А.Байтұрсынов аудармаларының маңызы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ...3.5
1 А.БАЙТҰРСЫНОВТЫҢ ҒҰМЫРНАМАСЫ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ЖОЛЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6.8
1.1 Азатшыл жырдың алыбы ... ... ... ...9.15
2 А.БАЙТҰРСЫНОВТЫҢ АУДАРМАЛАРЫ
2.1 Тәржімадан туған төл туынды ... ... .16.62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... .63.64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... .65.
1 А.БАЙТҰРСЫНОВТЫҢ ҒҰМЫРНАМАСЫ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ЖОЛЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6.8
1.1 Азатшыл жырдың алыбы ... ... ... ...9.15
2 А.БАЙТҰРСЫНОВТЫҢ АУДАРМАЛАРЫ
2.1 Тәржімадан туған төл туынды ... ... .16.62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... .63.64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... .65.
Ахмет Байтұрсынұлы шығармашылығының сүбелі салаларының бірі — поэзия. Бұл — негізінен замана талабынан туындаған, дәуір жүгін арқалаған шығармашылық ізденіс. XX ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиетінде поэзия өзінің жетекшілік рөлінен айырылған жоқ. Бұған өлеңнің оқырман мен тыңдарман жүрегіне жылы ұялар қасиеті, ойдың ұшқырлығы мен жинақылығы себеп болса керек. Ел азаттығын армандаушы, білімге, "жарық күнге" үндеуші Ахмет Байтұрсынұлы өзінің алғашқы жүрекжарды туындыларында осынау тәсілді таңдап алуы — уақыт үніне сай болуды көздеуден туған шара. Бірақ көңіл аударар бір мәселе — Ахаңның өзгелерден өзгерек өзіндік жол табуы. Бұл — оның тұңғыш жинағының түгелдей аудармалардан тұруы. Орыстың атақты мысалшысы И.А.Крылов шығармаларына зер сала үңілген ақын оның көптеген мысалдарынан өзінің ділгір қажеттілігін тауып, "Қырық мысал" деген атпен 1909 жылы Петерборда бастырып шығарды. Ахмет Байтұрсынұлы мысалдарын қарастырған кезде біз оның өзіндік ерекшеліктерін тануға ден қоюымыз керек. Ахаңның Крылов мысалдарына ерекше назар аударып, жеке жинақ етіп шығаруы мысалдың ұлттық салт-дәстүрде, ауыз әдебиетінде терең із тастауында жатса керек. Эзоптан калған дейтін ("Түлкі мен жүзім" атты) мысалдың қазақ арасында өзгеше бір нұсқасы бар.
1. Байтұрсынов А. Шығармалары. өлеңдер, аудармалар, зерттеулер. – Алматы: Жазушы, 2003. – 320 б.
2. Байтұрсынов А. Ақ жол // Өлеңдер мен тәржімелер, публицистикалық мақалалар жєне әдеби зерттеу. – Алматы: Жалын, 2001. – 464 б.
3. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 2002. – 448б.
4. 28 Байтұрсынов А. Жаңа низам. – Алматы: Жеті жарғы, 1996. – 128 б.
5. Сәтбаев Ш. Ахмет Байтұрсынов // Ахмет Байтұрсынов. Шығармалары, өлеңдері, аудармалар. Зерттеулер. – Алматы: Жазушы, 1989. – 3-20 бб.
6. Нұрғалиев Р. Алып бәйтерек // Жалын, 1991. – 3-14 бб.
7. Сыздықова Р. Ахмет Байтұрсынов. – Алматы: Ана тілі, 2002. – 223 б.
8. Өзбекұлы С. Қазақ тілінің көсемі. – Алматы: Жеті жарғы, 1996. –
3-11 бб.
9. Ахметтану тағылымдары. – Алматы: Ғылым, 1998. – 294 б.
10. Ұлттық рұхтың ұлы тіні. – Алматы: Ғылым, 2000. – 568 б.
11. 6 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Он томдық. – Алматы: Ғылым, 1974-1986.
12. Білялов Ш. Ахметтануға кіріспе ұлттық рухтың ұлы тіні. – Алматы: Ғылым, 1999. – 417-430 бб.
13. Қалиұлы Б. Ахмет Байтұрсынұлы және қазақ терминдері // Ұлттық рухтың ұлы тіні. – Алматы: Ғылым, 1999. – 409-416 бб.
14. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 448б.
15. Ахметтану тағылымдары. – Алматы: Ғылым, 1998. – 294 б.
16. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы, 2000. – 289 б.
17. Байтұрсынов А. Тіл – құрал (қазақ тілінің сарфы) // Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 141-171 бб.
18. Байтұрсынов А. Тіл – құрал. Дыбыс жүйесі мен түрлері // Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 173-188 бб.
19. Байтұрсынов А. Сауат ашқыш. Дыбыс әдіс жолымен тәртіптелген қазақша әліпби. Сауатсыз үлкендер үшін 1-ші кітап // Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 91-138 бб.
20. Назарбаев Н. Қазақстан-2030 // Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы / Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. – Алматы, 2004.
21. Кәкішев Т. Қазақ әдебиеті сынының тарихы (Оқу құралы).- Алматы, «Санат», 1994.- 448 б.
22. Ысқақұлы Д. Сын өнері (Оқу құралы).- Алматы: ҚАЗақпарат, 2005.- 304 б.
23. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. Алматы: «Мектеп», 1964. - 69 б.
24. Жұмалиев Қ. Стиль - өнер ерекшелігі.- Алматы: «Ғылым», 1966.– 120б.
25. Қабдолов З. Сөз өнері.- Алматы: «Мектеп», 1996. – 561 б.
26. Қабдолов З. Жанр сыры.- Алматы, 1964. – 68 б.
27. Әдебиеттануға кіріспе. Құрастырған С.Мақпыров.- Алматы, 1991. – 126б.
28. Әуезов М. Әдебиет тарихы.- Алматы, 1991. – 215 б.
29. Әшімбаев С. Парасатқа құштарлық.- Алматы, 1985. - 106 б.
30. Базарбаев М. Әдебиет және дәуір.- Алматы, 1966. – 215 б.
2. Байтұрсынов А. Ақ жол // Өлеңдер мен тәржімелер, публицистикалық мақалалар жєне әдеби зерттеу. – Алматы: Жалын, 2001. – 464 б.
3. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 2002. – 448б.
4. 28 Байтұрсынов А. Жаңа низам. – Алматы: Жеті жарғы, 1996. – 128 б.
5. Сәтбаев Ш. Ахмет Байтұрсынов // Ахмет Байтұрсынов. Шығармалары, өлеңдері, аудармалар. Зерттеулер. – Алматы: Жазушы, 1989. – 3-20 бб.
6. Нұрғалиев Р. Алып бәйтерек // Жалын, 1991. – 3-14 бб.
7. Сыздықова Р. Ахмет Байтұрсынов. – Алматы: Ана тілі, 2002. – 223 б.
8. Өзбекұлы С. Қазақ тілінің көсемі. – Алматы: Жеті жарғы, 1996. –
3-11 бб.
9. Ахметтану тағылымдары. – Алматы: Ғылым, 1998. – 294 б.
10. Ұлттық рұхтың ұлы тіні. – Алматы: Ғылым, 2000. – 568 б.
11. 6 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Он томдық. – Алматы: Ғылым, 1974-1986.
12. Білялов Ш. Ахметтануға кіріспе ұлттық рухтың ұлы тіні. – Алматы: Ғылым, 1999. – 417-430 бб.
13. Қалиұлы Б. Ахмет Байтұрсынұлы және қазақ терминдері // Ұлттық рухтың ұлы тіні. – Алматы: Ғылым, 1999. – 409-416 бб.
14. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 448б.
15. Ахметтану тағылымдары. – Алматы: Ғылым, 1998. – 294 б.
16. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы, 2000. – 289 б.
17. Байтұрсынов А. Тіл – құрал (қазақ тілінің сарфы) // Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 141-171 бб.
18. Байтұрсынов А. Тіл – құрал. Дыбыс жүйесі мен түрлері // Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 173-188 бб.
19. Байтұрсынов А. Сауат ашқыш. Дыбыс әдіс жолымен тәртіптелген қазақша әліпби. Сауатсыз үлкендер үшін 1-ші кітап // Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 91-138 бб.
20. Назарбаев Н. Қазақстан-2030 // Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы / Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. – Алматы, 2004.
21. Кәкішев Т. Қазақ әдебиеті сынының тарихы (Оқу құралы).- Алматы, «Санат», 1994.- 448 б.
22. Ысқақұлы Д. Сын өнері (Оқу құралы).- Алматы: ҚАЗақпарат, 2005.- 304 б.
23. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. Алматы: «Мектеп», 1964. - 69 б.
24. Жұмалиев Қ. Стиль - өнер ерекшелігі.- Алматы: «Ғылым», 1966.– 120б.
25. Қабдолов З. Сөз өнері.- Алматы: «Мектеп», 1996. – 561 б.
26. Қабдолов З. Жанр сыры.- Алматы, 1964. – 68 б.
27. Әдебиеттануға кіріспе. Құрастырған С.Мақпыров.- Алматы, 1991. – 126б.
28. Әуезов М. Әдебиет тарихы.- Алматы, 1991. – 215 б.
29. Әшімбаев С. Парасатқа құштарлық.- Алматы, 1985. - 106 б.
30. Базарбаев М. Әдебиет және дәуір.- Алматы, 1966. – 215 б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-5
1 А.БАЙТҰРСЫНОВТЫҢ ҒҰМЫРНАМАСЫ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ
ЖОЛЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6-8
1.1 Азатшыл жырдың
алыбы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 9-15
2 А.БАЙТҰРСЫНОВТЫҢ АУДАРМАЛАРЫ
2.1 Тәржімадан туған төл
туынды ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .16-62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63-64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...65-66
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Ахмет Байтұрсынұлы шығармашылығының сүбелі
салаларының бірі — поэзия. Бұл — негізінен замана талабынан туындаған,
дәуір жүгін арқалаған шығармашылық ізденіс. XX ғасырдың бас кезіндегі қазақ
әдебиетінде поэзия өзінің жетекшілік рөлінен айырылған жоқ. Бұған өлеңнің
оқырман мен тыңдарман жүрегіне жылы ұялар қасиеті, ойдың ұшқырлығы мен
жинақылығы себеп болса керек. Ел азаттығын армандаушы, білімге, "жарық
күнге" үндеуші Ахмет Байтұрсынұлы өзінің алғашқы жүрекжарды туындыларында
осынау тәсілді таңдап алуы — уақыт үніне сай болуды көздеуден туған шара.
Бірақ көңіл аударар бір мәселе — Ахаңның өзгелерден өзгерек өзіндік жол
табуы. Бұл — оның тұңғыш жинағының түгелдей аудармалардан тұруы. Орыстың
атақты мысалшысы И.А.Крылов шығармаларына зер сала үңілген ақын оның
көптеген мысалдарынан өзінің ділгір қажеттілігін тауып, "Қырық мысал" деген
атпен 1909 жылы Петерборда бастырып шығарды. Ахмет Байтұрсынұлы мысалдарын
қарастырған кезде біз оның өзіндік ерекшеліктерін тануға ден қоюымыз керек.
Ахаңның Крылов мысалдарына ерекше назар аударып, жеке жинақ етіп шығаруы
мысалдың ұлттық салт-дәстүрде, ауыз әдебиетінде терең із тастауында жатса
керек. Эзоптан калған дейтін ("Түлкі мен жүзім" атты) мысалдың қазақ
арасында өзгеше бір нұсқасы бар. "Шаңырақта асулы тұрған етке мысықтың аузы
жетпей мысы құриды, сонда ол: "Өзі жасық, өзі сасық, осы етті кім жесін"
деп, менсінбей жүріп кетеді. Бұл тәрізді прозалық мысал үлгілері қазақ
арасында жиі кездеседі. Олардың көбі кейін аңыз әңгімеге айналып, өзінің
алғашқы мысалдық өткірлігін жойып та алады. Мәселен, түйенің бойына сеніп
жылдан қалуы қазір андар арасында жылға таласу негізінде сақталса,
алғашында түйенің аңқаулығына негізделген мысал ретінде өмірге келгенін
аңғару қиын емес. Кейде мысал өзінің дидактикалық, моральдық мәніне қатысты
ең қысқа нақтылыққа жеткізіліп, қанатты сөзге, мақал-мәтелге айналып кетіп
отырады. Мысалы, "Аспандағы еттің сасығы-ай", "Түйе бойына сеніп жылдан құр
қалыпты" деген мәтелдер айтылған сәтте, тыңдаушы оның арғы түкпірінде
қандай оқиға бар екенін, неге қатысты айтылғанын бірден ұға қояды.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. А.Байтұрсынов аудармаларының
маңызын ашып, оның қазақ әдебиетінің дамуымен тамырлас екенін анықтауды
көздейді. Осы аяда А.Байтұрсынов аудармаларының қазақ әдебиеті тарихында
лайықты орны бар екенін ғылыми дәйектеуді мақсат етеді.
Ол мақсаттарды шешуде, зерттеуде төмендегідей міндеттер қойылады:
- Аудармалардың негізгі бағыттарын, сипаттарын, жанрлық байлығын
анықтау;
- А.Байтұрсыновтың шығармашылық өмірін жүйелеу;
- А.Байтұрсынов аудармаларының қөркемдік–эстетикалық
құндылықтарын ашу, олардың қазақ әдебиетінің байлығын
толықтырудағы мәніндәлелдеу.
Зерттеудің ғылыми болжамы:
- қазақ әдебиетінің даму сипаттары аясында А.Байтұрсыновтың
шығармашылығы жүйеленіп, ерекшеліктері анықталды.
- Ахмет Байтұрсынов мұраларының көркемдік-эстетикалық құндылықтары
ғылыми тұрғыда сараланды.
- Ахмет Байтұрсыновтың қазақ әдебиеті тарихындағы орны
дәйектелді.
Зерттеу объектісінің теориялық, практикалық маңыздылығы мен
әдістемелік негізіне белгілі әдебиеттанушы ғалымдардың зерттеу еңбектері
мен мақалалары басшылыққа алынды. Сөйте отырып дипломшы тарапынан өзіндік
ой қорыту, салыстыру жұмыстарын жүргізу де диплом жұмысының негізгі
нысанасы болып табылады. Диплом жұмысының корытындылары мен тұжырымдарын
жалпы білім беретін мектептердің бағдарлы сатысында, таңдау бойынша оқитын
факультативтерде, әдеби шығармашылық үйірмелерде қолдануға болады.
Диплом жұмысының зерттеу әдістері. Диплом жұмысының мақсат-міндеттерін
шешу үшін жиналған шығармалар, түрлі мәліметтер, әдебиеттер бойынша
зерделеу, талдау, салыстыру, жинақтау, сұрыптау, жүйелеу, дәйектеу,
топшылау, тұжырымдау әдістері қолданылды. Көбірек қолданылғандары: талдау,
салыстыру, дәйектеу, тұжырымдау.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы екі тараудан, екі тараушалар
мен қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 А. БАЙТҰРСЫНОВТЫҢ ҒҰМЫРНАМАСЫ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ЖОЛЫ
Ахмет 1886 жылы Торғайдағы екі сыныптық орыс-қазақ училищесіне түсіп,
оны 1891 жылы бітіріп шығады. Одан кейін білімнің жарығын іздеп
керуеншілерге ілесіп Орынбор барады. 1891—1895 жылдары осы Орынбор
қаласындағы орыс-қырғыз (қазақ — Ө.Ә.) мұғалімдер мектебінде оқиды. Бұл
күнде Ахаңның осы оқу орнын бітіргендігі туралы куәлігінің көшірмесі
сақталған. 260-шы куәлік, 1895 жылдың 13-мамырында толтырылған. Ахаңның
куәліктегі пәндер бойынша баға көрсеткіштері төмендегідей: "Мұхаммедке
сену, жазу, бейнелеу пәндері және тәртібі "өте жақсы" деп бағаланған,
педагогика және бастауыш мектептегі тәжірибе пәндері "жақсы", орыс тілі,
арифметика, геометрия, орыс тарихы, жаратылыстану пәндері ортаға
бағаланған".
Ахаң бала кезінен-ақ өз елінің азаматтарының көзіне түсіп. болашағынан
көп үміт күттірген жас болса керек. Бұған Торғай өңірінен шыққан журналист,
ақын, әдебиетші Назарбек Бектемісұлының, "Ахмет ұшқан алтын ұя" кітабындағы
кейбір дерек көздері дәлел бола алады. Ахмет дүниеге келген Тосын болысының
5-ауылында уақ Жұмабай ақын өмір сүріпті. Ол туралы Ы.Бектесімұлы: "Ақын
болғанда да ақынның бірегейі. 1838 жылы туған адам. Әкесінің аты Шалабай.
Ел арасында "Өлеңші ата" Жұмабайға үш рет көрініпті деген аңыз бар" [1; 7
б] деп жазады.
Осы Жұмабай ақынның төңірегінде Ахметтің жақын туысы Қарпық Шолақұлы,
Есенжол Жанұзақұлы, Сейдахмет Бейсенұлы т.б. ақындар болған екен. Жас Ахмет
осылардан елен өнерінің сырын ұғып қоймай, өлең сөзге ебі барлығын таныта
алса керек. Жұмабай ақынның үйіне Ахмет жиі қатынап, оның айналасындағы
өнерпаздардан өнер үйренгендігін 90-нан асып қайтыс болған Ермағамбет деген
өзі де ақын, жырау кісі елжірен еске алады екен. Назарбек ақын өз аузынан
естіген Ермағамбет ақсақалдың мына бір сөздерін мысалға келтіреді: "Ахметке
домбыра үйреткен Есенжол ақын, әнді де сол Есенжолдан үйренген. Жалпы Ахмет
өнерге ерте қанат қаққан еренім ғой".
Ахметтің талантына таң қалып, көкірек көзінің ашықтығына риза болған
аға буын ақындар жас талапкердің талабын құптап, оның болашағынан үмітті
екендіктерін өлеңмен білдірген.
Ахаңның өнерге бет бұруына үлкен септігін тигізген ақынның бірі — өз
туысы Қарпық ақын. Оның Ахмет аса қадірлеген ақын екендігінің бір белгісі
жоғарыда айтқан "Әдебиет танытқыштың" бірнеше жерінде аты аталуы. Қарпықтың
бала Ахметке әсері туралы қазақтың ақиық ақыны, әрі жерлесі, әрі немере
күйеу баласы Сырбай Мәуленов мынадай ой түйеді: "Ахметке Торғай торабының
атақты жырауы Қарпықтың тигізген шарапаты мол. Қарпық жыраудың әуезді
әуені, өлең өрімдері табанда үйлестіретін тапқыр ұйқастары, шешендік
шеберлігі, халық тарихын жете білетіндігі жас Ахметтің талап көзін ашуына
көмектесті. Ол бірте-бірте талант дегеннің тазалықтың, адамгершіліктің,
ардың ісі екендігін айқын түсіне бастады". Торғай өңірінің ірі ақыны болған
Қарпықтың А. Байтұрсынұлының "Әдебиет танытқышындағы" өлең үзінділері,
"Жиырма үш жоқтаудағы" жоқтау өлендерінен басқа туындылары сақталмаған.
Өкінішті-ақ!
Ахметтің ақын ұстаздары оның талант-дарынын ғана бағалап қоймай,
басына қиындық түскен сәтте өлеңмен демеу де берген. XX ғасырдың алғашқы
жылдарынан-ақ ұлт санасын ояту жолындағы күреске шыққан Ахмет 1907 жылдары
патша жандармериясы ұстап, басына қауіп төндіргенде Әбдірахман Иманқұлұлы
атты ақын үлкен өкінішпен өлең арнапты.
Ахмет айдау көрді-ау жастайынан,
Басылып қалар ма екен тастай ұлан!
Дарынды дарын елі қашан таныр,
Сыртынан былапыттап шашпай лаң.
Бар болса аруақ-құдай қолда өзің,
Қалмас деп мен тілеймін жолда сөзің. [2; 11 б].
Иә, ел үшін туған азамат боларын ерте сездіріп, алдыңғы толқын ұстаз
ағаларының мейіріміне бөленген Ахмет өмірінің шәкірттік кезеңін XIX
ғасырдың 95 жылдары аяқтап, ұлтым деген ұлы арманмен тағдыр тосқан
тауқыметі мол күрес жолына бет алды.
Ахаң өзі "Өміржазбасында" көрсеткендей 1872 жылғы 12 наурызда шыққан
Ереже заңдылықтарына сәйкес 6 жыл мұғалім болып қызмет істеуге міндетті
болатын. Сондықтан да ол 1895 жылдың 1 шілдесінен бастап оқытушылық
қызметке кіріседі. Ұстаздық жолын Ақтөбе уезі Батпақты болысындағы
Ахметкерей Қойшыбақовтың ауылындағы ауыл мектебінен бастайды. Бұл қазіргі
Ақтөбе облысының Алға ауданындағы Самбай ауылы (Қарағаш ауылдық әкімдігінің
орталығы). Қазір осы Қарағаштағы мектеп Ахмет Байтұрсынов атымен аталады.
Ол 1895— 1909 жылдар аралығында Ақтөбе, Қостанай, Қарқаралы уездерінде
ауылдық, болыстық мектептерде бала окытып, мұғалім болады.
1. Азатшыл жырдың алыбы
XX ғасырдың бас кезінде қазақ әдебиетін жаңа биікке көтеріп, оның
сандық та сапалық өскендігінің белгісі ретінде поэзия көрінді десек, әрине,
артық айтқандық емес. Себебі сол кезде жарық көрген әр түрлі тақырыпқа
арналған кітаптардың тең жартысынан астамы өлең еді. Міне, осы өлең
кітаптардың ішінен жеке-дара шоқтығы биігі Ахмет Байтұрсынұлының "Маса"
кітабы.
Қазіргі ғылыми айналымда айтылып жүргендей, XX ғасырдың басында қазақ
әдебиетіне өзгеше бір леп әкелген, бейнелеп айтсақ қазақ әдебиеті аспанына
жарық нұр шашқан үш кітап келді. Олар — Абайдың Петерборда шыққан өлеңдер
жинағы, А.Байтұрсынұлының "Қырық мысалы", М.Дулатовтың "Оян, қазағы".
Қазақтың сез танитын адамына аспаннан түскен төрт кітаптай әсер еткен бұл
үш кітап несімен ерекшеленеді? Абай өлеңдері "тілге жеңіл, жүрекке жылы
тиіп", "шымырлап бойға жайылған" биік көркемдік қуатымен, Ахмет мысалдары
өмірдің өзекті жарған өткір мәселелерін жалқыға да, жалпыға да бірдей
ұғынықты тілмен жырлауымен, Міржақып өлеңдері дәуір құбылысын, өмір ағынын
дәл танып, аса зәру ұран тастаған жан айқайымен хат танитын қазақты өзіне
тартып, қазақ даласын шарлап кетті. "Қырық мысал" тастаған астарлы ой
санасына қозғау салып, елдігін танып, ұйқылы-ояу самарқау күйден көтеріле
бастаған қазаққа А.Байтұрсынұлы 1911 жылы жаңа бір әуезі, жаңа сазы бар
кітапты сыйлады. Бұл — Азаттықты аңсаған, бостандықты ту етіп көтерген
"Маса" жинағы. "Маса" — Ахметтің ақындығын паш еткен, оны өз тұсындағы
қазақ ақындарының алдыңғы қатарына шығарған шығарма. А.Байтұрсынұлы өз
ұлтының бостандығы мен тәуелсіздігі жолындағы күресте шындалып өсті. Осынау
күрес майданындағы өткір қаруы, оқырман мен тындарман жүрегіне жылы тиіп,
берік ұялар, адам ойына қозғау салар қасиетті өнері өлең болды. Сондықтан
да ақын поэзиясы оның азаматтық төлғасын дараландыра берді.
"Маса" жинағы қазақ поэзиясындағы ақындар творчествосымен үндесе
дараланғандығын, сонылық аңғартқанын тап басып тану үшін Ахметтің өз тағлым-
танымына жүгінген жөн секілді. Сонда ғана оның өлеңдерінің көркемдік қуаты
мен жаңашылдығына, поэзиялық дүниелерінің болмыс-бітіміне, табиғатына терең
дендей алуға мүмкіндік туады.
Жалпы, Ахмет поэзиясының тілінде екі өріс барлығын тану қиын емес. Сөз
орамдары, көркемдік иірімдері, ой салмақтылығында Абай салған сүрлеудің
сілемі жатқанмен де өзгеше ағын, өзгеше сарын байқалады. Ол сарын ғайыптан
келген, табиғаттан тыс туған әуез емес. Ол — сонау Ақтамберді, Үмбетей,
Махамбеттерден желісін үзбей келе жатқан қаһармандық сарын. Әрине, Ахмет
өлендеріңде сырт көзге ұрандап, өн бойынан от шашқан шұмақтар өте сирек.
Бірақ "жеңіл ұйқас, батыр оймен үйлесер" (Пушкин) демекші, Ахмет
өлеңдерінің табиғаты сонау бабалар дәуіріндегідей өз заманының нақты
сұранымымен үндес. Ахмет жырына "батыр ойды" өзек еткен де өмір шындығы.
Туған ұлтының алдында "Быть или не быть?" деген әйгілі гамлеттік сұрақ
тұрғандықтан да, ақын сабырлы өлең жолдарына жалынды рухты серік етті.
Сондықтан да оның өлеңдерінде ұлт деген сөздің мағынасы мен Отан деген
сөздің мағынасы нақтылана түсіп, бірін-бірі кеңіте отырып, азаматтық
борыштың мәнін көтере түседі.
Ақын өмір сүрген заман XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың
басы — қазақ халқының тарихындағы ең бір ауыр кезең. Іштен жеген жегі
құрттай айлалы ақ патшаның отаршыддық саясаты өзінің үстемдігін баянды ету
үшін халықтың неғұрлым қараңғы, неғұрлым надан күйінде қалуын қалады. Ілім-
білімнің таңғажайып күшіне сенген Ахмет әуелгі кезде ағартушылық арқылы
әлеуметтік жетімсіздікті де, мәдени мешеулікті де жеңуге болады деп
түсінді. Осыдан шығара отырьш, Ахметтің ақындық творчествосындағы екі
кезеңді айқын аңғарамыз: 1901-1905 жылдарда Ахмет ағартушы-демократ ретінде
танылса, екінші кезенде, яғни 1905-1913 жылдарда оянған қазаққа азаттық
жолын нұскаушы, ұлт-азатшыл идеяға бекінген күрескер.
А.Байтұрсынұлы 1895 жылдың ортасынан бастап мұғалімдік қызмет атқара
жүріп, шығармашылықпен айналысқан. 1901-1904 жылдары Крылов мысалдарын
аударумен шұғылданды. Ел ішінде қоғамдық ахуалды сауатсыздық пен
білімсіздіктен көріп, ағартушылық көзқарасы қалыптасты. Соның нәтижесі
ретінде "Қырық мысал" дүниеге келгенді, Ахаң оған жаңа сарын, тың екпін
дарытты. Ал 1905-1907 жылдары байтақ Россияны шарпыған революция тұсында
А.Байтұрсынұлы бостандықтың темірқазығын айнытпай таныды, ол азаттық
жолындағы күрес екенін білді.
Ахаңның ақындығын 1913 жылмен шектеп отырғанымыздың шартты екенін
айқын түсінеміз. Өйткені ол ақындығын кейінде жалғастырды. Бірақ 1913
жылдан кейінгі кезенде поэзиядағы рух негізінен "Қазақ" газетіндегі тікелей
публицистикада жалғасын тапты.
Таза поэзиялық мұрасын осылай екі кезеңге бөліп қараған уақытта, ақын
творчествосында ағартушылық сарын да, төңкерісшілдік рух та қоян-қолтық
араласып жатқанын байқаймыз. Дегенмен, алғашқысында ағартушылық, соңғысында
күресшілдік сарын басым.
Ахмет ұлы ұстазы Абайша елді білімге, өнерге үндеп, Абай мен ЬІбырай
салған сара жолды әрі қарай жалғастыруды мақсат тұтты. "Демократтық бағытты
жаңа жағдайда өзінше жалғастырушы ретінде көрінді [3; 13 б]. Ахмет халық
санасы оянбай, қоғамдық-әлеуметтік теңсіздіктерді түсінбей ешбір ел
отаршылдық бұғаудан құтыла алмайтынын алдымен өзі мықтап ұқты, өзгелерге
ұқтырмақ болды.
Оның өлеңдеріндегі өзгеше сарынды, күресшіл рухты қазақ әдебиетін
зерттеушілер 20-жылдарда-ақ танығанды. Сол тұстағы әдеби айналымдағы Ахмет
творчествосы туралы пікірлердің жиынтығы Әмина Мәметованың "Көркем әдебиет
туралы" мақаласында берілген. Әмина Ахаң творчествосын орыстың революционер-
демократы Чернышевскиймен қатар қойып, "Ахаңды мақтайын деуден аулақпын.
Бірақ тарихтан тиісті орнын берейік дегім келеді. Ахаң әдебиетімізге жұмыс
етпеді ме? Қолынан келгенше заманына қарай жалтыраған түймесін жұлып
тастап, құл болған, теңдіксіз болған жұрт екен деп, есепке алынбаған қазақ
жұртына заманына қарай көре білгенше, түсінгенше жен сілтемеді ме?" [4; 64
б] деген орынды ой айтады.
Ақын өлеңдеріндегі кер замандағы қазақ тұрмысының бейқам күйі,
білімге, оқуға ұмтылудың аздығы, қасіретті халды түсінбеушілігі елді басқан
ұйқының қалың-тұман бейнесі арқылы берілген. Оның көптеген өлеңдерінде осы
бір образ алдыңғы қатарға шығып, енжарлық пен күйкі тірліктің символикалық
көрінісіне айналады. Өмір философиясына толы жан толғауы, саяси-әлеуметтік
жүгі ауыр, сан-салалы ой ағысы алмасып келіп отыратын "Жиған-терген"
өлеңінде де осы бір құбыжық та корқынышты образ кез алдыңнан кетпей қояды.
Баяғы калпы, Баяғы салты
Бұл не еткен жұрт ұйқышыл?!
Болсын кедей, болсын бай,
Жатыр бейқам, жым-жырт жай [5; 21 б].
Қалың ұйқыдағы халқын оятып, серпіліс әкелер жол іздеп шарқ ұрған ақын
таңдап алған жолының ауырлығы мен қиындығын сезінеді, бірақ үмітін үзбейді.
Сондықтан сарымаса болып ызыңдай беру керек екенін, тынымсыз еңбек түбі —
зейнет екендігін ұқтыруға жан салады.
Ағартушылық идеяға әбден сенген дарын өз қоғамының мүшкіл халден шығуы
үшін мықты қозғаушы күш керектігін ұға бастағанда, бейбітшіл ұғымдар
күресшіл сипат дарытып шыға келеді. Ондай өлеңдер "Масада" көбейе түскенін
көреміз.
Ақын бостандық құдайдың құдіретімен емес, күрес жолымен келерін ұғады.
Ахмет үшін күрессіз өмір — мәнсіз өмір. Ахмет, Міржақып көтерген "Оян,
қазақ" ел қамын жеп, бостандық пен азаттық таңына бастаудың алғашқы қадамы
еді.
Осы уақытқа дейін біз азатшыл рухты, азаматтық пафосты тек бір
халықтың екіге жарылған күресінен көріп келгенбіз. Бай мен кедей арасындағы
күресті "таптық тартыс" деп танып, дүниені өзгертуші ұлы күш сол күрестің
нәтижесі деп білдік. Ол күрестен өзге ой жалпы адамзат прогресіне жат
санальш, жалпы елдік, жалпы ұлттық ұрандар "ұлтшылдыққа" телініп, кертартпа
саналды. Өйткені "Революцияның отты жылдарының оны жақтаушыларды дос деп,
қарсыластарын жау деп үйреткен кезінде, біз тек ақ пен қараны ғана білдік.
Басқа түсті айырып білген жоқпыз. Оған ұмтылмадық та" [6; 20 б].
Ахаң үндеген күрес жолы қай күрес?.. Ахаңның іс-әрекетіндегі,
творчествосындағы революциялық рухты неден танимыз?.. Ахаң күресі — таптар
жігін ажыратып, бір халықтың екі бөлініп майдандасуы емес, ел бірлігін
сақтап, надандықты жеңе отырып, ұлт азаттығына ие болу. Ахаң
творчествосының күрескерлік рухына осы тұрғыдан қарасақ, отаршылдық пен
ұлттық езгіден бостандыққа ұмтылған жаңа идеология болмысын, ояну мен қайта
өрлеудің жаңа мазмұн-нақысын байыптауға тиіспіз. Өйткені отаршылдық шынжыры
қанға бөктірген халқының жан жарасы оның жүрегінде шемен боп қатуынан
ақынның жан айқайы өзінен өзі ұран өлеңге айналып кетті.
А. Байтұрсынұлы өлеңдеріндегі ағартушылық сипаттың өзіне дейінгі
ақындардан өзгелеу бір астарлы сыры да осы. Ақын өнер, білімді "таза
күйінде" уағыздап қоймайды. Ол оны халықтың санасы оянып, өзгенің
езгісіндегі тұрмысының себеп-салдарына көз жіберіп, бостандыққа ұмтылудың
нұрлы сәулесі деп санайды. Бостандық ұғымы бұрынғы поэзияда басты ой
нысанасы етілмесе, Ахмет өлеңдерінде ол негізгі тақырып, "темірқазық"
іспеттес. Абай, Ыбырай туған халқынын тағдырына күйзеліп, озық кеткен өзге
халықтармен иық теңестіруді "тіл ұстартып, өмір шашпақтан" іздесе, Ахмет
ойы бостандық үшін күреспен байланыстырады. Оның өзіне дейінгі саңлақ
ақындардан бір қадам ілгері басқандығы да, поэзиясының салмақтылығы мен
құдіреті де осында. Ақынның "Досыма хат", "Жиған-терген", "Анама хат",
"Жауға түскен жан сөзі", "Жауап хаттан" т.б. өлеңдерінің тегеурінді қуаты
осы бір ұқтырар ой аңғарында жатыр.
Ахметтің жинақтарына енбей қалған кейбір өлеңдері бүркеншік есіммен
"Қазақ" газетінде жарияланған. Ал "Қазақта" көбіне ел мұңын жоқтаған
азатшыл поэзияның ғана орын тапқаны шындық. Мәселен, газеттің екінші
санында жарияланған "көшбасшы" өлеңінен-ақ осы бір талап айқын сезіледі.
"Зарыққанда қылған бата" деп аталатын өлеңнің шымыр шумақты өткір сөздері
"жүрекке деп, ойға жөн". Көңілдегі мұңды оятып, ұмтылысқа, қимылға
шақырғандай:
Сөйлесін! Жүйрік болса інжу тізіп,
Жосықсыз бас ауыртпай босқа езіп.
Құйса екені қысқасынан түсіндіріп,
Ретті, терт аяғы түгел келіп.
Кесем бол тура жолға бастап кетсін,
Қалмасын кейінгілер соңына
1916 жылдың аласапыранды тұсында елдің "қызыл қанға боялмауын" тілеген
Ахмет қарлы көтеріліске қарсы болып, саяси жолмен, келісіммен шешілудің
жолында жүрді. Әрине, Ахмет бастаған топтың бұл өрекетінің дұрыс-
бұрыстығына уақыт таразы. Қалай болғанда да Ахаңның елге жамандық
ойламағаны белгілі. Біздің бұл ойымызды оның сол бір тұста "Қазақта" Қазақ
Алашбай оғлы деген бүркеншік есіммен жарияланған "Обалы кімге?" өлеңі
дәлелдей түседі. Онда Ахмет өзінің ұстанған көзқарасының дұрыстығын, елді
дүрліктергенмен пайда жоқтығын айтып қырылған елдің обалы кімге деген өткір
сұрақ қояды.
1923 жылы А.Байтұрсынұлының елужылдық мерей-тойына арнаған мақаласында
қазақ әдебиетінің классигі М.Әуезов: "...Ахаңның майданға алғаш жыры шығып,
әдебиет, саясат жолында жол бастаған күндері бәріміздің есімізде... Ахаңның
бұрынғы айтқан сөзін қазақ даласы әлі ұмытқан жоқ. Өлеңдегі белгілі сарын
әлі ескірген жоқ. Әлі күнге қазақ даласының күшті сарыны болып, арқаның
қоңыр желімен бірге өсіп, шалқып жатыр", — деп, оның поэзиясындағы
буырқанған бұлқыныстың, рухы мәңгі өлмес азаматтық идеяны жалау еткен өлең
жолдарының тот баспас асылдығын танытқан еді.
"Маса" жинағына енген өлеңдерден, әсіресе, кейінгі басылымдарына енген
өлеңдерінен күресшіл рух, 1905-1907 жылдардағы революциялық толқулардан
қанаттанған тасқын күштің серпілісі ұшқын шашады. Ақын өлеңдеріндегі
төңкерісшілдік сарын өлең жолдарындағы ішкі тегеурінінен, ширыққан шымыр
ойлар арқылы білінеді:
А. Байтұрсынұлы творчествосындағы ұлт-азатшыл бағыт оның саяси
бостандыққа жетуді аңсауынан, қазақ халқын орыс патшасы езгісінен азат
етіп, отаршылдық бұғаудан құтылу, қазақ ұлтының өзін-өзі басқаруына қол
жеткізу арманынан, бар даусымен үн қосуынан көрінеді.
2 А.БАЙТҰРСЫНОВТЫҢ АУДАРМАЛАРЫ
2.1 Тәржімадан туған төл туынды
Мысал — қай халықтың болса да өміріне ыңғайлы ескіден келе жатқан
ауызекі әңгімеде, фольклорлық дүниелерде көп кездесетін түр. Өйткені ол
—өмірдің қат-қабат құбылыстарын пернелеп жеткізетін өміршең жанр.
Мысал қара сөз түрінде де, өлең формасында да жазыла береді. Әлемдік
әдебиет тарихында олар қатарласа дамып, мысалшылардың талант-дарынына қарай
кейде прозалық, кейде поэзиялық түрлері көркемдік биіктерге жетіп отырды
[7; 1226].
Орыс тілінен қазақ тіліне аударудың алғашқы дәстүрі Ыбырай
Алтынсариннен басталады. 1892 жылы Ыбырай аударған "Қарға мен түлкі"
("Ворона и Лисица") атты И.А.Крыловтың мысалы шықты. Осынау аударма
И.А.Крылов мысал шығармаларын қазақ оқырмандарына таныстырудың басы болды
да, іле-шала қазақ ақындары оның кеп сыр түйген өлең жолдарына көңіл аудара
бастады. 1898 жылдары ұлы ақынымыз Абай "Емен мен шілік","Қазаға ұрынған
қарашекпен", "Жарлы бай", "Шегіртке мен құмырсқа", "Ала қойлар", "Қарға мен
түлкі", "Бақа мен өгіз", "Піл мен канден" атты мысалдарын өз мүлкіміз етті.
Бұдан басқа И.А.Крылов шығармашылығына қазақ ақын-жазушыларының ерекше
назар аударуының бір дерегі "Дала уалаяты" газетінде кездеседі. "Дала
уалаятынын" 1894жылғы 32-санында басылған "Инелік пен құмырсқа" ("Стрекоза
и Муравей") мысалын А. Құрманбаев "Құмырсқа мен шегіртке" деп аударып
бастырған. 1895жылы 49-санында "Пустынник и медведь" мысалын аударып, оны
"Аю мен жапан дүзді мекен қылған жалғыз адамның әңгімесі" деген тақырыппен
жарияланған. Міне, осынау жарияланымдар қазақ жазба әдебиетінде мысал
жанрының туып, қалыптаса бастауына игі әсер етті.
Қазақ ақын-жазушыларын өзіне тартып, ерекше қызықтырған И.А.Крылов XIX
ғасыр басындағы орыс әдебиетінің көрнекті өкілі еді. XIXғасырдың басындағы
әдебиетте реалистік желінің өкілі ретінде көрінген, реализм талабына толық
жауап беретін шыншылдығы өте басым мысалдарымен әдеби өрісте жаңа қадам
жасап, жауап берген Крылов болды. Ол өз шығармашылығы арқылы орыс
әдебиетіндегі реалистік тенденцияның берік орын тебуіне игі әсер етті.
Крыловтың реалистігі неден көрініс тапты деген сұраққа В. Г. Белинский
былай деп жауап береді: "В баснях Крылова сатира делается вполне
художественную, натурализм становится отличительною чертою его поэзии. Это
был первый натуралист в нашей поэзии" [8; 200 б]. Бұл жердегі сыншының
натурализм деген термині өмір шындығын көрсетуін меңзеуі деп ұғынуымыз
керек. Жалпы Крылов өз мысалдарында орыс халқының өмірін, орыс адамының
характері мен іс-әрекеттерін шынайы суреттей алды. Өмірдің сан қилы
қиыншылықтарын қоғамдық қатынастардың жетімсіз дамуымен тікелей байланыста
көрсете білді, әр түрлі әлеуметтік топтарға кіретін адамдардың мінез-құлқы
арқылы типтендірілген образдар сомдады. Сонымен қатар, көптеген
мысалдарында дворяндық қоғамның тұрмысы мен әлеуметтік идеологиясын,
олардың өмір дамуынан артта қалған көзқарасын аяусыз сынады.
Крылов мысалдарының қоғамдық-әлеуметтік мәні бұл жанрдың оқырман
арасына кеңірек тарап, қарапайым оқырманға түсінікті де қызықты, астарлы
болып келуімен арта түсті. Осынау шағын жанр - ой жеткізудің шағын формасы
үлкен мағынаны сыйдырарлық құдіретке ие еді. Сондықтан да: "Басқаларға
ұқсап, мысалды тек мысал шеңберінде қалдырмай, оған өткір сатиралық мән
берген нағыз данышпан адам И. А. Крылов" [9; 719 б] дейді Белинский Крылов
шығармашылығын қорыта келе.
Міне, Крылов мысалдарының осы қасиеттері қазақтың ақын-жазушыларын
өзіне тартты.
Мысал жанрының ғасырдан-ғасырға созылған ұзақ өмірінде екі түрлі даму
жолынан өткендігі белгілі. "...басня по происхождению своему несомненно
двойственна, что ее дидактическая и описательная часть, иначе говоря,
поэтическая и прозаическая, часто боролись друг с другом и в историческом
развитии побеждала то одна, то другая. ...все время мы имеем в басне два
параллельных течения, басня прозаическая и поэтическая продолжают
существовать все время как два разных литературных жанра.
К прозаическим басням следует басни Эзопа, Лессинга, Толстого и
других. К басням поэтическим Лафонтена, Крылова и их школы" [10; 122 б]
дейді өнер психологиясын зерттеуші А. С. Выготский.
Біздің дәуірімізге дейінгі VI ғасырда грек халқының көптеген
мысалдарын қара сезбен жазып кеткен грек мысалшысы Эзоп десек, оның
көптеген мысалдарын біздің дәуіріміздің I ғасырында римдік Федр, II
ғасырында Бабрий (ол да римдік) дамытса, XVII ғасырда өмір сүрген француз
Лафонтен, XIX ғасырда орыс мысалшысы Крылов бірін-бірі дамыта байытып, бір-
бірінен үйрене отырып, өз халқында барды алып және жанынан қоса отырып,
мысалдың сюжетін дамытып, арнасын кеңейтті. И. А. Крылов өзінің 33
мысалының таза аударма екенін ашық мойындайды. Ал жоғарыда аты аталған
мысал жазушылар мысалдарындағы сюжет ортақтылығы көп дәлелді қажетсінбейді.
Мәселен "Түлкі мен жүзім'', "Өгіз бен бақа", "Сүйек тістеген ит" т.б.
мысалдарда Эзоп, Федр, Бабрий, Лафонтен, Крыловтарда ортақ бір сюжет
болғанымен, белгілі өзіндік шешім, өзіндік реңк бар.
Ахмет Байтұрсынұлы мысалдарын қарастырған кезде біз оның өзіндік
ерекшеліктерін тануға ден қоюымыз керек. Ахаңның Крылов мысалдарына ерекше
назар аударып, жеке жинақ етіп шығаруы мысалдың ұлттық салт-дәстүрде, ауыз
әдебиетінде терең із тастауында жатса керек. Эзоптан калған дейтін ("Түлкі
мен жүзім" атты) мысалдың қазақ арасында өзгеше бір нұсқасы бар. "Шаңырақта
асулы тұрған етке мысықтың аузы жетпей мысы құриды, сонда ол: "Өзі жасық,
өзі сасық, осы етті кім жесін" деп, менсінбей жүріп кетеді. Бұл тәрізді
прозалық мысал үлгілері қазақ арасында жиі кездеседі. Олардың көбі кейін
аңыз әңгімеге айналып, өзінің алғашқы мысалдық өткірлігін жойып та алады.
Мәселен, түйенің бойына сеніп жылдан қалуы қазір андар арасында жылға
таласу негізінде сақталса, алғашында түйенің аңқаулығына негізделген мысал
ретінде өмірге келгенін аңғару қиын емес. Кейде мысал өзінің дидактикалық,
моральдық мәніне қатысты ең қысқа нақтылыққа жеткізіліп, қанатты сөзге,
мақал-мәтелге айналып кетіп отырады. Мысалы, "Аспандағы еттің сасығы-ай",
"Түйе бойына сеніп жылдан құр қалыпты" деген мәтелдер айтылған сәтте,
тыңдаушы оның арғы түкпірінде қандай оқиға бар екенін, неге қатысты
айтылғанын бірден ұға қояды.
Мысалдың теориялық негізін салушылардың бірі Лессинг "Қысқалық —
мысалдың ұтымдылығы" деп, прозалық мысалдың бір ерекшелігі оның
қысқалығында жатқанын анықтап кетеді.
Прозалық түрде дамыған мысал табиғатын поэзиялық нұсқаға түсіріп,
шартын алғаш бұзған — Федр. Ол өз мысалдарын римдіктерге тән қысқалықпен
жаза отырып, өлең жолдарымен жеткізді. Ал мысалды өзгеше поэтикалық жанр
ретінде қалыптастырған және дамытқан Лафонтен мен Крылов болды. Бірақ мны
кейбір зерттеушілер, мәселен Лессинг пен Потебня, аса құптай қоймайды. "У
древних басня принадлежала к области философии, и отсюда ее заимствовали
учителя риторики. ...Лафонтену удалось сделать басни приятной поэтической
игрушкой..." деген Лессингтің ойын "...И в самом деле — басня, бывшая
некогда могущественным политическим памфлетом, во всяком случае сильным
публицистическим орудием, и которая, несмотря на свою цель, благодаря даже
своей цели, оставалась вполне поэтическим произведением, басня, которая
играла такую видную роль в мысли, сведена на ничто, на негодную игрушку"
[11; 25-26 бб] деп Потебня бекіте түседі. Бұл қос пікір екі ұлы мысалшының
шығармашылығына қатысты айтылған. Алғашқысы Лафонтенге, соңғысы Крыловқа
бағытталған. Бұл, әрине, екі зерттеушінің көбіне-көп прозалық мысалға баса
назар аударғандығынан туындаған пікір екендігі даусыз. Жоғарыда біз
Выготскийдің мысалдың ғасырлар бойы прозалық және поэзиялық үлгіде алмаса
дамыл, қатар келе жатқандығын дәлелдеген пікірін келтірген болатынбыз.
Ендеше, поэзиялық үлгінің мысал жанрындағы күрт белең алуы Лафонтен, одан
соң Крылов шығармашылығындағы белгілі бір жетістіктерге байланысты. Ол
жетістік мынада: "Лафонтен создал новый по сравнению со своими пред-
шественниками тип басен, в котором "объективный" басенный морализм был
вытеснен выражением личной точки зрения рассказчика" [12; 113 б]. Яғни
поэтикалық мысадда ақын-мысалшының өзіндік көзқарасы нақты айқындала
бастады. Ақынның ішкі жан-дүниесі өлең өрнегі бойынан көзге айқын шалынып,
оның мысалдан жасалар қорытындыға деген қатынасы анықтала түсті. Міне,
поэзиялық мысалдың осы қасиеті Крылов поэзиясын жоғары биікке көтеріп, оның
мысалдары өз тұсындағы қоғамдық құрылысты сынаудың өткір қаруына айналды.
Сондықтан, Белинский: "Басня как нравоучительный род поэзии, в наше время —
действительно ложный род; ...Но басня как сатира, есть истинный род поэзии"
деп, Крылов мысалдарының осы бір түп негізіне баса назар аударып, поэзиялық
мысалдың басты қасиетін теориялық тұрғыдан тұжырымдап, және оның басты
бағытын айқындап берді.
Ендеше, Ыбырай, Абай бастаған қазақ ағартушыларын да, одан кейінгі
Ахмет Байтұрсынұлы, Ахмет Баржақсин, Есет Өтетілеуов, Спандияр Көбеев,
Сәбит Донентаев сыйды ояну дәуірінің төңкерісшіл рухтағы ақын-жазушыларын
да өзіне тартты. Олардың Крылов мысалдарына қайта-қайта айналып соғып
отыруының мәні "тілге жеңіл", ойға терең мысалдың Крылов негіздеген
поэзиялық қасиетінде жатса керек.
Ұлы Абайдан кейін Крылов мысалдарынан ой асылын теріп, өз халқының
наным-түсінігіне, тұрмыс-тіршілігіне ыңғайлы етіп аударып, өзінің төл
туындысындай қабылдатқан, Крылов мысалдарының қат-қабат астарына терең
бойлай білген бірден-бір аудармашы Ахмет Байтұрсынұлы. Ол жанр табиғатын
терең таныды. Отарлық езгідегі бұратана халықтың ауыр өмірін, мұң-зарын
суреттеумен жеткізуде, одан құтылудың жолын меңзеуде мысал таптырмайтын
құрал болатын-ды. Сондықтан да, жанымен ұғып, ойымен түйсініп барып Ахаң
тудырған мысал өлеңдердің қазақ жазба әдебиетінде мысал жанрының
қалыптасуына тигізген игі әсері айрықша.
Әрбір жазушы даралығына қарай аударатын шығармасының жанрын таңдап ала
білсе, оның нәтижесі де сәтті болады. Жалпы мысал жанрына тән өзіндік
ерекшеліктер қандай деген өткір сұрақ төңірегінде зерттеушілер бірнеше
нақты белгілер жиынтығында ой тоқайластырады. Көбіне ең басты белгі ретінде
аллегория аталады. Мысал жанрында аллегорияның қызметі жайлы қазақ
топырағында алғаш пікір айтқан да А. Байтұрсынұлының өзі. 1926 жылы
Қызылордада шыққан "Әдебиет танытқыш" деген еңбегінде аллегорияны
"пернелеу" деп алып: "Бір нәрсенің, көбінесе адамның мінезін, құлқын,
ғамалын екінші нәрсенің мысалында көрсетіп айту —пернелеу болады. Қазақтың
бернемен сөйлеп отыр дегені — осы бернелеу... Бернелеудің өзінің де,
баяндауының да сынына үлгі болуға жарарлық "Қырық мысалдағы" "Иттың
достығы" деген сөз..." [13; 161-163 б.б] деп анықтама беріп, мысал
келтіреді. Теориялық тұрғыдан осынау ойды профессор Қ. Жұмалиев нақтылай
түсіп: "Аллегория... астарлап, пернелеп сөйлегенде дерексіз ұғымдарды
деректі, тұжырымды образға айналдырады. Мысалы, қулық, сұмдық, айла,
өділдік, жауыздық, қастық, достық — бәрі де, жеке алғанда, дерексіз жалпы
ұғымдар. Адамдардың араларында болатын қарым-қатынас, күрес-хартыстар
белгілі бір жағдайда оларды деректі заттай-ақ сездіреді" [14; 124 б] деп
тұжы-рымдайды.
Мысалдың екінші белгісі көбіне-көп жан-жануарлардың, кейде жансыз
заттардың, өте сирек адамдар бейнесінің алынуы болып табылады. Жан-
жануарлардың мысалдарда көбірек пайдалануын Лессинг: "Олардың мінез-
құлқындағы бәрімізге белгілі нақтылығында" деп таниды. Себебі, мысалдағы
қолданылған жан-жануар белгілі бір бейнені айқындайды, қасқыр — күшті,
зорлықшыл адамды еске салса, түлкі — керісінше, қу, айлакер кісіні көз
алдымызға әкеледі. Украин зерттеушісі Потебня бұл пікірді айқындай түсіп,
былай дейді: "...свойство образа басни, вытекающее из ее назначения, это
то, что она, чтобы не останавливаться додго на характеристике лиц, берет
такие лица, которые одним своим названием достаточно определяются для
слушателей, служат готовым понятием. Как известно, в басне пользуются для
этого животными" [15; 58 б]
Мысалда кейде адам образы да кездесіп қалады, мұның себебін профессор
Т. Қожакеев былайша тусіндіреді: "Кейде мысал бір адамның басындағы хикая
деп те жазыла береді. Бірақ мұндай адам туралы жазғанымыз мысал болу үшін
оның екінші мағынасы, астарлы пікірі болу керек, ...адам туралы жазылған
мысалдарда пікір дәл сол адамның өзі туралы емес, басқа біреулер, басқа
типтер туралы болады. Осылайша пікірді астарлап, мысалдап айтқандықтан,
олар да мысалдар деп саналады" [15; 12б].
Мысалда тек аңдар мен адам бейнелері ғана емес, жансыз заттардың да
орын алатыны белгілі. Мәселен, "Екі бөшке" мысалы. Мұның себеп-салдарын
өнер зерттеушісі А.С.Выготский орынды дәлелдейді: "...Животные привлекаются
к поэтической басне, не потому, что они наделены каким-нибудь определенным
характером, заранее известным читателю... Причина заключается в том, что
каждое животное представляет заранее известный способ действия, поступка,
оно есть раньше всего действующее лицо не в силу того или иного характера,
а в силу общих свойств своей жизни. Тогда для нас станет совершенно
понятным, почему бритва, топор, бочка могут стать наряду с этими героями —
потому что они тоже суть преимущественно носителей действия... именно
потому ...такие орудия, как топор, бритва и т.п., могут вполне с успехом
заменить басенных зверей" [16; 138 б].
Келесі бір белгі мысал шығармада сюжет болуға тиіс, яғни онда адамды
еліктірерлік оқиға, адамның жағынан мысал... екі бөлім, екі құрылымнан
тұруға тиіс. Бірінші бөлімде, оқиға біртіндеп дамып, одан шарықтап барып,
шешілуге, персонаждар тағдыры айқындалуға, айтпақ ой, жасамақ қорытындыға
негіз берілуге тиіс. Екінші бөлімде алғашқы суреттелген оқиғадан,
баяндалған хикаядан түйін жасауға, мораль шығарылуға қажет" [17; 13 б]. Ал
мораль мысалдың негізгі ерекшелігіне жатады. Мейлі поэзиялық, мейлі
прозалық мысал болсын, мораль үнемі танылып тұрады. Бірақ та прозалық
мысалдағы мораль айқын, анық көрінсе, поэзиялық мысалда ол көбіне-көп
астарлы түрде беріліп, көркемдік тәсілдік рел атқарып кетіп отырады.
Меселен жоғарыдағы "Мысық пен ет" жайлы мысалда айтар ғибрат анық. "Қолың
жетпесті кінәлама". "Сарышымшық" атты мысалда оқырман өзі таңдап алар екі
түрлі мағына-ғибрат бар. Ақынның сынайын, окырманды сақтандырайын деп
отырғаны Сарышымшық секілділердің мақтаншақтық мінезі ме, әлде мақтаншақтың
сөзіне иланып, күймес теңіздің күйгенін көруге жиналған надан жұрттың
дабыра сүйгіштігі ме? Бүл оқырманның талғам таразысына, қабылдап-ұғынуына
байланысты. Поэзиялық мысалдарда кейде мораль тікелей берілмей, оқырманның
еркіне қалдырып кету кездесіп отырады.
Жоғарыда айтылған мысал жанрының ерекшеліктерін жетік білгенде ғана
мысал-шығарма жазуды еркін итеріп, оның атқарар міндетін толық пайдалануға
болады. "Мысалдап жазу, ойды тұспалдап айту, идеяны аллегориялық формада
беру ашық сынаудан қорыққандық емес, ол — айтар ойды өткір, әсерлі етіп
жеткізіп берудің тиімді әдісі" [18; 16 б].
Міне, А. Байтұрсынұлы мысалдың осынау қасиеттерін халықты ағарту,
отаршылдықты әшкерелеу ісінде өткір құрал ретінде өтімді пайдалана білді.
Ол "Қырық мысал" жинағына жазған "Замандастарыма" деген кіріспесінде
мысалдарды аударудағы көздеген мүдде-мақсатын айта келе, өзінің осынау қиын-
қыстау күндерде атқарған ісінде ізбасарға жарарлық жаңа талаптың, жаңа
таланттың табыларына сенім білдіреді:
Бабы жоқ жумыстағы мен бір арық,
Күй қайда үздік шығар топты жарып?
Ат тұрмас аяғында желі болса,
Дүсірлеп шапса біреу қиқу салып.
Бар болса сондай жүйрік қызар деймін,
Естілсе құлағына дүбір барып.
Әйтпесе арық шауып ондыра ма,
Жүргенде қамыт басып, қажып-талып [17; 47 б]?!
Ахмет Байтұрсынұлының 1989 жылы басылып шыққан шығармалар жинағына
(дайындап шығарған С. Дәуітов) жазған алғысөзінде Ш. Сөтбаева "Қырық мысал"
жинағына қырық бір мысал енгендігін айтады. "Оның қырқы И.А.Крыловтан,
біреуі орыс әдебиетінде осы жанрды қалыптастырушылардын бірі И. И.
Хемницердің "Ат пен Есек" мысалы [19; 18 б]. Осыған байланысты біздің
айтарымыз тағы бір мысал — "Екі шыбын" Крыловтан емес, И.И.Дмитриевтен
алынған. Ол — А.П.Сумароков, И.И.Хемницер, И.А.Крыловтар секілді орыс
әдебиетінде мысал жанрын өркендетуге үлкен үлес қосқан мысалшы. Бұл мысалшы
туралы орыс әдебиетінде әр түрлі пікірлер бар. Зерттеуші А.Н.Соколов:
"Народность и реализм басен Крылова глубоко отличают их от басенного
творчества поэта-карамзиниста И.И.Дмитриева, у которого и басня нередко
принимает салонный характер. Из предшественников Крылова ему был ближе
баснописец конца XVIII века Хемницер" [20; 90 б] деп түйіп, оның Крылов
деңгейіне жете қоймағындығын атап өтеді. Ал ұлы сыншы Белинскийдің сөзіне
жүгінсек, Лафонтеннің "Емен мен Шілігі" ("Дуб и Трость"), "Екі көгершін"
("Два голубя") Крыловтан гөрі, "Дмитриевтің аудармасында жақсы шыққан" [21;
711 б]. Сонымен, жоғарыда аталған "Екі шыбын" атты мысал Крыловта жоқ, мұны
А.Байтұрсынұлының И.Дмитриевтен алғаны анық.
Ахмет Байтұрсынұлы "Қырық мысалдың" алғашқы басылымында бұл жинаққа
енген мысалдарды 1901—1904 жылдары аударғанын ескертіп өтеді. Бірақ Ахаң
Крылов мысалдарына үнемі айналып соғып отырған. Онын 1911жылы Орынборда
"Маса" өлеңдер жинағы жеке кітап болып басылып шыққандығы белгілі. Осы
жинағына да Крыловтан аударған үш мысалы енген, олар — "Сорлы болған мұжық"
("Крестьянин в беде"), "Қаздар" ("Гуси"), "Есек пен үкі" ("Филин и Осел").
Жалпы И.А.Крылов мысалдары тоғыз кітаптан тұрады. Ұлы сыншы Белинский
Крылов жөніндегі әйгілі мақаласында: "Крылов дана адам есебінде, мысалдың
эстетикалық заңдарын ой-жобамен аңғарған" дей отырып, Крылов мысалдарын
көркемдік қуаты мен саяси идеялық салмағына қарай басты-басты үш топқа
беледі. "Бірінші топтағы мысалдарда оқиғаны баяндап қана шығып, ақыл
айтумен шектеліп отырады. Бұл ретте ол ақын-моралист ретінде көрінеді, яғни
Хемницер, Дмитриев салған дәстүрден ұзай қоймайды. Екінші топтағы
мысалдарда — ақыл айтуды поэзия жеңе бастайды. Ал үшінші топтағы мысалдар —
нағыз сатиралық, поэзиялық шығармалар" [16; 71 б].
А. Байтұрсынұлы Белинский жіктеген осы үш топтан да мысалдар аударған.
Бірінші топтан — он, екінші топтан — жиырма, үшінші топтан сегіз мысал
аударған. Оның бұлай етуіне себеп те жоқ емес. Ахмехтің сол кезде алдына
қойған екі мақсаты болды. Біріншісі — әлі де болса қараңғылықтың қалың
ұйқысында мүлгіген өз халқына ой тастап, білімге ұмтылуға шақыру, өзінің
езгіде қалу себебін, оның басты кесапттарын керсету. Сондықтан ол
мысалдардың қазақ ұғымына, тыныс-тіршілігіне сай, көркемдігі басым, ғибраты
мол түрлерін таңдауға тырысты. Сол арқылы тек жаттанды ақыл, құрғақ
үндеумен емес, ой-сананы оятар, жұғымды да етімді, үлгілі өлең жолдарымен
әсер етуге ұмтылды. Сондықтан да мысал текстінің толық сақталуына емес,
оның өлеңдік қуатына, поэтикалық әсерлігіне басты назар аударды.
Белинский Крыловқа берген бір бағасында мысалды өркендетудегі еңбегін
анықтай келіп, "Тәрбиелік мәні басым мысалдарды сатираға айналдыра отырып,
"таза орыс мысалын" жасады" [16; 716 б] дейді. Ендеше, әрбір мысалшы өз
шығармашылығында ежелден келе жатқан мысал үлгілерін "таза ұлттық" өте
білгенде ғана және сол мысалдар арқылы өз ұлтының ділгір мәселелерін қозғай
алғанда ғана идеялық-көркемдік биіктікке көтерілмекші.
Ахмет Байтұрсынұлының алдына қойған екінші мақсаты — халықты қоғамдық-
әлеуметтік көкейкесті мәселелерді танып білуге үндей отыра, азаттықтың
жолын аңғарту, бостандық күнге ұмтылуға жөн сілтеу. "Қырық мысалдағы" бұл
астарды кезінде өз замандастары да жіті аңғарған. "Қырық мысал" калың қазақ
жұртының алғаш естіген төңкеріс рухындағы сөзі еді" (6) дейді М. Әуезов.
Осы тұрғыдан алғанда Ахмет Крыловтың екінші және үшінші топтағы қоғамдық-
саяси сипаттағы мәселелерді көтерген мысалдарына айрықша мән бергенін
байқау қиын емес.
"Қырық мысал" жинағы үш рет басылып жарық көрді. Алғаш 1909жылы
Петербург қаласында, 1913 жылы Орынборда, 1922 жылы Қазанда басылып шықты.
Мұның өзі "...И.А.Крылов шығармаларының қазақ тілінде, тіпті, Орта Азияда
десе де артық емес, тұңғыш жеке кітап болып бастырылуы еді" [8; 17 б]. Біз
осы кітаптағы мысалдарды талдау барысында негізінен 1922 жылы Қазанда
басылып шыққан "Қырық мысалға" сүйендік. Мұның себебі 1989 жылғы шығармалар
жинағында мысалдар мен төл өлеңдері жеке-жеке топталып берілген. Яғни, Ахаң
жүйелеген мақсатты құрылым бұзылған. Ал "Ақ жол" жинағында (Алматы, 1991)
мысалдар 1909 жылғы Петербург басылымы бойынша берілген. 1922 жылғы көзі
тірісінде шыққан соңғы жинаққа біраз түзетулер енгізілгенін ескерсек,
әзірше осы басылымды негізге алған жөн. Ал А.Байтұрсынұлының 5 томдық
шығармалар жинағының мысалдар енген 1-томы, біз жазған еңбектен көп кейін
шыққанын ескерте кеткіміз келеді.
"Қырық мысалдағы" шығармаларды тақырыбы жағынан үлкен екі топқа бөлуге
болады. Олардың бір тобы оқу-білімге, адамдық-адалдыққа үндеу,
еңбекқорлыққа тәрбиелеу, адамдық, азаматтық қасиеттерді сақтау, елді
ынтымақ-бірлікке шақыруға негізделсе, келесі тобы елдің елдігін сақтау,
езгіде қалған елді азаттыққа, бостандық жолында күресуге үндеу болып
келеді.
Ел бостандығын аңсаған, оған қол жеткізудің жолын іздеген Ахмет үшін
Крылов мысалдарын аудару таптырмас тәсіл еді. Отаршылдық саясаттың
озбырлығын сезе тұра, патшалық өкімдердің қанаушылық қаныпезерлігін көре
тұра үндемей қалуды жөн көрмей, өзегіне запыран болып жиналған ащы шындықты
қалайда сыртқа шығаруға тырысқан Ахаң Крыловтан өзі екшеген "40 мысалға"
жүгінді.
Абай аудармаларын жан-жақты терең қарастырған М.Әуезов, ақын
аудармасының ерекшелігі туралы былайша ой түйеді: "Алдыңғы ақын сезіміне,
әңгімесіне, ой толғауына сүйене отырып, өз ішінде де соған үндес қоғамдық
сыр шығарып, қосыла күңіреніп, қатар шабыттанып кетеді. Сондықтан бұл
алуандас ақындық құр аударма деп қарамай, Пушкин, Лермонтов. Байрон
сарынымен жазылған шығармалар деп тану керек" [5; 56 б]. Міне, осы бір
пікір Ахмет шығармашылығын қарастырғанда да негізге алынуға тиіс. Ахмет
Крыловты аударуды мақсат тұтпай, ондағы тақырыпты, ой-өзекті ғана алып
өзінше еркін жырлауға, қазақ өміріне тығыз байланыстыра отырып, ой айтуға
ұмтылтан. Ол, әсіресе, қазақ өміріне қатысты ділтір де дертті мәселелерге
келгенде өзіндік бағыт ұстанып, негізгі желіні дамыта отырып, жаңғыртып, өз
уақытына сай мысалдың өткірлігін арттыра түсуді мақсат еткенін аңғару қиын
емес.
Осы тұрғыдан алғанда "Қырық мысал" жинағының "Аққу, шортан һәм шаян"
мысалымен ашылуы Ахмет үшін белгілі бір мақсаткерлікті танытардай. Ахаң осы
мысал арқылы негізгі көздеген мақсатын жайып салып. "Аққу, шортан һәм шаян"
арқылы сол кездегі қазақ өміріндегі ең бір келеңсіз жайды — ауыз бірліктің
жоқ екендігін аса бір дертті мәселе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-5
1 А.БАЙТҰРСЫНОВТЫҢ ҒҰМЫРНАМАСЫ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ
ЖОЛЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6-8
1.1 Азатшыл жырдың
алыбы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 9-15
2 А.БАЙТҰРСЫНОВТЫҢ АУДАРМАЛАРЫ
2.1 Тәржімадан туған төл
туынды ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .16-62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63-64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...65-66
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Ахмет Байтұрсынұлы шығармашылығының сүбелі
салаларының бірі — поэзия. Бұл — негізінен замана талабынан туындаған,
дәуір жүгін арқалаған шығармашылық ізденіс. XX ғасырдың бас кезіндегі қазақ
әдебиетінде поэзия өзінің жетекшілік рөлінен айырылған жоқ. Бұған өлеңнің
оқырман мен тыңдарман жүрегіне жылы ұялар қасиеті, ойдың ұшқырлығы мен
жинақылығы себеп болса керек. Ел азаттығын армандаушы, білімге, "жарық
күнге" үндеуші Ахмет Байтұрсынұлы өзінің алғашқы жүрекжарды туындыларында
осынау тәсілді таңдап алуы — уақыт үніне сай болуды көздеуден туған шара.
Бірақ көңіл аударар бір мәселе — Ахаңның өзгелерден өзгерек өзіндік жол
табуы. Бұл — оның тұңғыш жинағының түгелдей аудармалардан тұруы. Орыстың
атақты мысалшысы И.А.Крылов шығармаларына зер сала үңілген ақын оның
көптеген мысалдарынан өзінің ділгір қажеттілігін тауып, "Қырық мысал" деген
атпен 1909 жылы Петерборда бастырып шығарды. Ахмет Байтұрсынұлы мысалдарын
қарастырған кезде біз оның өзіндік ерекшеліктерін тануға ден қоюымыз керек.
Ахаңның Крылов мысалдарына ерекше назар аударып, жеке жинақ етіп шығаруы
мысалдың ұлттық салт-дәстүрде, ауыз әдебиетінде терең із тастауында жатса
керек. Эзоптан калған дейтін ("Түлкі мен жүзім" атты) мысалдың қазақ
арасында өзгеше бір нұсқасы бар. "Шаңырақта асулы тұрған етке мысықтың аузы
жетпей мысы құриды, сонда ол: "Өзі жасық, өзі сасық, осы етті кім жесін"
деп, менсінбей жүріп кетеді. Бұл тәрізді прозалық мысал үлгілері қазақ
арасында жиі кездеседі. Олардың көбі кейін аңыз әңгімеге айналып, өзінің
алғашқы мысалдық өткірлігін жойып та алады. Мәселен, түйенің бойына сеніп
жылдан қалуы қазір андар арасында жылға таласу негізінде сақталса,
алғашында түйенің аңқаулығына негізделген мысал ретінде өмірге келгенін
аңғару қиын емес. Кейде мысал өзінің дидактикалық, моральдық мәніне қатысты
ең қысқа нақтылыққа жеткізіліп, қанатты сөзге, мақал-мәтелге айналып кетіп
отырады. Мысалы, "Аспандағы еттің сасығы-ай", "Түйе бойына сеніп жылдан құр
қалыпты" деген мәтелдер айтылған сәтте, тыңдаушы оның арғы түкпірінде
қандай оқиға бар екенін, неге қатысты айтылғанын бірден ұға қояды.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. А.Байтұрсынов аудармаларының
маңызын ашып, оның қазақ әдебиетінің дамуымен тамырлас екенін анықтауды
көздейді. Осы аяда А.Байтұрсынов аудармаларының қазақ әдебиеті тарихында
лайықты орны бар екенін ғылыми дәйектеуді мақсат етеді.
Ол мақсаттарды шешуде, зерттеуде төмендегідей міндеттер қойылады:
- Аудармалардың негізгі бағыттарын, сипаттарын, жанрлық байлығын
анықтау;
- А.Байтұрсыновтың шығармашылық өмірін жүйелеу;
- А.Байтұрсынов аудармаларының қөркемдік–эстетикалық
құндылықтарын ашу, олардың қазақ әдебиетінің байлығын
толықтырудағы мәніндәлелдеу.
Зерттеудің ғылыми болжамы:
- қазақ әдебиетінің даму сипаттары аясында А.Байтұрсыновтың
шығармашылығы жүйеленіп, ерекшеліктері анықталды.
- Ахмет Байтұрсынов мұраларының көркемдік-эстетикалық құндылықтары
ғылыми тұрғыда сараланды.
- Ахмет Байтұрсыновтың қазақ әдебиеті тарихындағы орны
дәйектелді.
Зерттеу объектісінің теориялық, практикалық маңыздылығы мен
әдістемелік негізіне белгілі әдебиеттанушы ғалымдардың зерттеу еңбектері
мен мақалалары басшылыққа алынды. Сөйте отырып дипломшы тарапынан өзіндік
ой қорыту, салыстыру жұмыстарын жүргізу де диплом жұмысының негізгі
нысанасы болып табылады. Диплом жұмысының корытындылары мен тұжырымдарын
жалпы білім беретін мектептердің бағдарлы сатысында, таңдау бойынша оқитын
факультативтерде, әдеби шығармашылық үйірмелерде қолдануға болады.
Диплом жұмысының зерттеу әдістері. Диплом жұмысының мақсат-міндеттерін
шешу үшін жиналған шығармалар, түрлі мәліметтер, әдебиеттер бойынша
зерделеу, талдау, салыстыру, жинақтау, сұрыптау, жүйелеу, дәйектеу,
топшылау, тұжырымдау әдістері қолданылды. Көбірек қолданылғандары: талдау,
салыстыру, дәйектеу, тұжырымдау.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы екі тараудан, екі тараушалар
мен қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 А. БАЙТҰРСЫНОВТЫҢ ҒҰМЫРНАМАСЫ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ЖОЛЫ
Ахмет 1886 жылы Торғайдағы екі сыныптық орыс-қазақ училищесіне түсіп,
оны 1891 жылы бітіріп шығады. Одан кейін білімнің жарығын іздеп
керуеншілерге ілесіп Орынбор барады. 1891—1895 жылдары осы Орынбор
қаласындағы орыс-қырғыз (қазақ — Ө.Ә.) мұғалімдер мектебінде оқиды. Бұл
күнде Ахаңның осы оқу орнын бітіргендігі туралы куәлігінің көшірмесі
сақталған. 260-шы куәлік, 1895 жылдың 13-мамырында толтырылған. Ахаңның
куәліктегі пәндер бойынша баға көрсеткіштері төмендегідей: "Мұхаммедке
сену, жазу, бейнелеу пәндері және тәртібі "өте жақсы" деп бағаланған,
педагогика және бастауыш мектептегі тәжірибе пәндері "жақсы", орыс тілі,
арифметика, геометрия, орыс тарихы, жаратылыстану пәндері ортаға
бағаланған".
Ахаң бала кезінен-ақ өз елінің азаматтарының көзіне түсіп. болашағынан
көп үміт күттірген жас болса керек. Бұған Торғай өңірінен шыққан журналист,
ақын, әдебиетші Назарбек Бектемісұлының, "Ахмет ұшқан алтын ұя" кітабындағы
кейбір дерек көздері дәлел бола алады. Ахмет дүниеге келген Тосын болысының
5-ауылында уақ Жұмабай ақын өмір сүріпті. Ол туралы Ы.Бектесімұлы: "Ақын
болғанда да ақынның бірегейі. 1838 жылы туған адам. Әкесінің аты Шалабай.
Ел арасында "Өлеңші ата" Жұмабайға үш рет көрініпті деген аңыз бар" [1; 7
б] деп жазады.
Осы Жұмабай ақынның төңірегінде Ахметтің жақын туысы Қарпық Шолақұлы,
Есенжол Жанұзақұлы, Сейдахмет Бейсенұлы т.б. ақындар болған екен. Жас Ахмет
осылардан елен өнерінің сырын ұғып қоймай, өлең сөзге ебі барлығын таныта
алса керек. Жұмабай ақынның үйіне Ахмет жиі қатынап, оның айналасындағы
өнерпаздардан өнер үйренгендігін 90-нан асып қайтыс болған Ермағамбет деген
өзі де ақын, жырау кісі елжірен еске алады екен. Назарбек ақын өз аузынан
естіген Ермағамбет ақсақалдың мына бір сөздерін мысалға келтіреді: "Ахметке
домбыра үйреткен Есенжол ақын, әнді де сол Есенжолдан үйренген. Жалпы Ахмет
өнерге ерте қанат қаққан еренім ғой".
Ахметтің талантына таң қалып, көкірек көзінің ашықтығына риза болған
аға буын ақындар жас талапкердің талабын құптап, оның болашағынан үмітті
екендіктерін өлеңмен білдірген.
Ахаңның өнерге бет бұруына үлкен септігін тигізген ақынның бірі — өз
туысы Қарпық ақын. Оның Ахмет аса қадірлеген ақын екендігінің бір белгісі
жоғарыда айтқан "Әдебиет танытқыштың" бірнеше жерінде аты аталуы. Қарпықтың
бала Ахметке әсері туралы қазақтың ақиық ақыны, әрі жерлесі, әрі немере
күйеу баласы Сырбай Мәуленов мынадай ой түйеді: "Ахметке Торғай торабының
атақты жырауы Қарпықтың тигізген шарапаты мол. Қарпық жыраудың әуезді
әуені, өлең өрімдері табанда үйлестіретін тапқыр ұйқастары, шешендік
шеберлігі, халық тарихын жете білетіндігі жас Ахметтің талап көзін ашуына
көмектесті. Ол бірте-бірте талант дегеннің тазалықтың, адамгершіліктің,
ардың ісі екендігін айқын түсіне бастады". Торғай өңірінің ірі ақыны болған
Қарпықтың А. Байтұрсынұлының "Әдебиет танытқышындағы" өлең үзінділері,
"Жиырма үш жоқтаудағы" жоқтау өлендерінен басқа туындылары сақталмаған.
Өкінішті-ақ!
Ахметтің ақын ұстаздары оның талант-дарынын ғана бағалап қоймай,
басына қиындық түскен сәтте өлеңмен демеу де берген. XX ғасырдың алғашқы
жылдарынан-ақ ұлт санасын ояту жолындағы күреске шыққан Ахмет 1907 жылдары
патша жандармериясы ұстап, басына қауіп төндіргенде Әбдірахман Иманқұлұлы
атты ақын үлкен өкінішпен өлең арнапты.
Ахмет айдау көрді-ау жастайынан,
Басылып қалар ма екен тастай ұлан!
Дарынды дарын елі қашан таныр,
Сыртынан былапыттап шашпай лаң.
Бар болса аруақ-құдай қолда өзің,
Қалмас деп мен тілеймін жолда сөзің. [2; 11 б].
Иә, ел үшін туған азамат боларын ерте сездіріп, алдыңғы толқын ұстаз
ағаларының мейіріміне бөленген Ахмет өмірінің шәкірттік кезеңін XIX
ғасырдың 95 жылдары аяқтап, ұлтым деген ұлы арманмен тағдыр тосқан
тауқыметі мол күрес жолына бет алды.
Ахаң өзі "Өміржазбасында" көрсеткендей 1872 жылғы 12 наурызда шыққан
Ереже заңдылықтарына сәйкес 6 жыл мұғалім болып қызмет істеуге міндетті
болатын. Сондықтан да ол 1895 жылдың 1 шілдесінен бастап оқытушылық
қызметке кіріседі. Ұстаздық жолын Ақтөбе уезі Батпақты болысындағы
Ахметкерей Қойшыбақовтың ауылындағы ауыл мектебінен бастайды. Бұл қазіргі
Ақтөбе облысының Алға ауданындағы Самбай ауылы (Қарағаш ауылдық әкімдігінің
орталығы). Қазір осы Қарағаштағы мектеп Ахмет Байтұрсынов атымен аталады.
Ол 1895— 1909 жылдар аралығында Ақтөбе, Қостанай, Қарқаралы уездерінде
ауылдық, болыстық мектептерде бала окытып, мұғалім болады.
1. Азатшыл жырдың алыбы
XX ғасырдың бас кезінде қазақ әдебиетін жаңа биікке көтеріп, оның
сандық та сапалық өскендігінің белгісі ретінде поэзия көрінді десек, әрине,
артық айтқандық емес. Себебі сол кезде жарық көрген әр түрлі тақырыпқа
арналған кітаптардың тең жартысынан астамы өлең еді. Міне, осы өлең
кітаптардың ішінен жеке-дара шоқтығы биігі Ахмет Байтұрсынұлының "Маса"
кітабы.
Қазіргі ғылыми айналымда айтылып жүргендей, XX ғасырдың басында қазақ
әдебиетіне өзгеше бір леп әкелген, бейнелеп айтсақ қазақ әдебиеті аспанына
жарық нұр шашқан үш кітап келді. Олар — Абайдың Петерборда шыққан өлеңдер
жинағы, А.Байтұрсынұлының "Қырық мысалы", М.Дулатовтың "Оян, қазағы".
Қазақтың сез танитын адамына аспаннан түскен төрт кітаптай әсер еткен бұл
үш кітап несімен ерекшеленеді? Абай өлеңдері "тілге жеңіл, жүрекке жылы
тиіп", "шымырлап бойға жайылған" биік көркемдік қуатымен, Ахмет мысалдары
өмірдің өзекті жарған өткір мәселелерін жалқыға да, жалпыға да бірдей
ұғынықты тілмен жырлауымен, Міржақып өлеңдері дәуір құбылысын, өмір ағынын
дәл танып, аса зәру ұран тастаған жан айқайымен хат танитын қазақты өзіне
тартып, қазақ даласын шарлап кетті. "Қырық мысал" тастаған астарлы ой
санасына қозғау салып, елдігін танып, ұйқылы-ояу самарқау күйден көтеріле
бастаған қазаққа А.Байтұрсынұлы 1911 жылы жаңа бір әуезі, жаңа сазы бар
кітапты сыйлады. Бұл — Азаттықты аңсаған, бостандықты ту етіп көтерген
"Маса" жинағы. "Маса" — Ахметтің ақындығын паш еткен, оны өз тұсындағы
қазақ ақындарының алдыңғы қатарына шығарған шығарма. А.Байтұрсынұлы өз
ұлтының бостандығы мен тәуелсіздігі жолындағы күресте шындалып өсті. Осынау
күрес майданындағы өткір қаруы, оқырман мен тындарман жүрегіне жылы тиіп,
берік ұялар, адам ойына қозғау салар қасиетті өнері өлең болды. Сондықтан
да ақын поэзиясы оның азаматтық төлғасын дараландыра берді.
"Маса" жинағы қазақ поэзиясындағы ақындар творчествосымен үндесе
дараланғандығын, сонылық аңғартқанын тап басып тану үшін Ахметтің өз тағлым-
танымына жүгінген жөн секілді. Сонда ғана оның өлеңдерінің көркемдік қуаты
мен жаңашылдығына, поэзиялық дүниелерінің болмыс-бітіміне, табиғатына терең
дендей алуға мүмкіндік туады.
Жалпы, Ахмет поэзиясының тілінде екі өріс барлығын тану қиын емес. Сөз
орамдары, көркемдік иірімдері, ой салмақтылығында Абай салған сүрлеудің
сілемі жатқанмен де өзгеше ағын, өзгеше сарын байқалады. Ол сарын ғайыптан
келген, табиғаттан тыс туған әуез емес. Ол — сонау Ақтамберді, Үмбетей,
Махамбеттерден желісін үзбей келе жатқан қаһармандық сарын. Әрине, Ахмет
өлендеріңде сырт көзге ұрандап, өн бойынан от шашқан шұмақтар өте сирек.
Бірақ "жеңіл ұйқас, батыр оймен үйлесер" (Пушкин) демекші, Ахмет
өлеңдерінің табиғаты сонау бабалар дәуіріндегідей өз заманының нақты
сұранымымен үндес. Ахмет жырына "батыр ойды" өзек еткен де өмір шындығы.
Туған ұлтының алдында "Быть или не быть?" деген әйгілі гамлеттік сұрақ
тұрғандықтан да, ақын сабырлы өлең жолдарына жалынды рухты серік етті.
Сондықтан да оның өлеңдерінде ұлт деген сөздің мағынасы мен Отан деген
сөздің мағынасы нақтылана түсіп, бірін-бірі кеңіте отырып, азаматтық
борыштың мәнін көтере түседі.
Ақын өмір сүрген заман XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың
басы — қазақ халқының тарихындағы ең бір ауыр кезең. Іштен жеген жегі
құрттай айлалы ақ патшаның отаршыддық саясаты өзінің үстемдігін баянды ету
үшін халықтың неғұрлым қараңғы, неғұрлым надан күйінде қалуын қалады. Ілім-
білімнің таңғажайып күшіне сенген Ахмет әуелгі кезде ағартушылық арқылы
әлеуметтік жетімсіздікті де, мәдени мешеулікті де жеңуге болады деп
түсінді. Осыдан шығара отырьш, Ахметтің ақындық творчествосындағы екі
кезеңді айқын аңғарамыз: 1901-1905 жылдарда Ахмет ағартушы-демократ ретінде
танылса, екінші кезенде, яғни 1905-1913 жылдарда оянған қазаққа азаттық
жолын нұскаушы, ұлт-азатшыл идеяға бекінген күрескер.
А.Байтұрсынұлы 1895 жылдың ортасынан бастап мұғалімдік қызмет атқара
жүріп, шығармашылықпен айналысқан. 1901-1904 жылдары Крылов мысалдарын
аударумен шұғылданды. Ел ішінде қоғамдық ахуалды сауатсыздық пен
білімсіздіктен көріп, ағартушылық көзқарасы қалыптасты. Соның нәтижесі
ретінде "Қырық мысал" дүниеге келгенді, Ахаң оған жаңа сарын, тың екпін
дарытты. Ал 1905-1907 жылдары байтақ Россияны шарпыған революция тұсында
А.Байтұрсынұлы бостандықтың темірқазығын айнытпай таныды, ол азаттық
жолындағы күрес екенін білді.
Ахаңның ақындығын 1913 жылмен шектеп отырғанымыздың шартты екенін
айқын түсінеміз. Өйткені ол ақындығын кейінде жалғастырды. Бірақ 1913
жылдан кейінгі кезенде поэзиядағы рух негізінен "Қазақ" газетіндегі тікелей
публицистикада жалғасын тапты.
Таза поэзиялық мұрасын осылай екі кезеңге бөліп қараған уақытта, ақын
творчествосында ағартушылық сарын да, төңкерісшілдік рух та қоян-қолтық
араласып жатқанын байқаймыз. Дегенмен, алғашқысында ағартушылық, соңғысында
күресшілдік сарын басым.
Ахмет ұлы ұстазы Абайша елді білімге, өнерге үндеп, Абай мен ЬІбырай
салған сара жолды әрі қарай жалғастыруды мақсат тұтты. "Демократтық бағытты
жаңа жағдайда өзінше жалғастырушы ретінде көрінді [3; 13 б]. Ахмет халық
санасы оянбай, қоғамдық-әлеуметтік теңсіздіктерді түсінбей ешбір ел
отаршылдық бұғаудан құтыла алмайтынын алдымен өзі мықтап ұқты, өзгелерге
ұқтырмақ болды.
Оның өлеңдеріндегі өзгеше сарынды, күресшіл рухты қазақ әдебиетін
зерттеушілер 20-жылдарда-ақ танығанды. Сол тұстағы әдеби айналымдағы Ахмет
творчествосы туралы пікірлердің жиынтығы Әмина Мәметованың "Көркем әдебиет
туралы" мақаласында берілген. Әмина Ахаң творчествосын орыстың революционер-
демократы Чернышевскиймен қатар қойып, "Ахаңды мақтайын деуден аулақпын.
Бірақ тарихтан тиісті орнын берейік дегім келеді. Ахаң әдебиетімізге жұмыс
етпеді ме? Қолынан келгенше заманына қарай жалтыраған түймесін жұлып
тастап, құл болған, теңдіксіз болған жұрт екен деп, есепке алынбаған қазақ
жұртына заманына қарай көре білгенше, түсінгенше жен сілтемеді ме?" [4; 64
б] деген орынды ой айтады.
Ақын өлеңдеріндегі кер замандағы қазақ тұрмысының бейқам күйі,
білімге, оқуға ұмтылудың аздығы, қасіретті халды түсінбеушілігі елді басқан
ұйқының қалың-тұман бейнесі арқылы берілген. Оның көптеген өлеңдерінде осы
бір образ алдыңғы қатарға шығып, енжарлық пен күйкі тірліктің символикалық
көрінісіне айналады. Өмір философиясына толы жан толғауы, саяси-әлеуметтік
жүгі ауыр, сан-салалы ой ағысы алмасып келіп отыратын "Жиған-терген"
өлеңінде де осы бір құбыжық та корқынышты образ кез алдыңнан кетпей қояды.
Баяғы калпы, Баяғы салты
Бұл не еткен жұрт ұйқышыл?!
Болсын кедей, болсын бай,
Жатыр бейқам, жым-жырт жай [5; 21 б].
Қалың ұйқыдағы халқын оятып, серпіліс әкелер жол іздеп шарқ ұрған ақын
таңдап алған жолының ауырлығы мен қиындығын сезінеді, бірақ үмітін үзбейді.
Сондықтан сарымаса болып ызыңдай беру керек екенін, тынымсыз еңбек түбі —
зейнет екендігін ұқтыруға жан салады.
Ағартушылық идеяға әбден сенген дарын өз қоғамының мүшкіл халден шығуы
үшін мықты қозғаушы күш керектігін ұға бастағанда, бейбітшіл ұғымдар
күресшіл сипат дарытып шыға келеді. Ондай өлеңдер "Масада" көбейе түскенін
көреміз.
Ақын бостандық құдайдың құдіретімен емес, күрес жолымен келерін ұғады.
Ахмет үшін күрессіз өмір — мәнсіз өмір. Ахмет, Міржақып көтерген "Оян,
қазақ" ел қамын жеп, бостандық пен азаттық таңына бастаудың алғашқы қадамы
еді.
Осы уақытқа дейін біз азатшыл рухты, азаматтық пафосты тек бір
халықтың екіге жарылған күресінен көріп келгенбіз. Бай мен кедей арасындағы
күресті "таптық тартыс" деп танып, дүниені өзгертуші ұлы күш сол күрестің
нәтижесі деп білдік. Ол күрестен өзге ой жалпы адамзат прогресіне жат
санальш, жалпы елдік, жалпы ұлттық ұрандар "ұлтшылдыққа" телініп, кертартпа
саналды. Өйткені "Революцияның отты жылдарының оны жақтаушыларды дос деп,
қарсыластарын жау деп үйреткен кезінде, біз тек ақ пен қараны ғана білдік.
Басқа түсті айырып білген жоқпыз. Оған ұмтылмадық та" [6; 20 б].
Ахаң үндеген күрес жолы қай күрес?.. Ахаңның іс-әрекетіндегі,
творчествосындағы революциялық рухты неден танимыз?.. Ахаң күресі — таптар
жігін ажыратып, бір халықтың екі бөлініп майдандасуы емес, ел бірлігін
сақтап, надандықты жеңе отырып, ұлт азаттығына ие болу. Ахаң
творчествосының күрескерлік рухына осы тұрғыдан қарасақ, отаршылдық пен
ұлттық езгіден бостандыққа ұмтылған жаңа идеология болмысын, ояну мен қайта
өрлеудің жаңа мазмұн-нақысын байыптауға тиіспіз. Өйткені отаршылдық шынжыры
қанға бөктірген халқының жан жарасы оның жүрегінде шемен боп қатуынан
ақынның жан айқайы өзінен өзі ұран өлеңге айналып кетті.
А. Байтұрсынұлы өлеңдеріндегі ағартушылық сипаттың өзіне дейінгі
ақындардан өзгелеу бір астарлы сыры да осы. Ақын өнер, білімді "таза
күйінде" уағыздап қоймайды. Ол оны халықтың санасы оянып, өзгенің
езгісіндегі тұрмысының себеп-салдарына көз жіберіп, бостандыққа ұмтылудың
нұрлы сәулесі деп санайды. Бостандық ұғымы бұрынғы поэзияда басты ой
нысанасы етілмесе, Ахмет өлеңдерінде ол негізгі тақырып, "темірқазық"
іспеттес. Абай, Ыбырай туған халқынын тағдырына күйзеліп, озық кеткен өзге
халықтармен иық теңестіруді "тіл ұстартып, өмір шашпақтан" іздесе, Ахмет
ойы бостандық үшін күреспен байланыстырады. Оның өзіне дейінгі саңлақ
ақындардан бір қадам ілгері басқандығы да, поэзиясының салмақтылығы мен
құдіреті де осында. Ақынның "Досыма хат", "Жиған-терген", "Анама хат",
"Жауға түскен жан сөзі", "Жауап хаттан" т.б. өлеңдерінің тегеурінді қуаты
осы бір ұқтырар ой аңғарында жатыр.
Ахметтің жинақтарына енбей қалған кейбір өлеңдері бүркеншік есіммен
"Қазақ" газетінде жарияланған. Ал "Қазақта" көбіне ел мұңын жоқтаған
азатшыл поэзияның ғана орын тапқаны шындық. Мәселен, газеттің екінші
санында жарияланған "көшбасшы" өлеңінен-ақ осы бір талап айқын сезіледі.
"Зарыққанда қылған бата" деп аталатын өлеңнің шымыр шумақты өткір сөздері
"жүрекке деп, ойға жөн". Көңілдегі мұңды оятып, ұмтылысқа, қимылға
шақырғандай:
Сөйлесін! Жүйрік болса інжу тізіп,
Жосықсыз бас ауыртпай босқа езіп.
Құйса екені қысқасынан түсіндіріп,
Ретті, терт аяғы түгел келіп.
Кесем бол тура жолға бастап кетсін,
Қалмасын кейінгілер соңына
1916 жылдың аласапыранды тұсында елдің "қызыл қанға боялмауын" тілеген
Ахмет қарлы көтеріліске қарсы болып, саяси жолмен, келісіммен шешілудің
жолында жүрді. Әрине, Ахмет бастаған топтың бұл өрекетінің дұрыс-
бұрыстығына уақыт таразы. Қалай болғанда да Ахаңның елге жамандық
ойламағаны белгілі. Біздің бұл ойымызды оның сол бір тұста "Қазақта" Қазақ
Алашбай оғлы деген бүркеншік есіммен жарияланған "Обалы кімге?" өлеңі
дәлелдей түседі. Онда Ахмет өзінің ұстанған көзқарасының дұрыстығын, елді
дүрліктергенмен пайда жоқтығын айтып қырылған елдің обалы кімге деген өткір
сұрақ қояды.
1923 жылы А.Байтұрсынұлының елужылдық мерей-тойына арнаған мақаласында
қазақ әдебиетінің классигі М.Әуезов: "...Ахаңның майданға алғаш жыры шығып,
әдебиет, саясат жолында жол бастаған күндері бәріміздің есімізде... Ахаңның
бұрынғы айтқан сөзін қазақ даласы әлі ұмытқан жоқ. Өлеңдегі белгілі сарын
әлі ескірген жоқ. Әлі күнге қазақ даласының күшті сарыны болып, арқаның
қоңыр желімен бірге өсіп, шалқып жатыр", — деп, оның поэзиясындағы
буырқанған бұлқыныстың, рухы мәңгі өлмес азаматтық идеяны жалау еткен өлең
жолдарының тот баспас асылдығын танытқан еді.
"Маса" жинағына енген өлеңдерден, әсіресе, кейінгі басылымдарына енген
өлеңдерінен күресшіл рух, 1905-1907 жылдардағы революциялық толқулардан
қанаттанған тасқын күштің серпілісі ұшқын шашады. Ақын өлеңдеріндегі
төңкерісшілдік сарын өлең жолдарындағы ішкі тегеурінінен, ширыққан шымыр
ойлар арқылы білінеді:
А. Байтұрсынұлы творчествосындағы ұлт-азатшыл бағыт оның саяси
бостандыққа жетуді аңсауынан, қазақ халқын орыс патшасы езгісінен азат
етіп, отаршылдық бұғаудан құтылу, қазақ ұлтының өзін-өзі басқаруына қол
жеткізу арманынан, бар даусымен үн қосуынан көрінеді.
2 А.БАЙТҰРСЫНОВТЫҢ АУДАРМАЛАРЫ
2.1 Тәржімадан туған төл туынды
Мысал — қай халықтың болса да өміріне ыңғайлы ескіден келе жатқан
ауызекі әңгімеде, фольклорлық дүниелерде көп кездесетін түр. Өйткені ол
—өмірдің қат-қабат құбылыстарын пернелеп жеткізетін өміршең жанр.
Мысал қара сөз түрінде де, өлең формасында да жазыла береді. Әлемдік
әдебиет тарихында олар қатарласа дамып, мысалшылардың талант-дарынына қарай
кейде прозалық, кейде поэзиялық түрлері көркемдік биіктерге жетіп отырды
[7; 1226].
Орыс тілінен қазақ тіліне аударудың алғашқы дәстүрі Ыбырай
Алтынсариннен басталады. 1892 жылы Ыбырай аударған "Қарға мен түлкі"
("Ворона и Лисица") атты И.А.Крыловтың мысалы шықты. Осынау аударма
И.А.Крылов мысал шығармаларын қазақ оқырмандарына таныстырудың басы болды
да, іле-шала қазақ ақындары оның кеп сыр түйген өлең жолдарына көңіл аудара
бастады. 1898 жылдары ұлы ақынымыз Абай "Емен мен шілік","Қазаға ұрынған
қарашекпен", "Жарлы бай", "Шегіртке мен құмырсқа", "Ала қойлар", "Қарға мен
түлкі", "Бақа мен өгіз", "Піл мен канден" атты мысалдарын өз мүлкіміз етті.
Бұдан басқа И.А.Крылов шығармашылығына қазақ ақын-жазушыларының ерекше
назар аударуының бір дерегі "Дала уалаяты" газетінде кездеседі. "Дала
уалаятынын" 1894жылғы 32-санында басылған "Инелік пен құмырсқа" ("Стрекоза
и Муравей") мысалын А. Құрманбаев "Құмырсқа мен шегіртке" деп аударып
бастырған. 1895жылы 49-санында "Пустынник и медведь" мысалын аударып, оны
"Аю мен жапан дүзді мекен қылған жалғыз адамның әңгімесі" деген тақырыппен
жарияланған. Міне, осынау жарияланымдар қазақ жазба әдебиетінде мысал
жанрының туып, қалыптаса бастауына игі әсер етті.
Қазақ ақын-жазушыларын өзіне тартып, ерекше қызықтырған И.А.Крылов XIX
ғасыр басындағы орыс әдебиетінің көрнекті өкілі еді. XIXғасырдың басындағы
әдебиетте реалистік желінің өкілі ретінде көрінген, реализм талабына толық
жауап беретін шыншылдығы өте басым мысалдарымен әдеби өрісте жаңа қадам
жасап, жауап берген Крылов болды. Ол өз шығармашылығы арқылы орыс
әдебиетіндегі реалистік тенденцияның берік орын тебуіне игі әсер етті.
Крыловтың реалистігі неден көрініс тапты деген сұраққа В. Г. Белинский
былай деп жауап береді: "В баснях Крылова сатира делается вполне
художественную, натурализм становится отличительною чертою его поэзии. Это
был первый натуралист в нашей поэзии" [8; 200 б]. Бұл жердегі сыншының
натурализм деген термині өмір шындығын көрсетуін меңзеуі деп ұғынуымыз
керек. Жалпы Крылов өз мысалдарында орыс халқының өмірін, орыс адамының
характері мен іс-әрекеттерін шынайы суреттей алды. Өмірдің сан қилы
қиыншылықтарын қоғамдық қатынастардың жетімсіз дамуымен тікелей байланыста
көрсете білді, әр түрлі әлеуметтік топтарға кіретін адамдардың мінез-құлқы
арқылы типтендірілген образдар сомдады. Сонымен қатар, көптеген
мысалдарында дворяндық қоғамның тұрмысы мен әлеуметтік идеологиясын,
олардың өмір дамуынан артта қалған көзқарасын аяусыз сынады.
Крылов мысалдарының қоғамдық-әлеуметтік мәні бұл жанрдың оқырман
арасына кеңірек тарап, қарапайым оқырманға түсінікті де қызықты, астарлы
болып келуімен арта түсті. Осынау шағын жанр - ой жеткізудің шағын формасы
үлкен мағынаны сыйдырарлық құдіретке ие еді. Сондықтан да: "Басқаларға
ұқсап, мысалды тек мысал шеңберінде қалдырмай, оған өткір сатиралық мән
берген нағыз данышпан адам И. А. Крылов" [9; 719 б] дейді Белинский Крылов
шығармашылығын қорыта келе.
Міне, Крылов мысалдарының осы қасиеттері қазақтың ақын-жазушыларын
өзіне тартты.
Мысал жанрының ғасырдан-ғасырға созылған ұзақ өмірінде екі түрлі даму
жолынан өткендігі белгілі. "...басня по происхождению своему несомненно
двойственна, что ее дидактическая и описательная часть, иначе говоря,
поэтическая и прозаическая, часто боролись друг с другом и в историческом
развитии побеждала то одна, то другая. ...все время мы имеем в басне два
параллельных течения, басня прозаическая и поэтическая продолжают
существовать все время как два разных литературных жанра.
К прозаическим басням следует басни Эзопа, Лессинга, Толстого и
других. К басням поэтическим Лафонтена, Крылова и их школы" [10; 122 б]
дейді өнер психологиясын зерттеуші А. С. Выготский.
Біздің дәуірімізге дейінгі VI ғасырда грек халқының көптеген
мысалдарын қара сезбен жазып кеткен грек мысалшысы Эзоп десек, оның
көптеген мысалдарын біздің дәуіріміздің I ғасырында римдік Федр, II
ғасырында Бабрий (ол да римдік) дамытса, XVII ғасырда өмір сүрген француз
Лафонтен, XIX ғасырда орыс мысалшысы Крылов бірін-бірі дамыта байытып, бір-
бірінен үйрене отырып, өз халқында барды алып және жанынан қоса отырып,
мысалдың сюжетін дамытып, арнасын кеңейтті. И. А. Крылов өзінің 33
мысалының таза аударма екенін ашық мойындайды. Ал жоғарыда аты аталған
мысал жазушылар мысалдарындағы сюжет ортақтылығы көп дәлелді қажетсінбейді.
Мәселен "Түлкі мен жүзім'', "Өгіз бен бақа", "Сүйек тістеген ит" т.б.
мысалдарда Эзоп, Федр, Бабрий, Лафонтен, Крыловтарда ортақ бір сюжет
болғанымен, белгілі өзіндік шешім, өзіндік реңк бар.
Ахмет Байтұрсынұлы мысалдарын қарастырған кезде біз оның өзіндік
ерекшеліктерін тануға ден қоюымыз керек. Ахаңның Крылов мысалдарына ерекше
назар аударып, жеке жинақ етіп шығаруы мысалдың ұлттық салт-дәстүрде, ауыз
әдебиетінде терең із тастауында жатса керек. Эзоптан калған дейтін ("Түлкі
мен жүзім" атты) мысалдың қазақ арасында өзгеше бір нұсқасы бар. "Шаңырақта
асулы тұрған етке мысықтың аузы жетпей мысы құриды, сонда ол: "Өзі жасық,
өзі сасық, осы етті кім жесін" деп, менсінбей жүріп кетеді. Бұл тәрізді
прозалық мысал үлгілері қазақ арасында жиі кездеседі. Олардың көбі кейін
аңыз әңгімеге айналып, өзінің алғашқы мысалдық өткірлігін жойып та алады.
Мәселен, түйенің бойына сеніп жылдан қалуы қазір андар арасында жылға
таласу негізінде сақталса, алғашында түйенің аңқаулығына негізделген мысал
ретінде өмірге келгенін аңғару қиын емес. Кейде мысал өзінің дидактикалық,
моральдық мәніне қатысты ең қысқа нақтылыққа жеткізіліп, қанатты сөзге,
мақал-мәтелге айналып кетіп отырады. Мысалы, "Аспандағы еттің сасығы-ай",
"Түйе бойына сеніп жылдан құр қалыпты" деген мәтелдер айтылған сәтте,
тыңдаушы оның арғы түкпірінде қандай оқиға бар екенін, неге қатысты
айтылғанын бірден ұға қояды.
Мысалдың теориялық негізін салушылардың бірі Лессинг "Қысқалық —
мысалдың ұтымдылығы" деп, прозалық мысалдың бір ерекшелігі оның
қысқалығында жатқанын анықтап кетеді.
Прозалық түрде дамыған мысал табиғатын поэзиялық нұсқаға түсіріп,
шартын алғаш бұзған — Федр. Ол өз мысалдарын римдіктерге тән қысқалықпен
жаза отырып, өлең жолдарымен жеткізді. Ал мысалды өзгеше поэтикалық жанр
ретінде қалыптастырған және дамытқан Лафонтен мен Крылов болды. Бірақ мны
кейбір зерттеушілер, мәселен Лессинг пен Потебня, аса құптай қоймайды. "У
древних басня принадлежала к области философии, и отсюда ее заимствовали
учителя риторики. ...Лафонтену удалось сделать басни приятной поэтической
игрушкой..." деген Лессингтің ойын "...И в самом деле — басня, бывшая
некогда могущественным политическим памфлетом, во всяком случае сильным
публицистическим орудием, и которая, несмотря на свою цель, благодаря даже
своей цели, оставалась вполне поэтическим произведением, басня, которая
играла такую видную роль в мысли, сведена на ничто, на негодную игрушку"
[11; 25-26 бб] деп Потебня бекіте түседі. Бұл қос пікір екі ұлы мысалшының
шығармашылығына қатысты айтылған. Алғашқысы Лафонтенге, соңғысы Крыловқа
бағытталған. Бұл, әрине, екі зерттеушінің көбіне-көп прозалық мысалға баса
назар аударғандығынан туындаған пікір екендігі даусыз. Жоғарыда біз
Выготскийдің мысалдың ғасырлар бойы прозалық және поэзиялық үлгіде алмаса
дамыл, қатар келе жатқандығын дәлелдеген пікірін келтірген болатынбыз.
Ендеше, поэзиялық үлгінің мысал жанрындағы күрт белең алуы Лафонтен, одан
соң Крылов шығармашылығындағы белгілі бір жетістіктерге байланысты. Ол
жетістік мынада: "Лафонтен создал новый по сравнению со своими пред-
шественниками тип басен, в котором "объективный" басенный морализм был
вытеснен выражением личной точки зрения рассказчика" [12; 113 б]. Яғни
поэтикалық мысадда ақын-мысалшының өзіндік көзқарасы нақты айқындала
бастады. Ақынның ішкі жан-дүниесі өлең өрнегі бойынан көзге айқын шалынып,
оның мысалдан жасалар қорытындыға деген қатынасы анықтала түсті. Міне,
поэзиялық мысалдың осы қасиеті Крылов поэзиясын жоғары биікке көтеріп, оның
мысалдары өз тұсындағы қоғамдық құрылысты сынаудың өткір қаруына айналды.
Сондықтан, Белинский: "Басня как нравоучительный род поэзии, в наше время —
действительно ложный род; ...Но басня как сатира, есть истинный род поэзии"
деп, Крылов мысалдарының осы бір түп негізіне баса назар аударып, поэзиялық
мысалдың басты қасиетін теориялық тұрғыдан тұжырымдап, және оның басты
бағытын айқындап берді.
Ендеше, Ыбырай, Абай бастаған қазақ ағартушыларын да, одан кейінгі
Ахмет Байтұрсынұлы, Ахмет Баржақсин, Есет Өтетілеуов, Спандияр Көбеев,
Сәбит Донентаев сыйды ояну дәуірінің төңкерісшіл рухтағы ақын-жазушыларын
да өзіне тартты. Олардың Крылов мысалдарына қайта-қайта айналып соғып
отыруының мәні "тілге жеңіл", ойға терең мысалдың Крылов негіздеген
поэзиялық қасиетінде жатса керек.
Ұлы Абайдан кейін Крылов мысалдарынан ой асылын теріп, өз халқының
наным-түсінігіне, тұрмыс-тіршілігіне ыңғайлы етіп аударып, өзінің төл
туындысындай қабылдатқан, Крылов мысалдарының қат-қабат астарына терең
бойлай білген бірден-бір аудармашы Ахмет Байтұрсынұлы. Ол жанр табиғатын
терең таныды. Отарлық езгідегі бұратана халықтың ауыр өмірін, мұң-зарын
суреттеумен жеткізуде, одан құтылудың жолын меңзеуде мысал таптырмайтын
құрал болатын-ды. Сондықтан да, жанымен ұғып, ойымен түйсініп барып Ахаң
тудырған мысал өлеңдердің қазақ жазба әдебиетінде мысал жанрының
қалыптасуына тигізген игі әсері айрықша.
Әрбір жазушы даралығына қарай аударатын шығармасының жанрын таңдап ала
білсе, оның нәтижесі де сәтті болады. Жалпы мысал жанрына тән өзіндік
ерекшеліктер қандай деген өткір сұрақ төңірегінде зерттеушілер бірнеше
нақты белгілер жиынтығында ой тоқайластырады. Көбіне ең басты белгі ретінде
аллегория аталады. Мысал жанрында аллегорияның қызметі жайлы қазақ
топырағында алғаш пікір айтқан да А. Байтұрсынұлының өзі. 1926 жылы
Қызылордада шыққан "Әдебиет танытқыш" деген еңбегінде аллегорияны
"пернелеу" деп алып: "Бір нәрсенің, көбінесе адамның мінезін, құлқын,
ғамалын екінші нәрсенің мысалында көрсетіп айту —пернелеу болады. Қазақтың
бернемен сөйлеп отыр дегені — осы бернелеу... Бернелеудің өзінің де,
баяндауының да сынына үлгі болуға жарарлық "Қырық мысалдағы" "Иттың
достығы" деген сөз..." [13; 161-163 б.б] деп анықтама беріп, мысал
келтіреді. Теориялық тұрғыдан осынау ойды профессор Қ. Жұмалиев нақтылай
түсіп: "Аллегория... астарлап, пернелеп сөйлегенде дерексіз ұғымдарды
деректі, тұжырымды образға айналдырады. Мысалы, қулық, сұмдық, айла,
өділдік, жауыздық, қастық, достық — бәрі де, жеке алғанда, дерексіз жалпы
ұғымдар. Адамдардың араларында болатын қарым-қатынас, күрес-хартыстар
белгілі бір жағдайда оларды деректі заттай-ақ сездіреді" [14; 124 б] деп
тұжы-рымдайды.
Мысалдың екінші белгісі көбіне-көп жан-жануарлардың, кейде жансыз
заттардың, өте сирек адамдар бейнесінің алынуы болып табылады. Жан-
жануарлардың мысалдарда көбірек пайдалануын Лессинг: "Олардың мінез-
құлқындағы бәрімізге белгілі нақтылығында" деп таниды. Себебі, мысалдағы
қолданылған жан-жануар белгілі бір бейнені айқындайды, қасқыр — күшті,
зорлықшыл адамды еске салса, түлкі — керісінше, қу, айлакер кісіні көз
алдымызға әкеледі. Украин зерттеушісі Потебня бұл пікірді айқындай түсіп,
былай дейді: "...свойство образа басни, вытекающее из ее назначения, это
то, что она, чтобы не останавливаться додго на характеристике лиц, берет
такие лица, которые одним своим названием достаточно определяются для
слушателей, служат готовым понятием. Как известно, в басне пользуются для
этого животными" [15; 58 б]
Мысалда кейде адам образы да кездесіп қалады, мұның себебін профессор
Т. Қожакеев былайша тусіндіреді: "Кейде мысал бір адамның басындағы хикая
деп те жазыла береді. Бірақ мұндай адам туралы жазғанымыз мысал болу үшін
оның екінші мағынасы, астарлы пікірі болу керек, ...адам туралы жазылған
мысалдарда пікір дәл сол адамның өзі туралы емес, басқа біреулер, басқа
типтер туралы болады. Осылайша пікірді астарлап, мысалдап айтқандықтан,
олар да мысалдар деп саналады" [15; 12б].
Мысалда тек аңдар мен адам бейнелері ғана емес, жансыз заттардың да
орын алатыны белгілі. Мәселен, "Екі бөшке" мысалы. Мұның себеп-салдарын
өнер зерттеушісі А.С.Выготский орынды дәлелдейді: "...Животные привлекаются
к поэтической басне, не потому, что они наделены каким-нибудь определенным
характером, заранее известным читателю... Причина заключается в том, что
каждое животное представляет заранее известный способ действия, поступка,
оно есть раньше всего действующее лицо не в силу того или иного характера,
а в силу общих свойств своей жизни. Тогда для нас станет совершенно
понятным, почему бритва, топор, бочка могут стать наряду с этими героями —
потому что они тоже суть преимущественно носителей действия... именно
потому ...такие орудия, как топор, бритва и т.п., могут вполне с успехом
заменить басенных зверей" [16; 138 б].
Келесі бір белгі мысал шығармада сюжет болуға тиіс, яғни онда адамды
еліктірерлік оқиға, адамның жағынан мысал... екі бөлім, екі құрылымнан
тұруға тиіс. Бірінші бөлімде, оқиға біртіндеп дамып, одан шарықтап барып,
шешілуге, персонаждар тағдыры айқындалуға, айтпақ ой, жасамақ қорытындыға
негіз берілуге тиіс. Екінші бөлімде алғашқы суреттелген оқиғадан,
баяндалған хикаядан түйін жасауға, мораль шығарылуға қажет" [17; 13 б]. Ал
мораль мысалдың негізгі ерекшелігіне жатады. Мейлі поэзиялық, мейлі
прозалық мысал болсын, мораль үнемі танылып тұрады. Бірақ та прозалық
мысалдағы мораль айқын, анық көрінсе, поэзиялық мысалда ол көбіне-көп
астарлы түрде беріліп, көркемдік тәсілдік рел атқарып кетіп отырады.
Меселен жоғарыдағы "Мысық пен ет" жайлы мысалда айтар ғибрат анық. "Қолың
жетпесті кінәлама". "Сарышымшық" атты мысалда оқырман өзі таңдап алар екі
түрлі мағына-ғибрат бар. Ақынның сынайын, окырманды сақтандырайын деп
отырғаны Сарышымшық секілділердің мақтаншақтық мінезі ме, әлде мақтаншақтың
сөзіне иланып, күймес теңіздің күйгенін көруге жиналған надан жұрттың
дабыра сүйгіштігі ме? Бүл оқырманның талғам таразысына, қабылдап-ұғынуына
байланысты. Поэзиялық мысалдарда кейде мораль тікелей берілмей, оқырманның
еркіне қалдырып кету кездесіп отырады.
Жоғарыда айтылған мысал жанрының ерекшеліктерін жетік білгенде ғана
мысал-шығарма жазуды еркін итеріп, оның атқарар міндетін толық пайдалануға
болады. "Мысалдап жазу, ойды тұспалдап айту, идеяны аллегориялық формада
беру ашық сынаудан қорыққандық емес, ол — айтар ойды өткір, әсерлі етіп
жеткізіп берудің тиімді әдісі" [18; 16 б].
Міне, А. Байтұрсынұлы мысалдың осынау қасиеттерін халықты ағарту,
отаршылдықты әшкерелеу ісінде өткір құрал ретінде өтімді пайдалана білді.
Ол "Қырық мысал" жинағына жазған "Замандастарыма" деген кіріспесінде
мысалдарды аударудағы көздеген мүдде-мақсатын айта келе, өзінің осынау қиын-
қыстау күндерде атқарған ісінде ізбасарға жарарлық жаңа талаптың, жаңа
таланттың табыларына сенім білдіреді:
Бабы жоқ жумыстағы мен бір арық,
Күй қайда үздік шығар топты жарып?
Ат тұрмас аяғында желі болса,
Дүсірлеп шапса біреу қиқу салып.
Бар болса сондай жүйрік қызар деймін,
Естілсе құлағына дүбір барып.
Әйтпесе арық шауып ондыра ма,
Жүргенде қамыт басып, қажып-талып [17; 47 б]?!
Ахмет Байтұрсынұлының 1989 жылы басылып шыққан шығармалар жинағына
(дайындап шығарған С. Дәуітов) жазған алғысөзінде Ш. Сөтбаева "Қырық мысал"
жинағына қырық бір мысал енгендігін айтады. "Оның қырқы И.А.Крыловтан,
біреуі орыс әдебиетінде осы жанрды қалыптастырушылардын бірі И. И.
Хемницердің "Ат пен Есек" мысалы [19; 18 б]. Осыған байланысты біздің
айтарымыз тағы бір мысал — "Екі шыбын" Крыловтан емес, И.И.Дмитриевтен
алынған. Ол — А.П.Сумароков, И.И.Хемницер, И.А.Крыловтар секілді орыс
әдебиетінде мысал жанрын өркендетуге үлкен үлес қосқан мысалшы. Бұл мысалшы
туралы орыс әдебиетінде әр түрлі пікірлер бар. Зерттеуші А.Н.Соколов:
"Народность и реализм басен Крылова глубоко отличают их от басенного
творчества поэта-карамзиниста И.И.Дмитриева, у которого и басня нередко
принимает салонный характер. Из предшественников Крылова ему был ближе
баснописец конца XVIII века Хемницер" [20; 90 б] деп түйіп, оның Крылов
деңгейіне жете қоймағындығын атап өтеді. Ал ұлы сыншы Белинскийдің сөзіне
жүгінсек, Лафонтеннің "Емен мен Шілігі" ("Дуб и Трость"), "Екі көгершін"
("Два голубя") Крыловтан гөрі, "Дмитриевтің аудармасында жақсы шыққан" [21;
711 б]. Сонымен, жоғарыда аталған "Екі шыбын" атты мысал Крыловта жоқ, мұны
А.Байтұрсынұлының И.Дмитриевтен алғаны анық.
Ахмет Байтұрсынұлы "Қырық мысалдың" алғашқы басылымында бұл жинаққа
енген мысалдарды 1901—1904 жылдары аударғанын ескертіп өтеді. Бірақ Ахаң
Крылов мысалдарына үнемі айналып соғып отырған. Онын 1911жылы Орынборда
"Маса" өлеңдер жинағы жеке кітап болып басылып шыққандығы белгілі. Осы
жинағына да Крыловтан аударған үш мысалы енген, олар — "Сорлы болған мұжық"
("Крестьянин в беде"), "Қаздар" ("Гуси"), "Есек пен үкі" ("Филин и Осел").
Жалпы И.А.Крылов мысалдары тоғыз кітаптан тұрады. Ұлы сыншы Белинский
Крылов жөніндегі әйгілі мақаласында: "Крылов дана адам есебінде, мысалдың
эстетикалық заңдарын ой-жобамен аңғарған" дей отырып, Крылов мысалдарын
көркемдік қуаты мен саяси идеялық салмағына қарай басты-басты үш топқа
беледі. "Бірінші топтағы мысалдарда оқиғаны баяндап қана шығып, ақыл
айтумен шектеліп отырады. Бұл ретте ол ақын-моралист ретінде көрінеді, яғни
Хемницер, Дмитриев салған дәстүрден ұзай қоймайды. Екінші топтағы
мысалдарда — ақыл айтуды поэзия жеңе бастайды. Ал үшінші топтағы мысалдар —
нағыз сатиралық, поэзиялық шығармалар" [16; 71 б].
А. Байтұрсынұлы Белинский жіктеген осы үш топтан да мысалдар аударған.
Бірінші топтан — он, екінші топтан — жиырма, үшінші топтан сегіз мысал
аударған. Оның бұлай етуіне себеп те жоқ емес. Ахмехтің сол кезде алдына
қойған екі мақсаты болды. Біріншісі — әлі де болса қараңғылықтың қалың
ұйқысында мүлгіген өз халқына ой тастап, білімге ұмтылуға шақыру, өзінің
езгіде қалу себебін, оның басты кесапттарын керсету. Сондықтан ол
мысалдардың қазақ ұғымына, тыныс-тіршілігіне сай, көркемдігі басым, ғибраты
мол түрлерін таңдауға тырысты. Сол арқылы тек жаттанды ақыл, құрғақ
үндеумен емес, ой-сананы оятар, жұғымды да етімді, үлгілі өлең жолдарымен
әсер етуге ұмтылды. Сондықтан да мысал текстінің толық сақталуына емес,
оның өлеңдік қуатына, поэтикалық әсерлігіне басты назар аударды.
Белинский Крыловқа берген бір бағасында мысалды өркендетудегі еңбегін
анықтай келіп, "Тәрбиелік мәні басым мысалдарды сатираға айналдыра отырып,
"таза орыс мысалын" жасады" [16; 716 б] дейді. Ендеше, әрбір мысалшы өз
шығармашылығында ежелден келе жатқан мысал үлгілерін "таза ұлттық" өте
білгенде ғана және сол мысалдар арқылы өз ұлтының ділгір мәселелерін қозғай
алғанда ғана идеялық-көркемдік биіктікке көтерілмекші.
Ахмет Байтұрсынұлының алдына қойған екінші мақсаты — халықты қоғамдық-
әлеуметтік көкейкесті мәселелерді танып білуге үндей отыра, азаттықтың
жолын аңғарту, бостандық күнге ұмтылуға жөн сілтеу. "Қырық мысалдағы" бұл
астарды кезінде өз замандастары да жіті аңғарған. "Қырық мысал" калың қазақ
жұртының алғаш естіген төңкеріс рухындағы сөзі еді" (6) дейді М. Әуезов.
Осы тұрғыдан алғанда Ахмет Крыловтың екінші және үшінші топтағы қоғамдық-
саяси сипаттағы мәселелерді көтерген мысалдарына айрықша мән бергенін
байқау қиын емес.
"Қырық мысал" жинағы үш рет басылып жарық көрді. Алғаш 1909жылы
Петербург қаласында, 1913 жылы Орынборда, 1922 жылы Қазанда басылып шықты.
Мұның өзі "...И.А.Крылов шығармаларының қазақ тілінде, тіпті, Орта Азияда
десе де артық емес, тұңғыш жеке кітап болып бастырылуы еді" [8; 17 б]. Біз
осы кітаптағы мысалдарды талдау барысында негізінен 1922 жылы Қазанда
басылып шыққан "Қырық мысалға" сүйендік. Мұның себебі 1989 жылғы шығармалар
жинағында мысалдар мен төл өлеңдері жеке-жеке топталып берілген. Яғни, Ахаң
жүйелеген мақсатты құрылым бұзылған. Ал "Ақ жол" жинағында (Алматы, 1991)
мысалдар 1909 жылғы Петербург басылымы бойынша берілген. 1922 жылғы көзі
тірісінде шыққан соңғы жинаққа біраз түзетулер енгізілгенін ескерсек,
әзірше осы басылымды негізге алған жөн. Ал А.Байтұрсынұлының 5 томдық
шығармалар жинағының мысалдар енген 1-томы, біз жазған еңбектен көп кейін
шыққанын ескерте кеткіміз келеді.
"Қырық мысалдағы" шығармаларды тақырыбы жағынан үлкен екі топқа бөлуге
болады. Олардың бір тобы оқу-білімге, адамдық-адалдыққа үндеу,
еңбекқорлыққа тәрбиелеу, адамдық, азаматтық қасиеттерді сақтау, елді
ынтымақ-бірлікке шақыруға негізделсе, келесі тобы елдің елдігін сақтау,
езгіде қалған елді азаттыққа, бостандық жолында күресуге үндеу болып
келеді.
Ел бостандығын аңсаған, оған қол жеткізудің жолын іздеген Ахмет үшін
Крылов мысалдарын аудару таптырмас тәсіл еді. Отаршылдық саясаттың
озбырлығын сезе тұра, патшалық өкімдердің қанаушылық қаныпезерлігін көре
тұра үндемей қалуды жөн көрмей, өзегіне запыран болып жиналған ащы шындықты
қалайда сыртқа шығаруға тырысқан Ахаң Крыловтан өзі екшеген "40 мысалға"
жүгінді.
Абай аудармаларын жан-жақты терең қарастырған М.Әуезов, ақын
аудармасының ерекшелігі туралы былайша ой түйеді: "Алдыңғы ақын сезіміне,
әңгімесіне, ой толғауына сүйене отырып, өз ішінде де соған үндес қоғамдық
сыр шығарып, қосыла күңіреніп, қатар шабыттанып кетеді. Сондықтан бұл
алуандас ақындық құр аударма деп қарамай, Пушкин, Лермонтов. Байрон
сарынымен жазылған шығармалар деп тану керек" [5; 56 б]. Міне, осы бір
пікір Ахмет шығармашылығын қарастырғанда да негізге алынуға тиіс. Ахмет
Крыловты аударуды мақсат тұтпай, ондағы тақырыпты, ой-өзекті ғана алып
өзінше еркін жырлауға, қазақ өміріне тығыз байланыстыра отырып, ой айтуға
ұмтылтан. Ол, әсіресе, қазақ өміріне қатысты ділтір де дертті мәселелерге
келгенде өзіндік бағыт ұстанып, негізгі желіні дамыта отырып, жаңғыртып, өз
уақытына сай мысалдың өткірлігін арттыра түсуді мақсат еткенін аңғару қиын
емес.
Осы тұрғыдан алғанда "Қырық мысал" жинағының "Аққу, шортан һәм шаян"
мысалымен ашылуы Ахмет үшін белгілі бір мақсаткерлікті танытардай. Ахаң осы
мысал арқылы негізгі көздеген мақсатын жайып салып. "Аққу, шортан һәм шаян"
арқылы сол кездегі қазақ өміріндегі ең бір келеңсіз жайды — ауыз бірліктің
жоқ екендігін аса бір дертті мәселе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz