алғашкы әлсіз қадамдардан соң үйлесімді тура бағытты қимылдар жасау
қабілеті қалыптаса бастайды. Екі жасқа қарай бала орасан зор ынтамен өзінің
жүрген жолынан кедергілер іздестіреді. Қиындықтар және оларды жеңу сәбиде
жағымды эмоциялық көңіл күй туғызады.
Қозғалып жүруге қабілеттілігінің (дене қимылының табысы бола отырып)
психологиялық салдарлары. Қозғалып жүруге қабілеттілік арқасында бала
сыртқы дүниемен неғұрлым еркін де дербес қарым-қатынас жасау дәуіріне
енеді. Жүруді игеру кеңістікте бағдарлану қабілетін дамытады. Бұлшық ет
сезімі қашықтық пен заттың кеңістікте орналасуын есептеу өлшемі болады. Бұл
көру, қимылдау мен сезінудің бірлескен қызметтері арқылы жүзеге асады. Өзі
қарап тұрған затқа жақындай отырып, бала оның кеңістікте орналасу қалпын
практикалық түрде игереді. Жүру арқылы бала өзінің таным объектісі болатын-
нәрселер шеңберін әлдеқайда кеңейтуге мүмкіндік алады. Ол ата-аналары бұрын
оған ұсынуға болмайды деген сан алуан заттармен іс-әрекет жасауға қабілетті
болады. Жаңа заттар тексерудің жаңа тәсілдерін туғызып, сәбиге нәрселердің
осы уақытқа дейінгі жасырын болып келген қасиеттері мен олардың арасындағы
байланыстарын ашады.
Баланың психикалық дамуына заттық әрекеттердің дамуы едәуір дәрежеде
әсер етеді. Нәрестелік жасқа тән қимылдық іс-әрекет ерте сәбилік шақта
заттық іс-әрекетпен алмасады. Заттық іс-әрекеттің дамуы заттармен жұмыс
істеудің қоғам жасап шығарған тәсілдерін игерумен байланысты болады. Адам
үшін заттардың бекітілген, тұрақты маңызы бар. Адам жануарлармен
салыстырғанда тұрақты нәрселер дүниесінде өмір сүреді. Маймылдың да
саптаяқтан су іше алатыны әркімге белгілі. Бірақ жануарлар үшін заттардың
ситуациялық маңызы бар: егер су саптаяққа құйылған болса, маймыл оны
саптаяқтан, егер су шелекте болса, шелектен, ал егер еденде төгіліп жатса,
еденнен ішеді. Бала үлкендерден заттардың адам іс-әрекеті арқылы бекітілген
тұрақты маңызын бағдарлауға үйренеді. Баланы қоршаған заттық дүние —
мебель, киім-кешек, ыдыс-аяқ — заттар, олардың адамдар өмірінде белгілі бір
маңызы бар. Бала ерте сәбилік шақта да бұйымдардың маңызын түсінеді. .[6]
Заттың бекітілген мазмұны балаға өзінен-өзі берілмейді. Ол шкафтың
есігін сансыз рет ашып-жабуы, сол сияқты ұзақ уақыт қасықпен еденді
тарсылдатуы мүмкін, бірақ мұндай белсенділік оны заттардың атқаратын
міндетімен таныстыра алмайды. Заттардың функциялық қасиеттері сәбиге
үлкендердің тәрбиелік және оқыту ықпалдары арқылы ашылады. Бала түрлі
заттармен жасалынатын іс-әрекеттер түрлі дәрежеде ерікті болатынын біледі.
Кейбір заттар өздерінің қасиеттері жағынан іс-әрекеттің белгілі бір
тәсілдерін қатаң сақтауды қажет етеді (бұған қорапшаның қақпақпен жабылуы,
пирамиданың шығыршықтарын өткізу, матрешкаларды жинастыру тәрізді
арақатынастағы әрекеттер жағады). Басқа заттарда әрекет тәсілдері олардың
қоғамдық міндетімен қатаң бекітілген. Олар — зат-күфалдар (қасық,
қарындаш,балға). Нақ осы арақатынастық және құралдың әрекеттерді игерудің
баланың психикалық дамуына неғұрлым елеулі әсер ететінін атап өту маңызды.
Ерте сәбилік шақтағы игерген зат-құралдардың сан жағынан шағын болуынан
келіп кетер ештеме жоқ. Мәселе санда емес, осы заттар балада әрбір жаңа зат
құралдан оның өзіне тән міндетін іздестіруге деген мақсатын
қалыптастыратындығында.
Ерте сәбилік шақтың соңына қарай (үш жасқа қарай) іс-әрекеттің, жаңа
түрлері қалыптаса бастайды. Олар осы жас шегінде кең жайылған формаға
жетеді және біртіндеп психикалық дамуды анықтай бастайды. Бұларға ойын мен
жемісті іс-әрекет түрлері (сурет салу, мүсіндеу, конструкциялау жатады. Іс-
әрекеттің бұл түрлерінің болашақта мәнді болатынын ескеріп, олардың ерте
сәбилік шақта қалыптасуына жағдайлар жасау қажет.
Баланың жеке басын қалыптастырудың бастапқы кезеңі. Ерте сәбилік шақта
бала мен ересек адамның бірлескен іс әрекеті қарқынды дамиды. Араласуда
ересек адам қарым-қатынас басшылығын өзіне алады. Ол өзара түсінуді
ұйымдастырады. Заттық іс-әрекетте ересек адам ынтымақтастық сипатын
анықтайды.
Бұл кезеңде балалар айналадағы заттардың аттарын білуге ұмтылады.
Үлкендердің айтқандарын қайталай отырып, балалар аттарын айта бастайды. Екі
жастың соңында өз атын атап айту МЕН деген есімдікпен ауыстырылады. Мен
жүйесі ерте сәбиллік шақ аяғына, қарай пайда болатын орталық құрылым
(Л.И.Божович). Бөбек өзін ересек адамнан ажырата білуге үйреніп, өзіне
дербес мен ретінде қарай бастайды, яғни онда өзіндік сананың алғашқы
формалары пайда болады. Сөздерінде бала өзін қайсыбір өзгермейтін тұрақты,
ал өз іс-әрекеттерін көшпелі деп жіктейді. Қазір Дюка отыр, енді Дюка
жүгіреді, Дюка енді құлап қалды. Шын мәнінде, бала өз әрекетін өзінен
ажырата білуге үйретіледі. .[7]
Даму жетістіктері сәбидің барлық мінез-құлқын сапалы түрде өзгертеді.
Ересек адамның ролі бұрынғыша жетекші болғанымен, өзінің практикалық
өмірінің тар жүйесінде, өзінің шағын мүмкіншіліктерінің шеңберінде бала
ересектердің көмегінсіз-ақ әрекет жасауға тырысады. Жаңа тенденциялар
балалар белсенділігін күшейтеді (Мен өзім) және ересектермен жаңа қарым-
қатынастар жасаудың пайда болуына алып келеді. Бұл кезең әдетте қиын кезең
(үш жас дағдарысы) деп аталынады, өйткені ересек адам өзге баламен қарым-
қатынас жасауда қиындықтарды басынан кешіре бастайды, мойындамауы мен
қиқарлығы жағынан адам төзгісіз болуы мүмкін.
Үш жас дағдарысы— бала мен ересек адамның өзара қарым-қатынасының
дамуында болатын объективті құбылыс. Балада өз қажеттілігін өзінің дербес
қанағаттандыру-тенденциясы пайда болады, ал үлкен адам қарым-қатынастың
ескі типін сақтайды да, сол арқылы баланың белсенділігін тежейді. Қалыпты,
дұрыс дамып келе жатқан бала бұрынғы қарым-қатынастарға қарсыласа
бастайды.Ол қыңырланып, барлық істі керісінше жасап, үлкеннің талабына
барынша жағымсыз қатынас көрсетеді. Мұндай мінез-құлық барлық адамға
қатысты емес: баланың мойындамауы тек кейбіреулерге, оның еркіндігіне қысым
жасаушыларға ғана бағытталады. Егер үлкендер баланың дербестігін ақылға
қонымды құптап отырса, өзара қарым-қатыныстағы қиындықтар тек жойылады.
Үш жас дардырысы-өтпелі құбылыс, бірақ онымен байланысты жаңа
құрылымдар өзін айналасындағылардан бөлектеу, өзін басқа адамдармен
салыстыру — баланың психикалық дамуындағы маңызды қадам.
Үлкендердей болуға ұмтылу ойын формасында (тек ойында ғана бала
дүкенге барады, түскі тамақ дайындайды, ракетамен космосқа ұшады т. б.)
неғұрлым толық шешім табуы мүмкін. Сондықтан да үш жас дағдарысы баланың
ойын әрекетіне ауысу жолымен шешіледі.
Мектепке дейінгі балалық шақта (үштен жеті жасқа дейін) организмнің
қарқынды жетілуі жалғаса түседі. Жалпы өсумен қатар ткандар мен мүшелердің
анатомиялық қалыптасуы және функциялық дамуы жүріп жатады. Скелеттің
сүйектеліп, бұлшық еттердің сомдануының, тыныс алу, қан айналу мүшелерінің
дамуының үлкен маңызы бар. Ми салмағы 1110 грамнан 1350 грамға дейін өседі.
Үлкен ми сыңарлары қабықтарының ретте-гіш ролі мен оның ми қабығы астындағы
орталықтарды бақылауы арта түседі. Шартты рефлекстердің пайда болу
жылдамдығы артып, әсіресе екінші сигнал жүйесі қарқынды дамиды.
Дене дамуы баланың дербестігінің арта түсуі үшін, тәрбие мен оқыту
процесінде қоғамдық тәжірибенің жаңа формаларын игеруі үшін қолайлы
жағдайлар жасайды.
Мектепке дейінгі жас бала дамуының жаңа әлеуметтік ситуациясының пайда
болуымен сипатталады. Мектеп жасына дейінгі баланың айналадағы адамдар
арасынан алатын орнының ерте сәбилік шақтағы балаға қарағанда елеулі
айырмашылығы болады. Баланың қарапайым міндеттер өрісі пайда болады.
Баланың үлкендермен байланысы жаңа формаға ие болады, бір-лескен іс-әрекет
ересек адамның нұсқауларын дербес орындаумен алмасады. Тұңғыш рет баланы
белгілі программа бойынша біршама жүйелі оқыту мүмкін болады. Бірақ
Л.С.Выготскийдің айтып көрсеткеніндей, бұл программаның жүзеге асуы оның
қаншалықты дәрежеде баланың өзіндік программасына айналуына тығыз
байланысты болып келеді.
Мектеп жасына дейінгі бала дамуының әлеуметтік ситуация ерекшеліктері
оған тән іс-әрекет түрлерінен, алдымен сюжеттік-рольдік ойындардан көрініп
отырады. Үлкендер өмірімен араласу талабымен оған деген білім мен
іскерліктердің болмауының ұштасып келуі баланың сол өмірді өзінің шамасы
келетін ойын формасында игеруіне алып келеді. Үш жастан жеті жасқа дейінгі
көру, есту, тері-қимыл сезгіштігінің табалдырықтарының едәуір төмендейтіні
байқалады. Көздің көргіштігі, түстер мен олардың реңктерін ажырату
нәзіктігі артып, фонематикалық және жоғары дыбысты естуі дамиды, қол
белсенді сезіну мүшесіне айналады. Бірақ бұл барлық өзгерістер өздігінен
бола салмайды. Олар баланың болмыстағы Заттар мен құбылыстарды олардың сан
алуан қасиеттері мен қарым-қатынастарын тексеруге бағытталған қабылдаудың
жаңа іс-әрекеттерін игеруінің нәтижесі болып есептеледі. Қабылдау іс-
әрекеттері заттар мен құбылыстар қасиеттерін айқындау мен ескеруді талап
ететін мазмұнды іс-әрекет түрлерін игеруге байланысты қалыптасады. Форманы,
көлемді, түсті көру қабылдауын дамыту үшін аппликация, сурет салу,
конструкциялау сияқ-ты әрекеттің жемісті түрлерінің айрықша маңызы бар.
Сезініп қабылдау мүсіндеу, қол еңбегі процесінде, фонематикалық есту тілдік
қарым-қатынас процесінде жоғары дыбысты есту музыкалық сабақтарда дамып
жетіледі. .[7]
Мектепке дейінгі балалық шақта қабылдаудың дамуы үшін, А. В.
Запорожец пен оның қызметкерлерінің еңбектерінде көрсетілгендей, балалардың
сенсорлық эталондар жүйесін игеруінің ерекше маңызы бар (сенсорлық
эталондар — спектр түстері, геометриялық формалар, музыкалық дыбыстар, тіл
фонемалары т. б. жүйесі тәрізді адамзат белгілі бір жолмен бөліп алған
заттар қасиеттерінің жіктелген және өзара байланысқан үлгілері). Сенсорлық
эталондар балалар қабылдау әрекеттерін орындағанда қолданылып, тексерілуге
тиісті заттардың ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік беретін айрықша өзінше
бір өлшем қызметін атқарады.
Мектепке дейінгі балалық шақтың соңында бала көпшілік мақұлдаған
эталондарды әлі игермейді. Оның қабылдау өлшемі нақтылы жақсы таныс
заттардың қасиеттері туралы елестер болады. Бұл, мәселен, баланың заттардың
қасиеттеріне беретін сөздік атауларынан байқалады. Мысалы үш бұрышты
анықтай отырып, бала: Үй сияқты, Шатыр сияқты, шеңберді анықтай отырып:
Доп тәрізді; сүйірді: Қияр тәрізді; қызыл түс жайында: Шие сияқты т.
б. деп жауап қайырады. Эталондардың жұрт мақұлдаған жүйесін игеру
қабылдауды жандандырып; баланың дүниені қоғамдық тәжірибе тұрғысынан
қабылдауына мүмкіндік береді. Егер баланы эталондар жүйесімен арнайы
таныстырмаса, онда бала оларды біртіндеп стихиялы жолмен түрлі, әсіресе
жемісті іс-әрекеттер орындау үстінде иге-реді. Қолданылатын материал түстер
мен түрлердің негізгі үлгілерінен, көлемдердің серияларынан (түсті
қарындаштар, бояулар, мозаика, құрылыс текшелері) тұрады. Бала үлгілерді
оларға тән ерекшеліктерге сәйкес қиыстыра отырып затты бейнелейді, оның
моделін жасайды. Мұндай практикалық моделдеу — көру тұрғысында моделдеуге
ауысудың бастамасы.
Қабылдауды дамыту әсіресе арнайы ұйымдастырылған сенсорлық тәрбие
болған жағдайда тиімді өтеді. Сурет салуға үйреткенде музыка сабақтарында,
дидактикалық ойындар процесінде мектеп жасына дейінгі балаларды сенсорлық
эталондар жүйелерімен жоспарлы түрде таныстырады, заттарды тексеру
тәсілдеріне, олардың қасиеттерін игерілген эталондармен салыстыруға
үйретеді. Бұл бала қабылдауының толық, дәл және бөл-шектенген болуына
жетелейді.
Қабылдауды дамытудың айрықша бір саласы — көркем туындыларды
(картиналарды, музыкалық пьесаларды) эстетикалық қабылдауды қалыптастыру.
Салынған суретті дұрыс қабылдау үшін бала бейнелеу ерекшеліктерін ескере
білуі тиіс. Ол қоғамда қалыптасқан графикалық және живопистік бейнелеу
нормаларын игеруі тиіс. Бұлай болмаса бала, көшеде жүрген балалардың
перспективалы бейнелерін көре салып: Мынау үлкен, мынау кішкентай бала, ал
мынау қуыршақ,— деп дәлелдейді. Шектеп-бөлектеп боялған суреттерге қуана
отырып, ол жарық пен көлеңкесі үйлестіріле салынған суреттерді жоққа
шығарып, көлеңкені былғаныш деп бағалайды. Бейнелеулерді дұрыс оқу,
суреттері салынған заттар мен фигураларлы есептеп қана қоймай, сюжетті сезе
білу үлкендердің басшылығымен суреттерді қарап тамашалау практикасының
ықпалымен мектепке дейінгі балалық шақта қалыптасады. Суретті қарап, түсіне
білу кар-тиналарды қабылдауға байланысты эстетикалық тебіреністердің алғы
шарты болып саналады. Мұндай тебіреністер алдымен түске және оның
үйлесулеріне, сәл кейінірек сурет ырғағы және басқа да композициялық
ерекшеліктеріне қарай пайда болады. Қаралатын суреттер сапасының бұл жерде
үлкен маңызы бар. Олар біршама қарапайым да сәнді болып келулері тиіс. .[9]
Балалардың музыканы қабылдау қабілеті және соған байланысты
эстетикалық тебіренуі, картиналарды қабылдауға қарағанда азырақ зерттелген.
Мектеп жасына дейінгі балалардың музыкалық шығармаларды эстетикалық
қабылдауға қабілеттілігі және мұның өзінде музыкалық тебіреністер,
негізінен, шығармалардың тембрі және ырғағымен анықталатыны дәлелденген.
Алты-жеті жасқа қарай балалар әуенді тәп-тәуір қайта жаңғыртып және ең
бастысы, оған эстетикалық баға (ұнайды, ұнамайды) бере алады. Музыканы
үнемі тыңдауға, айналасындағылардан оған терең эмоциялық жауап қайыруды
үйренуге мүмкіндік бар жерлерде бадалардың музыкалық қабілеттері ерте
оянады.
Мектеп жасына дейінгі баланың ойлауын дамыту негізіне ақыл-ой
әрекеттерін қалыптастыру жатады. Бұл қалыптасудың басталар жері
–материалдық заттармен жасалынатын шынайы әрекеттер.
Егер үлкен адам кішкентай балаға, оның өмірден көрген, естіген
нәрсесінің мағынасын түсіндіріп отырмаса, ол дүниені тани алмайды.
Мәселен, егер үлкендер көшедегі өрт сөндірушілердің арнаулы машинасын,
оның өрт сөндіруге асығып бара жатқан машина екенін балаға түсіндірмесе,
онда ол бала үшін шулы, қорқынышты, түсініксіз зат болып қала береді.
Балаға заттың атын атап, түсін түстеп, болып жатқан оқиғаларды сипаттап
түсіндіріп берініздер.
Әлі де бала үлкендердің көмегінсіз тұрмыстық мәселелерді шушу алмайды.
Мәселен, олар өз бетінше шешіне алады, бірақ киінуге келгенде бәрі бірдей
және әр уақытта істей алмайды. Олар қасықпен өз бетінше тамақ жей
алғанымен, котлетті, картопты кесуге шамалары жетпейді. Балаға осындай
тұрмыстағы мәселелерін шешуіне көмектесіп отыру керек. Осылай істегенде
ғана, сіз балада психологиялық жақсы сезінудің негіздерін – сенімділік пен
қауіпсіздік сезімдерін туғыза аласыздар.
Өздерінің кішкентай әрекетінде бала түрлі қиын әрі қолайсыз жайттарға
тап болады: біресе тізесін ауыртып алады, біресе добы домалап кетіп-ала
алмайды, біресе құрбысы күрекшесін тартып алып бермейді, немесе қабаған ит
қарсы алдынан шығады. Барлық жағдайда бала көмек қолын созатын, қорған
болатын тірек іздейді, оны тек үлкендерден ғана табуы мүмкін.
Бала кез келген адам сияқты өзінің шағын ғана бастамасын және
бітірген жұмысынан үлкендер тарапынан құптауды және қолдауды қажет етеді.
Олар ересектерден басқа еш жерден түсіністік пен мақтау күтпейді. Психолог
М.И. Лисина мен оның қызметкерлерінің зеттеулері сәбиде әлдеқашан
қалыптасқан үлкендердің назары мен тілектестігіне деген қажеттілігі, оның
жақсы ұлғайған кезде қалмайтынын көрстіп береді. Үш жасар бала үлкендердің
өзін қолдап, әрқашан қорғауға дайын екендігін сезіп білуі қажет. Әрдайым
балалардың эмоциялық көңіл күйіне ортақтасып, тілек білдіріп отырыңыздар.
Олардың өзі ойлаған ісін, біреудің көмегінсіз істеп қоюға деген
ұмтылыстарын құптап отырыңыздар. Осы жастағы баланың өзін-өзі құрметтеуге
бастайтын жол - ол өзі жақсы көретін үлкен адаммен сабақтасты байланысы.
Балалар, егер өздерін басқалар бағаласа, онда өзін-өзі бағалай бастайды.
Егер үлкендер шын мәнінде балаға құрметпен қараса және оны ашық түрде үнемі
білдіріп отырса, балалар да дұрыс немесе орынсыз мінез-құлықты жылдам
игеріп алады.
Бала іштей үлкендер тарапынан болатын көмек пен қолдауға
сүйенетіндігіне қарамастан, олар өздерін басқалардан тәуелсіз субъект
ретінде ұстай алады. Осы жастағы балалардың ішкі жан-дүниесі тәуелділік пен
тәуелсіздіктің, сенімділік пен күмәндіктің өзін-өзі құрметтеу мен
абыржудың, қорқыныш пен құдіреттіліктің, жаулық пен сүйіспеншіліктің, ашу-
ыза мен ұяңдықтың, белсенділік пен енжарлықтың тайталас сезімдеріне толы
болады. Бөбектер өздерінің еркіндіктері мен өздеріне құрмет көрсетілуі үшін
күрессе де, үлкендердің бағыт беруі мен қолдауын қажет етеді. Балалар
өздеріне таңдау жасау мүмкіндігін беруді қажет етеді, сонымен бірге олар
өздерінің абыройына нұсқан келтірмейтін осындай тәртіпке шақыратынын сезіну
керек. Әрбір баланың қауіпсіздігі мен қорғанысын қамтамасыз ететін, әрбір
тәрбиеленушіге түсінікті әрі қарапайым топ тіршілігінің нормаларын
белгілеңіздер. [10]
Бала сөйлеуді тек үлкендердің ынталану нәтижесінде және олармен
күнделікті қарым-қатынас барысында ғана меңгереді. Бұл жағдайда бөбек
үлкендердің сөзі жеке өзіне арнап айтылса және сөйлеген кезде өзіне қарап
тұрса ғана қабылдайды. Әрбір баламен көзбе-көз көбірек сөйлесініздер.
Барлық топпен сөйлеуге құрылған жұмыстың фронтальды түрлерінің бұл жаста
тиімділігі аз.
Балаларға тілді пайдалануға қозғау салыңыздар, әзірге сөзі шектелген
балалардың да жауабын күтіңіздер. Үлкендердің дауысы басым болмау
керектігін есте ұстаңыздар.
Бұл кезде баланың тілі енді ғана қалыптасып келе жатқандықтан, ол әлі
де болса сіздің айтқандарыңыздан көп нәрсені ұғына қоймайды. Біршама
қарапайым тілдік құрылымдар мен қысқа сөйлемдерді пайдаланыңыздар.
Өздеріңіздің тәрбиеленушіден нені қалайтыныңызды айқын тұжырымдап
беріңіздер. Түсінік беруге тырыспай, дұрыс мінез-құлық себеп-салдарына анық
нұсқау беріңіздер.
Баланы ән, ертегі, әңгіме, сурет, яғни мәдениет әлеміне де үлкендер
апарады. Балалрға мүмкіндігінше көбірек әңгіме оқып берініздер,оған уақытты
аямаңыздар. Балалар қайталап айтқанды ұнатады. Олар бір ертегіні көп рет
рахаттанып тыңдайды, таныс әндерді шырқағанды, таныс әрекетті қайталағанды
ұнатады. Бұл оларға материалды жақсы игеруіне, өзін алаңсыз сезінуіне
мүмкіндік береді. Спектакльдерді, ертегілерді, тарихи оқиғаларды көп мәрте
қайталап айтып беріңіздер. Егер балалар алдыңғыны әлі аяғына дейін
игермесе, онда жаңа ойынды, әнді, биді енгізуге асықпаңыздар.
Аталмыш жастағы баланың ойлауы көрнекі сипат алып, қоршаған дүниені
тану, заттық манипуляциялар үрдісінде жүреді. Балаларға әр түрлі заттардың
ішкі құрылымын белсенді түрде зерттеуге мүмкіндік беретін әр түрлі заттық
ортаны қамтамасыз ету керек.
Осы жастағы балалар түзу (тікелей) және кері әрекеттерді көп мәрте
қайталайды. Олар бірнеше рет қорапқа немесе қорапқа бір нәрсені салып, оны
қайта алады, сөмкенің немесе сандықтың ысырмасын ашып-жабады, жәшіктерді
әрі-бері жылжытады, әр түрлі құлыптарды құлыптап ашады, жарықты өшіріп-
жағады, ортаға осындай әрекеттерді жасауға мүмкіндік беретін заттарды
енгізу керек.
Балаларға барлық қозғалатын ойыншықтар дыбыстық әсерлерді алудың
әртүрлі тәсілдері туралы түсінік береді: бала пернені қозғап, клавишаны
басып, ысқырықты үрлеп, барабанды алақанымен немесе арнаулы таяқшамен ұрып
көруге тырысады.
Бала ойыншықтар арқылы әртүрлі материалдармен: әр алуан мата
түрлерімен (жібек, масаты, шибарқыт, тоқыма, зығы), ағашпен, саз балшықпен,
металмен, пластиктен, резеңкемен танысқаны дұрыс. Балаларға бейнелеу іс-
әрекетіне арналған әртүрлі материалдарды
(бояулар,борлар,фломастер,ермексазд ар, әртүрлі қағаздар,қылқаламдар және
т.б) көрсетіңіздер.
Бала үш жасында заттарды өлшемі бойынша реттеуді игереді. Балаларға
конус (сүйір) негіздегі пирамидаларды, бірінің ішіне екіншісі сиып кететін
қуыршақ (матрешка), бірінің ішіне бірі салынатын қалыптарды жеткілікті
түрде көрсетіңіздер.
Заттардың түрі, пішіні, өлшемі туралы түсініктерді қалыптастыру үшін
балаларға эталондық (үлгілік) түсініктер беруге көмектесетін арнайы
дидактикалық ойыншықтарды пайдалануды талап етеді. Белгілерінің бірі
бойынша (пішімі, аумағы,түр-түсі) заттарды топтау кезінде бала үлгіге және
тәрбиешінің айтып көрсетуіне сүйенеді. Ойын жағдайында бала айналасындағы
заттардан қызыл, сары, көк, жасыл, қара, ақ түстерді тауып, ажырата алатын
болады.
Бала үш жасында қабылдау негізінде екі түрлі заттан, бірдей белгісі
(түсі,пішімі, аумағы) бойынша біртекті затты қарапайым жіктеуді жүзеге
асыруға үйренетін болады.
Бала үш жасында қабылдау негізінде қарапайым түрдегі, мәселен, түр-
түсі, өлшемі бойынша жіктеуді үйренеді.
Екі жасар балалар өздерінің айналасындағы қоршаған заттарға үлкен
қызығушылықтанытады. Заттар әлемін игерудің алғашқы бағыты оларға бастапқы
құралдық іс-әрекеттің қалыптасуымен байланысты. Сәби қасық, шанышқыны
дұрыспайдалануды үйренеді, ал үш жасқа аяқ басқанда оған пісірілген
картопты, ірімшікті, котлетті кесуді ұсына отырып, кішкене пышақ беруге
болады. Ол кеседен өз бетінше іше алатын болады.
Өзіне-өзі қызмет көрсету дағдыларының қалыптасуы барысында бала тарақ
пен тіс шөткесін пайдалануды, қолын дұрыстап сабындап жууды, орамалмен
сүртінуді үйренеді.
Құммен ойнаған кезде сәби күрекшемен қазуды, тырнауышты пайдалануды,
қалақшамен құмды шелекке немесе қалыпшаға салуды үйренеді.
Балалар үлкендердің әртүрлі құрал-жарақтарын пайдалана отырып, өзінің
жасаған іс-әрекетін рақаттанып (сүйсіне) қайталайды балғамен соғып,бұрама
шегені бұрауышпен бұрап, сосын кілтін пайдаланып көреді.
Осы жастағы кішкентай көмекші үлкендерге ұқсап сыпырғышпен сыпыруға,
ыдыс-аяқ жууға, қалыпшаларға салып тоқаш жасауға ұмтылады.
Барлық жағдайда да баланың назары тігілген нысан – қандай да бір
еңбек құралы болады.
Тегінде, үлкендердің іс-әрекет мақсаттарын бала әлі толығымен айқын
түсіне бермейтінін есте ұстау керек. Ол ең алдымен заттармен әрекеттің
өзіне еліктеуге умтылады. Кейбір жағдайда, қауіпсіздік мақсатында оған
нағыз еңбек құралының (балға, бұрауыш) ойыншық түріндегісін беру керек, ал
нағыз сыпыртқының өзін берсеңіз, бұл сәбиге айтып жеткізуге болмайтын
ғанибет сезімін әкеледі.
Құралдық іс-әрекетті дамыту үшін балалар бақшасында нағыз еңбек
құралдарына еліктеп жасалған әртүрлі ойыншықтар болуы керек. Балалардың
көзінше өздерін қатыстыра және еңбекті қажетті құралдармен жабдықтай
отырып, әртүрлі жеңіл және өздеріне түсінікті еңбек әрекеттерін мүмкін
болғанынша жиі орындау керек. Бастапқы құралдық іс-әрекеті қол
шеберлігінің, саусақтардың дамуын қамтамасыз етеді, осы жаста сондай
қажетті көру-қозғалыстық үйлестірулердің жетілдіруіне мүмкіндік жасайды.
Әрбір еңбек құралы белгілі бір қозғалыстар орындалуын талап етеді және осы
мағынада балаға қойылатын талаптар өрісін жасайды. Ондай әрекет жасауға
үйрене отырып, сәби әзірше өзіне түсініксіз қозғалыс-әрекеттерін еркін
бақылай алуына даярланады. Өзіне-өзі қызмет көрсету дағдыларын игере отырып
(түймесін салу, бәтіңкесінің бауын байлау) бала әбден белгілі нәтижеге
әкелуі тіис дәлме-дәл, бақылауға алатын қозғалыстар орындауға үйренеді.
Бұдан басқа, балалар өздерінің күш-жігеріне үлкен батылдықты сезінеді,
өйткені, ол әртүрлі құралдар арқылы қоршаған дүниеге әсер ету тәжірбиесін
алады. Заттармен өзіндік айлалы әрекеттер жасау және үлкендердің әрекетіне
еліктеу балаларда зат туралы, сондай-ақ олармен әрекеттер туралы ойша
түсініктер пайда болады. Осы сәтте қалыс қалған, бірақ бұрыннан таныс
заттар мен оқиғаларды ойға түсіру қабілеттілігі пайда болады. Осылайша ойша
түсініктер нәтижесінде бір заттан екіншісіне әрекетті ауыстыру қабілеті
пайда болады. Сәбидің ойынға қатысуын ынталандырады және бір затты басқамен
орын ауыстыру фунциясының туындауынаәкеледі.
Баланың айналадағы заттармен әрекетінің екінші бағыты – оның ішкі
құрылымын зерттеу болып табылыды. Сәби дәм және иіс түйсігімен бірге өзінің
барлық сезім мүшелері арқылы әрбір заттың сыртқы қабығын мұқият зерттейді.
Енді осы заттың ішінде не барына қызығушылық сәті туады. Бір нәрсені салып,
одан кейін суырып алатын қуыс-тесігі бар заттар баланы біршама қызықтырады.
Сәби өзі бөлшектей алатын зат та оның біраз уақыт назарын аударады. Баланың
өз бетінше құрастыра алатын бөлшектері де үлкен қызығушылық туғызады.
Сонымен ол заттарды бөлшектеу, бір нәрсе құрастыру, бір заттың қуысын
толтырып-босату сияқты әрекеттің үш типін қолдана алады.
Балаларға толтырып-босата алатын әртүрлі ыдыстар: шыны сауыттар,
қорапшалар, кішкене сөмкелер мен қалталар, бос құтылармен бірге әртүрлі
заттармен, тұқымдармен, құммен және т.б. толтыра отырып (бос қорапшалардан,
киндер-сюрприз ыдыстарынан және т.б.) дыбыс шығаратын сылдырмақ
ойыншықтар жасаңыздар.
Екі-үш жасар бала жанды және жансыз заттардың арасындағы айырмашылықты
түсіне бермейді, сондықтан тірі көбелекті пластмассадан жасаған машина
тәрізді бөлшектеуі мүмкін. Осындай жаста мұндай мінез-құлық қатігездік
болып табылмайды. Бала жанды-жансыз заттың арасындағы айырмашылықты
үлкендердің әртүрлі нысандарға қарым-қатынасын бақылай отырып меңгереді.
Баланың мұндай мінез-құлқына байсалды түрде қараңыз, оны ұялтпай
көбелек тірі жәндік, оны бөлшктеуге болмайды, өліп қалады, ол ауырады деп
түсіндіріңіз. Жанды-жансыз нысандарға әртүрлі мінез-құлық қарым-қатынасының
үлгілерін жүйелі түрде көрсетіп отырыңыздар.
Бала 2-3 жасында өзінің эмоцияларын шапшаң, айқын тікелей түрде
білдіре алады. Ол осы эмоциялық білдірулерін еркін бақылауға қабілеті
жетпейді және одан кейде үлкендер талап еткендей өз еркімен еңіреп
жылауын дереу тоқтата алмайды. Егер сәбидің сезімі өте күшті болып, бірден
баланы жаулап алса, ол үлкендердің өзін тыныштандыруына, эмоциялық тепе-
теңдігін қалпына келтіуге көмектесуін қажет етеді. 2-3 жасар сәбиді
алдандырып, бір күйден екінші күйге ауыстыру оңай.
Осы жастағы жағымсыз эмоциялардың себептері, ол көбінесе сәбидің
табиғи күйіне байланысты болады. Бала құлап, бір жерін ауыртып алса
жылайды. Сәбидің ұйқысы қанбаса, қарны ашса, оның аяғын аяқ киімі қысса
немесе нәзік тітіркенгіш денесін жүн кеудеше қышынып тұрса, ол қылқылдап
мазасызданады. Педагоктар көптеген балалардың ауа-райының өзгеруіне,
қысымның ауысуына, күн сәулесіне, магниттік толқынға, айдың толысуына,
жаңа айдың тууына және басқа да табиғи факторларға орнықсыз, нашар көңіл
күймен жауап қайтаратынын атап өтеді.
Үш жастағы дағдарыс басталғаннан кейін балалардағы жағымсыз
эмоциялардың тұтануы, ол сонымен бірге үлкендердің балаға өз ойын еріксіз
тану әрекеттерімен ілесе жүреді.
Осы жастағы көптеген балаларда қараңғылық, ойдан шығарылған
құбыжық, үлкен сабалақ ит және т.б. түрдегі үрейлер ұлғая түседі. Бала
қатты дыбыстан қорқып қалуы мүмкүн.
Баладағы жағымды эмоциялар, ол көбінесе оның ағзасының
қажеттіліктеріне байланысты туындайды, яғни сүйсініп жейтін дәмді тамақ,
жағымды хош иіс (мысалы, гүлдер немесе әтірлер), үлкендердің аялап,
әлпештеуін тілеу, белсенді қимыл, ән салу, көңілді жеңіл музыка, сипағанда
жағымды әсер беретін матадан жасалған (немесе іші толтырылған жұмсақ
ойыншықтар) заттарды сипалау, кейбір балалар үшін шомылу.
1.2.Балалардың мектекпе даярлау барасында ақыл-ойын дамыту жолдары
Мектеп жасына дейінгі баланың ойлауын дамыту негізіне ақыл-ой
әрекеттерін қалыптастыру жатады. Бұл қалыптасудың басталар жері-материалдық
заттармен жасалатын шынайы әрекеттер. Мұндай әрекеттен бала
материалдық заттарды шынайы елестеткен ішкі ықшамдалған әрекеттерге және
ақырында, нақты заттар елестермен немесе ұғымдармен ауыстырылған,
бүтіндей ішкі жағдайда жүзеге асатын іс-әрекетте ауысады.
Сыртқы іс-әрекеттерді осылай интериоризациялау жолымен ойдың көрнекі-
бейнелі және логикалық-ұғымдық формалары пайда болады. Ойлауды
дамытудың жоғарғы кезеңдерінде - оның логикалық формаларында – ақыл-ой
әрекеттері іштей сөйлеу тұрғысынан жүзеге асырылады, түрлі таңбалар
жүйелері пайдаланылады. Алайда,мектеп жасына дейінгі баланың ойлауы
таңбалардан гөрі, бір жағдайларда нақтылы заттарды бейнелеп, басқа
жағдайларда біршама жалпылама және схемалы болатын бейнелерді көбірек
пайдаланады. Мұның өзінде бала мәселе шешуді зат немесе оның баламаларымен
жүргізілетін бірсыпыра өрісті әрекет деп түсінеді.
Екі жас пен жеті жас арасында ақыл-ой тұрғысында міндеттерді шешу
нақтылы ақыл-ой эксперименті ретінде өте алатыны Ж.Пиаженің
тәжірибелерінде көрсетілген болатын. Ол бала ойының қайтымдылығының (яғни,
қайсібір өзгерісті байқағанда алғашқы жағдайда қайта келтіріп ойша кері
қарай әрекет жасау мүмкіндігінің) болмауы және міндеттің шешілу барысына
көрнекі жағдайдың ықпал етуі сияқты балалар ойлауының ерекшеліктерін
байқаған еді. Қабылдау бейнесі әлі әлсіз, тұрақсыз ұғымдардан күштірек
болып шығады. Дегенмен, баланың бейнелі ойлауы белгілі бір жағдайларда
дұрыс болмай, қателіктерге ұрынатындарына қарамастан, ол қоршаған дүниені
танып білудің күшті құралы болып, балаға нәрселер мен құбылыстар туралы
жалпылама ұғымдар жасау мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Бұл толық мөлшерде
мектепке дейінгі оқыту процесінде байқалады.
Мектепке дейінгі балалық шақта ойлаудың сөздік формаларының дамуы
сөйлеу мен практикалық іс-әрекеттің өзара қарым-қатынасының өзгеруімен
байланысты болады. Мектепке дейінгі кішкентайлардың практикалық міндеттерді
шешу процесінде пікір айтуы оларға қортынды жасауы сияқты тиісті
әрекеттерден тұрады. Келесі кезеңде сөйлеу әрекеттің алдын орау, жоспарлау
функциясын атқарады.
Бұл балаға міндеттерді шешуде көз қырынан тысқары болатын мағыналы
байланыстарды қағып алып, пайдалануға мүмкіндік береді. Біртіндеп,
практикалық тәжірибенің молаюына қарай, бала сөздік жоспарлаудан нақтылы
міндетті сөздік пікірлесу тұрғысынан шешуге ауысады. Бала міндетті
түсінгенде,өзіне белгілі фактілерді бақылауға сүйенген жағдайда, оның
пікірлесуі толықтай бірізді және логикалық дұрыс болады. Мәселен суы бар
легенге салғанда түрлі заттардың өздерін қалай ұстайтынын бақылай отырып,
мектеп жасына дейінгі балалар ағаш заттардың батып кететіндігі жөнінде өте
дұрыс қорытындыға келеді.
Мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік пікірлесуді қолдануы, балалар
абстрактілі ұғымдар көмегімен ойлайды екен дегенді әсте білдірмейді. Бала
сөздерінің маңызының сол сөздерді ересек адам қолданғандығы маңызынан
елеулі айырмашылығы болатынын Л.С. Выготский көрсетіп берді. Бұл
айырмашылық сөздік жалпылаудың формасына да мазмұнына да қатысты.
Формалар тұрғысынан алғанда бұл жалпылаулар негізінен бейнелік сипатта
болады, ал олардың мазмұны заттың жалпы және елеулі белгілері туралы ой
болып саналатын үлкендер ұғымына біртіндеп қана жақындайды.Мектеп жасына
дейінгі бала үшін обьектілер өзара үнемі елеулі және тіпті өздеріне ортақ
ерекшеліктерімен біріктіріле бермейтін комплекстермен және алдын алған
ұғымдармен ойлау тән. Алты жасар қыздан көптеген суреттердің ішінен
жануарлар бейнеленгендерін іріктеп алу тапсырылады. Ат-жануар, неге? -
олай деп ойлайсың? - Ол шөп жейді және адамдарды тасиды... Аю-жануар.
-Неге? - Ол орманда тұрады. Ол маймақ... Піл де-жануар. Ол Африкада
тұрады... Міне, түлкі де-жануар. Ол қояндарды ұстайды... Алты жасар
баланың сөздік пікірлесуі, мысалы, осындай.
Алайда, тіл баланың жалпылауларының жай қосымшасы ғана емес. Сөз-
қоғамдық тәжірибенің бір бөлшегі. Ол баланың ойлау іс-әрекетін белгілі
түрде бағыттайды, біртіндеп жоғары, нағыз ұғымдық форманы игеруге жеткізе
отырып, оның жалпылауларын қалыптастырады. Мектеп жасына дейінгі
балалардың ойлауын дамыту іс-әрекеттің алуан түрлерінде жүзеге асады. Ойын
ерекше маңызға ие болады. Көрсетіп өткеніміздей, нақ ойын үстінде тұңғыш
рет символика, бір заттарды екінші заттармен алмастыру пайда болады.
Ойындық алмастырулар-алмастырулардың басқа формаларын игерудің бастапқы
нүктесі. Іс-әрекеттің жемісті түрлерінде іс-әрекеттерді тілдік жоспарлау
пайда болады, мақсатқа бағытталған пікірлесудің негіздері қаланады.
Ойлауды қалыптастыруда шешуші роль оқытудың үлесіне тиеді. Соңғы жылдары
жүргізілген зерттеулер мектеп жасына дейінгі балалар ойлауының бұрын
жастың ажырамас белгісі деп саналып келген көптеген ерекшеліктері,
шындығында балалар өмірі мен іс-әрекетінің айрықша жағдайларымен
түсіндірілетінін және мектепке дейінгі оқытудың мазмұны мен әдістерін
өзгерте отырып оларды да өзгертуге болатындығын көрсетіп отыр. Мәселен,
бала ойлауының нақтылығы, оның қазіргі жеке жағдайда шырмалып қалуы, баланы
жекелеген бұйымдармен және олардың қасиеттерімен емес, болмыс
құбылыстарының жалпы байланысымен және заңдылықтарымен таныстырғанда
пікірлесудің жалпылама формаларына орын бере отырып,жойылады. Бес-алты
жасар балалар денелердің кейбір жалпы физикалық қасиеттері мен күйлері,
жануарлардың дене құрылысының олардың тіршілік жағдайына тәуелділігі, бүтін
мен бөлшектің арақатынасы, бірлік пен көптік т.б. туралы білімдерді оңай
игереді және осы білімдерін өздерінің ойлау әрекетінде қолданады. Оқытудың
тиісті формаларында (ақыл-ой іс-әрекеттерін кезең бойынша қалыптастырғанда)
мектепке дейінгі балалар логикалық ойлаудың толық түсініктері мен
тәсілдерін игереді. Мектепке дейінгі шақта ұғымдар мен логикалық
операциялар қалыптастыру мүмкіндігі алайда, мұндай қалыптастыру балалардың
ақыл – ой тәрбиесінің негізгі міндеті болуы тиіс деген сөз емес. Мұндай
тәрбиенің негізгі міндеті – ойлаудың көрнекі-бейнелі формаларын барынша
дамыту, бұларға мектепке дейінгі жас неғұрлым бейім болады әрі олардың
бүкіл болашақ өмір үшін орасан зор маңызы бар, өйткені кез келген
творчестволық іс-әрекеттің ажырамас құрамды бөлігі болып табылады.
Мектепке дейінгі балалардың ойын дамыту ойлау тәсілдерін жетілдірумен, ақыл-
ой әрекетінің жаңа типтерін игерумен шектелмейді. Балалар шешетін ойлау
міндеттерін өзгерту мен кеңейтудің ойлау мазмұнын байытудың да маңызы аз
емес. Мектепке дейінгі шақта бала алдында тұңғыш рет практикалық қана
емес, сонымен бірге білім алуға бағытталған айрықша танымдық міндеттер де
пайда бола бастайды. Мұндай міндеттердің үлес салмағы біртіндеп артады.
Атап айтқанда, танымдық белсенділік шеңберінде ақыл-ой іс-әрекеттернің
жоғары типтері қалыптасады.
Мектеп жасына дейінгі баланы бақылау оның қиялының бай екенін
көрсетеді. Бала екі дүниеде-ақиқат дүниеде және ойындардан, суреттерден
ойлап тапқан ертегілерден көрінетін өздерінің қиялдарында – бірдей өмір
сүретін тәрізді әсер туғызады. Осындай алғашқы әсер кейбір зерттеушілерді
мектеп жасына дейінгі балаға тән іс-әрекет түрлерінің қайнар көзі қиял
болмақ деген пікірге ұрындырады. Алайда,неғұрлым мұқият жүргізілген
зерттеулер қиялдың дамуы іс-әрекеттің ойын бейнелеу және басқада түрлерін
игерудің себебі емес, нәтижесі екенін көрсетіп берді. Қиялдың бастапқы
формалары өте жартымсыз және іс-әрекеттің өзін орындау барысында ғана
пайда болады. Тек біртіндеп, бүкіл мектепке дейінгі шақта қиял біршама
дербестікке ие болады. Баланың қиял бейнелері айқын, көрнекі, эмоциялық
жағынан бай, бірақ басқарылуы жағынан әлсіздеу болып келеді. Қиялды
дамытудың негізгі бағыты-оны біртіндеп саналы ниетке бағындырып, белгілі
түпкі ойларды жүзеге асырудың құралына айналдыру.
Мектепке дейінгі балалық шақ ырықсыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz