Жоғары сынып оқушыларының мамандық таңдауының психологиялық ерекшеліктерін зерттеу
Кәсіптік білім берудегі педагогикалық процестер
I. КӘСІПТІК БАҒДАР БЕРУ МЕН МАМАНДЫҚ ТАҢДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1. Жоғары сынып оқушыларының өмірлік жоспарлары мен кәсіптік бағдарларының қалыптасуы
1.2.Оқушыларға кәсіби бағдар беру жүйесін ұйымдастырудың психологиялық негіздері
1.3. Мектептегі кәсіптік бағдар беру жұмысын жоспарлау, үйлестіру мен бақылау
І.тарау бойынша ой.тұжырым
ІІ. ЖОҒАРҒЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ МАМАНДЫҚ ТАҢДАУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ТӘЖІРИБЕ ЖҮЗІНДЕ АНЫҚТАУ.
2.1. Эксперименттік зерттеудің мақсаты, болжамы, міндеттері
2. 2. Зерттеу әдістемелердің негізделуі мен сипаттамасы
2.3. Зерттеу мәліметтерінің сандық өңделуі
2.4. Зерттеу мәліметтерінің сапалық психологиялық талдауы
ҚОРЫТЫНДЫ
I. КӘСІПТІК БАҒДАР БЕРУ МЕН МАМАНДЫҚ ТАҢДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1. Жоғары сынып оқушыларының өмірлік жоспарлары мен кәсіптік бағдарларының қалыптасуы
1.2.Оқушыларға кәсіби бағдар беру жүйесін ұйымдастырудың психологиялық негіздері
1.3. Мектептегі кәсіптік бағдар беру жұмысын жоспарлау, үйлестіру мен бақылау
І.тарау бойынша ой.тұжырым
ІІ. ЖОҒАРҒЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ МАМАНДЫҚ ТАҢДАУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ТӘЖІРИБЕ ЖҮЗІНДЕ АНЫҚТАУ.
2.1. Эксперименттік зерттеудің мақсаты, болжамы, міндеттері
2. 2. Зерттеу әдістемелердің негізделуі мен сипаттамасы
2.3. Зерттеу мәліметтерінің сандық өңделуі
2.4. Зерттеу мәліметтерінің сапалық психологиялық талдауы
ҚОРЫТЫНДЫ
Оқушының саналы түрде мамандық тандауы - бұл көптеген факторлардың және сол оқушының әлемге көзқарасының қалыптасуымен байланысты құрделі де ұзақ процесс. Мұнда адамның болашақта кім болуын, қандай қоғамдық топта болуын, қайда және кімдермен жұмыс істейтінін және өмір сүрудің қай стилін таңдауын т.с.с айқындайды. Оқушылардың кәсіби жарамдылығы, медициналық, білімдік, әлеуметтік саяси және психологиялық іріктеу жүргізумен бағаланады.
Психологиялық іріктеу нақты бір кәсіп пен мамандық талаптарымен анықталатын жеке адамның психологиялық қасиеттер жиынтығының даму деңгейін, жағдайын анықтауға бағытталған. Яғни жоғары сынып оқушысы мектептегі соңғы жылдарда өзінің болашақта кім болатындығын, қандай мамандықты таңдап алатындығын саналы түрде ой елегінен өткізе бастайды. Ол тек өзіне ұнаған мамандықтың иесі болуды ғана ойламай, сонымен қатар өз мүмкіндігіне көңіл бөлуі тиіс.
Мамандықты таңдап алу дегеніміз - өзіне ұнаған мамандықтың оқуына түсу емес, ол адамның мүмкіндіктеріне байланысты, яғни адамның таңдап алған мамандығының талаптары на кейбір қасиеттері мен мүмкіндіктері, мектептегі үлгерімі, денсаулығы, мінез-ерекшеліктері, ойлау және таным ерекшеліктері сәйкес келуі. Бұл жерде кәсіби жарамдылықтың рөлі ерекше. Яғни әр мамандықтың адамға қоятын талаптары алуан түрлі. Оқушының мамандықты өз мүмкіндігіне сай дұрыс таңдап алуы қоғам үшін де, өзі үшін де тиімді. Себебі, өзің таңдап алған мамандығыңа деген қызығушылығың немесе сол мамандыққа шын ықыласың, сонымен бірге сол жұмысты қоғамның көңілінен шығатындай етіп орындасаң, бәрі де ойдағыдай болуы тиіс.
Психологиялық іріктеу нақты бір кәсіп пен мамандық талаптарымен анықталатын жеке адамның психологиялық қасиеттер жиынтығының даму деңгейін, жағдайын анықтауға бағытталған. Яғни жоғары сынып оқушысы мектептегі соңғы жылдарда өзінің болашақта кім болатындығын, қандай мамандықты таңдап алатындығын саналы түрде ой елегінен өткізе бастайды. Ол тек өзіне ұнаған мамандықтың иесі болуды ғана ойламай, сонымен қатар өз мүмкіндігіне көңіл бөлуі тиіс.
Мамандықты таңдап алу дегеніміз - өзіне ұнаған мамандықтың оқуына түсу емес, ол адамның мүмкіндіктеріне байланысты, яғни адамның таңдап алған мамандығының талаптары на кейбір қасиеттері мен мүмкіндіктері, мектептегі үлгерімі, денсаулығы, мінез-ерекшеліктері, ойлау және таным ерекшеліктері сәйкес келуі. Бұл жерде кәсіби жарамдылықтың рөлі ерекше. Яғни әр мамандықтың адамға қоятын талаптары алуан түрлі. Оқушының мамандықты өз мүмкіндігіне сай дұрыс таңдап алуы қоғам үшін де, өзі үшін де тиімді. Себебі, өзің таңдап алған мамандығыңа деген қызығушылығың немесе сол мамандыққа шын ықыласың, сонымен бірге сол жұмысты қоғамның көңілінен шығатындай етіп орындасаң, бәрі де ойдағыдай болуы тиіс.
1. Иовайша А.А. "Проблемы профориентационной ориентаций
шқольников", 1983г.
2. Климов Е.А. "Шқола... а дальше как", 1971г.
3. Климов Е.А. "Выбор профессии", 1987г.
4. Климов Е.А. "Как выбрать профессию", 1990г.
5. Самоукина Н.В. "Активизация шқольников профессиональным
самоопределение", 1990г.
6. Симоненко В.Д. "Профессиональная ориентация учащихся трудового
обучение", М., 1986г.
7. Климов Е.А. "Человек и профессия", 1976г.
8. Климов Е.А. "Путь к профессию", 1974г.
9. Павлютенко Е.М. "Формирование мотивов выбора профессии"
Киев, 1980г.
10. Агутов П.Р., Климов Е.А. "Проблемы психологического обеспечение
молодежи к труду и выбору профессий", "Вопросы психологии", 1984, №1.
11. Ч.истяков С.Н. "Основы профессиональной ориентации", 1983г.
12. Шавир П.А. "О некоторых методологических аспектах проблемы
профессионального самоопределение", 1974г.
13. Ч.истякова С.Н., Захарова Н.Н. Профориентация шқольников. М.1987г.
14. Түрікпенов Ж. Кәсіптік бағдар. Алматы, 1995
15. Вайсбург А.А. "Организация профориентационной работы шқолы",
1986г.
16. Демиденко В.К. "Мотивы выбора профессии шқольниками (Сов.пед-
ка), 1986, №6
17. Захаров Н.Н. Профориентация шқольников. 1988г.
18. Сазонов А.Д. "Профориентация учащихся" 1988г.
19. Барагина В.Д. "Представление о профессии и самооценка
профессионально значимых качеств у учащейся молодежи", "Вопросы
психологии", 1976 г.
20. Озганбаева Р.О. Профориентация учащихся о общеобразовательных
шқол в условиях рыночных отношений. Автореф.канд.,1995г.
21. Косов Б.Б. "Психологические проблемы трудового воспитания и
профориентаций", Вопросы психологии, 1984г.№ 6.
22. Болатов С.М. "Профессиональная ориентация молодежи на основе
комплексной психологичесқой оценки личности" 1991г.
23. Гурьянов С.Т. "Призвание и профессия", 1974г.
24. Елисеев О.П. "Конструктивная типология и психодиагностика
личности"
25. Ковалев В.И., Дружинин В.Н. "Мотивационная сфера личности и ее
динамика в процессе профессиональной подготовки"
26. Конопкин О.А. "Психологические механизмы регуляции
деятельности" М., 1980г.
27. Левнева С.Н. "Мир профессии", 1985г.
28. Муканов М.М. "Жас және педагогикалық психология"
29. Новиков А.М. "Процесс и методы формирование трудовых умений",
1986г.
30. Орлов А.Б. "Склонность и профессия", 1981 г.
31. Спэрд Юхан П. "Индивидуальность подростков и выбор профессии",
1988г.
32. Сазонов А.Д. "Профориентация учащихся" 1988г.
33. Сқаткин М.Н., Костяшкин Е.Г. "Трудовое воспитание и
профориентация шқольников", 1984г.
34. Фапапонова Э.А. "Психологические проблемы совершенствование
трудовой подготовки шқольников", Вопросы психологии, 1980г.
35. Ясюкова Л.А. "Взаймосвязь индивидуальных психологических
характеристик в структуре профессиональных способностей", Вопросы
психологии, 1990г.
36. Ярошенко В.В. "Шқола и профессиональное самоопределение
учащихся", 1983г.
37. Овчарова Р.В. Справочная книга шқольного психолога. М.1996г.
38. Орлов А.В. Склонность и профессия. М.198ІГ.
39. Чыбышева В.В. Психологические проблемы профориентации
шқольников. (Вопросы психологии, 1971г.№1)
40. Шадриков В.Д. Проблемы систеногенеза профессиональной
деятельности. М.,1982г.
шқольников", 1983г.
2. Климов Е.А. "Шқола... а дальше как", 1971г.
3. Климов Е.А. "Выбор профессии", 1987г.
4. Климов Е.А. "Как выбрать профессию", 1990г.
5. Самоукина Н.В. "Активизация шқольников профессиональным
самоопределение", 1990г.
6. Симоненко В.Д. "Профессиональная ориентация учащихся трудового
обучение", М., 1986г.
7. Климов Е.А. "Человек и профессия", 1976г.
8. Климов Е.А. "Путь к профессию", 1974г.
9. Павлютенко Е.М. "Формирование мотивов выбора профессии"
Киев, 1980г.
10. Агутов П.Р., Климов Е.А. "Проблемы психологического обеспечение
молодежи к труду и выбору профессий", "Вопросы психологии", 1984, №1.
11. Ч.истяков С.Н. "Основы профессиональной ориентации", 1983г.
12. Шавир П.А. "О некоторых методологических аспектах проблемы
профессионального самоопределение", 1974г.
13. Ч.истякова С.Н., Захарова Н.Н. Профориентация шқольников. М.1987г.
14. Түрікпенов Ж. Кәсіптік бағдар. Алматы, 1995
15. Вайсбург А.А. "Организация профориентационной работы шқолы",
1986г.
16. Демиденко В.К. "Мотивы выбора профессии шқольниками (Сов.пед-
ка), 1986, №6
17. Захаров Н.Н. Профориентация шқольников. 1988г.
18. Сазонов А.Д. "Профориентация учащихся" 1988г.
19. Барагина В.Д. "Представление о профессии и самооценка
профессионально значимых качеств у учащейся молодежи", "Вопросы
психологии", 1976 г.
20. Озганбаева Р.О. Профориентация учащихся о общеобразовательных
шқол в условиях рыночных отношений. Автореф.канд.,1995г.
21. Косов Б.Б. "Психологические проблемы трудового воспитания и
профориентаций", Вопросы психологии, 1984г.№ 6.
22. Болатов С.М. "Профессиональная ориентация молодежи на основе
комплексной психологичесқой оценки личности" 1991г.
23. Гурьянов С.Т. "Призвание и профессия", 1974г.
24. Елисеев О.П. "Конструктивная типология и психодиагностика
личности"
25. Ковалев В.И., Дружинин В.Н. "Мотивационная сфера личности и ее
динамика в процессе профессиональной подготовки"
26. Конопкин О.А. "Психологические механизмы регуляции
деятельности" М., 1980г.
27. Левнева С.Н. "Мир профессии", 1985г.
28. Муканов М.М. "Жас және педагогикалық психология"
29. Новиков А.М. "Процесс и методы формирование трудовых умений",
1986г.
30. Орлов А.Б. "Склонность и профессия", 1981 г.
31. Спэрд Юхан П. "Индивидуальность подростков и выбор профессии",
1988г.
32. Сазонов А.Д. "Профориентация учащихся" 1988г.
33. Сқаткин М.Н., Костяшкин Е.Г. "Трудовое воспитание и
профориентация шқольников", 1984г.
34. Фапапонова Э.А. "Психологические проблемы совершенствование
трудовой подготовки шқольников", Вопросы психологии, 1980г.
35. Ясюкова Л.А. "Взаймосвязь индивидуальных психологических
характеристик в структуре профессиональных способностей", Вопросы
психологии, 1990г.
36. Ярошенко В.В. "Шқола и профессиональное самоопределение
учащихся", 1983г.
37. Овчарова Р.В. Справочная книга шқольного психолога. М.1996г.
38. Орлов А.В. Склонность и профессия. М.198ІГ.
39. Чыбышева В.В. Психологические проблемы профориентации
шқольников. (Вопросы психологии, 1971г.№1)
40. Шадриков В.Д. Проблемы систеногенеза профессиональной
деятельности. М.,1982г.
Кәсіптік білім берудегі педагогикалық процестер
Оқушының саналы түрде мамандық тандауы - бұл көптеген факторлардың және
сол оқушының әлемге көзқарасының қалыптасуымен байланысты құрделі де ұзақ
процесс. Мұнда адамның болашақта кім болуын, қандай қоғамдық топта болуын,
қайда және кімдермен жұмыс істейтінін және өмір сүрудің қай стилін таңдауын
т.с.с айқындайды. Оқушылардың кәсіби жарамдылығы, медициналық, білімдік,
әлеуметтік саяси және психологиялық іріктеу жүргізумен бағаланады.
Психологиялық іріктеу нақты бір кәсіп пен мамандық талаптарымен
анықталатын жеке адамның психологиялық қасиеттер жиынтығының даму деңгейін,
жағдайын анықтауға бағытталған. Яғни жоғары сынып оқушысы мектептегі соңғы
жылдарда өзінің болашақта кім болатындығын, қандай мамандықты таңдап
алатындығын саналы түрде ой елегінен өткізе бастайды. Ол тек өзіне ұнаған
мамандықтың иесі болуды ғана ойламай, сонымен қатар өз мүмкіндігіне көңіл
бөлуі тиіс.
Мамандықты таңдап алу дегеніміз - өзіне ұнаған мамандықтың оқуына түсу
емес, ол адамның мүмкіндіктеріне байланысты, яғни адамның таңдап алған
мамандығының талаптары на кейбір қасиеттері мен мүмкіндіктері, мектептегі
үлгерімі, денсаулығы, мінез-ерекшеліктері, ойлау және таным ерекшеліктері
сәйкес келуі. Бұл жерде кәсіби жарамдылықтың рөлі ерекше. Яғни әр
мамандықтың адамға қоятын талаптары алуан түрлі. Оқушының мамандықты өз
мүмкіндігіне сай дұрыс таңдап алуы қоғам үшін де, өзі үшін де тиімді.
Себебі, өзің таңдап алған мамандығыңа деген қызығушылығың немесе сол
мамандыққа шын ықыласың, сонымен бірге сол жұмысты қоғамның көңілінен
шығатындай етіп орындасаң, бәрі де ойдағыдай болуы тиіс.
Зерттеу жұмысының өзектілігі- оқушылардың мамандықты дұрыс таңдауы
өмірдегі негізгі мәселелердің бірі болғандықтан жас адамның өзін-өзі
бекітуінің негізі және өмірдегі ең басты шешімнің бірі екендігімен
сипатталады.
Зерттеу жұмысының мақсаты - жоғары сынып оқушыларының мамандық
таңдауының психологиялық ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеу жұмысының болжамы - жоғарғы сынып оқушыларына кәсіби бағдар
беру жүйесімен олардың мамандық таңдауы арасында өзара тығыз байланыс бар.
Мамандық таңдауда оқушыға жол көрсететін бірінші ата-ана, екінші ұзтаз
болып табылады. Ата-аналар өз балаларының икемділігі мен мүмкіндіктерін
ажыратуында және өмірдегі еңбек жолын анықтауында негізгі рөл атқарады.
Болжам –Егер жоғарғы сынып оқушыларына маманыққа бағыт-бағдар беру
жұмысы жүйелі әрі дұрыс жүргізілсе, онда жеке басының үйлесімді дамуы үшін
өмірлік мәні бар, сондай-ақ қоғамға, өзіне, өзгелерге пайдалы әрі нәтижесі
өзін қанағаттаныратын мамандықтың иесі болуы мүмкін.
I. КӘСІПТІК БАҒДАР БЕРУ МЕН МАМАНДЫҚ ТАҢДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1. Жоғары сынып оқушыларының өмірлік жоспарлары мен кәсіптік
бағдарларының қалыптасуы
Жоғары сынып оқушыларына тән басты ерекшелік - бұл олардың өмірлік
жоспарларының қалыптасуы. Бұл бір жағынан мақсаттардың тиянақтылығының,
қорытылу нәтижесінде өмірлік жоспарлар туындап, олар өздеріне жеке тұлға,
иерархизациялардың бағалы бағдарламасының тиянақты ядросын орнығуын
келтіреді. Олар өздеріне жеке ұмтылыстарды бағындырады. Екінші жағынан
мақсаттардың нақтылану мен даралану процестері жүріп жатады. өмірлік жоспар
- бір мезгілдегі әлеуметтік және этикалық құбылыс.
Кім болам? (кәсіптік сананың қалыптасуы) және қандай болу? (моралдык
сананың қалыптасуы) сұрақтары жасөспірімдік өркендеу кезеңінің әуелінде
ешқандай айырмасыз болады. Қай жер болса, сол жерде жасөспірімдер
(бозбалалар) өмірлік жоспарларымыз деп беймәлімдеу белгілер мен армандарды
атайды. Алайда бұл нәрселер олардың практикалық қызметтерімен еш
қабыспайды. Өмірлік жоспар, өзінің тура мағынасында, тек ой-толғауларының
соңғы нәтижесінде ғана емес, сонымен бірге оған жетудің әдісі, яғни адамның
жүріп өтуге мақсатты жолы және объективті, субъективті ресурстар, олар өз
кезегінде активті де таңдану - қанағаттану түрінде.
Өмірлік жоспар - бұл іс-әрекеттің жоспары, сондықтан оны бірінші
кезекте кәсіптік таңдаумен ұштастырады. Жасөспірімдер мен бозбалалар үшін
кәсіптік таңдау көбінесе моралдық проблема болып келеді. Кәсіптік
таңдаудағы біздің басшылыққа алатын ең басты нәрсеміз ол өзімізді
жетілдіруіміз және адамзаттың игіліктері. Кәсіптік таңдау адам баласын
өзінше анықтайды. Ол өзіне іс-әрекет етудің белгілі бір сферасына
араласады, яғни ол онда өзінің күш-жігері мен әдістерін жүзеге асырады. Бұл
сонымен бірге басқа да толып жатқан іс-әрекет пен қызметтерден бас тарту
болып есептелінеді және де бұл жеңіл болып көрінгенімен жауапкершілікті өзі
шектеуді таңдау оңай емес. Кәсіп жөнінде өзін-өзі анықтау бүгін көп жақты,
көп баспалдақты процесс. Оны психологияда әртүрлі көзқараста қарастырады
1.
Біріншіден, талаптардың жиынтығы ретінде, онда қоғам қалыптасып келе
жатқан тұлғаның алдына қояды, яғни белгілі бір уақыт аралығында осы тұлға
оны байсалдылықпен шешуге тиісті.
Екіншіден, шешімдер қабылдау процессі ретінде, оның көмегімен
индивидуалды өзінің басым бағалау және қабілеттерінің балансын
қалыптастырады және оны саралайды, екінші жағынан қоғамдык еңбек бөлісу
жүйесінің қажеттілігіне орналасады.
Үшіншіден, өмірдің жеке стилін қалыптастыру. Мұның құрамдас бөлігі
ретінде кәсіптік қызметі. Бұл үш тәсіл жұмыстың әр түрлі жақтарын басым
көрсетеді (бірінші қоғамдық сұрақтардан туындайды, үшінші жеке
тұлғаның қасиеттерінен, екінші - екеуінің келісімдерінің
жолдарын іздейді). Бірақ сонымен бірге өзара толықтырушылар болып
есептелінеді (бірінші басым әлеуметтік, екінші әлеуметтік, психологиялық,
үшінші -дифференциалды психологиялық).
Жас дамуының психологиялык, кәсіптік бойынша өзін-өзі анықтауы бірнеше
этаптарға бөлінеді. Олар әрине мезгілі жөнінен әр түрлі болады.
Бірінші кезең - балалар ойыны, мұнда бала өзіне әртүрлі мамандық
рөлдерін ойнайды және сол мақсатта өзін баулап көреді.
Екінші кезең - жеткіншектердің фантазиясы, мұнда ол өзін әр түрлі
сүйкімді мамандық иесі ретінде армандайды.
Үшінші кезең - жеткіншектік кезең мен бозбалалықтың басым бөлігін
қамтиды - бұл алдын-ала мамандық таңдау. Әр түрлі іс-әрекет түрлері
сортталып бағаланады. Алдымен жеткіншектің көзімен тарихи романдарды
сүйемін, сондықтан тарихшы болатын шығармын, соңынан оның қабілетіне орай
(менде математика жақсы жүреді, мүмкін сонымен айналыссам ше) ақырында оның
бағалау жүйесіне байланысты! Менің ауруларға көмектескім келеді, дәрігер
болармын: көп табыс тапқым келеді.
Төртінші кезең - практикалық шешім қабылдау, мамандық таңдау. Өзіне екі
бас құраушы кіреді. Болашақ еңбектің мамандық дәрежесін анықтау, оған
қажетті дайындықтың көлемі мен мезгілін анықтау, тиянақты мамандықты
таңдау. Былайша айтқанда бұл екі таңдаудың мезгілі әртүрлі болуы мүмкін
2.
Қыздар алдымен іс-әрекеттің белгілі аумағын қамтуы мүмкін. (медицинамен
айналысқым келеді) сонан соң барып оның кәсіби дәрежесін анықтайды, дәрігер
болу керек пе? фельдшер ме?, медбике ме, әлде санитарка ма? немесе
керісінше - алдымен дәрежесін белгілеу, сонан соң мамандық (жоғары оқу
орнына түсемін, бірақ әлі қайсысына екенін білмеймін). Әлеуметтік
зерттеулерге қарағанда екі жол өте көп сияқты: жоғарғы оқу орнына түсуге
бағытталу, тиісті мамандық таңдауға қарағанда ерте қалыптасады.
Мамандық таңдау көп баспалдақтылықпен ерекшеленеді. Тоғызыншы сыныптың
соңына қарай оқушылар әрі қарай оныншы класс оқу керек пе? жоқ ПТУ-ға,
қолледждерге түсу керек пе? - деп ойланады. Бұл жылдары көп балалар оқуды
табыс табумен ұштастырғысы келеді 3. Қызығушылығына, қабілетіне бағалау
бағдарынан басқа шешім кабылдауға өзінің объективті мүмкіндіктерін бағалау
маңызды - отбасының материалды жағдайы оқу дайындығының мүмкіндігі,
денсаулық жағдайы және т.б. кәсіптік білім алуды немесе жұмысты таңдағандар
тез арада әлеуметтік таңдауы кәсіби тандаумен алмастырады, қайда түсу
керек, не істеу керек.
Кәсіптік таңдау мектеп оқушыларына екі информация болатындығын
көрсетеді. Кәсіптер әлемі туралы: өзі туралы, өзінің қабілеттері мен
қызығулары. Мұның екеуі де ең жоғарғы класс оқушыларына жетпейді. Көп
жылдық еңбегін нәтижелей келе Е.А Климов былай деп жазады. "17 жаста
кәсіптер әлеміне қатынас қызығушылық тәжірибе арқылы
қалыптасады: ата-аналарына, таныстарынан, достарынан, құрдастарынан,
кітаптардан, кинофильмдерден, телехабардан алынған білімдер"2.
Білгілі бір кәсіптің маңыздылығы, қоғамдық пікір оның жалпылығымен
қарсы байланыста болады. Жұмысшыларға қарағанда Е.А Климов мұны екі айналы
пирамида есебінде бейнелейді: біріншісі -қоғамның кадрларға деген
қажеттілігі, екіншісі – (төңкерілгені) жастар үшін қызғылықтылығы.
Қызғылықтылығы артық деп есептелінетін кәсіптерге үміткерлер көп болады.
Бірақ қажеттіліктердің саны аз болады. Сондықтан олардың басқа іспен
айналысуымен тура келеді. Бұл кездері қоғамның қажеттілігі мен кәсіптік
бағдардың айырмасы жастар арасында біршама азайды.
Кәсіптік таңдау мен өмірлік жоспарлардың орындалуы әлеуметтік
жағдайларға, оның ата-аналарының білім деңгейіне байланысты. Ата-аналарының
білім деңгейі жоғары болған сайын олардың балалары да оқуын жалғастыруы көп
болады және ол жоспарлар жүзеге асады.
Бозбалалардың өмірлік жоспарларын жүзеге асыруы қыздармен салыстырғанда
көпшілік жағдайда басым болып келеді 3.
Кәсіби бағдарлау тек әлеуметтік қана емес, сонымен бірге ол
психологиялық та мәселе. Бірінші тәсіл тұрақтылық пен жеке қасиеттердің
тәжірибелік өзгермейтіндігінен туындайды. Оларға іс-әрекеттің тәсілі мен
үлгермей тікелей байланысты: бұл жерде адамды іріктеу мен саралау жұмысқа
байланысты, екінші жағынан - жұмыс таңдау, сол адамның жеке қасиеттеріне
байланысты. Екінші тәсіл қабілеттілікті бағытталған қалыптастыру идеясы
арқылы туындайды, мұнда әр адамда мүмкіндігінше кейбір сол жұмысқа қажеттік
қасиеттерді қалыптастыруға болады деп есептейді . Бұл екі тәсіл әр түрлі
аталынуы мүмкін, бірақ оларда бірегей „әдіснамалық кемістік бар. Ол жеке
және еңбек кызметі бір-біріне байланыссыз әрі қарама-қарсы нәрселер ретінде
қаралады. Олардың бірі екіншісін өзіне сөзсіз бағындырады. Дегенмен
психологияда қабылданған сана мен іс-әрекеттің бірлігі принципімен
туындайтын үшінші мүмкіндік бар. Е.А.Климовтың топшылауы бойынша бұлар
мынадай тұжырымдамаға негізделеді:
І.Тұрақты, тәжірибелік қайта тәрбиелеуге болмайтын жеке психологиялық
қасиеттердің болатындығы танылады. Қызметтің табысты болуына тікелей
байланысты.
2.Тәсілдері бөлек, бірақ (қасиеттер, қызмет) соңғы пайдасы (еңбектің
өнімділігі) бірдей қасиеттер қызметтің табысты болуына байланысты.
З.Қажетті қасиеттерді қалыптастыруда жеке тұлғаның өзіндік ерекшелігін,
ішкі даму жағдайларын ескере отырып құру дұрыс. Кәсіп таңдауда кәсіби ақыл-
кеңестің маңызы ерекше. Бұл тиянақты дайындықты керек ететін қиын жұмыс.
Жоғары кластардың басым көпшілік бөлігі кәсіп таңдауда стихиясы түрде
келеді 4.
Кәсіби өзін-өзі анықтаудың байсалды факторлары - жас шамасы, жас
адамның ақпарат дәрежесі, оның килігу дәрежесі. Кәсіп таңдау біз көріп
отырғандай өте-мөте қиын және ұзақ процесс. Бұл жерде мәселе тек оның
ұзақтығына емес, оның кезеңдерінің бірінен соң бірінің келуінде. Мұнда екі
түрлі қауіп бар. Бірі - жоғарғы сыныптың кәсіби өзін-өзі анықтауының
созылып кетуі мен кейінге қалдыра беруі қандай да болмасын болмашы
кызығушылығының жоқтығынан. Бұл тоқтау жалпы дамуының төмендігінен, тәртібі
мен өзін-өзі алып жүруінің нашарлығынан байланыстырады. Мұны былай түсінуге
болады, кәсіби өзін-өзі анықтау -үлкеюдің, өзін-өзі сыйлаудың, өзіндік "МЕН-
ін" қалыптасуының басты компоненттерінің бірі.
Кәсіп таңдау белгілі бір дәрежеде жеке тұлғаның өмірден бір зат алуы,
оған килігуін танытады. Ол өзінің объективті мүмкіншіліктерін (балалық
шағында музыкаға үйренбеген кісіге, әлбетте, консерваторияға түсу қиын)
және өзінің қабілетін бағалауды жинайды. Сонымен бірге оған субъектінің өзі
түсінбеуі мүмкін. Кәсіптік талаптар әсер етеді. 15-17 жастағы бозбалалар
мен қызбалалардың келіспеушілігі әрқашанда артықтау. Бұл дұрыс керек болса
пайдалы, себебі жас адамды өсуге және қиындықтарды жеңе білуге тәрбиелейді.
Жастарды еңбекке дайындау мен кәсіп таңдау маңызды мемлекеттік іс. Жалпы
тәрбие мен еңбек тәрбиесінің бірлігінің маңызды екендігі даусыз 5.
Мектеп оқушылары қоғамдық пайдалы еңбекке тартылуы тиіс. Әрине олардың
жас ерекшеліктері ескерілуі керек. Тоғызыншы сынып оқушыларының әрі қарай
оқуын қайда жалғастыруы арнайы және кәсіби дайындықты қайдан алу жан-жақты
түсіндіріледі. Мектепте еңбекке үйрету үшін арнайы бөлінген сағаттың екі
есе арттырылуы, мектеп шеберханалары мен оқу-өндіріс бригадаларында, жазғы
еңбек лагерінде болуы, кәсіп таңдаудағы, еңбек негіздерін танудағы сатылар.
Кәсіптік-техникалық, арнайы орта оқу орындары мен оныншы кластарды
толықтырулар мен кешенді қамтамасыз етуге жылдық және перспективалық
жоспарларға сәйкес жалпы мемлекеттік мүдделер ескеріле келе кәсіби дамуында
мамандарға деген сұранымы бар жергілікті ерекшеліктер ескеріліп және
оқушылардың өз еркімен оқу орнын таңдауы арқасында жүргізіледі 9.
Кәсіби бағдар - жеке тұлғаның әлеуметтік өзін-өзі анықтауының бір
құрамддас бөлігі. Егер де ол әлеуметтік имандылық толған мен өмір сүрудің
қажеттілігі туралы ой-толғаныс пен әркімнің өзіндік "МЕН"-і ұштасып қабысып
жататын болса ғана, кәсіп таңдаудың тек сонда ғана берекесі болады.
Болашақ мамандыққа қатынас жасөспірімдік шақта болашақ туралы балалық
балғын армандардың өз мүмкіндіктері мен өмірдің себеп-салдарымен ауысатын
өмірдің кезеңі. Олар өз ниеттерін тәжірибелік іс-қимылға ұштастыруға
құштар.
Алайда мұнда қимыл жеткіншектердің барлығына бірдей тән емес,
кейбіреулері осы шақпен өмір сүреді, болашақ кәсібі туралы ойланбайды.
Белгілі бір кәсіпке қызығушылықты әр түрлі кітаптар, адамдар, теледидар,
экскурсиялар оятуы мүмкін.
1.2.Оқушыларға кәсіби бағдар беру жүйесін ұйымдастырудың
психологиялық негіздері
Қазақстандағы білім беру жүйесін реформалаудың ең басты міндеті балаға
өмірде керек болатын білім беру, оны алдын-ала белгілі бір мамандыққа дұрыс
икемдеп даярлау. Оқушының ел ертеңі үшін нағыз азамат болып тәрбиеленіп
шығуы үшін мектептердегі қоғамдық пайдалы еңбектің маңызы зор. Кейбір
мектептердегі шағын цехтар өнім шығарумен айналысып, өткізіп табыс табуда.
Осыған орай мектеп жасындағы балалардың еңбекке араласуы жасына қарап
анықталып, арнайы бағдарлар жасауды, еңбек сабақтарын да көбейтуді керек
етеді. Мектеп тек қана орта білім беру емес, сонымен қатар жасөспірімдерге
арнайы еңбек дағдыларын үйретіп, кәсіптік даярлықтан өткізу керек деген
идея реформалардың негізі болып отыр.
Республикамызда оқушыларға кәсіптік бағдар беру күрделі әлеуметтік-
психологиялық жүйе болып табылады. Ол халық шаруашылығының дамуына техника
мен өнеркәсіптің өркендеуіне, жас кадрлардың даярлығына тұрақты көңіл
бөлуді талап етеді. Жалпы білім мен кәсіптік білім беретін мектептердің
реформасы жас жеткіншектердің еңбекке саналы араласуына, біртұтас еңбек
политехникалық оқу жөніндегі принциптердің жүргізілуіне, оқушылардың
пайдалы қоғамдық еңбекке сүйіспеншілігін арттыруға, олардың дүниетанымын
кеңейтуге бағытталған.
Кәсіптік бағдар - бір-бірімен тығыз байланысты салалардан тұратын
біртұтас жүйе. Атап айтсақ олар кәсіптік ағарту іс-әрекетінің саласында
оқушылардың ынтасын, икемділігін, талабын байқап, әрі қарай дамыту кәсіптік
ақыл-кеңес, кәсіптік таңдау кәсіптік бейімделуді білдіреді 14.
а) Кәсіптік ағарту - оқушылардың әлеуметтік-экономикалық,
психологиялық, физиологиялық ерекшеліктері бар түрлі мамандықтар
туралы білім жиынтығы. Сол кәсіптің біреуін дұрыс таңдауға жағдай
жасау; оқушылардың кәсіби және қоғамдық қызметтерге деген көзқарасын
дұрыс тәрбиелеу техникалық-физиологиялық мүмкіндіктерін
және
қоғамның әлеуметтік-экономикалық қажеттілігін дұрыс
түсінуін
қарастыру. Оқушыларға кәсіптік бағдар беруде, олардың әр
саладағы
кәсіптік қызметке қызығуы мен бейімделуінің сәйкес келуі үлкен орын
алады.
ә) Оқушылардың жеке басын зерттеу, жеке кісіге әсер ету психологиялық
ерекшеліктеріне қарай жүргізіледі. Балалардың мақсаты, ой-өрісі, мұраты
пәндерді сапалы оқытуға әсерін тигізеді. Оқушылардың мамандық әлемімен,
техника негізімен және өндіріс технологиясымен танысуы олардың қызығуына
бейімділігіне белгілі бір жұмысқа ынталануына көмектеседі.
б) Кәсіптік ақыл-кеңес беру арқылы оқушылардың өздеріне
тән
ерекшеліктерін таңдаған кәсіптерінің талаптарына баса назар аударады. Бұл
төмендегідей формада өткізіледі: диагностикалық
ақыл-кеңес
оқушылардың жеке басын зерттеуге, оның қызығуына, қабілетіне сәйкес
және соған жақын мамандықты таңдауға бағытталған.
Анықтама: Ақыл-кеңесте оқушыларды жұмысқа орналастыру, оқуға немесе
жұмысқа қабылдау түрлі мамандықты игеру мүмкіндігі дайындық мерзімі еңбек
ақы төлеу жүйесі, кәсіптік біліктілікті арттыру жолы
хабарланады. Қалыптастырушы ақыл-кеңес оқушылардың мамандық таңдауына
басқаруды көздейді. Ол уақытқа созылуы мүмкін және оқушылардың кәсіптік
таңдауға қатынассыз өзгеруіне байланысты болады.
Дәрігерлік кәсіптік ақыл-кеңес оқушылардың денсаулығын, оның
психологиялық физиологиялық құрылымын таңдаған мамандыққа сәйкес келуін
анықтауға бағытталған: оқушыны басқа мамандыққа үгіттеу немесе таңдаған
мамандығына жақын психологиялық, физиологиялық көрсеткішін анықтайды.
Мамандық туралы кеңес беруден бұрын бастауыш сыныптардан бастап бірнеше
жылдар бойы оқушы ерекшеліктерін зерттеу қажет. Ол үшін оқушы және оның
отбасы туралы жалпы мәліметтер, оқушының таңдайтын мамандығына сәйкес
дәрігерлік мінездемесі, оқу үлгерімі, белгілі бір пәндерге қабілеттілігі,
оқу және мамандық таңдау себептері, оқудан тыс уақыттан әрекеттерін
қадағалау мен бақылау туралы мәліметтер болуы керек 26.
Кәсіптік бағдардың келесі кезеңдерінде мамандық таңдау, зерттеу, түрлі
анкеталар бойынша жүргізіледі; өзін-өзі бағалау анкетасы ата-аналар үшін
анкета, бейімділік картасы, оқушылардың белгілі бір мамандыққа қызығуы мен
қабілеті жөнінде сынып жетекшілерінен алынған мәліметтер. Бұл мәліметтер әр
оқу жылына сәйкес бөлініп, арнайы бланкілерге толтырылады. Оқушылардың
кәсіптік қабілеттерін бағалауда мұғалімдер едәуір қиналады. Себебі, ол бір
жағынан мамандық таңдауды адамның психологиялық қасиеттеріне қойылатын
талаптарды білуді, екінші жағынан мамандық тандаушының жеке қабілеттерін
зерттеуді қажет ететін.
Мамандық туралы кеңес берудің келесі сатысы - жиналған мәліметтермен
танысу және талдау жасау. Бұл жауапты кезеңде талдаудың тереңдігі мен жан-
жақтылығы консультанттың алдын-ала қоятын сұрақтың нақтылығына, сапасына
тікелей әсер етеді. Оқушы туралы консультант жалпы мәліметтермен танысады,
оның қабілеттерімен салыстырып оқушының болашақ. мамандық таңдау бағыты
туралы пікір айтады. Сонан соң арнайы құрастырылған әдіс бойынша жекеше
диагностикалық әңгіме өткізіледі. Онда жоғары сынып оқушыларының таңдаған
мамандығына даярлық деңгейін талқылап, оның сол мамандық жөнінде ақпар
жинауының керекті қабілеттері мен икемділігін дамытудың үйірмелерге
факультеттерге, өнімді еңбекке қалыптасудың бағдарламасы белгіленеді 27.
Жеке әңгімеде жасөспірімнің белгіленген бағдарламаны іске асыру жолында
кездесетін қиындықтарды анықтаудың мәні зор. Әңгімелесу кезінде оқушының өз
бетінше даярлану түрлері мен жолдары оның қоғамдық маңызына, болашақта
атқаратын әлеуметтік рөліне аса көңіл бөлген дұрыс. Әңгіме үстінде оқушы
өзі таңдаған мамандықтың профессиограммасымен жұмыс істейді. Бұл оған өз
күшін объективті бағалауға, мақсатына жету үшін бойындағы резервтерді
анықтауға мүмкіндік береді. Әңгіме аяқталған соң оқушы туралы
мәліметтер
қортылып, оған таңдаған кәсіптік бағыт пен жетілдіру жолдары туралы ұсыныс
беріледі. Бұл жұмыста жоғары нәтижелерге жету үшін әр оқушыға жеке әсер ету
әдісі белгіленеді және олардың негізгі мектеп пен сыныптың кәсіптік бағдары
туралы жоспарларына тиісті өзгерістер енгізіледі.
Жалпы және жеке оқушылармен жүргізілетін келесі оқу жылдарына арналған
жұмыстардың мазмұндары анықталады. Мектеп Зерттеушілерге кәсіптік бағдар
жөніндегі қабілеттері туралы өткен оқу жылдары бойы жинақталған мәліметтер
ескеріліп ұсыныс мінездеме беріледі. Сонымен көптеген дұрыс жолға қойылған
кәсіптік консультация беру жұмысы барлық педагогикалық ұжымның жаппай күш
жұмылдыруын талап етеді және жасөспірімдердің мамандық таңдауының баға
жетпес реттеуші рөлін атқарады.
в) Кәсіптік таңдау. Ол мектептен тыс, арнайы лабараторияда және
таңдаған мамандығының өзіне тән еңбек жағдайына
байланысты
жүргізіледі. Кәсіптік таңдаудың мақсаты - адамның белгілі бір еңбекке
жарамдылығын анықтау кәсіптік таңдау кәсіптік бағдардың негізгі бір
бөлігі болып саналады.
г) Кәсіптік бейімделу жас адамның өндіріске жаңа әлеуметтік ортаға
еңбек жолдарынан және бір мамандық ерекшелігіне белсенді араласуы 30.
Кәсіби бағдарды басқарудың функциялары. Кәсіби бағдардың негізгі
басқару функцияларына мыналар жатады: жоспарлау, ұйымдастыру, үйлестіру,
ақпаратты қызмет, кәсіби басқарудың өзіндік функциясына диагностикалық
тәрбиелеуші, дамытушы, түзетуші, сенімді кызметтерді жатқызуға болады.
Жоспарлауға басқарудың ықпал ету мақсаттарын шешімін қабылдау, оның
кезеңдерін іске асыруды анықтау, қажетті қорлар орындаушылары мен орындау
мерзімі кіреді. Ұйымдастыру функциясы басқарудың объектісі мен
субъектісінің құрамын анықтайды. Олардың өзара қарым-қатынастары іс-
әркеттерін жүзеге асыруды талап етеді. Түзету функциясы бұған оқушылардың
кәсіби бағыт таңдау кезінде олардың шешімдерінің оң тиімді нәтижеге қол
жеткізу үшін басқару орындарының іс-әрекетін реттеу, түзету және белсенді
көшу жатады.
Кәсіби бағдар жұмысының жоспарларын орындау сәтіндегі талап пен
қалыптасушылықты анықтап отыратын басқару жүйесінің нәтижелерін есепке алу
мен таңдау жасау, бақылау функциясына жатады. Ақпаратта қызмет басқарудың
объектісі мен субъектісі арасында белгілі ақпарат болуын қамтамасыз етеді.
Кәсіби бағдар кезеңінің ішкі және сыртқы жағдайы тура. Кәсіби бағдарды
басқарудың бағдарламасы мақсатты әдістің тиімділігі, содан мақсатты
анықтауды, дәлелдікті жоспарланған шаралардан ұзақ мерзімділігін
стратегиялық және практикалық міндеттердің шешуін оқушыларға кәсіби бағдар
беруші дамыту арқылы ғана іске асады.
Бірінші кезең жеке адамға қоғамдық ұйымдастыру әлеуметтік жағдайдың
әсерімен болатын өз мақсатын белсенді түрде іздеу кезеңі. Екінші кезең -
өміріндегі өз орнын таңдау және мақсатын толық, терең түсінуі. Үшінші кезең
- бұл өмірлік құндылықтарды жеке адамның жүзеге асыру кезеңі 16.
Мамандық таңдауға ықпал ететін күштер нәтижесі. Сонда ғана тиімді
болады. Егер олар жеке адамның барлық жағын қамтып отырса жас
жеткіншектердің мамандық таңдауы мамандық таңдау процессі бұл адам баласы
өзінің кәсіби бағдар іс-әрекетінің субъектісі ретінде танығанда ғана
анықтайды.
Оқушының мамандық таңдауы табысты аяқталуы үшін оған кәсіби шарттың
қажетті болуы шарт. Кәсіби шарттар дегеніміз - сол тандаған мамандығына
орай психикалық, физиологиялық және физикалық түрдегі әзірліктің бар болуы
және сол мамандық талап ететін қабілеттерге икемділік таныту.
Мамандық таңдау процесіне кәсіби сана-сезім көп әсер етеді; жеке
адамның өз мақсаттарына ұстаған идеясына сәйкестендіру мен ойлаған
құндылықтарының өз мүмкіндіктерімен сайма-сай келеді. Жоғарғы мектеп
жасындағылар үшін жетекші іс-әрекет дегеніміз - бұл оқу, білім алу. өйткені
ол өз күшін болашақта болатын мамандығына қажетті пәндер мен білімге көп
көңіл бөле отырып жұмсайды. Оқушылардың барлық іс-әрекеттері өзара
байланысты және ұйымдасқан психологиялық ықпал жасаса, оқушы өз мамандығын
таңдау жолында кездесетін қарама-қайшылықтарды шешуге болады. Оқушы
жастардың кәсіби бағдар таңдауына тиімді басшылық жасау үшін белгілі бір
көрсеткіштерді негіз етіп алу қажет. Олар:
* Оқушының хабар алуы, таңдаған мамандыққа оқып-үйрету үшін оқу
орындарын білуі, оның кәсіптік мазмұнын білуі, елдің экономикасына
сай ақпар бойынша мамандарға сұраныстың болуы.
* Кәсіби қызығушылык бойынша мамандық тандауы.
* Кәсіптік тандауда оқушының қоғамдық маңызы зор мемлекетке
керекті мамандықты таңдауы.
* Белгілі бір кәсіпке арнайы қабілеттердің бар болуы (өнерге, спортқа).
* Таңдаған мамандық бойынша еңбек тәжірибесі
(үйірме,
факультативтік пәндер тобына қатысуы).
* Кәсіптік ойынға қатысуы.
* Кәсіптің икемділіктің нақты дәрежесі.
* Денсаулық жағдайы, дәрігердің көрсетуінше кәсіпке жарамдылық 19.
Оқушылардың кәсіпті таңдауы әр сатысы арқылы көрінеді. Осы себепті
бағдардың психологиясын, мәнін білу, жеткіншектердің психологиясын және жас
ерекшеліктерін игере отырып, оның даму сатыларын анықтауға мүмкіндік
береді. Оқушыларда кәсіби таңдаудың қалыптасуының негізгі - кәсіби бағдар
жұмысының басты саласы болып саналады.
Е.А.Климов оқушыларды кәсіптік ерекшеліктерімен таныстыру кезінде
мынадай негізгі схеманы қолдану керек екендігі туралы кеңес береді 8,
39бет. Ең алдымен кәсіптің жалпы ерекшеліктерінен бастаған жөн. Оның
қоғамдық-экономикалық маңызын тарихи мамандықтарға бөлуін ашық
түсіндіріп мұндай мамандықтың қандай кәсіпорындарда немесе мекемелерде бар
екенін айту керек. Мәселелердің екінші бір негізгісі еңбек барысын суреттеу
болады. Мұндай жұмыстың негізгі әдістері, операциялары, жұмыс орны,
қолданатын материалдар мен техникалық құралдар, олардың жемісі
құрастырылады. Үшінші жұмыстың ұйымдастырушылық жағымен байланысты. Еңбек
ерекшеліктерінің төртінші тобы біздің пікірімізше өте маңызды. Бұл жерде
жұмысшыға, оған қойылатын талаптар туралы сөз болады. Оған мамандықты
игеруге қабілеттер және басқа да жекелеген қасиеттер жатады. Қарастыруға
тиіс сұрақтардың бесінші бөлігі - еңбек шарттары. Сұрақтардың алтыншы тобын
дайындық құрайды. Оған жалпы және арнаулы білім талаптары, мамандықты игеру
жолдары, жеке білімін кайта жетілдіру мүмкіндіктерін құрайды. Озғанбаева
жастардың мамандық таңдау барысында кездесетін таңдаудың бес кезеңін бөліп
көрсетті20.
Бірінші кезең жасөспірім сегізінші сыныпты аяқтаған соң туындайды. Бұл
кезде жасөспірімде қандайда бір арнаулы орта оқу орнына бару (қолледж)
немесе жалпы білім беретін мектепті жалғастыру барысында таңдау қажеттілігі
шығады.
Екінші таңдау оқиғасы - орта мектепті аяқтаған соң болады.
Үшінші кезең - мамандықты анықтау болып табылады (мамандық өте кең
мағыналы ұғым оған бірнеше арнаулы мамандықтар енеді: Мысалға, заңгер,
адвоқат, прокурор, нотариус, сот бола алады).
Төртінші кезең - арнаулы мамандық таңдау.
Бесінші - нақты жұмыс орнын таңдау.
Б.Косов мамандық таңдаудың төрт кезеңін көрсетеді 21.
1. Әртүрлі мамандықтағы адамдарды бейнелейтін балалар ойыны.
1. Бұл өтпелі кезеңде балалар арманнан туындайтын
керемет
мамандықтарды бейнелейтін фантазия. Бүкіл өтпелі кезең
мен
бозбалалық кездің бір бөлігін қамтиды. Осы кезеңде әртүрлі іс-әрекет
түрлері өздерінің мүмкіндіктеріне қарай және құндылықтарына сай
жинақталады, бағаланады.
2. Нақты мамандық таңдау жүзеге асады.
Бұл кезең екі бөлімнен тұрады. Болашақ жұмыстың деңгейі қандай және
нақты мамандықты таңдау. Социологтың зерттеулері бойынша бірінші болып
білім деңгейі анықталады, кейін нақты мамандық таңдалады. Кәсіп тандауда
зерттеушілердің айтуынша, таңдау кезінде негізгі қиындатушы факторлардың
бірі кәсіптің көптүрлілігі және оқушылардың кәсіп талаптарын жеке түсінбеуі
болып табылады.
Жоғарыда көрсеткеніміздей қазіргі замандағы техникалық прогресс
жағдайында мамандық саны ондап, мыңдап жетеді. Бұл жерде дұрыс бағдар алу
өте қиын. Сондықтан әртүрлі мамандықтарға оқушылардың қатынасын олардың
мәртебесін, тартымдылығын әрдайым ашып көрсету қажет мамандыққа жарамдылық
- бұл адамдардың белгілі бір жұмысына сәйкес келуі.
Кәсіби бағдар беру жүйесінде әлеуметтік және психологиялык фактордың
ықпалы зор болып табылады. Әлеуметтік жағдайлардың негізгі
фактордың сыртқы объективті факторды (мекен-жайы, мектептің
орналасуы, ата-анасының қызметі мен мамандығы, мектептегі кәсіптік
бағдар ерекшеліктері) жатқызуға болады.
Бұл сыртқы факторлардың әсері субъективті ішкі себептер: табиғи
қасиеттері (жасы, жынысы, темпераменті, қабілеті) оқушылардың тұлғалық
индивидуальды касиеттері және құндылық бағдары арқылы өзгертіліп, сондықтан
да кәсіби бағдар жүйесінің психологиялық негізі ішкі алғы шарттардың жай
тең әсерлері түрінде емес, субъектінің сыртқы әлемімен үздіксіз қарым-
қатынас процесінде қалыптасады және ол жеке адам дамуынан бөлінбейтін
күрделі де ұзақ процесс болып табылады.
Кәсіби бағдар беру жүйесі оны сыртқы факторлармен байланыстыратын
субъект іс-әрекетінің пайда болуы, ұлғаюы тереңдеуімен байланысты. Сонымен
қатар кәсіби айкындаудың өзі сол әрекетті бағыттайтын, күштейтін, түзейтін,
оны өзгертетін яғни оның өту сипатын функционалды түрде айқындайтын
компонентті ретінде қарастырылады. Мектептегі жоғарғы класс оқушыларының
кәсіби бағдар беру жүйесін ұйымдастырғанда жоғарыда айтылған жеке адамның
индивидуальды ерекшеліктерімен санасып отыру қажеттігі басым болады.
Мектептегі кәсіби бағдар беру жүйесінің жеке тұлғалық маңызы алғы
шарттарының барысын негізгі екі топқа жинақтауға болады 23.
Бірінші топқа мамандық таңдау мәселесін ойдағыдай шешуді қамтамасыз
ететін, бірақ ол процесті жандандыруға қатыспайтын жеке адам ерекшеліктері
жатады. Мұндай ерекшеліктерге еңбекқорлық кәсіби және өмірлік тәжірибенің
болуы, адамның жалпы өмірлік және әлеуметтік кемелдену деңгейі жатады.
Екінші топқа мамандық таңдау процесін жандандыратын және кәсіби
бағытталудағы талғампаздықты тудыратын жеке адам бағыншылығының
компоненттері, қажеттілік кәсіби мотив кәсіби қызығулар мен бейімділіктер,
сенім, бағдарлар, құндылық бағдары, қабілет ерекшеліктерін жатқызуға
болады.
Екінші топтың негізгі компоненттері, кәсіби айқындалуға қажеттілік,
мотив және кәсіби қызығулар. Кәсіби айқындалуға қажеттіліктің кезеңі
-жастық шақ үшін дамудың жаңа маңызды қайнар көзінің пайда болуын
көрсетеді. Ол жеке адамның кәсіби айқындалуының қозғаушы күштері болатын
түрлі қарама-қайшылықтардың тууына әкеледі. Жалпы түрде оларды оқушыда
пайда болған қажеттілік пен болашақ мамандығының талаптарының және сол
кәсіпті игеруге қажетті білім мен іскерліктер арасындағы қарама-қайшылықтар
түрінде көрсетуге болады.
Кәсіби айқындалуға қажеттіліктің ерекшелігі оның сол қажеттілік затын
табудан бұрын пайда болып табылады. Субъектімен заттың әлем арасында нақты
әрекетті байланыс тууының қажетті алғы шартты кәсіби қызығудың болуы. Осы
жағдайда жоғары класс оқушыларының әртүрлі іс-әрекетке байланысты туған
көптеген қызығулары, жоғарыда айтылған сыртқы факторлар мен жеке адам
арасындағы қарым-қатынастың потенциалды мүмкіндігінің пайда болуына
әкеледі.
Кәсіби еңбекте өз күштерін жұмсай алатын саланы таңдауға байланысты
жеке адам іс-әрекетінің тереңдігі үрдістері, шын мәнінде мүмкіндік пен
ақиқат, социум мүддесі мен жеке адам қызығулары, бейімділіктері арасындағы
нақты қарама-қайшылықты шешуге тіреледі. (Ю.В. Укке "О психологических
основах профессиональной ориентации" 1981,95 бет). Мұндай жағдайда болашақ
маманның кәсіби қалыптасу осы қарама-қайшылықты шешу болып табылады 31.
Сонымен қатар теориялық-практикалык тұрғыдан оқушыларды қалай
түсінетіні де маңызды. Адамға әсер ететін барлық факторлар әрқашан да
түсінікті бола бермейтіні белгілі, ал олардың адамның шешімі мен
қылықтарына объективті әсерлері тіпті де дұрыс бағалана бермейді. Көбінесе
адам қылықтарының мотивтерін өзіндік түсіну, әсер етуші факторлардың нақты
әрекетімен теңестіріледі. Осыған орай мотевациялық сфераның психологиялық
заңдылықтарын білу, жеке адам іс-әрекетіне елеулі түрде әсер етуге
мүмкіндік береді.
Мамандықты саналы түрде таңдау немесе саналы кәсіби айқындалу күрделі
іс-әрекет болғандықтан мотивацияның ұзақ мерзімді болуын шамалайды. Ол
мотивтер күресінсіз іске аспауы мүмкін. Мектептегі кәсіби бағдар жүйесінде
мамандық таңдау кезінде оқушылар пән мұғалімдері немесе өзі үшін ерекше
тартымды көрінетін маманға еліктеуді жиі басшылыққа алады, көбіне мамандық
талаптарын ескермейді. Көп жағдайда мамандық мазмұнының ерекшеліктерін оған
өз бойындағы тұлғаның индивидуалды қасиеттерінің сәкестігін ескермей, оның
тек сыртқы жағы мен қоғамдык әлеуметтік беделіне көңіл аударады.
Психологияда жүргізілген бірқатар зерттеулер бойынша мамандық таңдауда
неғұрлым көп кездесетін мотив еңбек мазмұны қызығу, екінші - еңбектің
қоғамдық маңыздылығы, үшінші - материалдық қызығушылық, төртінші -
адамгершілік, беделі, бесінші - жеке адамның бейімділігіне сәйкестілігі
анықталған 24. Міне осы жайттың ерекшеліктеріне мән берудің маңызының зор
екенін көреміз. Жалпы алғанда мамандық таңдау мотивтері оқушылардың жеке
дара және жастық ерекшеліктеріне байланысты күрделі ұжымының талаптарына
тәуелді. Жоғары класс оқушыларының кәсіби айқындалу мотивациясының өзгеру
динамикасын құрастыру жастық шақта таңдаған мамандыққа қызығу мотиві
жетекші орын алатынын көрсетеді 32.
Екінші орында үй жағдайының мотивтері мамандықтың қоғамға маңыздылығы
тұрады. Есейген сайын мамандыққа деген қызығу жеке адамның өз басының
индивидуальды қасиеттері бағалауы күшейе түседі. Мамандық таңдауға әсер
ететін мотив жүйесін анықтауды С.А. Крягжде қолға алған. Ол қала және ауыл
оқушыларын зерттеу нәтижесінде кәсіби айқындалуға әсер ететін жалпы
заңдылықтарды анықтаған. Оқушылардың кәсіби айқындалуына әсер ететін
негізгі себептер қызығулар, бейімділіктер және қабілеттер екені анықталған.
Жоғары класс оқушыларында жиі кездескен басқа да себептерді жақсы
табыс, мамандылықтың қоғамға маңыздылығын өз бетінше жұмыс жасау,
достарымен жақсы қарым-қатынаста болу, денсаулык жағдайлары т.б.
ажыратқан. Сонымен мектеп түлектерінің кәсіби айқындалуы кәсіби бағыттылық
негізінде де және онсыз да іске асырылуы мүмкін екені айқындалады. Оның
болашақта дамуы немесе ЖОО-ның оқу-тәрбие процесіндегі психологиялық-
педагогикалық жағдайларға байланысты. Демек мамандық таңдау мотивті болған
кезде де кәсіби айқындаудың табыстылығы туралы толық кепілдік беруге
болмайды.
Жоғары класс оқушыларында мамандыққа деген тұрақты оң көзқарасты
қалыптастыру тек қана оқу-кәсіптік немесе кәсіби іс-әрекет барысында
жасалады. Сонымен жоғарғы класс оқушыларындағы мамандық таңдау - кәсіби
айқындалудың келесі кезеңіне өткендігІнің ғана айғағы, одан кейін даму
динамикасы басқа жаңа факторлармен анықталады. Мектептегі кәсіби бағдар
жүйесінде кәсіби бағыттылықты қалыптастыруды, мотивациялык сферасынан басқа
эмоциялық-еріктік және танымдық тұлғалық, индивидуалды саналы қасиеттер
сферасының маңызы зор.
Кәсіби бағдардың эмоциялық еріктік компоненті ең алдымен мамандыққа
деген эмоциялық қатынасын мамандыққа қанағаттануымен болашақ мамандықка
даярлығынан көрінеді. Кездескен қиындықтарға қарамай іс-әрекетте табысты
нәтижелерге жете білу бейімділігі өзінің іс-әрекетке қабілеттілігін жете
түсініп, соған дайындығын көрсетеді.
1.3. Мектептегі кәсіптік бағдар беру жұмысын жоспарлау, үйлестіру
мен бақылау
Кәсіптік бағдарды басқару процесінің алғашқы кезеңі - жоспарлау. Ол
жеткіншектерге байланысты кәсіптік бағдар беруді басқарудың жүйелігін,
сабақтастығын, үнсіздігін, отбасының, тіректік базалық өндіріс
шаруашылығының және қоғамдық ұйымдардың ықпалын қамтамасыз етіп,
ыңғайсыздыққа жол бермейді. Жоспарлаудың ерекшелігі - оның ғылыми
негіздігі. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Оқушының саналы түрде мамандық тандауы - бұл көптеген факторлардың және
сол оқушының әлемге көзқарасының қалыптасуымен байланысты құрделі де ұзақ
процесс. Мұнда адамның болашақта кім болуын, қандай қоғамдық топта болуын,
қайда және кімдермен жұмыс істейтінін және өмір сүрудің қай стилін таңдауын
т.с.с айқындайды. Оқушылардың кәсіби жарамдылығы, медициналық, білімдік,
әлеуметтік саяси және психологиялық іріктеу жүргізумен бағаланады.
Психологиялық іріктеу нақты бір кәсіп пен мамандық талаптарымен
анықталатын жеке адамның психологиялық қасиеттер жиынтығының даму деңгейін,
жағдайын анықтауға бағытталған. Яғни жоғары сынып оқушысы мектептегі соңғы
жылдарда өзінің болашақта кім болатындығын, қандай мамандықты таңдап
алатындығын саналы түрде ой елегінен өткізе бастайды. Ол тек өзіне ұнаған
мамандықтың иесі болуды ғана ойламай, сонымен қатар өз мүмкіндігіне көңіл
бөлуі тиіс.
Мамандықты таңдап алу дегеніміз - өзіне ұнаған мамандықтың оқуына түсу
емес, ол адамның мүмкіндіктеріне байланысты, яғни адамның таңдап алған
мамандығының талаптары на кейбір қасиеттері мен мүмкіндіктері, мектептегі
үлгерімі, денсаулығы, мінез-ерекшеліктері, ойлау және таным ерекшеліктері
сәйкес келуі. Бұл жерде кәсіби жарамдылықтың рөлі ерекше. Яғни әр
мамандықтың адамға қоятын талаптары алуан түрлі. Оқушының мамандықты өз
мүмкіндігіне сай дұрыс таңдап алуы қоғам үшін де, өзі үшін де тиімді.
Себебі, өзің таңдап алған мамандығыңа деген қызығушылығың немесе сол
мамандыққа шын ықыласың, сонымен бірге сол жұмысты қоғамның көңілінен
шығатындай етіп орындасаң, бәрі де ойдағыдай болуы тиіс.
Зерттеу жұмысының өзектілігі- оқушылардың мамандықты дұрыс таңдауы
өмірдегі негізгі мәселелердің бірі болғандықтан жас адамның өзін-өзі
бекітуінің негізі және өмірдегі ең басты шешімнің бірі екендігімен
сипатталады.
Зерттеу жұмысының мақсаты - жоғары сынып оқушыларының мамандық
таңдауының психологиялық ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеу жұмысының болжамы - жоғарғы сынып оқушыларына кәсіби бағдар
беру жүйесімен олардың мамандық таңдауы арасында өзара тығыз байланыс бар.
Мамандық таңдауда оқушыға жол көрсететін бірінші ата-ана, екінші ұзтаз
болып табылады. Ата-аналар өз балаларының икемділігі мен мүмкіндіктерін
ажыратуында және өмірдегі еңбек жолын анықтауында негізгі рөл атқарады.
Болжам –Егер жоғарғы сынып оқушыларына маманыққа бағыт-бағдар беру
жұмысы жүйелі әрі дұрыс жүргізілсе, онда жеке басының үйлесімді дамуы үшін
өмірлік мәні бар, сондай-ақ қоғамға, өзіне, өзгелерге пайдалы әрі нәтижесі
өзін қанағаттаныратын мамандықтың иесі болуы мүмкін.
I. КӘСІПТІК БАҒДАР БЕРУ МЕН МАМАНДЫҚ ТАҢДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1. Жоғары сынып оқушыларының өмірлік жоспарлары мен кәсіптік
бағдарларының қалыптасуы
Жоғары сынып оқушыларына тән басты ерекшелік - бұл олардың өмірлік
жоспарларының қалыптасуы. Бұл бір жағынан мақсаттардың тиянақтылығының,
қорытылу нәтижесінде өмірлік жоспарлар туындап, олар өздеріне жеке тұлға,
иерархизациялардың бағалы бағдарламасының тиянақты ядросын орнығуын
келтіреді. Олар өздеріне жеке ұмтылыстарды бағындырады. Екінші жағынан
мақсаттардың нақтылану мен даралану процестері жүріп жатады. өмірлік жоспар
- бір мезгілдегі әлеуметтік және этикалық құбылыс.
Кім болам? (кәсіптік сананың қалыптасуы) және қандай болу? (моралдык
сананың қалыптасуы) сұрақтары жасөспірімдік өркендеу кезеңінің әуелінде
ешқандай айырмасыз болады. Қай жер болса, сол жерде жасөспірімдер
(бозбалалар) өмірлік жоспарларымыз деп беймәлімдеу белгілер мен армандарды
атайды. Алайда бұл нәрселер олардың практикалық қызметтерімен еш
қабыспайды. Өмірлік жоспар, өзінің тура мағынасында, тек ой-толғауларының
соңғы нәтижесінде ғана емес, сонымен бірге оған жетудің әдісі, яғни адамның
жүріп өтуге мақсатты жолы және объективті, субъективті ресурстар, олар өз
кезегінде активті де таңдану - қанағаттану түрінде.
Өмірлік жоспар - бұл іс-әрекеттің жоспары, сондықтан оны бірінші
кезекте кәсіптік таңдаумен ұштастырады. Жасөспірімдер мен бозбалалар үшін
кәсіптік таңдау көбінесе моралдық проблема болып келеді. Кәсіптік
таңдаудағы біздің басшылыққа алатын ең басты нәрсеміз ол өзімізді
жетілдіруіміз және адамзаттың игіліктері. Кәсіптік таңдау адам баласын
өзінше анықтайды. Ол өзіне іс-әрекет етудің белгілі бір сферасына
араласады, яғни ол онда өзінің күш-жігері мен әдістерін жүзеге асырады. Бұл
сонымен бірге басқа да толып жатқан іс-әрекет пен қызметтерден бас тарту
болып есептелінеді және де бұл жеңіл болып көрінгенімен жауапкершілікті өзі
шектеуді таңдау оңай емес. Кәсіп жөнінде өзін-өзі анықтау бүгін көп жақты,
көп баспалдақты процесс. Оны психологияда әртүрлі көзқараста қарастырады
1.
Біріншіден, талаптардың жиынтығы ретінде, онда қоғам қалыптасып келе
жатқан тұлғаның алдына қояды, яғни белгілі бір уақыт аралығында осы тұлға
оны байсалдылықпен шешуге тиісті.
Екіншіден, шешімдер қабылдау процессі ретінде, оның көмегімен
индивидуалды өзінің басым бағалау және қабілеттерінің балансын
қалыптастырады және оны саралайды, екінші жағынан қоғамдык еңбек бөлісу
жүйесінің қажеттілігіне орналасады.
Үшіншіден, өмірдің жеке стилін қалыптастыру. Мұның құрамдас бөлігі
ретінде кәсіптік қызметі. Бұл үш тәсіл жұмыстың әр түрлі жақтарын басым
көрсетеді (бірінші қоғамдық сұрақтардан туындайды, үшінші жеке
тұлғаның қасиеттерінен, екінші - екеуінің келісімдерінің
жолдарын іздейді). Бірақ сонымен бірге өзара толықтырушылар болып
есептелінеді (бірінші басым әлеуметтік, екінші әлеуметтік, психологиялық,
үшінші -дифференциалды психологиялық).
Жас дамуының психологиялык, кәсіптік бойынша өзін-өзі анықтауы бірнеше
этаптарға бөлінеді. Олар әрине мезгілі жөнінен әр түрлі болады.
Бірінші кезең - балалар ойыны, мұнда бала өзіне әртүрлі мамандық
рөлдерін ойнайды және сол мақсатта өзін баулап көреді.
Екінші кезең - жеткіншектердің фантазиясы, мұнда ол өзін әр түрлі
сүйкімді мамандық иесі ретінде армандайды.
Үшінші кезең - жеткіншектік кезең мен бозбалалықтың басым бөлігін
қамтиды - бұл алдын-ала мамандық таңдау. Әр түрлі іс-әрекет түрлері
сортталып бағаланады. Алдымен жеткіншектің көзімен тарихи романдарды
сүйемін, сондықтан тарихшы болатын шығармын, соңынан оның қабілетіне орай
(менде математика жақсы жүреді, мүмкін сонымен айналыссам ше) ақырында оның
бағалау жүйесіне байланысты! Менің ауруларға көмектескім келеді, дәрігер
болармын: көп табыс тапқым келеді.
Төртінші кезең - практикалық шешім қабылдау, мамандық таңдау. Өзіне екі
бас құраушы кіреді. Болашақ еңбектің мамандық дәрежесін анықтау, оған
қажетті дайындықтың көлемі мен мезгілін анықтау, тиянақты мамандықты
таңдау. Былайша айтқанда бұл екі таңдаудың мезгілі әртүрлі болуы мүмкін
2.
Қыздар алдымен іс-әрекеттің белгілі аумағын қамтуы мүмкін. (медицинамен
айналысқым келеді) сонан соң барып оның кәсіби дәрежесін анықтайды, дәрігер
болу керек пе? фельдшер ме?, медбике ме, әлде санитарка ма? немесе
керісінше - алдымен дәрежесін белгілеу, сонан соң мамандық (жоғары оқу
орнына түсемін, бірақ әлі қайсысына екенін білмеймін). Әлеуметтік
зерттеулерге қарағанда екі жол өте көп сияқты: жоғарғы оқу орнына түсуге
бағытталу, тиісті мамандық таңдауға қарағанда ерте қалыптасады.
Мамандық таңдау көп баспалдақтылықпен ерекшеленеді. Тоғызыншы сыныптың
соңына қарай оқушылар әрі қарай оныншы класс оқу керек пе? жоқ ПТУ-ға,
қолледждерге түсу керек пе? - деп ойланады. Бұл жылдары көп балалар оқуды
табыс табумен ұштастырғысы келеді 3. Қызығушылығына, қабілетіне бағалау
бағдарынан басқа шешім кабылдауға өзінің объективті мүмкіндіктерін бағалау
маңызды - отбасының материалды жағдайы оқу дайындығының мүмкіндігі,
денсаулық жағдайы және т.б. кәсіптік білім алуды немесе жұмысты таңдағандар
тез арада әлеуметтік таңдауы кәсіби тандаумен алмастырады, қайда түсу
керек, не істеу керек.
Кәсіптік таңдау мектеп оқушыларына екі информация болатындығын
көрсетеді. Кәсіптер әлемі туралы: өзі туралы, өзінің қабілеттері мен
қызығулары. Мұның екеуі де ең жоғарғы класс оқушыларына жетпейді. Көп
жылдық еңбегін нәтижелей келе Е.А Климов былай деп жазады. "17 жаста
кәсіптер әлеміне қатынас қызығушылық тәжірибе арқылы
қалыптасады: ата-аналарына, таныстарынан, достарынан, құрдастарынан,
кітаптардан, кинофильмдерден, телехабардан алынған білімдер"2.
Білгілі бір кәсіптің маңыздылығы, қоғамдық пікір оның жалпылығымен
қарсы байланыста болады. Жұмысшыларға қарағанда Е.А Климов мұны екі айналы
пирамида есебінде бейнелейді: біріншісі -қоғамның кадрларға деген
қажеттілігі, екіншісі – (төңкерілгені) жастар үшін қызғылықтылығы.
Қызғылықтылығы артық деп есептелінетін кәсіптерге үміткерлер көп болады.
Бірақ қажеттіліктердің саны аз болады. Сондықтан олардың басқа іспен
айналысуымен тура келеді. Бұл кездері қоғамның қажеттілігі мен кәсіптік
бағдардың айырмасы жастар арасында біршама азайды.
Кәсіптік таңдау мен өмірлік жоспарлардың орындалуы әлеуметтік
жағдайларға, оның ата-аналарының білім деңгейіне байланысты. Ата-аналарының
білім деңгейі жоғары болған сайын олардың балалары да оқуын жалғастыруы көп
болады және ол жоспарлар жүзеге асады.
Бозбалалардың өмірлік жоспарларын жүзеге асыруы қыздармен салыстырғанда
көпшілік жағдайда басым болып келеді 3.
Кәсіби бағдарлау тек әлеуметтік қана емес, сонымен бірге ол
психологиялық та мәселе. Бірінші тәсіл тұрақтылық пен жеке қасиеттердің
тәжірибелік өзгермейтіндігінен туындайды. Оларға іс-әрекеттің тәсілі мен
үлгермей тікелей байланысты: бұл жерде адамды іріктеу мен саралау жұмысқа
байланысты, екінші жағынан - жұмыс таңдау, сол адамның жеке қасиеттеріне
байланысты. Екінші тәсіл қабілеттілікті бағытталған қалыптастыру идеясы
арқылы туындайды, мұнда әр адамда мүмкіндігінше кейбір сол жұмысқа қажеттік
қасиеттерді қалыптастыруға болады деп есептейді . Бұл екі тәсіл әр түрлі
аталынуы мүмкін, бірақ оларда бірегей „әдіснамалық кемістік бар. Ол жеке
және еңбек кызметі бір-біріне байланыссыз әрі қарама-қарсы нәрселер ретінде
қаралады. Олардың бірі екіншісін өзіне сөзсіз бағындырады. Дегенмен
психологияда қабылданған сана мен іс-әрекеттің бірлігі принципімен
туындайтын үшінші мүмкіндік бар. Е.А.Климовтың топшылауы бойынша бұлар
мынадай тұжырымдамаға негізделеді:
І.Тұрақты, тәжірибелік қайта тәрбиелеуге болмайтын жеке психологиялық
қасиеттердің болатындығы танылады. Қызметтің табысты болуына тікелей
байланысты.
2.Тәсілдері бөлек, бірақ (қасиеттер, қызмет) соңғы пайдасы (еңбектің
өнімділігі) бірдей қасиеттер қызметтің табысты болуына байланысты.
З.Қажетті қасиеттерді қалыптастыруда жеке тұлғаның өзіндік ерекшелігін,
ішкі даму жағдайларын ескере отырып құру дұрыс. Кәсіп таңдауда кәсіби ақыл-
кеңестің маңызы ерекше. Бұл тиянақты дайындықты керек ететін қиын жұмыс.
Жоғары кластардың басым көпшілік бөлігі кәсіп таңдауда стихиясы түрде
келеді 4.
Кәсіби өзін-өзі анықтаудың байсалды факторлары - жас шамасы, жас
адамның ақпарат дәрежесі, оның килігу дәрежесі. Кәсіп таңдау біз көріп
отырғандай өте-мөте қиын және ұзақ процесс. Бұл жерде мәселе тек оның
ұзақтығына емес, оның кезеңдерінің бірінен соң бірінің келуінде. Мұнда екі
түрлі қауіп бар. Бірі - жоғарғы сыныптың кәсіби өзін-өзі анықтауының
созылып кетуі мен кейінге қалдыра беруі қандай да болмасын болмашы
кызығушылығының жоқтығынан. Бұл тоқтау жалпы дамуының төмендігінен, тәртібі
мен өзін-өзі алып жүруінің нашарлығынан байланыстырады. Мұны былай түсінуге
болады, кәсіби өзін-өзі анықтау -үлкеюдің, өзін-өзі сыйлаудың, өзіндік "МЕН-
ін" қалыптасуының басты компоненттерінің бірі.
Кәсіп таңдау белгілі бір дәрежеде жеке тұлғаның өмірден бір зат алуы,
оған килігуін танытады. Ол өзінің объективті мүмкіншіліктерін (балалық
шағында музыкаға үйренбеген кісіге, әлбетте, консерваторияға түсу қиын)
және өзінің қабілетін бағалауды жинайды. Сонымен бірге оған субъектінің өзі
түсінбеуі мүмкін. Кәсіптік талаптар әсер етеді. 15-17 жастағы бозбалалар
мен қызбалалардың келіспеушілігі әрқашанда артықтау. Бұл дұрыс керек болса
пайдалы, себебі жас адамды өсуге және қиындықтарды жеңе білуге тәрбиелейді.
Жастарды еңбекке дайындау мен кәсіп таңдау маңызды мемлекеттік іс. Жалпы
тәрбие мен еңбек тәрбиесінің бірлігінің маңызды екендігі даусыз 5.
Мектеп оқушылары қоғамдық пайдалы еңбекке тартылуы тиіс. Әрине олардың
жас ерекшеліктері ескерілуі керек. Тоғызыншы сынып оқушыларының әрі қарай
оқуын қайда жалғастыруы арнайы және кәсіби дайындықты қайдан алу жан-жақты
түсіндіріледі. Мектепте еңбекке үйрету үшін арнайы бөлінген сағаттың екі
есе арттырылуы, мектеп шеберханалары мен оқу-өндіріс бригадаларында, жазғы
еңбек лагерінде болуы, кәсіп таңдаудағы, еңбек негіздерін танудағы сатылар.
Кәсіптік-техникалық, арнайы орта оқу орындары мен оныншы кластарды
толықтырулар мен кешенді қамтамасыз етуге жылдық және перспективалық
жоспарларға сәйкес жалпы мемлекеттік мүдделер ескеріле келе кәсіби дамуында
мамандарға деген сұранымы бар жергілікті ерекшеліктер ескеріліп және
оқушылардың өз еркімен оқу орнын таңдауы арқасында жүргізіледі 9.
Кәсіби бағдар - жеке тұлғаның әлеуметтік өзін-өзі анықтауының бір
құрамддас бөлігі. Егер де ол әлеуметтік имандылық толған мен өмір сүрудің
қажеттілігі туралы ой-толғаныс пен әркімнің өзіндік "МЕН"-і ұштасып қабысып
жататын болса ғана, кәсіп таңдаудың тек сонда ғана берекесі болады.
Болашақ мамандыққа қатынас жасөспірімдік шақта болашақ туралы балалық
балғын армандардың өз мүмкіндіктері мен өмірдің себеп-салдарымен ауысатын
өмірдің кезеңі. Олар өз ниеттерін тәжірибелік іс-қимылға ұштастыруға
құштар.
Алайда мұнда қимыл жеткіншектердің барлығына бірдей тән емес,
кейбіреулері осы шақпен өмір сүреді, болашақ кәсібі туралы ойланбайды.
Белгілі бір кәсіпке қызығушылықты әр түрлі кітаптар, адамдар, теледидар,
экскурсиялар оятуы мүмкін.
1.2.Оқушыларға кәсіби бағдар беру жүйесін ұйымдастырудың
психологиялық негіздері
Қазақстандағы білім беру жүйесін реформалаудың ең басты міндеті балаға
өмірде керек болатын білім беру, оны алдын-ала белгілі бір мамандыққа дұрыс
икемдеп даярлау. Оқушының ел ертеңі үшін нағыз азамат болып тәрбиеленіп
шығуы үшін мектептердегі қоғамдық пайдалы еңбектің маңызы зор. Кейбір
мектептердегі шағын цехтар өнім шығарумен айналысып, өткізіп табыс табуда.
Осыған орай мектеп жасындағы балалардың еңбекке араласуы жасына қарап
анықталып, арнайы бағдарлар жасауды, еңбек сабақтарын да көбейтуді керек
етеді. Мектеп тек қана орта білім беру емес, сонымен қатар жасөспірімдерге
арнайы еңбек дағдыларын үйретіп, кәсіптік даярлықтан өткізу керек деген
идея реформалардың негізі болып отыр.
Республикамызда оқушыларға кәсіптік бағдар беру күрделі әлеуметтік-
психологиялық жүйе болып табылады. Ол халық шаруашылығының дамуына техника
мен өнеркәсіптің өркендеуіне, жас кадрлардың даярлығына тұрақты көңіл
бөлуді талап етеді. Жалпы білім мен кәсіптік білім беретін мектептердің
реформасы жас жеткіншектердің еңбекке саналы араласуына, біртұтас еңбек
политехникалық оқу жөніндегі принциптердің жүргізілуіне, оқушылардың
пайдалы қоғамдық еңбекке сүйіспеншілігін арттыруға, олардың дүниетанымын
кеңейтуге бағытталған.
Кәсіптік бағдар - бір-бірімен тығыз байланысты салалардан тұратын
біртұтас жүйе. Атап айтсақ олар кәсіптік ағарту іс-әрекетінің саласында
оқушылардың ынтасын, икемділігін, талабын байқап, әрі қарай дамыту кәсіптік
ақыл-кеңес, кәсіптік таңдау кәсіптік бейімделуді білдіреді 14.
а) Кәсіптік ағарту - оқушылардың әлеуметтік-экономикалық,
психологиялық, физиологиялық ерекшеліктері бар түрлі мамандықтар
туралы білім жиынтығы. Сол кәсіптің біреуін дұрыс таңдауға жағдай
жасау; оқушылардың кәсіби және қоғамдық қызметтерге деген көзқарасын
дұрыс тәрбиелеу техникалық-физиологиялық мүмкіндіктерін
және
қоғамның әлеуметтік-экономикалық қажеттілігін дұрыс
түсінуін
қарастыру. Оқушыларға кәсіптік бағдар беруде, олардың әр
саладағы
кәсіптік қызметке қызығуы мен бейімделуінің сәйкес келуі үлкен орын
алады.
ә) Оқушылардың жеке басын зерттеу, жеке кісіге әсер ету психологиялық
ерекшеліктеріне қарай жүргізіледі. Балалардың мақсаты, ой-өрісі, мұраты
пәндерді сапалы оқытуға әсерін тигізеді. Оқушылардың мамандық әлемімен,
техника негізімен және өндіріс технологиясымен танысуы олардың қызығуына
бейімділігіне белгілі бір жұмысқа ынталануына көмектеседі.
б) Кәсіптік ақыл-кеңес беру арқылы оқушылардың өздеріне
тән
ерекшеліктерін таңдаған кәсіптерінің талаптарына баса назар аударады. Бұл
төмендегідей формада өткізіледі: диагностикалық
ақыл-кеңес
оқушылардың жеке басын зерттеуге, оның қызығуына, қабілетіне сәйкес
және соған жақын мамандықты таңдауға бағытталған.
Анықтама: Ақыл-кеңесте оқушыларды жұмысқа орналастыру, оқуға немесе
жұмысқа қабылдау түрлі мамандықты игеру мүмкіндігі дайындық мерзімі еңбек
ақы төлеу жүйесі, кәсіптік біліктілікті арттыру жолы
хабарланады. Қалыптастырушы ақыл-кеңес оқушылардың мамандық таңдауына
басқаруды көздейді. Ол уақытқа созылуы мүмкін және оқушылардың кәсіптік
таңдауға қатынассыз өзгеруіне байланысты болады.
Дәрігерлік кәсіптік ақыл-кеңес оқушылардың денсаулығын, оның
психологиялық физиологиялық құрылымын таңдаған мамандыққа сәйкес келуін
анықтауға бағытталған: оқушыны басқа мамандыққа үгіттеу немесе таңдаған
мамандығына жақын психологиялық, физиологиялық көрсеткішін анықтайды.
Мамандық туралы кеңес беруден бұрын бастауыш сыныптардан бастап бірнеше
жылдар бойы оқушы ерекшеліктерін зерттеу қажет. Ол үшін оқушы және оның
отбасы туралы жалпы мәліметтер, оқушының таңдайтын мамандығына сәйкес
дәрігерлік мінездемесі, оқу үлгерімі, белгілі бір пәндерге қабілеттілігі,
оқу және мамандық таңдау себептері, оқудан тыс уақыттан әрекеттерін
қадағалау мен бақылау туралы мәліметтер болуы керек 26.
Кәсіптік бағдардың келесі кезеңдерінде мамандық таңдау, зерттеу, түрлі
анкеталар бойынша жүргізіледі; өзін-өзі бағалау анкетасы ата-аналар үшін
анкета, бейімділік картасы, оқушылардың белгілі бір мамандыққа қызығуы мен
қабілеті жөнінде сынып жетекшілерінен алынған мәліметтер. Бұл мәліметтер әр
оқу жылына сәйкес бөлініп, арнайы бланкілерге толтырылады. Оқушылардың
кәсіптік қабілеттерін бағалауда мұғалімдер едәуір қиналады. Себебі, ол бір
жағынан мамандық таңдауды адамның психологиялық қасиеттеріне қойылатын
талаптарды білуді, екінші жағынан мамандық тандаушының жеке қабілеттерін
зерттеуді қажет ететін.
Мамандық туралы кеңес берудің келесі сатысы - жиналған мәліметтермен
танысу және талдау жасау. Бұл жауапты кезеңде талдаудың тереңдігі мен жан-
жақтылығы консультанттың алдын-ала қоятын сұрақтың нақтылығына, сапасына
тікелей әсер етеді. Оқушы туралы консультант жалпы мәліметтермен танысады,
оның қабілеттерімен салыстырып оқушының болашақ. мамандық таңдау бағыты
туралы пікір айтады. Сонан соң арнайы құрастырылған әдіс бойынша жекеше
диагностикалық әңгіме өткізіледі. Онда жоғары сынып оқушыларының таңдаған
мамандығына даярлық деңгейін талқылап, оның сол мамандық жөнінде ақпар
жинауының керекті қабілеттері мен икемділігін дамытудың үйірмелерге
факультеттерге, өнімді еңбекке қалыптасудың бағдарламасы белгіленеді 27.
Жеке әңгімеде жасөспірімнің белгіленген бағдарламаны іске асыру жолында
кездесетін қиындықтарды анықтаудың мәні зор. Әңгімелесу кезінде оқушының өз
бетінше даярлану түрлері мен жолдары оның қоғамдық маңызына, болашақта
атқаратын әлеуметтік рөліне аса көңіл бөлген дұрыс. Әңгіме үстінде оқушы
өзі таңдаған мамандықтың профессиограммасымен жұмыс істейді. Бұл оған өз
күшін объективті бағалауға, мақсатына жету үшін бойындағы резервтерді
анықтауға мүмкіндік береді. Әңгіме аяқталған соң оқушы туралы
мәліметтер
қортылып, оған таңдаған кәсіптік бағыт пен жетілдіру жолдары туралы ұсыныс
беріледі. Бұл жұмыста жоғары нәтижелерге жету үшін әр оқушыға жеке әсер ету
әдісі белгіленеді және олардың негізгі мектеп пен сыныптың кәсіптік бағдары
туралы жоспарларына тиісті өзгерістер енгізіледі.
Жалпы және жеке оқушылармен жүргізілетін келесі оқу жылдарына арналған
жұмыстардың мазмұндары анықталады. Мектеп Зерттеушілерге кәсіптік бағдар
жөніндегі қабілеттері туралы өткен оқу жылдары бойы жинақталған мәліметтер
ескеріліп ұсыныс мінездеме беріледі. Сонымен көптеген дұрыс жолға қойылған
кәсіптік консультация беру жұмысы барлық педагогикалық ұжымның жаппай күш
жұмылдыруын талап етеді және жасөспірімдердің мамандық таңдауының баға
жетпес реттеуші рөлін атқарады.
в) Кәсіптік таңдау. Ол мектептен тыс, арнайы лабараторияда және
таңдаған мамандығының өзіне тән еңбек жағдайына
байланысты
жүргізіледі. Кәсіптік таңдаудың мақсаты - адамның белгілі бір еңбекке
жарамдылығын анықтау кәсіптік таңдау кәсіптік бағдардың негізгі бір
бөлігі болып саналады.
г) Кәсіптік бейімделу жас адамның өндіріске жаңа әлеуметтік ортаға
еңбек жолдарынан және бір мамандық ерекшелігіне белсенді араласуы 30.
Кәсіби бағдарды басқарудың функциялары. Кәсіби бағдардың негізгі
басқару функцияларына мыналар жатады: жоспарлау, ұйымдастыру, үйлестіру,
ақпаратты қызмет, кәсіби басқарудың өзіндік функциясына диагностикалық
тәрбиелеуші, дамытушы, түзетуші, сенімді кызметтерді жатқызуға болады.
Жоспарлауға басқарудың ықпал ету мақсаттарын шешімін қабылдау, оның
кезеңдерін іске асыруды анықтау, қажетті қорлар орындаушылары мен орындау
мерзімі кіреді. Ұйымдастыру функциясы басқарудың объектісі мен
субъектісінің құрамын анықтайды. Олардың өзара қарым-қатынастары іс-
әркеттерін жүзеге асыруды талап етеді. Түзету функциясы бұған оқушылардың
кәсіби бағыт таңдау кезінде олардың шешімдерінің оң тиімді нәтижеге қол
жеткізу үшін басқару орындарының іс-әрекетін реттеу, түзету және белсенді
көшу жатады.
Кәсіби бағдар жұмысының жоспарларын орындау сәтіндегі талап пен
қалыптасушылықты анықтап отыратын басқару жүйесінің нәтижелерін есепке алу
мен таңдау жасау, бақылау функциясына жатады. Ақпаратта қызмет басқарудың
объектісі мен субъектісі арасында белгілі ақпарат болуын қамтамасыз етеді.
Кәсіби бағдар кезеңінің ішкі және сыртқы жағдайы тура. Кәсіби бағдарды
басқарудың бағдарламасы мақсатты әдістің тиімділігі, содан мақсатты
анықтауды, дәлелдікті жоспарланған шаралардан ұзақ мерзімділігін
стратегиялық және практикалық міндеттердің шешуін оқушыларға кәсіби бағдар
беруші дамыту арқылы ғана іске асады.
Бірінші кезең жеке адамға қоғамдық ұйымдастыру әлеуметтік жағдайдың
әсерімен болатын өз мақсатын белсенді түрде іздеу кезеңі. Екінші кезең -
өміріндегі өз орнын таңдау және мақсатын толық, терең түсінуі. Үшінші кезең
- бұл өмірлік құндылықтарды жеке адамның жүзеге асыру кезеңі 16.
Мамандық таңдауға ықпал ететін күштер нәтижесі. Сонда ғана тиімді
болады. Егер олар жеке адамның барлық жағын қамтып отырса жас
жеткіншектердің мамандық таңдауы мамандық таңдау процессі бұл адам баласы
өзінің кәсіби бағдар іс-әрекетінің субъектісі ретінде танығанда ғана
анықтайды.
Оқушының мамандық таңдауы табысты аяқталуы үшін оған кәсіби шарттың
қажетті болуы шарт. Кәсіби шарттар дегеніміз - сол тандаған мамандығына
орай психикалық, физиологиялық және физикалық түрдегі әзірліктің бар болуы
және сол мамандық талап ететін қабілеттерге икемділік таныту.
Мамандық таңдау процесіне кәсіби сана-сезім көп әсер етеді; жеке
адамның өз мақсаттарына ұстаған идеясына сәйкестендіру мен ойлаған
құндылықтарының өз мүмкіндіктерімен сайма-сай келеді. Жоғарғы мектеп
жасындағылар үшін жетекші іс-әрекет дегеніміз - бұл оқу, білім алу. өйткені
ол өз күшін болашақта болатын мамандығына қажетті пәндер мен білімге көп
көңіл бөле отырып жұмсайды. Оқушылардың барлық іс-әрекеттері өзара
байланысты және ұйымдасқан психологиялық ықпал жасаса, оқушы өз мамандығын
таңдау жолында кездесетін қарама-қайшылықтарды шешуге болады. Оқушы
жастардың кәсіби бағдар таңдауына тиімді басшылық жасау үшін белгілі бір
көрсеткіштерді негіз етіп алу қажет. Олар:
* Оқушының хабар алуы, таңдаған мамандыққа оқып-үйрету үшін оқу
орындарын білуі, оның кәсіптік мазмұнын білуі, елдің экономикасына
сай ақпар бойынша мамандарға сұраныстың болуы.
* Кәсіби қызығушылык бойынша мамандық тандауы.
* Кәсіптік тандауда оқушының қоғамдық маңызы зор мемлекетке
керекті мамандықты таңдауы.
* Белгілі бір кәсіпке арнайы қабілеттердің бар болуы (өнерге, спортқа).
* Таңдаған мамандық бойынша еңбек тәжірибесі
(үйірме,
факультативтік пәндер тобына қатысуы).
* Кәсіптік ойынға қатысуы.
* Кәсіптің икемділіктің нақты дәрежесі.
* Денсаулық жағдайы, дәрігердің көрсетуінше кәсіпке жарамдылық 19.
Оқушылардың кәсіпті таңдауы әр сатысы арқылы көрінеді. Осы себепті
бағдардың психологиясын, мәнін білу, жеткіншектердің психологиясын және жас
ерекшеліктерін игере отырып, оның даму сатыларын анықтауға мүмкіндік
береді. Оқушыларда кәсіби таңдаудың қалыптасуының негізгі - кәсіби бағдар
жұмысының басты саласы болып саналады.
Е.А.Климов оқушыларды кәсіптік ерекшеліктерімен таныстыру кезінде
мынадай негізгі схеманы қолдану керек екендігі туралы кеңес береді 8,
39бет. Ең алдымен кәсіптің жалпы ерекшеліктерінен бастаған жөн. Оның
қоғамдық-экономикалық маңызын тарихи мамандықтарға бөлуін ашық
түсіндіріп мұндай мамандықтың қандай кәсіпорындарда немесе мекемелерде бар
екенін айту керек. Мәселелердің екінші бір негізгісі еңбек барысын суреттеу
болады. Мұндай жұмыстың негізгі әдістері, операциялары, жұмыс орны,
қолданатын материалдар мен техникалық құралдар, олардың жемісі
құрастырылады. Үшінші жұмыстың ұйымдастырушылық жағымен байланысты. Еңбек
ерекшеліктерінің төртінші тобы біздің пікірімізше өте маңызды. Бұл жерде
жұмысшыға, оған қойылатын талаптар туралы сөз болады. Оған мамандықты
игеруге қабілеттер және басқа да жекелеген қасиеттер жатады. Қарастыруға
тиіс сұрақтардың бесінші бөлігі - еңбек шарттары. Сұрақтардың алтыншы тобын
дайындық құрайды. Оған жалпы және арнаулы білім талаптары, мамандықты игеру
жолдары, жеке білімін кайта жетілдіру мүмкіндіктерін құрайды. Озғанбаева
жастардың мамандық таңдау барысында кездесетін таңдаудың бес кезеңін бөліп
көрсетті20.
Бірінші кезең жасөспірім сегізінші сыныпты аяқтаған соң туындайды. Бұл
кезде жасөспірімде қандайда бір арнаулы орта оқу орнына бару (қолледж)
немесе жалпы білім беретін мектепті жалғастыру барысында таңдау қажеттілігі
шығады.
Екінші таңдау оқиғасы - орта мектепті аяқтаған соң болады.
Үшінші кезең - мамандықты анықтау болып табылады (мамандық өте кең
мағыналы ұғым оған бірнеше арнаулы мамандықтар енеді: Мысалға, заңгер,
адвоқат, прокурор, нотариус, сот бола алады).
Төртінші кезең - арнаулы мамандық таңдау.
Бесінші - нақты жұмыс орнын таңдау.
Б.Косов мамандық таңдаудың төрт кезеңін көрсетеді 21.
1. Әртүрлі мамандықтағы адамдарды бейнелейтін балалар ойыны.
1. Бұл өтпелі кезеңде балалар арманнан туындайтын
керемет
мамандықтарды бейнелейтін фантазия. Бүкіл өтпелі кезең
мен
бозбалалық кездің бір бөлігін қамтиды. Осы кезеңде әртүрлі іс-әрекет
түрлері өздерінің мүмкіндіктеріне қарай және құндылықтарына сай
жинақталады, бағаланады.
2. Нақты мамандық таңдау жүзеге асады.
Бұл кезең екі бөлімнен тұрады. Болашақ жұмыстың деңгейі қандай және
нақты мамандықты таңдау. Социологтың зерттеулері бойынша бірінші болып
білім деңгейі анықталады, кейін нақты мамандық таңдалады. Кәсіп тандауда
зерттеушілердің айтуынша, таңдау кезінде негізгі қиындатушы факторлардың
бірі кәсіптің көптүрлілігі және оқушылардың кәсіп талаптарын жеке түсінбеуі
болып табылады.
Жоғарыда көрсеткеніміздей қазіргі замандағы техникалық прогресс
жағдайында мамандық саны ондап, мыңдап жетеді. Бұл жерде дұрыс бағдар алу
өте қиын. Сондықтан әртүрлі мамандықтарға оқушылардың қатынасын олардың
мәртебесін, тартымдылығын әрдайым ашып көрсету қажет мамандыққа жарамдылық
- бұл адамдардың белгілі бір жұмысына сәйкес келуі.
Кәсіби бағдар беру жүйесінде әлеуметтік және психологиялык фактордың
ықпалы зор болып табылады. Әлеуметтік жағдайлардың негізгі
фактордың сыртқы объективті факторды (мекен-жайы, мектептің
орналасуы, ата-анасының қызметі мен мамандығы, мектептегі кәсіптік
бағдар ерекшеліктері) жатқызуға болады.
Бұл сыртқы факторлардың әсері субъективті ішкі себептер: табиғи
қасиеттері (жасы, жынысы, темпераменті, қабілеті) оқушылардың тұлғалық
индивидуальды касиеттері және құндылық бағдары арқылы өзгертіліп, сондықтан
да кәсіби бағдар жүйесінің психологиялық негізі ішкі алғы шарттардың жай
тең әсерлері түрінде емес, субъектінің сыртқы әлемімен үздіксіз қарым-
қатынас процесінде қалыптасады және ол жеке адам дамуынан бөлінбейтін
күрделі де ұзақ процесс болып табылады.
Кәсіби бағдар беру жүйесі оны сыртқы факторлармен байланыстыратын
субъект іс-әрекетінің пайда болуы, ұлғаюы тереңдеуімен байланысты. Сонымен
қатар кәсіби айкындаудың өзі сол әрекетті бағыттайтын, күштейтін, түзейтін,
оны өзгертетін яғни оның өту сипатын функционалды түрде айқындайтын
компонентті ретінде қарастырылады. Мектептегі жоғарғы класс оқушыларының
кәсіби бағдар беру жүйесін ұйымдастырғанда жоғарыда айтылған жеке адамның
индивидуальды ерекшеліктерімен санасып отыру қажеттігі басым болады.
Мектептегі кәсіби бағдар беру жүйесінің жеке тұлғалық маңызы алғы
шарттарының барысын негізгі екі топқа жинақтауға болады 23.
Бірінші топқа мамандық таңдау мәселесін ойдағыдай шешуді қамтамасыз
ететін, бірақ ол процесті жандандыруға қатыспайтын жеке адам ерекшеліктері
жатады. Мұндай ерекшеліктерге еңбекқорлық кәсіби және өмірлік тәжірибенің
болуы, адамның жалпы өмірлік және әлеуметтік кемелдену деңгейі жатады.
Екінші топқа мамандық таңдау процесін жандандыратын және кәсіби
бағытталудағы талғампаздықты тудыратын жеке адам бағыншылығының
компоненттері, қажеттілік кәсіби мотив кәсіби қызығулар мен бейімділіктер,
сенім, бағдарлар, құндылық бағдары, қабілет ерекшеліктерін жатқызуға
болады.
Екінші топтың негізгі компоненттері, кәсіби айқындалуға қажеттілік,
мотив және кәсіби қызығулар. Кәсіби айқындалуға қажеттіліктің кезеңі
-жастық шақ үшін дамудың жаңа маңызды қайнар көзінің пайда болуын
көрсетеді. Ол жеке адамның кәсіби айқындалуының қозғаушы күштері болатын
түрлі қарама-қайшылықтардың тууына әкеледі. Жалпы түрде оларды оқушыда
пайда болған қажеттілік пен болашақ мамандығының талаптарының және сол
кәсіпті игеруге қажетті білім мен іскерліктер арасындағы қарама-қайшылықтар
түрінде көрсетуге болады.
Кәсіби айқындалуға қажеттіліктің ерекшелігі оның сол қажеттілік затын
табудан бұрын пайда болып табылады. Субъектімен заттың әлем арасында нақты
әрекетті байланыс тууының қажетті алғы шартты кәсіби қызығудың болуы. Осы
жағдайда жоғары класс оқушыларының әртүрлі іс-әрекетке байланысты туған
көптеген қызығулары, жоғарыда айтылған сыртқы факторлар мен жеке адам
арасындағы қарым-қатынастың потенциалды мүмкіндігінің пайда болуына
әкеледі.
Кәсіби еңбекте өз күштерін жұмсай алатын саланы таңдауға байланысты
жеке адам іс-әрекетінің тереңдігі үрдістері, шын мәнінде мүмкіндік пен
ақиқат, социум мүддесі мен жеке адам қызығулары, бейімділіктері арасындағы
нақты қарама-қайшылықты шешуге тіреледі. (Ю.В. Укке "О психологических
основах профессиональной ориентации" 1981,95 бет). Мұндай жағдайда болашақ
маманның кәсіби қалыптасу осы қарама-қайшылықты шешу болып табылады 31.
Сонымен қатар теориялық-практикалык тұрғыдан оқушыларды қалай
түсінетіні де маңызды. Адамға әсер ететін барлық факторлар әрқашан да
түсінікті бола бермейтіні белгілі, ал олардың адамның шешімі мен
қылықтарына объективті әсерлері тіпті де дұрыс бағалана бермейді. Көбінесе
адам қылықтарының мотивтерін өзіндік түсіну, әсер етуші факторлардың нақты
әрекетімен теңестіріледі. Осыған орай мотевациялық сфераның психологиялық
заңдылықтарын білу, жеке адам іс-әрекетіне елеулі түрде әсер етуге
мүмкіндік береді.
Мамандықты саналы түрде таңдау немесе саналы кәсіби айқындалу күрделі
іс-әрекет болғандықтан мотивацияның ұзақ мерзімді болуын шамалайды. Ол
мотивтер күресінсіз іске аспауы мүмкін. Мектептегі кәсіби бағдар жүйесінде
мамандық таңдау кезінде оқушылар пән мұғалімдері немесе өзі үшін ерекше
тартымды көрінетін маманға еліктеуді жиі басшылыққа алады, көбіне мамандық
талаптарын ескермейді. Көп жағдайда мамандық мазмұнының ерекшеліктерін оған
өз бойындағы тұлғаның индивидуалды қасиеттерінің сәкестігін ескермей, оның
тек сыртқы жағы мен қоғамдык әлеуметтік беделіне көңіл аударады.
Психологияда жүргізілген бірқатар зерттеулер бойынша мамандық таңдауда
неғұрлым көп кездесетін мотив еңбек мазмұны қызығу, екінші - еңбектің
қоғамдық маңыздылығы, үшінші - материалдық қызығушылық, төртінші -
адамгершілік, беделі, бесінші - жеке адамның бейімділігіне сәйкестілігі
анықталған 24. Міне осы жайттың ерекшеліктеріне мән берудің маңызының зор
екенін көреміз. Жалпы алғанда мамандық таңдау мотивтері оқушылардың жеке
дара және жастық ерекшеліктеріне байланысты күрделі ұжымының талаптарына
тәуелді. Жоғары класс оқушыларының кәсіби айқындалу мотивациясының өзгеру
динамикасын құрастыру жастық шақта таңдаған мамандыққа қызығу мотиві
жетекші орын алатынын көрсетеді 32.
Екінші орында үй жағдайының мотивтері мамандықтың қоғамға маңыздылығы
тұрады. Есейген сайын мамандыққа деген қызығу жеке адамның өз басының
индивидуальды қасиеттері бағалауы күшейе түседі. Мамандық таңдауға әсер
ететін мотив жүйесін анықтауды С.А. Крягжде қолға алған. Ол қала және ауыл
оқушыларын зерттеу нәтижесінде кәсіби айқындалуға әсер ететін жалпы
заңдылықтарды анықтаған. Оқушылардың кәсіби айқындалуына әсер ететін
негізгі себептер қызығулар, бейімділіктер және қабілеттер екені анықталған.
Жоғары класс оқушыларында жиі кездескен басқа да себептерді жақсы
табыс, мамандылықтың қоғамға маңыздылығын өз бетінше жұмыс жасау,
достарымен жақсы қарым-қатынаста болу, денсаулык жағдайлары т.б.
ажыратқан. Сонымен мектеп түлектерінің кәсіби айқындалуы кәсіби бағыттылық
негізінде де және онсыз да іске асырылуы мүмкін екені айқындалады. Оның
болашақта дамуы немесе ЖОО-ның оқу-тәрбие процесіндегі психологиялық-
педагогикалық жағдайларға байланысты. Демек мамандық таңдау мотивті болған
кезде де кәсіби айқындаудың табыстылығы туралы толық кепілдік беруге
болмайды.
Жоғары класс оқушыларында мамандыққа деген тұрақты оң көзқарасты
қалыптастыру тек қана оқу-кәсіптік немесе кәсіби іс-әрекет барысында
жасалады. Сонымен жоғарғы класс оқушыларындағы мамандық таңдау - кәсіби
айқындалудың келесі кезеңіне өткендігІнің ғана айғағы, одан кейін даму
динамикасы басқа жаңа факторлармен анықталады. Мектептегі кәсіби бағдар
жүйесінде кәсіби бағыттылықты қалыптастыруды, мотивациялык сферасынан басқа
эмоциялық-еріктік және танымдық тұлғалық, индивидуалды саналы қасиеттер
сферасының маңызы зор.
Кәсіби бағдардың эмоциялық еріктік компоненті ең алдымен мамандыққа
деген эмоциялық қатынасын мамандыққа қанағаттануымен болашақ мамандықка
даярлығынан көрінеді. Кездескен қиындықтарға қарамай іс-әрекетте табысты
нәтижелерге жете білу бейімділігі өзінің іс-әрекетке қабілеттілігін жете
түсініп, соған дайындығын көрсетеді.
1.3. Мектептегі кәсіптік бағдар беру жұмысын жоспарлау, үйлестіру
мен бақылау
Кәсіптік бағдарды басқару процесінің алғашқы кезеңі - жоспарлау. Ол
жеткіншектерге байланысты кәсіптік бағдар беруді басқарудың жүйелігін,
сабақтастығын, үнсіздігін, отбасының, тіректік базалық өндіріс
шаруашылығының және қоғамдық ұйымдардың ықпалын қамтамасыз етіп,
ыңғайсыздыққа жол бермейді. Жоспарлаудың ерекшелігі - оның ғылыми
негіздігі. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz