Мектептегі музыка сабағында ұлттық музыканы игеру мәселелері

Пән: Өнер, музыка
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ 2.

І ҚАЗАҚТЫҢ ҰЛТТЫҚ МУЗЫКАЛЫҚ АСПАПТАРЫ

Музыкалық аспаптың жастарға беретін тәрбиелік мәні 5
Түркі тілдес халықтар мен, қазақ халқының ұлттық

музыкалық аспаптарының ұқсастығы22

ІІ ҰЛТТЫҚ МУЗЫКАЛЫҚ АСПАПТАРЫНЫҢ ЭСТЕТИКАЛЫҚ

ТӘРБИЕЛІК МӘНІ

2. 1. Аспаптық музыка28

2. 2. Ұлттық музыканың эстетикалық тәрбиелік мәні38

ЗЕРТТЕУДІҢ ЭКСПЕРИМЕНТТІК БӨЛІМІ52

ҚОРЫТЫНДЫ58

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ60

КІРІСПЕ.

Зерттеудің көкейкестілігі:

Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың биылғы халыққа Жолдауы науқан-дық, яғни биылғы бір жылға ғана арналған емес, онда 2020 жылға дейінгі еліміздің стратегиялық даму бағыты айқындалған. Жолдауда білім беру сала-сында айырықша басымдық беріліп отыр. Ел болашағының жарқын болмағы, ең алдымен, әрбір азаматтың білімді де, білікті, көкрегі ояу көзі ашық болуы-на да байланысты. Қазіргі музыкалық білім беружүйесінде, бастауыш сынып-

тардағы тәрбиенің мазмұны Жаңа заман оқушысының жалпы музыкалық бағыттарының негізгі болып табылады.

Музыка сабағының негізгі мақсаты шәкіртке ұлттық өнердің құдыреттілі-гін таныту арқылы олардың санасына, сезімі мен ұшқыр қиялына игі әсер ету. Сонымен қатар музыка сабағында қазақ халқының көне заманнан мұра болып келе жатқан ұлттық аспаптарымен таныстырып, ойнау тәсілін үйрете білу керек. Қазақ халқы музыкалық дыбысқа қызыққаны соншалық, барша дыбысты толық қамтитын жаңаша, күрделі де сапалы аспап жасауға үнемі құлшынып отырған. Қанша аспап жасаса да, олар бірінің үнін бірі қайталама-

ған. Осыдан келіп аспаптардың алуан түрі шыққан.

Қазақ халық музыка аспаптарын жетілдіру 60-70 жылдарда ерекше қарқын ала бастады. Бұл жолда өнер зерттеуші Болат Сарыбаев еселі еңбек етті. Ол бұрын халықтың музыкалық өнерінде болып, кейіннен жоғалған жиырмадан астам ұлттық музыкалық аспаптарында ойнау ерекшеліктерін табу істерімен де айналысты. Сөйтіп, бұрын белгісіз болып келген шертер, сазсырнай, жетіген, асатаяқ, нарқобыз, шаңқобыз, сазсырнай, қоссырнай секілді аспап-тар қайта тіріліп халық музыкасы санынан берік орын алды. Осының нәтижесінде фольклорлық-этнографиялық «Ғасырлар үні», «Шертер», «Же-тіген» ансамбльдері, «Отырар сазы» оркестрі өмірге келді. Аспаптардың жетілуі, дамуы тек ғылыми лабараторияларда шешіле салмайды. Ол халық арасында, нақты шығарма ойнау, оқып үйрену үстінде айқындала түседі.

«Табиғат дүниесіндегі сұлулықтытың ғажабы аспап шырақтарында, ал жердегі дыбыс сұлулығы - ән, күй сазында» - дейді шығыс философы, музы-ка зерттеушісі, ғұлама ғалым Әбунәсір әль - Фараби. Музыка да ғылымның бір саласы екені баршамызға аян. Музыканың тілі арқылы біз табиғаттың әр түрлі көрінісін, жыл мезгілдерін, хайуанаттардың әрекеттерін, адамның мінез құлқын, қайғы-қуанышын жеткізіп, білдіре аламыз. Музыка дегеніміз-өмір-дің бір бөлігі. Күнделікті өмірдің өзі әр адамға музыка тілімен жетеді. Жеңіл ескен самал тербеген жапырақтар сыбдыры, қыр мен ойды қуалаған жел гуілі, құлдырай аққан бұлақ сылдыры, бұлбұлдың үні, бозторғайдың шырыл-даған даусы, тұлпар тұяғының дүбірі, бәрі дыбыс бәрі үн. Сан алуан әуенге толып, жер бетін дыбыс кернеп тұрғандай, айнала алуан дыбысқа толы. Бырақ дыбыс атаулының бәрі музыкалық дыбыс, бәріде адам өміріне қызмет етеді деп түсіну қателік.

Дыбыстың ең жоғары қызметі адамға эстетикалық ләззат, рухани азық силау. Мұндай қызметті музыкалық дыбыс қана атқарады. Музыкалық ды-быс-өзіндік мәні мен маңызы, қадірі мен қасиеті, ерекшелігі бар дыбыс. Мәні -адамның аңсаған арманы, қуанышы мен күйініші, өмір құбылыстарын сан алуан сиқырлы иірімдер арқылы санаңа жеткізіп, жүрегіңе құйып беретінді-гінде.

Маңызы-сиқырлы да сүйкімді ырғақтармен, тебіреністі тербелістермен адамды дүние сырын түсінуге, сұлулықты сезінуге жетелейді.

Зерттеу мақсаты: Мектеп оқушыларына музыка сабағы арқылы ұлттық музыкалық өнерге деген қызығушылығын қалыптастыра отырып, музыка сабағына ұлт аспаптарының алатын орнын және музыкалық педагогикалық мәніндегі ерекшеліктерін анықтау.

Зерттеу обьектісі: Музыкалық оқу-тәрбиелік жұмыстар арқылы, оқушы-лардың ұлттық музыкалық өнерге деген қызығушылығын қалыптастыру.

Зерттеу пәні: Музыкалық-эстетикалық оқу - тәрбие жұмыстары арқылы, оқушылардың қазақтың ұлттық музыкалық өнерге деген қызығушылығын қалыптастыру.

Зерттеу болжамы: Оқушылармен жүргізілетін музыкалық оқу тәрбиелік жұмысында қазақ ұлттық музыкалық аспаптарының алатын орнын түсіндіре білу және музыкалық өнерге деген қызығушылығын қалыптастыра отырып, солар арқылы, оқушылардың патриоттық сана сезімін, музыкалық - эстети-калық, көркемдік талғамын қалыптастыру.

Зерттеу міндеттері: Оқушылармен жүргізілетін музыкалық оқу тәрбие жұмыстарында оқушылардың ұлттық музыкалық аспаптарына өнерге деген қызығушылығын қалыптастыруда ғылыми - теориялық негіздерін анықтау.

Музыка сабағы және сыныптан тыс жүргізілетін музыкалық тәрбие жұмыстарында оқушылардың қазақ ұлттық музыкалық аспаптарына деген қызығушылығын қалыптастырудың маңызын және рөлін анықтау.
Оқушылармен жүргізілетін музыкалық оқу - тәрбие жұмыстарын-дағы оқушылардың ұлттық музыкалық өнерге деген қызығушылығын қалыптастыруда музыкалық педагогикалық мәндеріндегі іс - шаралардың үлгі жоспарларын дайындау.

Зерттеу әдістері: Зерттеу мәселесі бойынша ғылыми-педагогикалық, пси-

холгиялық, музыкалық, мектеп пәндік оқулықтарға, әдебиеттерден іздену, мектеп оқу үрдісін бақылау, әңгіме, сауалдамалар, музыкалық-тәрбиелік іс-шаралар жүргізу, эксперименттік бақылау нәтижесін бағалау:

Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы:

-оушылармен жүргізілетін музыкалық-эстетикалық оқу-тәрбие жұмыста-рындағы оқушылардың ұлттық музыкалық аспаптарға деген қызығушылы-ғын қалыптастыру ғылыми-педагогикалық тұрғыда негізделеді;

-музыкалық-эстетикалық оқу-тәрбие үрдісіндегі оқушылардың ұлттық музыкалық аспапқа деген қызығушылығын қалыптастырудың музыка пәні-нің мүмкіндіктері мен көрсеткіштері, деңгейлері анықталады;

-оқушылармен жүргізілетін музыкалық-эстетикалық оқу-тәрбие жұмыста-рындағы оқушылардың ұлттық музыкалық өнерге деген қызығушылығын қалыптастырудың іс-шаралары жасалады, тәрбиелік эксперимент барысында нәтижелері анықталады;

Зерттеудің практикалық маңызы: Зерттеу нәтижелерін мектептегі музы-ка пәнін оқытуда, мектептен, сыныптан тыс музыкалық тәрбиелік іс-шара-ларға, жоғарғы және орта оқу орындарындағы «Музыкалық білім» маманды-ғында дәріс алып жатқан білімгерлермен жүргізілетін жұмыстарға пайдала-нуға болады:

Зерттеудің базасы: Тараз қаласы №23 орта мектебі 6 сынып аралығы.

Дипломдық жұмыстың құрылымы:

Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, эксперимент нәтижелерден, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Кіріспе бөлімде зерттеу жұмыстарының көкейкестілігі, объетісі, пәні, бол-

жамы, міндеттері, әдістері, ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы, тәжірибелік мақсаты, базасы, кезеңдері, құрылымы қамтылады.

Бірінші бөлімі - Музыка аспаптарының ұлттық сананы қалыптастыруын-

дағы қызыметі.

Екінші бөлімі - Музыка сабағында ұлттық аспаптарының алатын орны.

Қорытынды: - Жұмыстың зерттеу нәтижелері негізделген тұжырымдама-лар мен ұсыныстар берілген.

І. ҚАЗАҚТЫҢ ҰЛТТЫҚ МУЗЫКАЛЫҚ АСПАПТАРЫ.

1. 1. Музыкалық аспаптардың жастарға беретін тәрбиелік мәні.

Қазақ халқының тарихы небір оқиғаларға толы. Ондай оқиғалар сол орта-да өмір сүрген адамдардың жүрегінде өшпес із қалдырып, мәңгі есте сақта-лып қалады. Ал, мәдениет әрқашанда тарихпен тығыз байланысты. Әсіресе, қоғамдық өмірдің сан алуан сыры күмбірлеген күй мен шырқалған әндерден өз көріністерін тауып отырған. Ақын жыраулар көбіне тарихи оқиғалар жайында толғаса, ол жырлар өз заманының шежіресі болып қалғандығы белгілі. Ал аңыз, өлең, музыка ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып қалып отырған.

Мне, сол халықтың музыка мен музыкалық аспаптарының пайда болуын және даму жолдарын зерттеу қазіргі музыка тану саласындағы абыройлы да ардақты жұмыстардың бірінен саналады. Бұл - музыка өнерінің халықтығы мен ұлттық өзгешелігі, халық шығармашылығының көркемдік жағынан баюы сияқты проблемалармен тығыз байланысты. Музыкалық аспаптарды зерттеу және қайта жасау ісі Ұлы Октябрь социалистік революциясынан кейін қолға алынды. Орта Азия халықтарының музыка мәдениеті жайында бағалы еңбек-тер, белгілі ғалымдар В. М. Беляев пен В. С. Виноградовтың қаламынан туды. Ал, Н. Миронов, С. Векслер, А. Петросинц, Т. Вызго және Ф. Каромотов сияқты музыка зерттеушілер өзбек музыка аспаптарының сыр-сипатын ашуға және оларды жетілдіре түсуге көп еңбек сіңірді.

Әйткенмен де, түркі тілдес халықтардың музыкалық аспаптарының пайда болу және даму жолдары әлі толық зерттеліп болған жоқ. Түркі тілдес халықтардың қазіргі музыкалық аспаптарын тереңірек зерттеп білу үшін, қолдағы бар деректерге сүйене отырып, көне музыка аспаптарының үлгілерін мүмкіндігінше дәлірек етіп қайта жасап шығу жұмысы тұрды. Тіл білімі сияқты музыкада да екі түрлі қозғаушы күш болатыны байқалады, олардың бірін-негізгі қозғаушы күші десек, екіншісі-жанама, яғни өзге халықтардан алынатын, өзге жұрттан келіп қосылатын қозғаушы күш дер едік.

Қазақтың музыкалық аспаптары Батыс Сібірді мекендейтін түркі тілдес халықтарының, сондай-ақ қалмақтар мен монғолдардың музыкалық аспапта-

рына көп ұқсастығы бар. Қырғыздың халық музыкасын зерттеуші В. Виногра-

дов былай дейді: «Музыка аспаптарының өз ара байланыстылығы тайға таңба басқандай болып, ап-айқын көрінетін белгілері солтүстікке, Орталық Қазақс-тан мен Оңтүстік Сібірге, Алтайға жетелейді». Аспаптар өздерінің аталуына, құрылысына, пішін-түріне, ою-өрнегіне, шығатын үніне қарай белгілі бір ұлтқа тән болған, сол ұлттың өнерін паш еткен. Үрлеп және ұрып ойналатын аспаптар ерте заманда адамдардың бір-біріне дыбыс беруі үшін немесе аң мен құстың даусын салу үшін пайдаланылғаны ешқандай дау туғызбайды. Мұндай аспаптарды біздің арғы аталарымыз жорыққа шыққандарында, аң аулағанда өздерімен бірге ала жүрген, сондай-ақ діни салт-жораларда, бекза-далардың сауық-сайранында пайдаланған. Әсіресе, дабыл қағуға өте қажет болғандықтан көне аспаптардың үрлеп тартылатын және мембраналық ұрып ойналатын түрлері өте көп болған, өйткені, бұлардың даусы қатты шығады. Ал, кейін келе сирек қолданылатын болғандықтан осы айтылған аспаптардың кейбір түрлері мүлде ұмыт қалдырылған. Көне аспаптардың бір қатары ән мен жырды сүйемелдеу үшін пайдаланылған. Халықтың ән-күйінің дамуы аспапты жетілдірумен және орындау шеберлігін арттырумен қатарласа жүріп отырған. Әуелгі қарапайым әндер әдетте аспаптық техникалық мүмкіндігіне қарай, сондай-ақ, айтушының өнері мен шеберлігіне қарай түрлі нұсқада орындалып келген.

Музыканы, ән мен биді ансамбль сүйемелімен орындау түрлері кең дамыған халықтарда көне аспаптар жақсы сақталған. Түркі тілдес тайпалар арасында үрлеп және ұрып ойналатын аспаптармен бірге ішекті, тілді және сілку арқылы дыбыс шығаратын аспаптар да қолданылған. Кейбір мәлімет-терге қарап бұлардың қай топқа жататынын анықтауға болады. Көне аспаптардың көптеген аттары ҮІІ - ХІІ ғасырлардағы ежелгі түркі жазу-сызулары ескерткіштерінде кездеседі. Ұрып ойналатын аспаптар ішінен ежелгі жазу-сызу ескерткіштерінде бәрінен де барабан мен бубен тәрізді аспаптар жиі аталады. Шертіп ойналатын аспаптың бірі - арфаның алғашқы түрі садаққа ұқсас болып келген. Түркі тілдес халықтардың музыкалық аспаптарының пайда болу, шыққан тегі бір. Ежелгі түрік жазу-сызуларында күні бүгінде кездеседі. Бұлар-сырнай, чанг, жетіген, накара, шаңқбыз, сыбыз-ғы, дабыл, керней, абырға. [2]

Орта ғасырда өмір сүрген ғұлама Әбу Насыр әл-Фараби (873-950) ежелгі Отырар қаласында туған. Ол іргелі еңбектер жазып қалдырды. Музыканың теориясы мен тарихы жөніндегі зерттеулерінде әл-Фараби көптеген ойшыл-дан асып түсті. «Китап әл-мусики әл-кабир» («Музыканың ұлы кітабі») деп аталатын еңбегі жарық көрген соң-ақ оны дүние жүзінің барша ғалымдары Аристотельден кейінгі «екінші ұстаз» деп таныды. Әл-Фараби музыкалық аспаптарда шебер орындаушы болды, жанынан ән-күй шығарды, музыканы зерттеді, аспаптардың жаңа түрлерін өзі ойлап тауып, жасап шығарды және жетілдірді, өз замандастары қобызшы Нышан Абызбен, аты аңызға айналған күйші Қорқытпен таныс болған. Олардың орындауында «Құс жолы», «Жез табақ», «Сыр сандық», «Желмая» күйлерімен танысады және осы күйлердің әсерімен «Шұбар айғыр» күйін шығарда. Музыка теориясы саласында әл-Фараби араб философы әл-Киндидің (800-879) еңбегімен танысады.

Әл-Фараби бұл кітабында музыканың тарихы мен теориясы мәселелерін қозғайды. Олар: құлақ күй, перне, дыбыс қатары, интервалдар, диапазон, акустика, аспаптарды ойлай шығару эстетикасы, вокальдық және аспаптық музыканы дамыту.

Әл-Фарабидің музыкалық аспаптар жөніндегі еңбектерінің маңызды болатын себебі, ол өз заманындағы музыкалық аспаптарды зерттегендігінде еді. Әл-Фараби көне музыкалық аспаптардың шығу тегін табиғаттағы дауысқа балап соны қайта жаңғыртумен байланыстырады. Мысалы, құмның сусылы, үңгірлерде желдің уілдеп соғуы, қамыстың сыбдыры т. б. Қазақтың үскірік аспабының аталуы желдің үскіріп соғуына байланысты туған.

Әл-Фараби орта ғасырларда негізінен вокальдық музыканың дамығанды-ғын айтқан. Әншілер шертіп ойналатын және ысқышты аспаптардың ішектерін бір сарынмен дыңғылдатып сүйемелдей отырып ән салған. Аспаптар тым қарапайым болғандықтан оларда ойнау мүмкіншіліктері де шектеулі болған, сондықтан әншінің мың құбылтқан әндерін сүйемелдеуге бұл аспап жарамаған. Әл-Фараби адамның даусын ең жетілген және табиғи аспапқа балаған, басқа көне аспаптардың бәрі жетілдірілмеген деп санайды да, оларды аспаптың жасанды түрлеріне жатқызады.

Әл-Фараби арфаның шығу тегі садақ деп жазады. Әуелгі кезде оған екі ішек қана тағылған, кейін он үшке дейін жеткен, жаңғырық шығаратын шанақ пен құлақтар орнатылған. Әл-Фарабидің айтуынша, көне арфаның басы мен даусы аққудың қиқулаған үніндей болыпты. Арфа тектес көп ішекті аспаптың диапазонын кеңейту үшін әл-Фараби ішектің санын көбейту керек деп тапқан. Біздің заманымызға дейін сақталған екі ішекті аспап, қылқобыз-дың түрі аққуды ұқсатады. Қазақтың аспаптық музыкасында аққудың ұшуы мен даусын келтіретін «Аққу» атты күйі бар.

Әл-Фараби шертіп ойналатын аспаптардың бәрін екі түрге бөледі:

а) әрбір ішегі бір ғана үн шығаратындар - арфа, канун;

б) ішекті мойынға басып тарту арқылы түрлі үн шығаратындар - уд, дутар, танбур. Шертіп ойналатын аспаптардан әл-Фараби екі және үш ішекті танбурларды зерттеген. Әл-Фараби ұрып ойналатын аспаптарды даусы тым қатты шығатын, адамның құлағын тұндырып жіберетін ащы дауыстылар қатарына жатқызады және олардың көбінесе ұрыс-соғыс жағдайларында қолданылатынын айтады. Әл-Фараби көне халық аспаптарын толымды және толымсыз деп екіге бөлген. Ол толымсызға ән-күй орындау мүмкіншілігі шектеулі аспаптарды жатқызған. Бізге белгілі қазақтың көне музыкалық аспаптарының ішінен мұндай топқа - саз сырнай, үскірікті және тастауықты; ысқыруықты, бұғышақты; сым тілшелі аспаптарды-шаңқобыздың ескі қара-пайым түрін жатқызуға болады. Адамдардың көңіл-күйі, ой-арманын білдіру үшін қызмет еткен музыкалық құралдардың ішінде халық әндері әрқашан басты роль атқарған. Ал енді сүйемелдеуші музыкалық аспаптарды жетілдіру ісі вокальдық музыкамен тығыз байланысты. Әнші аспаптың диапазонының, регистрін, әуезділігін, тембірін өз даусының дәрежесіне жақындатуға ұмтыл-ған. Әншінің өз даусын аспаптың үніне сәйкес қосуы күні бүгінге дейін ән салудың дәстүрлі тәсіліне айналып отыр. Сыбызғыда, шаңқобызда, қурайда және басқа аспаптарда орындаушылар кезінде негізгі тоннан октаваға немесе квинтаға төменірек алып, даусын қосады, сөйтіп тартымды тембрлік синтез жасайды. Әл-Фараби рубабты және үрлеп ойналатын музыкалық аспаптарды адам даусына жақын дыбыс шығаратын аспаптар деп санаған. Бұл аспаптар адам даусының баритон немесе альттық регистріне сәйкес келетін жұмсақ, майда қоңыр үн шығара алады. [3]

Орта ғасырлардағы қолданылған, әнді сүйемелдеуші музыкалық аспаптар-

дың ролін Әл-Фараби былайша сипаттап жазған екен: « . . . аспапта сүйемелде-нетін вокальдық музыка мейлінше құлпырып, байи түседі, құлаққа жағымды естіліп, жүрекке жылы тиеді және поэзиясы мен ырғақтылығының арқасында оңай жатталады. . »

Аспаптық музыканың (күй) өмірге келуі, дамуы аспаптардың өздерін жетілдірумен қатар жүреді. Нақ осы жөнінде әл-Фараби қызғылықты пікір айтқан: «Музыканттар аспаптардан адам даусымен салыстырғанда басқаша түрде болып келетін ноталар мен әуендер шығаруға болатынын байқайды. Мұндай әуендер жанға жағып, бойды билейтін болғандықтан, вокальдық тондардың барлық қасиеттерін бере алмағанымен де, табиғи әуен ретінде жоғары бағаланған». Ұлы ойшыл жерлесімізді туғанына 1100 жыл толу юбилейін 1973 жылы Алматыда тойлау қарсаңында республикамыздың ғалымдары әл-Фарабидің еңбектерін оқып-зерттеу және жариялау жөнінде қыруар іс тындырды. Әл-Фарабидың образы республикамыздың шығарма-шылық интеллигенциясын музыкалық және әдеби-көркем шығармалар жазуға шабыттандырады. Сондай шығармалардан сазгер К. Күмісбековтың «Фараби сазы» симфониялық поэмасын, сазгер Б. Жұманиязовтың әл-Фарабиға арналған қобызда ойналатын «Пьесасын», Ш. Әбілдтаевтың дом-бырамен ойналатын «Фараби толғауын», сазгер М. Маңғытаевтың Ш. Смахан-

ұлының сөзіне жазған «Фарабидың сағынышы» әнін атау керек.

Белгілі сазгер, академик А. Қ. Жұбанов: «Халық аспаптарының ішектерінде ғасырлар бойғы даналық тұнып тұр», - деген екен. Қазақтың көптеген музы-калық аспабы халық поэзиясында аталатыны тектен-тек емес. Батырлар жырында үрлеп ойналатын және ұрып ойналатын аспаптардың аттары кезде-седі, бұл аспаптарды дабыл қағу үшін жорықтарға алып шығатын болған. Дабыл қағу мақсатында мүйіз сырнай мен керней кеңінен қолданылған. Бұл жайында бұрынғы замандардағы батырлар жырыда жиі айтылған.

Бір жолы Алпамыс батыр, жорықтан қайтып келе жатып, ойламаған жерде байқамай терең орға құлап түседі. Одан шықпақ болып қанша тырмысса да шыға алмайды. Сонда Алпамыс өзінің бұл халін сүйгені Қаракөзге хабарлау үшін терең ордың түбінде отырып сырнай жасайды. Сырнай халық поэзиясында жиі еске алынады. Семей облысының қазіргі Аякөз ауданында туған ақын Әріп Тәңірбергенов (1856-1924) өз өлеңінде былайша толғайды:

Сыбызғы, сырнай қызығы әлі-ақ кетер,

Білдірмей жүргеніңде ажал жетер.

Халық тұрмысында, сонау бағзы заманнан бері, қоңырау, көлемі әр түрлі сақиналар және басқа металл заттар қолданылған. Жауынгер жорыққа шығарда оларды өздерінің найзаларына тағады, сөйтіп даңғұр-дұңғыр дауыс-ты көбейтіп жауларын сескендірмек болады екен.

Қазақ бақсылары да өздері ем жасаған кездерінде жынын алдырғандай болып ақыра - бақыра отырып, қоңыраулар мен сақина - шығыршықтарды қоса даңғырлатып - күңгірлететін болған. Оларды көбінесе музыкалық аспап-

тар даңғыраға, асатаяқ пен қылқобызға тағып алады екен, добыраға сирек таққан, сондай-ақ бақсы салт бойынша қолына үстап жүретін бұйымдары мен үстіне киетін киімдеріне де қоңыраушалар байлап алатын болған. Ұрып ойналатын және үрлеп тартылатын аспаптарды аңшылар да пайдаланған. Әсіресе, ұрып ойналатын дауылпаз бен шыңдауыл көп тараған. Бұл жайында жиі ауызға алынады.

Аңшылар аңдар мен құстарды алдап түсіру үшін олардың даусын айнытпай сала отырып, үрлеп тартылатын аспаптарды пайдаланған. Маралды алдап шақыру үшін бұғышақ деген аспап кеңінен қолданылған. Әдетте, аңшылар бұл аспапты «бұғышақ», «бұғы шақырғыш» деп атаған, кейде «бұғы сыбызғысы» деген. Тағы бір үрлеп тартылатын аспап сабыз туралы, «Қазақ поэзиясының анталогиясы» түсіндірме сөздігінде оны орыстың жалейкасына ұқсас деген. Бұғышақ сияқты сабыз да әлі де болса зерттеуді қажет етеді. «Жетігеннің жетеуі» деп аталатын аңыз жеті ішекті көне музыкалық аспаптың шығу тарихын баяндайды. ХІХ - ХХ ғасырлардағы ауыз әдебиетінде қылқобыз, сыбызғы мен домбыра көп ауызға алынады. Өткен ғасырдың екінші жартысынан бастап ақындар поэзиясында 7 - 8 немесе 13 - 14 пернелі екі ішекті домбыра, сондай-ақ сол кезде қазақ жұртының арасына кең тараған гармоника дәріптеліп жырға қосылып отыроған. Кейбір ақындар гармониканы «сырнай» деп атаған.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.