Балалар ұжымындағы оқшаулану және қарым-қатынас мәселелерін теориялық зерттеу
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3.8
1 БӨЛІМ. БАЛАЛАР ҰЖЫМЫНДАҒЫ ОҚШАУЛАНУ ЖӘНЕ ҚАРЫМ.ҚАТЫНАС МӘСЕЛЕЛЕРІН ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1 Психология ғылымындағы изоляциялану, оқшаулану, топтан тыс қалған ұғымдарына талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.2 Қарым.қатынастың адам психикасының дамуына әсері ... ... ... ... ... .19
1.3 Қарым.қатынас жасаудың бірқатар қиыншылық сипаттары ... ... ... ... .23
1.4 Қарым.қатынасындағы проблемасы бар балаларға психологиялық сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
1 Бөлімнің қорытындысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2 БӨЛІМ. ҰЖЫМДА БАЛАЛАРДЫҢ ОҚШАУЛАНУ СЕБЕПТЕРІН АНЫҚТАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2.1 Ұжымнан баланың оқшаулану себептерін зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.2 Баланың темперамент ерекшеліктеріне байланысты оқшаулану
себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .49
2.3 Психологиялық дағдарыс кезеңінде топтан тыс қалу себептері ... ... ... ... 55
2 Бөлімнің қорытындысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
3 БӨЛІМ. СЫНЫПТАН ОҚШАУЛАНҒАН БАЛАЛАРҒА ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
3.1 Ұжымнан изоляцияланудың алдын алу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
3.2 Оқшауланған баламен жеке даралық жұмыс жүргізу ерекшеліктері ... ..65
3.3 Қарым.қатынасында қиындықтары бар балалар үшін ойындар мен жаттығулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
3 Бөлімнің қорытындысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 85
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 88
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 95
1 БӨЛІМ. БАЛАЛАР ҰЖЫМЫНДАҒЫ ОҚШАУЛАНУ ЖӘНЕ ҚАРЫМ.ҚАТЫНАС МӘСЕЛЕЛЕРІН ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1 Психология ғылымындағы изоляциялану, оқшаулану, топтан тыс қалған ұғымдарына талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.2 Қарым.қатынастың адам психикасының дамуына әсері ... ... ... ... ... .19
1.3 Қарым.қатынас жасаудың бірқатар қиыншылық сипаттары ... ... ... ... .23
1.4 Қарым.қатынасындағы проблемасы бар балаларға психологиялық сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
1 Бөлімнің қорытындысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2 БӨЛІМ. ҰЖЫМДА БАЛАЛАРДЫҢ ОҚШАУЛАНУ СЕБЕПТЕРІН АНЫҚТАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2.1 Ұжымнан баланың оқшаулану себептерін зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.2 Баланың темперамент ерекшеліктеріне байланысты оқшаулану
себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .49
2.3 Психологиялық дағдарыс кезеңінде топтан тыс қалу себептері ... ... ... ... 55
2 Бөлімнің қорытындысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
3 БӨЛІМ. СЫНЫПТАН ОҚШАУЛАНҒАН БАЛАЛАРҒА ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
3.1 Ұжымнан изоляцияланудың алдын алу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
3.2 Оқшауланған баламен жеке даралық жұмыс жүргізу ерекшеліктері ... ..65
3.3 Қарым.қатынасында қиындықтары бар балалар үшін ойындар мен жаттығулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
3 Бөлімнің қорытындысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 85
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 88
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 95
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 жылғы 11 қазанындағы Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2005-2010 жылдарға дейінгі Стратегиялы даму жоспарында еліміздің жас өспірімдеріне білім беру мен тәрбиелеу ісін жақсарту мен нығайту мәселесін баса айтқан. Жастар – біздің болашағымыз ретінде олардың білім деңгейі мен салауаттығы, сондай-ақ олардың жеке тұлға ретінде жетілуі қоғамымыздың әлеуметтік және экономикалық, техникалық жетістігіміздің негізгі шарты.
Адам адам болып жаратылған соң, оның өмір сүруінің негізгі тірегі мен қажеттілігі, сондай-ақ қалыпты өмір сүру жағдайы басқа адамдармен қарым-қатынас жасау болып табылады. Сондықтан балалардың қарым-қатынасындағы мәселе – бүкіл қоғам алдындағы негізгі міндеттер болып қала бермек.
Адам қалыпты өмір сүру үшін, өзінің психикалық қасиеттерін дамыту үшін, жеке тұлғалық ерекшеліктерін жетілдіру үшін, сондай-ақ білім меңгеріп тәжірибе жинақтау үшін адамдармен қарым-қатынас жасайды. Баланың жастайынан айналасындағыларымен қатынас жасауы, өзінің кім екенін танып, өзін өзгелерден ажырата алудың, өзін басқалармен салыстыру арқылы басқа адамдағы қасиеттерді меңгерудің , балалардың әлеуметтік мінез –құлқы мен жеке басының дамуының негізгі тірегі деп қарастырсақ, онда олардың қарым-қатынас жасауын жақсарту аса қажет болып табылады.
Адам адам болып жаратылған соң, оның өмір сүруінің негізгі тірегі мен қажеттілігі, сондай-ақ қалыпты өмір сүру жағдайы басқа адамдармен қарым-қатынас жасау болып табылады. Сондықтан балалардың қарым-қатынасындағы мәселе – бүкіл қоғам алдындағы негізгі міндеттер болып қала бермек.
Адам қалыпты өмір сүру үшін, өзінің психикалық қасиеттерін дамыту үшін, жеке тұлғалық ерекшеліктерін жетілдіру үшін, сондай-ақ білім меңгеріп тәжірибе жинақтау үшін адамдармен қарым-қатынас жасайды. Баланың жастайынан айналасындағыларымен қатынас жасауы, өзінің кім екенін танып, өзін өзгелерден ажырата алудың, өзін басқалармен салыстыру арқылы басқа адамдағы қасиеттерді меңгерудің , балалардың әлеуметтік мінез –құлқы мен жеке басының дамуының негізгі тірегі деп қарастырсақ, онда олардың қарым-қатынас жасауын жақсарту аса қажет болып табылады.
1. Вопросы психологии. 1996 г №3 101 б. Проблема социальной изоляции детей.
2. Немов Р.С. Психология. Книга 2. М.,Владос, 2000г
3. Рояк А.А. Психологический конфликт и особенности индивидуального развития личности ребенка. М., Педагогика 1998г.
4. Куныцина В.Н., Казаринова Н.В., Погольша В.М. Межличностное общение. Санкт Петербург:, 2001г
5. Смирнова Е.О. Теория привязанности: концепция и эксперимент.// Вопросы психологии 1995. №3
6. А.В.Дмитриев “Конфликтология”. Изд. Гаролрики. Москва 2001.
7. О.Н.Громова “Конфликтология” курс лекции, Москва 2000.
8. А.Я.Анцупов, А.И. Шипилов “Конфликтология”. Изд. Юнити.Москва 2001.
9. Е.М.Бабосов “Конфликтология” учебное пособие. Минск 2001.
10. Н.В.Гришина “Психология конфликта” Сборник “Мастера психологии”, Питер 2000.
11. Э.А.Уткин “Конфликтология” Теория и практика. Изд. Экмос, Москва 2000.
12. В.М.Афонькова “Конфликты в коллективе старшеклассников и пути их преодоления”. Дис.канд.пед.наук, Москва 1979
13. А. М. Бандурка, В.А. Друзь “Конфликтология”. Харьков университете В.Д.Украины, 1997
14. Ю.В.Баскина “Методика диагностики родительского отношения” Дис.канд.пед.наук, Москва 1989.
15. М,Тышкова “ Исследование устойчивости личностей детей и подростков в трудных ситуациях” Вопросы психологии, 1987 № 1 С. 2734
16. “ Психология” словарь / Под. Общ.ред. А.В.Петровского, М.Г. Ярошевского. М., Политиздат, 1990.
17. Л.В. Орлова. Ақыл ойы енжар оқушылар\\ воп.психол. 45-49 беттер.
18. Ананьев Б.Г. Человек как предмет познания. Л., 1969
19. Бодалев Л.Л.Восприятие человека человеком. Л.1965.
20. Бодалев Л.Л. Личность и общение.М., Педогогика 1983.
21. Власов В.Л., Сементовская В.К. Деловое общение. Лениздат.1980.
22. Гуткина Н.И. Психологические проблемы общения учителя с подростками. Вопросы психологии, 1984.,т.5, №2.
23. Егидес А.П. Психологическая коррекция конфликтного общения. Психологический журнал.1984, т.5. №5.
24. Ершов А.А. Как избежать конфликта? В.Кн. Труд.контакт.эмоции. Лениздат.1980.
25. Ильин Е.Н. Искусство общения.М.,Педагогика,1982
26. Кон И.С. Социология личности.М.,1967.
27. Ковалев А.Г. Курс лекций по социальной психологий. М.,1972.
28. Леви В.Н. нестандартный ребенок. М ., Знание, 1979.
29. Леонтев А.А. педагогические общение. М ., Знание, 1979.
30. Морено Дж. Социометрия. М., 1958.
31. Михайловский Е. Конфликтные ситуация в воспитании младших школьников. Ж. " Народное образование", 1976, № 5.
32. Куликов В.Н. Проблемы общественной психолгии. М.,1965.
33. Красовский М. К вопросу об отношениях между учителями и старшеклассниками. Ж. " Народное образование " , 1973 № 1.
34. Кричовский Р.Л., Кмить Н.И. Общение классного руководителя с коллективом старшеклассников. Ж. " Вопросы психологии ",1984.
35. Краковский В.А. Директор-учитель-ученик. М., Знание, 1982.
36. Обозов И.И. Психологическая культура взаимоотношений. М.,Знание,1986.
37. Решение конфликтных ситуации в педагогическом общении. Психология, 1982,вып. 2.
38. Роль общения в формировании личности подростка. В кн.: « В мире подростка» . М., 1962.
39. Сильченков А.Ф. Негативные приемы деловых контактов. ЭКО, 1981, № 5.
40. Спенцицкий А.Л. Социально-психологические проблемы управления. Л., 1975.
41. Умарский Л.И. Коллектив и личность . М.,1975.
42. Платонов К.К. Общие проблемы теории групп и коллективов. В Кн.: «Коллектив и личность» .М., 1973.
43. Петровский А.В. О некоторых феноменах межличностных отношении в коллективе. Ж., «Вопросы психологии» , 1976. №3.
44. Петровский А.В. Опыт построения социально-психолгической концепции групповой активности . Ж. «вопросы психологии» , 1973, №5
45. Парыгин Б.Д. Основы социально-психологический теории. М.,1971.
46. Шихиров П.Н. Исследования социальной установки в США, Ж. Вопросы философии, 1973,№2.
47. Ярошевский М.Г. Психология в XX столетия. М.,1971.
48. Андреева Г.М. Социальная психология. М., Изд-во МГУ, 1988.
49. Методология и методы социальной психологии. /Под ред. Е.В. Шорохова. М.,Наука, 1977.
50. Методы социальной психологий. /Под ред. Е.С. Кузьмина . В.Е. Семенова. / Изд-во МГУ , 1977.
51. Социальная психология /Под ред. Превечнего и Ю.Н. Шерковина. / М.,Политиздат, 1975.
52. Социальная психология /Под ред. Е.С. Кузьмина , В.Е. Семенова. / Изд-во МГУ , 1975.
53. Социальная психология коллектива. Петровский А.В. Шпалинский В.В. М., 1978.
54. Петровский А.В. О психологии личности. М., 1971.
55. Кан-калик В.А. Основы Профессионально-педагогического общения. Учебное пособие. Грозный, 1979.
56. Леонтев А.Н. Педагогическое общение. М., Знание,1979.
57. Добрович А. Воспитателью о психологии и психогигиене общения. М., Педагогика, 1987.
58. Коломинский Я. Л. Психология общения. М.,Знание, 1974.
2. Немов Р.С. Психология. Книга 2. М.,Владос, 2000г
3. Рояк А.А. Психологический конфликт и особенности индивидуального развития личности ребенка. М., Педагогика 1998г.
4. Куныцина В.Н., Казаринова Н.В., Погольша В.М. Межличностное общение. Санкт Петербург:, 2001г
5. Смирнова Е.О. Теория привязанности: концепция и эксперимент.// Вопросы психологии 1995. №3
6. А.В.Дмитриев “Конфликтология”. Изд. Гаролрики. Москва 2001.
7. О.Н.Громова “Конфликтология” курс лекции, Москва 2000.
8. А.Я.Анцупов, А.И. Шипилов “Конфликтология”. Изд. Юнити.Москва 2001.
9. Е.М.Бабосов “Конфликтология” учебное пособие. Минск 2001.
10. Н.В.Гришина “Психология конфликта” Сборник “Мастера психологии”, Питер 2000.
11. Э.А.Уткин “Конфликтология” Теория и практика. Изд. Экмос, Москва 2000.
12. В.М.Афонькова “Конфликты в коллективе старшеклассников и пути их преодоления”. Дис.канд.пед.наук, Москва 1979
13. А. М. Бандурка, В.А. Друзь “Конфликтология”. Харьков университете В.Д.Украины, 1997
14. Ю.В.Баскина “Методика диагностики родительского отношения” Дис.канд.пед.наук, Москва 1989.
15. М,Тышкова “ Исследование устойчивости личностей детей и подростков в трудных ситуациях” Вопросы психологии, 1987 № 1 С. 2734
16. “ Психология” словарь / Под. Общ.ред. А.В.Петровского, М.Г. Ярошевского. М., Политиздат, 1990.
17. Л.В. Орлова. Ақыл ойы енжар оқушылар\\ воп.психол. 45-49 беттер.
18. Ананьев Б.Г. Человек как предмет познания. Л., 1969
19. Бодалев Л.Л.Восприятие человека человеком. Л.1965.
20. Бодалев Л.Л. Личность и общение.М., Педогогика 1983.
21. Власов В.Л., Сементовская В.К. Деловое общение. Лениздат.1980.
22. Гуткина Н.И. Психологические проблемы общения учителя с подростками. Вопросы психологии, 1984.,т.5, №2.
23. Егидес А.П. Психологическая коррекция конфликтного общения. Психологический журнал.1984, т.5. №5.
24. Ершов А.А. Как избежать конфликта? В.Кн. Труд.контакт.эмоции. Лениздат.1980.
25. Ильин Е.Н. Искусство общения.М.,Педагогика,1982
26. Кон И.С. Социология личности.М.,1967.
27. Ковалев А.Г. Курс лекций по социальной психологий. М.,1972.
28. Леви В.Н. нестандартный ребенок. М ., Знание, 1979.
29. Леонтев А.А. педагогические общение. М ., Знание, 1979.
30. Морено Дж. Социометрия. М., 1958.
31. Михайловский Е. Конфликтные ситуация в воспитании младших школьников. Ж. " Народное образование", 1976, № 5.
32. Куликов В.Н. Проблемы общественной психолгии. М.,1965.
33. Красовский М. К вопросу об отношениях между учителями и старшеклассниками. Ж. " Народное образование " , 1973 № 1.
34. Кричовский Р.Л., Кмить Н.И. Общение классного руководителя с коллективом старшеклассников. Ж. " Вопросы психологии ",1984.
35. Краковский В.А. Директор-учитель-ученик. М., Знание, 1982.
36. Обозов И.И. Психологическая культура взаимоотношений. М.,Знание,1986.
37. Решение конфликтных ситуации в педагогическом общении. Психология, 1982,вып. 2.
38. Роль общения в формировании личности подростка. В кн.: « В мире подростка» . М., 1962.
39. Сильченков А.Ф. Негативные приемы деловых контактов. ЭКО, 1981, № 5.
40. Спенцицкий А.Л. Социально-психологические проблемы управления. Л., 1975.
41. Умарский Л.И. Коллектив и личность . М.,1975.
42. Платонов К.К. Общие проблемы теории групп и коллективов. В Кн.: «Коллектив и личность» .М., 1973.
43. Петровский А.В. О некоторых феноменах межличностных отношении в коллективе. Ж., «Вопросы психологии» , 1976. №3.
44. Петровский А.В. Опыт построения социально-психолгической концепции групповой активности . Ж. «вопросы психологии» , 1973, №5
45. Парыгин Б.Д. Основы социально-психологический теории. М.,1971.
46. Шихиров П.Н. Исследования социальной установки в США, Ж. Вопросы философии, 1973,№2.
47. Ярошевский М.Г. Психология в XX столетия. М.,1971.
48. Андреева Г.М. Социальная психология. М., Изд-во МГУ, 1988.
49. Методология и методы социальной психологии. /Под ред. Е.В. Шорохова. М.,Наука, 1977.
50. Методы социальной психологий. /Под ред. Е.С. Кузьмина . В.Е. Семенова. / Изд-во МГУ , 1977.
51. Социальная психология /Под ред. Превечнего и Ю.Н. Шерковина. / М.,Политиздат, 1975.
52. Социальная психология /Под ред. Е.С. Кузьмина , В.Е. Семенова. / Изд-во МГУ , 1975.
53. Социальная психология коллектива. Петровский А.В. Шпалинский В.В. М., 1978.
54. Петровский А.В. О психологии личности. М., 1971.
55. Кан-калик В.А. Основы Профессионально-педагогического общения. Учебное пособие. Грозный, 1979.
56. Леонтев А.Н. Педагогическое общение. М., Знание,1979.
57. Добрович А. Воспитателью о психологии и психогигиене общения. М., Педагогика, 1987.
58. Коломинский Я. Л. Психология общения. М.,Знание, 1974.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-8
1 БӨЛІМ. БАЛАЛАР ҰЖЫМЫНДАҒЫ ОҚШАУЛАНУ ЖӘНЕ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС МӘСЕЛЕЛЕРІН
ТЕОРИЯЛЫҚ
ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1. Психология ғылымындағы изоляциялану, оқшаулану, топтан тыс қалған
ұғымдарына
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...9
2. Қарым-қатынастың адам психикасының дамуына әсері ... ... ... ... ... .19
3. Қарым-қатынас жасаудың бірқатар қиыншылық сипаттары ... ... ... ... .23
4. Қарым-қатынасындағы проблемасы бар балаларға психологиялық
сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
1 Бөлімнің қорытындысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
1. БӨЛІМ. ҰЖЫМДА БАЛАЛАРДЫҢ ОҚШАУЛАНУ СЕБЕПТЕРІН АНЫҚТАУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..37
2.1 Ұжымнан баланың оқшаулану себептерін
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.2 Баланың темперамент ерекшеліктеріне байланысты оқшаулану
себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
2.3 Психологиялық дағдарыс кезеңінде топтан тыс қалу себептері ... ... ...
... 55
2 Бөлімнің қорытындысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 57
2. БӨЛІМ. СЫНЫПТАН ОҚШАУЛАНҒАН БАЛАЛАРҒА ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТ
КӨРСЕТУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
1. Ұжымнан изоляцияланудың алдын алу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
2. Оқшауланған баламен жеке даралық жұмыс жүргізу ерекшеліктері ... ..65
3. Қарым-қатынасында қиындықтары бар балалар үшін ойындар мен
жаттығулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
3 Бөлімнің қорытындысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 85
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .88
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..95
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасы Президентінің 2004
жылғы 11 қазанындағы Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2005-
2010 жылдарға дейінгі Стратегиялы даму жоспарында еліміздің жас
өспірімдеріне білім беру мен тәрбиелеу ісін жақсарту мен нығайту мәселесін
баса айтқан. Жастар – біздің болашағымыз ретінде олардың білім деңгейі мен
салауаттығы, сондай-ақ олардың жеке тұлға ретінде жетілуі қоғамымыздың
әлеуметтік және экономикалық, техникалық жетістігіміздің негізгі шарты.
Адам адам болып жаратылған соң, оның өмір сүруінің негізгі тірегі мен
қажеттілігі, сондай-ақ қалыпты өмір сүру жағдайы басқа адамдармен қарым-
қатынас жасау болып табылады. Сондықтан балалардың қарым-қатынасындағы
мәселе – бүкіл қоғам алдындағы негізгі міндеттер болып қала бермек.
Адам қалыпты өмір сүру үшін, өзінің психикалық қасиеттерін дамыту үшін,
жеке тұлғалық ерекшеліктерін жетілдіру үшін, сондай-ақ білім меңгеріп
тәжірибе жинақтау үшін адамдармен қарым-қатынас жасайды. Баланың жастайынан
айналасындағыларымен қатынас жасауы, өзінің кім екенін танып, өзін
өзгелерден ажырата алудың, өзін басқалармен салыстыру арқылы басқа адамдағы
қасиеттерді меңгерудің , балалардың әлеуметтік мінез –құлқы мен жеке
басының дамуының негізгі тірегі деп қарастырсақ, онда олардың қарым-қатынас
жасауын жақсарту аса қажет болып табылады.
Мектеп қабырғасында оқушыларға білім беру және тәрбиелеу істерінде
жалпыға бірдей шараларына көбірек көңіл бөлінеді. Бұл мектепте балалармен
жеке жұмыстар жүргізілмейді деген сөз емес. Оқушылар арасындағыолардың
өзара қарым-қатынас ерекшеліктері бойынша педагогикалық іс -әрекетті
ұйымдастырылуы жақтарына баса назар аудару керектігі туындайды.
Әрбір қоғамның дамуы, әрбәр топтың немесе бөлек индивидтің де дамуы –
олардың айналасындағылармен қарым-қатынас жасауына байланысты
болатын күрделі процесс екені анық. Бұл процесс әрқашанда тиімді әрі
нәтижелі түрде жүзеге аспайды, кейде қарама –қайшылықтардың туындауынан
және шешілуімен байланысты.
Мектептегі оқушылар арасындағы туындайтын кейбір қарама –қайшылықтар,
кейбір балалардың мінез-құлқы мен даралық ерекшеліктеріне байланысты
түсінбеушіліктер, топқа енгісі келмейтін жағдайлар да жиі кездеседі.
Мұндай жағдайлар бала өмірі мен психикасында едәуір дақ қалдырады.
Осыдан келіп баланың дамуында түрлі ауытқулар,сабаққа қатынасының өзгеруі
байқала бастайды. Топтың жеке адамға, адамның топқа әсер ету негізінде
оқушылар арасында дараланатын немесе оқшауланатын жағдайлар да туындап
жатады.
Мектепте баланың жеке тұлғалық әлеуметтену барысында оның рухани,
ұнамды құндылықтарын ескеру арқылы оқушылар арасында оқушылар арасындағы
қарым-қатынасты жақсарту қажеттілігі туындайды.
Оқушылар арасындағы қарым-қатынас сипаты мен климаты баланың тек
психикасына немесе жеке басына ғана әсер етіп қоймайтындығы белгілі. Ол
баланың оқу –тәрбие істерінде де елеулі орын алады.
Біздің зерттеу жұмысымыздың өзектілігі осы мәселелерді дұрыс жолға
қоюға арқылы мектеп тәжірибесіне көмектесу керектігінен туындайды.
Қазіргі кезде мектеп өмірінде қарым-қатынасында проблемасы бар
балалардың туындауына кез –келген жағдай әсер ете береді. Туындаған
мәселені шешу мектеп психологының негізгі психологиялық қызмет көрсетуі
міндетіне кіретіндігі даусыз.
Мектеп оқушылары арасындағы қарым-қатынасты жақсарту мәселесі, сол
арқылы баланың білім алып тәрбиеленуін қамтамасыз ету актуалдылығы ешқашан
төмендемеген.
Сондықтан мектеп сыныптарында туындайтын қарым-қатынас жасауды
қиыншылықтары бар балаларды анықтап, оларға дер кезінде көмектесу – қазіргі
мектеп алдында, қоғам алдында тұрған міндеттердің бірі.
Диплом жұмысының мақсаты : Әртүрлі жас кезеңінде балалардың топтан
оқшаулану себептерін зерттеу арқылы оларға психологиялық көмек көрсету
жолдарын анықтау.
Зерттеу объектісі : Мектеп жасына дейінгі және мектеп кезеңінде ұжымнан
оқшауланған балалар.
Зерттеу пәні : Мектеп жасына дейінгі және мектеп кезеңіндегі балалардың
қарым-қатынасындағы оқшаулану ерекшеліктері мен психологиялық көмек көрсету
жолдары.
Зерттеудің негізгі жорамалы : Мектеп жасына дейінгі және мектеп жас
кезеңінде балалардың сыныптан оқшаулануы сол жас кезеңіндегі даму
дағдарысын өткізу ерекшелігіне байланысты.
Зерттеу мақсаты мен ұсынылған жорамалға сәйкес қойылған міндеттер :
▪ Балалар ұжымындағы қарым-қатынас және оқшаулану мәселелерін ғылыми
әдебиеттер көмегімен теориялық тұрғыда зерттеу.
▪ Мектептегі сыныптық ұжымда балалардың оқшаулануын эмпирикалық
зерттеу.
▪ Баланың ұжымнан оқшаулану себептерін анықтау және соған байланысты
қарым-қатынасында проблемасы бар балаларды жіктеу.
▪ Сыныптан тыс қалған балаларды топқа әлеуметтендіру шараларын
қарастыру және оларға психологиялық көмек көрсету жолдарын анықтау.
▪ Қарым-қатынасында проблемасы бар балаларға арналған ойындар мен
тапсырмалар жиынтығын құрастыру.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері : Л.С. Выготскийдің
балаңа комплексті, жүйелік формадағы іс -әрекетті ұйымдастыру теориясы, В.
Н. Мясищев, С.Л. Рубинштейн, Л.И. Божович еңбектеріндегі қарым-қатынас
мәселесіне арналған ілімдер, педагогика және психология ғылымындағы А. С.
Макаренконың жеке адам ұжымда дамиды және ұжым арқылы қалыптасады
қағидасы, О. Осадьконың оқушының алғашқы мұғалімінің педагогикалық
тактикасымен қарым-қатынасқа түсу стиліне
байланысты, оның ата –анасымен және сыныптастарымен қарым-қатынасқа түсуін
және жеке тұлғалық қасиеттерінің қалыптасуына үлкен әсерін тигізетінін
дәлелдейтін зерттеулер – біздің зерттеу жұмысымыздың теориялық жақтарына
ақау болады.
Зерттеу әдістері мен әдістемелері : Топтағы оқушылардың бір –бірімен
қарым-қатынас ерекшеліктерін зерттеуге арналған бірнеше әдістер мен
әдістемелер қолданылды. Баланың топтан оқшаулану мәселесіне арналған
әдебиеттерге теориялық талдау әдістері, социометриялық әдістеме (мектеп
жасына дейінгі және бастауыш мектеп жасындағы балаларға арналған вариант),
топтағы сыныптастарына баға беру әдістемесі, адамдардың бір –біріне
тартымдылық деңгейін зерттеу әдістемелері, хронометрлі бақылау
әдістемелері, анкета, бала мінезінің ерекшелігін анықтайтын ата –аналарға
арналған сауалнамалар, балалар мен ата –аналардың темпераментін анықтайтын
сауалнамалар, жанұядағы және ата –ана мен бала арасындағы қарым-қатынас
шкаласы бала мінезіндегі кешеуілденуді білдіретін регистрация парағы
(сәбидің анасы толтырады) қолданылады.
Диплом жұмысының жаңалығы: Әрбір жас кезеңіндегі балалардың өзара
қарым-қатынас ерекшеліктеріне байланысты, жас даму дағдарыс барысындағы
балалардың қарым-қатынасқа түсудегі қиыншылықтары мен өзіндік мінез –құлық
ерекшеліктеріне байланысты қарым-қатынас жасауға қиналатын балалармен жұмыс
жүргізу ерекешеліктерін ғылыми тұрғыда дәлелдеп, психолог қызметінде тиімді
қолдану жолдары көрсетілді.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық құндылығы: Мектеп жасына
дейінгі және мектеп қабырғасындағы оқушылардың құрбыларымен қарым-қатынасы
мен әлеуметтік ортада алатын орны бала психикасының дамуының қайнар көзі.
Олай болса, бұл мәселелердің теориялық түрғыда заңдылықтары мен
психологиялық ерекшеліктерін ашудың мәні зор. Зерттеу жұмысымызда бала
бақша және мектеп қабырғасында жиі кездесетін проблема – топтан оқшауланған
балаларды анықтаудың жолдары көрсетілген, топтан оқшаулану себептері
ашылған, сондай –ақ мұндай балалармен нәтижелі жұмыс жұргізуге арналған
кеңестер
мен психологиялық қызмет жолдары көрсетілген. Зерттеу жұмысымызда
қарастырылған материалдардың барлығы дерлік мектеп психологының теориялық
білімін жоғарылатып, қарым-қатынаста проблемасы бар балаларды анықтап,
олармен жұмыс жүргізу шеберлігін арттырады.
Зерттеу жұмысының базасы: Алматы қаласы № 13 көп салалы гимназиясының
мектепке даярлық тобы мен бастауыш сынып оқушылары.
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі: бітіру жұмысы кіріспе, үш
бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған 58 әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың жалпы көлемі бет.
1 БӨЛІМ. БАЛАЛАР ҰЖЫМЫНДАҒЫ ОҚШАУЛАНУ ЖӘНЕ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС МӘСЕЛЕЛЕРІН
ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
1. Психология ғылымындағы изоляциялану, оқшаулану, топтан тыс
қалған ұғымдарына талдау
Әлеуметтік изоляция, оқшаулану, ұялшақтық - жалғыздыққа душар
болған адамның жағдайын сипаттайтын терминдердің бірі. Әлеуметтік қобалжу,
қоршаған орта алдындағы қорқыныш, қауіптенушілік сезімі – семантикалық
жағынан жақын түсініктер.
Психология ғылымында осы бағыттағы зерттеу жұмыстары жоқтың қасы.
Дегенмен қарым-қатынас мәселесіне байланысты анықталатын қарым-қатынасында
өзгешелігі бар екенін сипаттайтын түсініктер кездеседі.
Түсіндірмелі сөздіктерде изоляция ұғымы медициналық және құқықтық
терминологиялық мағынада түсіндіріледі. Изоляция - термині ауру адамды
немесе қылмыскерді әлеуметтік ортадан мүлдем бөлектеп тастауымен
сипатталынады.
К. Рубиннің ойынша Әлеуметтік изоляция, Әлеуметтік оқшаулану,
Тұйықтық, Тежелгіштік, Ұяңдық сияқты терминдер шындыққа келгенде,
әртүрлі феномендерді белгілейді. К. Рубин өз еңбектерінде Әлеуметтік
изоляция терминін Әлеуметтік оқшаулану терминімен алмастырады.
Әлеуметтік оқшаулану термині зерттеуші топ үшін жалғыздықты сипаттайтын
әртүрлі формаларды жалпылаушы ретінде көрсетеді.
Т. Гутеил және Р. Шейдер еңбектерінде изоляция ұғымын жан-жақты
түсіндіруге тырысады. Олардың айтуы бойынша адамдардағы бостандықты шектеу
- әрдайым үлкен жауапкершілікті іс. Тәрбие саласында баланың қандай да бір
теріс қасиетіне байланысты өз бөлмесіне қамап қою, яғни бір өзін болдыру
жазасы қолданылады. Көптеген балалар мұны қатаң сөгіс, жазалау деп
қабылдамайды. Дегенмен кейбір балалар өзін мен қажетсіз адаммын, маған бәрі
теріс қарайды деп сезінеді.
Медицина саласында изоляция ұғымы емдеу әдісі ретінде өз
алдына, медикаментоздық емдеу мен психотерапияда қолданылады. Адам
сырқаттанған кезде оны сыртқы қозу әсерлерінен қорғау мақсатында бөлмеде
жалғыз ұстайды.
Изоляциялаудың негізгі әдісі – ауру адамды жеке, арнайы бөлмеде
ұстау. Оның өзінің заңдық талаптары мен ережелері бар. Мысалы, әрбір 1-2
сағатта 10-20 минуттан бөлменің есігін ашып қойып ауру адамға күтім
әрекеттері жасалады.
Медицина тәжірибесінде изоляторды құрудың төмендегідей принциптерін
көрсетуге болады:
1. Изоляциялану ауру адамға қауіпсіздік жағдайда болуы керек.
2. Мықтылық, яғни изолятор ауру адамның агрессиялы әрекетіне әсер
етпеуі керек.
Күшті психоз немесе жеке адам өзін -өзі тастап жіберуінің айқын
көрінуі кезінде, былайша айтқанда адам оқшауланған жағдайда, ол адам
тітіркендіргіштерге өте сезімтал болып келеді. Психотиптік кезде,
алаңдаушылық, құлап қалу қорқынышы, қозғыш болып келеді. Кейде ауру адам
қозғыш болатыны соншалық, өз әрекетін басқара алмайды, айналасындағы
жағдайларға саналы реакция білдіре алмайды. Ал мұның барлығы қорқыныштың ең
жоғарғы деңгейін тудырады. Ауру адамның палатада уақытша аз уақыт болса да
жалғыз болуы, яғни айналасындағылардан шектелуі – қауіпсіздік, сенімділік
сезімін тудырады.
Ауру адамның кеңістіктік бостандығы өзгеруіне орай, оның психикасында
да өзгерістер бойқалады. Қозғыш ауру адам палатада, креслода кішкене жерде
өзін еркін ұстайды. Мұндағы терапевтік эффект – тітіркендіргіштерден
оқшаулануға қоса, айналасындағылардан қашықтықтық ұлғаюы ретінде болады.
Изоляция ұғымы – қабылдау, қарым-қатынас , әрекет және мінез –құлқы
сферасында да қолданылады. Ендігі кезекте бұларға сипаттама беруге
тырысайық.
1. Қабылдау сферасындағы изоляция изоляция кезінде біртекті жағдай
құрылуына орай, сенсорлы информацияларды қабылдағысы келмейтін күйі
көрінеді.
2. Қарымқатынас сферасындағы изоляция. Мұнда изоляция әрекеті – ауру
адамды басқа адамдардан уақытша бөліп тастау көрінеді. Дегенмен мұнда
изоляция ұғымы толық мағынада айтылып тұрған жоқ. Себебі ауру адам басқа
ауру адамдармен, қызметкерлермен көрісіп араласа алады. Дегенмен, құрылған
дистанция ауру адамның айналасындағыларды алдағы қорқыныш сезімін
төмендетеді.
3. Мінез құлық сферасындағы изоляция. Егер ауру адам өзінің әрекетін
басқара алмаса, онда изоляция арқылы оны өзінен және айналасындағыларынан
алшақтап бөлектеу арқылы агрессивті әрекет мүмкіндіктерінен арылу болады.
Бұдан кейін онда кінәлілігін, ұялу сезімдері туындайды.
Изоляцияға көрсеткіш ретінде патогенездік жағдайдағы түрлі психикалық
дамуында бірқатар ауытқулар көрінген жағдайда бола алады. Ауру адамды
қоғамдық ортадан изоляцияламас бұрын, оны оқшаулаудың, яғни бөлектеуді
алдын –ала мұқият ойланып және ресми тұрғыда дәлелді болатындай етіп алу
қажет.
Біз оқыған әдебиеттеріміздің көмегімен медицина тәжірибесінде
қолданатын оқшаулаудың бірқатар ережелерін көрсете отырып, оны психология
ғылымында қолданатын жағдайға орай түсіндіреміз.
Жалпы адамды топтан изоляциялаудың өзіне тән ережелері болады:
1. Адамның өз қалауы бойынша оқшаулау, мұны ұжыммен байланыстыратын
болсақ, оқушы сыныпта өзіндік ерекшеліктері мен қалауы бойынша бөлек
жүруді ұнататындығын көрсетеді.
2. Дәрігерлік емдеу мақсатында жоспарлы түрде құрылуы мүмкін. Ал мұны
психология тәжірибесімен байланыстыратын болсақ, кей жағдайда
баланың өз мінезқұлқындағы теріс қылықтарды жөндеу мақсатында
мұғалім ол баланы топтан оқшаулата отырып, жеке әрекеттер орындату
арқылы, жалғыз өзі орындату шараларын қолдану
негізінде психологиялық коррекциялық жұмыстар жүргізілетінін
көрсетуге болады.
3. Медицина саласында изоляциялау әрекеті емдеу әдісіне қосымша
ретінде қолдану сияқты педагогикалық тәжірибеде де бала тәрбиесінің
әдіс тәсілдеріне қосымша қолдану арқылы жүргізілуі мүмкін.
4. Медицинада эффекті емес әдістердің орнына қарай изоляция белгіленуі
сияқты психологиялық ісшараларды балаға қолданылған тәрбиелік
әдістер тиімсіз жағдайда оны жалғыз қалдырып, оқшаулау арқылы жаза
қолдану негізінде жүргізілуі мүмкін.
Жалпы адамды әлеуметтен оқшаулау, яғни изоляциялау өз еркі немесе
міндетті түрде болып бөлінеді. Міндетті изоляция экстремалды жағдайда
қолданылуы мүмкін. Изолятор бөлмесі ауру адамға да оған қарайтын
қызметкерлерге де қауіпсіз болу қажетті. Изоляция адамға өзінің
қауіпсіздігі үшін жасалатындығын, ол адам үнемі бақылауда болатындығын,
кейін босатылатындығын ескерту қажет.
Медицина саласындағы изоляциялау әдістемесі төмендегі схема бойынша
жүргізіледі. Мұны кейінірек педагогикалық тәжірибеде қолдану
ерекшеліктерімен түсіндіреміз.
1) Изоляциялау көрсеткіштері сипатталады, қандай адам
изоляцияланатындығы сипатталады ;
2) Изоляциялау тактикасы анықталады.
3) Изоляцияланатын бөлмеге қойылатын талаптар сақталынады.
4) Изоляцияны өткізу ережелері саөталынады.
5) Изоляцияны аяқтау ережелері нақты көрсетіледі.
Изоляцияны қолдануда ауру адамға кері әсер ететін жағдайлар да
кездесуі мүмкін , яғни кейбір басқа эффектілер көрінуі мүмкін.
Медицина саласында қолданатын изоляциялаудың құқықтық аспектілерінде
айтып кеткен жөн.
1. Түрмелік сипатта жалғыз ұстау қажет болған жағдайда сот шешеімі қажет.
Ал көптеген заңгерлер мұндай әрекеттер зиянды әрекет деп санайды.
2. Кейбір заңгерлердің көзқарастары бойынша психикалық бұзылуларды ауруға
жатқызбайды.( Т. Шаш еңбектері ).
3. Сондайақ заңгерлер адамды изоляциялау емдеу жолы емес, оны қоғамнан
оқшауландыру деп есептейді. Сондықтан көптеген заңгерлер қысқа
мерзімді изоляциялық ұғымды ұстанады.
Ендігі көрсетілетін изоляциялау ережелері изоляциялауды басқару
ретінде қолданылатын талаптар болып табылады.
1. Изоляцияланатын адаммен жұмыс істейтін адамдар изоляцияланудың
медициналық, құқықтық және этикалық ережелерімен танысуы қажет.
2. Изоляциялануда адамнан рұқсат алады , рұқсат берілмеген жағдайда,
күштеу мүмкін ( медицина немесе заң саласы бойынша ).
3. Ауру адамға жауапты жанұя мүшелеріне тез арада байланыс жасау
қажет. Олардың сұрақтарына жауап беру қажет. Дегенмен дәрігерлік
құпияны ұстану керек.
4. Изоляциялауды белгілеу парақта түсінікті етіп тіркелуі тиіс.
5. Шұғыл жағдайларда ауру адам дәрігермен телефон арқылы хабарласуға
болады. Американ психиатрлары изоляциялану ұстаным уақыты бойынша
изоляцияланған адамды алғашқы 3 сағатта әрбір 30 минут сайын үнемі
бақылап отыру қажет деп есептейді.
6. Изоляцияланатын адам медицина қазметкерлерімен алдын ала
мүмкіндігінше талқыланады. Жоспар бойынша изоляциялану изоляция
арқылы аурудың қай жақтары емделетіндігін алдын ала көрсетілуі
қажет.
Ендігі кезекте осы айтылғандарды педагогикалық тәжірибеде қолдануға
байланысты сипаттауға тырысайық.
Педагогикалық саладағы изоляциялау әдістемесі төмендегі схема бойынша
жүргізілуі мүмкін.
1) Изоляциалау көрсеткіштері сипаталады, қандай адам
изоляцияланатындығы сипатталады, яғни баланы не себептен топтан
оқшаулау керектігі туралы мәлімет болуы керек. Баланың жеке
даралық ерекшеліктері мен эмоциялық әсерлігіштігіне орай
2) кейінгі жағдайда психологиялық жарақаттың болмайтындығына
сенім болу керек.
3) Изоляциялау тактикасы, яғни баланы ұжымнан оқшаулаған жағдайда
оған қандай технология қолданылатындығын анықтап алу керек.
4) Изоляцияланатын жағдайлар мен ситуацияларға қойылатын талаптар
міндетті түрде сақталыну қажет.
5) Изоляцияны өткізу барысы балаға ешқандай теріс әсер етпеу
керек.
6) Изоляцияны аяқтау жағдайларында одан шыққан нәтиже
мүмкіншілігінше толығымен, нақты көрсетілуі қажет.
Оқушының топтан изоляциялану жағдайларында оған кері әсер ететін
жағдайларда кездасуі мүмкін, яғни кейбір басқа мұғалім күтпеген нәтиже,
эффектілер көрінуі мүмкін.
Әрбір мұғалім педагогика саласында қолданатын изоляциялаудың
құқықтық аспектілерін міндетті түрде білуі шарт.
1 Түрмелік сипатта жалғыз ұстау қажет болған жағдайда сот шешімі,
сондайақ атаана рұқсаты қажет. Ал көптеген атааналар мен заңгерлер
мұндай әрекеттер зиянды, балаға теріс әсер етеді деп санайды.
1 Кейбір атааналар мен заңгерлердің көзқарастары бойынша баланың
мінезқұлқында дөрекіліктер мен теріс қылықтар болған жағдайдың өзін
де оны психикалық бұзылуларға жатқызбайды.
1 Сондайақ атааналар мен заңгерлер баланы топтан оқшаулау баланың
мінезқұлқын жөндеу жолы емес, оны қоғамнан оқшауландыру деп
есептейді. Сондықтан көптеген мұғалімдер, атааналар , заңгерлерлер
баланың ұжымынан оқшаулану мерзімі қысқа болғанды дұрыс көреді.
Мектеп қабырғасында көрінетін баланың ұжымынан оқшаулану жағдайлары бірнеше
себептің негізінде болады. Мұны біз зерттеуіміздің басқа тарауларында
кейінірек кеңінен тоқталамыз. Дегенмен балалардың өз арасында туындаған
оқшаулану жағдайларын сынып мұғалімі аңғарысымен ақ оны
тиімді және дұрыс басқаруды, оны басқаруға қойылатын талаптардың тиімді
жүзеге асырып отыру қажет.
1. Изоляцияланатын адаммен жұмыс істейтін адамдар , топтан оқшаулап
тастаған оқушылар изоляцияланудың педагогикалық құқықтық және
этикалық ережелермен танысу қажет . ережелерді білмеген жағдайда
сынып жетекшісі сынып оқушыларымен әңгіме жүргізуі қажет.
2. Баланы ұжымнан оқшауламас бұрын, оған алдын –ала ескерту
жағдайлары, өз кемшіліктерін жоюға мүмкіншіліктер берілу қажет
тек одан нәтиже шықпаған жағдайда ғана күштеу мүмкін.
3. Оқушылар арасында туындаған мұндай жағдайдағы оқшауланған
баланың ата-анасымен немесе балаға жауапты жанұя мүшелері мен
тез арада байланыс жасау қажет. Олардың мұндай жағдайдың не
себептен туындағандығын білгісі келген сұрақтарына жауап беру
қажет.
4. Сыныпта болып жатқан бұл процессті мұғалім үнемі бақылап,
қадағалап, ситуацияларды белгілеу арқылы парақты түсінікті етіп
тіркеп отыруы тиіс.
5. Шұғыл жағдайларда бала мұғаліммен кеңесе алатындай жағдайда
ыңғайластыру керек, яғни бала ең болмағанда мұғалімге
шағымдануға болатындығын сезіне алу керек. Ұжымда оқшауланған
баланы аңғара салысымен-ақ мұғалім оны алғашқы күндері жиі
бақылау арқылы ондағы эмоциялық күйлерді үнемі бақылап отыру
қажет.
6. Оқушылар арасында өздері оқшауланып тастаған бала туралы мұғалім
басқа балалармен оның соңы немен аяқталатынын алдын ала
мүмкіншілігінше талқылап алған жөн. Олармен оқашылардың ойлары
бойынша баланы ұжымнан оқшаулау арқылы оның қай жақтары
жөнделетіндігін алдын ала көрсете алатындай болу қажет.
1. 2 Қарым-қатынастың адам психикасының дамуына әсері.
Қарымқатынас жалпы адам өмір сүруінің негізгі жағдайы.
Адам қалыпты өмір сүру үшін, өзінің психикалық қасиеттерін дамыту үшін,
жеке тұлғалық ерекшеліктерін жетілдіру үшін, содайақ білім меңгеріп
тәжірибе жинақтау үшін адамдармен қарым қатынас жасайды. Қарым қатынас
арқасында ғана адам өзінің кім екендігін танып, өзін өзгелерден ажырата
алады , өзін басқалармен салыстыру арқылы басқа адамдағы қасиеттерді
меңгереді. Қоғамнан тыс адам өмір сүре алмайды. Адам психикасының
дамуындағы қарым қатынастың рөлі ерекше. Сондықтан адам өзгелермен
қатынасқа түсу арқылы ғана қалыпты өмір сүре алады.
Адам дүниеге шыр етіп келіп түскеннен бастапақ
айналасындағылармен қатынас жасай бастайды. өмірінің алғашқы кезеңінде
биологиялық сипаттағы қарым қатынас болса, одан әрі оның қарым қатынас
сипаты әлеуметтік сипатқа түсе бастайды.
Мектеп жасына дейінгі балалардың ересектермен қарым қатынасы
туралы М. И. Лисина зерттей келе балалардың әлеуметтік мінезқұлқы мен жеке
басының дамуын тек ересектермен қарым қатынасымен ғана түсіндіруге
болмайтындығын атап өтеді. Баланың жасы ұлғайған сайын онвң жеке басының
дамуында қарым қарым қатынас ерекше орын алатындығын айтып өтеді. Өз
құрбыларымен қарым қатынас жасай отырып, өзінің ішкі жан дүниесіндегі
тұйықтықты аша алады, өз құрбыларымен өзара әрекеттесе отырып, өз
көзқарастарын жеткізе алады.
Тек балалардың қарым қатынас ерекшеліктерін зерттеу ғана
олардың арасында туындаған қиыншылықтарды басқаруды жеңілдетеді, топтағы
барлық балалармен өзара қатынасты толық құруға жол ашады .
Мектеп жасына дейінгі балалардың өз құрбылары арасындағы қарым
қатынас сипаты көбінесе ойын әрекеттерінде көрінеді. Ойын барысында туған
кейбір келіспеушіліктер мен конфликтілер баланың топтан оқшауланудың бір
себебі болып табылады. Осыған орай психологиялық конфликтіні олардың
ойын ісәрекеті жағдайында зерттеу, сонымен қатар еңбек ісәрекетінде
бақылау арқылы топтан оқшауланатын баланы зерттеу оңайырақ.
Ойын кезіндегі балалар қарым-қатынасының құрылымы мен мазмұны.
Ойын мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі іс әрекеті бола отырып,
ол жанжақты әрекет негізінде балалар қарым-қатынасының бірқатар типтерін
ажыратады.
А.Н. Леонтьев балалар арасындағы қарым-қатынастық ойындарда
фантастикалық өлшемдер кездесетіндігін көрсетеді. Оның айтуы бойынша шындық
әрекет, шындық тәсіл және заттармен шындық бейне жасау болады.
Сюжеттірольдік ойындарда әрбір баланың сюжетке, рольге, рольді орындауға
қатысы көрінеді.
Рольге бөліну немесе ойыншықтарды бөліп алу негізінде туындаған
конфликті нәтижелердің соңғы нәтижелері адалдыққа бағытталған жағдайда
баланың адамгершілік нормаларын меңгеруге бірқатар әсер етеді.
Кей жағдайда педагогтың басқарылуымен жүргізілген ойындар сырт
қарағанда жағымды қатынас болғанымен дәрігер ролінде ойнайтын баланың
орнында топтағы әрбір бала болғысы келуі мүмкін, яғни емделуші емес,
емдеуші болатын балалардың қалауы да болуы мүмкін. Осының негізінде
балаларда үнсіз келісу туындайды.
Ойын қатынасындағы сыртқы көріністің тағы бір түрі рольдік, іскерлік
қатынаста педагогтардың, психологтардың бөліп қойғанына байланысты баланың
жеке басының дамуы адамгершілік бағытта көрінуі мүмкін. Дегенмен, баланың
ішкі жан дүниесі, әсері, қызығушылығы мен қажеттілігі, өзінің ойында алған
рольдік жағдайына қанағаттану, қанағаттанбау сезімдері жауапсыз қалады.
Ойын кезіндегі қарым-қатынастың сыртқы көріністің бір жағы баланың
өзіндік, жеке даралық қатынасында байқалады. Мысалы, бірбіріне
симпатиялық, антипатиялық, селқостық балалар қатынасында көп байқалмайды,
бұл арнайы зерттеуді қажет етеді.
Балалар арасындағы қарым-қатынас ерекшеліктері туралы көптеген
педагогикалық, психологиялық және әлеуметтік психологиялық зерттеулер
анықталып келеді. Сонымен қатар балаға комплексті, жүйелік формадағы
ісәрекетті ұйымдастыру Л.С. Выготский, В. Н. Мясищев, С.Л. Рубинштейн,
Л.И. Божович еңбектерінде терең қарастырылады. Педагогика және психология
ғылымындағы А. С. Макаренконың ойы: Жеке адам ұжымда дамиды және ұжым
арқылы қалыптасады .Балалар арасындағы жүйелі қатынас балаларда болатын
әсерлік жағдайлардың бірбірімен тығыз қатынас құратындығын, жеке адам
қатынасында эмоциональді жиынтық құратындығы, топтағы адамдарға үйреніп
қалатындығын оларда эмоциональдық қанағаттану, жағымды әсер алатындығын
дәлелдей түседі.
Мектеп жасына дейінгі балаларда сыртқы және ішкі психологиялық
конфликтілер кездеседі. Сыртқы психологиялық конфликті олардың бірлескен
ісәрекеті барысында туындаған қарамақайшы көзқарастарынан шығады (мысалы:
жалпы істі таңдау, міндеттерді бөлісу, ойын, еңбек материалдарын бөлісу,
рольдерді таңдау).
Ішкі психологиялық конфликт мектеп жасына дейінгі балалардың негізі
ойын ісәрекетінде өз құрбылары арасында пайда болады және олар бақылауда
байқалмайды. Мұнда міндетті түрде ересектердің көмегі қажет болады.
Ал мектеп оқушылары арасындағы қарым-қатынас сипатына түсініктеме
беретін болсақ, оқушылардың өз сыныптастарымен қарым-қатынас жасауына,
бірлестік әрекеттеріне мұғалімнің жеке тұлғасы үлкен әсерін тигізеді. Оның
әрекеттесуі әртүрлі аспектілерден көрінуі мүмкін.
Біріншіден, мұғалімнің басқа оқушылармен әрекеттесу стилі баланың
өзімен жасты балалармен әртүрлі қарым-қатынасқа түсуінің алғашқы шарты
болып табылады. О. Осадьконың зерттеулерінің көрсетуі бойынша оқушының
алғашқы мұғалімінің педагогикалық тактикасы мен қарым-қатынасқа түсу стилі,
оның атаанасымен және сыныптастарымен қарым-қатынасқа тусуін және жеке
тұлғалық қасиеттерінің қалыптасуына үлкен әсерін тигізеді екен.
Мұғалімдердің жеке тұлғалық қарым-қатынасқа түсу стилі және педагогикалық
іскерлестік тактикасының әсері балалардың бірбірімен конфликтілі қарым-
қатынасқа түспеуіні алғы шарты. Бірақ мұндай стильмен тек төменгі сынып
мұғалімдерінің санаулылары ғана қоданады. (15%). Бастауыш сынып
оқушыларының мұғалімдерінің қарым-қатынасқа түсуінің айқын функциональді
стилі (85%) бойынша, олар бір тактиканы қолданады (диктатура). Бұл әрекет
сыныптағы жеке тұлғалық қарым-қатынастардың арасындағы кернеуді күшейтеді.
Екіншіден, мұғалім оқушылар арасындағы болып жатқан қиыншылықтарға
араласуға міндетті. Бұл , әрине қиыншылықтарды басып тастау емес.
Ситуацияға байланысты администрациялық араласу немесе қарапайым кеңес
болуы да мүмкін.
3. Қарым-қатынас жасаудың бірқатар қиыншылық сипаттары
Әрбір адамның, әрбір ұжымның немесе ұйымның, әрбір елдің бүкіл ғұмыры
қарамақайшылықтардан құралған. Мұндай қарамақарсылықтардың табиғатын
әртүрлі адамдардың әрқилы позицияларды ұстануына, әртүрлы қызығушылығы
бойынша жетекші болуына, әртүрлі мақсатта талпынуына байланысты өзінің
қажеттіліктерін, қызығушылықтарын және мақсаттарын жүзеге асыруда
бірбірімен екі немесе одан да көп жеке тұлғалардың қарама қарсы қақтығысқа
жиі түсуімен түсіндіруге болады. Кейде бірбірінің арасында туындаған
қақтығыс тек бір ғана адамға емес, сонымен қатар әлеуметтік топқа, кейде
мемлекетке де қарсы күреске түсуі мүмкін. Олар өзінің қарсыласының
мақсатына жетуіне кедергі жасау мүмкіндігін белсенді іздейді,
қызығушылықтарын қанағаттандырмауын тілейді немесе оның көзқарастарын,
өмірдегі бағалаушығын, алатын орнын өзгертуге тырысады. Дау, қорқыту және
қауіп төндіру арқылы, физикалық күш пен қару қолдану арқылы жүретін
қарамақайшылықтық қақтығыстарда кездесуі мүмкін.
Мұндай жағдайдың баланың жеке дара ерекшеліктеріне әсер етпеуіне кім
кепіл.
Бірақ жоғарыда айтылғандардың барлығында қызығушылықтар мен
мақсаттардың қарамақайшылығы өзара конфликтіге әкеліп соқтыратынын мүлдем
білдірмейді. Қарама-қайшылық пен конфликті бір нәрсе емес, және
қарамақайшылықтың дамуы әрқашанда конфликтіге үласпайды. Конфликт туындау
үшін қарсыластар, яғни индивидтер немесе олардың әлеуметтік топтары,
біріншіден, өздерінің мақсаттары мен қызығушылықтарының қарама қарсылығын
сезіну қажет, ал екіншіден, өзінің қарсыласына белсенді қарсы әрекеттер
жасауы қажет. Екі немесе одан да көп жеке тұлғалардың топтардың,
партиялардың, елдердің т.с.сдың бірбіріне белсенді қарама қарсылық
әрекеттер жасайтын болса , тек сонда ғана қарама қайшылықтар әлеуметтік
конфликтілердің негізі болып табылады.
Қарым-қатынастағы қарама қайшылық, келіспеушілік, даудамай
ұғымдарының элементтері қақтығыс, дау, күрес, қарсы тұрушылық деген
сөздермен парапар келуі мүмкін.
Берілген сөзге мұндай мағына беру бөлек индивидтердің арасындағы.
Олардың топтарының, мемлекеттердің, т.б. арасындағы қарама қайшылық туралы
шешімге алып келеді. Қарама қайшылықтардың екі негізгі түрін бөліп
көрсетуге болады. Біріншісі, әртүрлі әлеуметтік қоғамның позициялары,
қызығушылықтары құрайды (оларға отбасы, ұйым, территориялық құрылым,
қоғамдық қозғалыс т.б.), ал екіншісі, үкәмет құрылымының іс әрекетінің әр
түрлі формасынан немесе экономикалық, үкіметтік, политикалық
қарамақайшылықтар болып табылады. Қарама қайшылықтардың бұл екі түрі
қоғамда конфликттің объективті реалды негізін тудырады.
Қоғамдық өмірдің барлық сфералары экономикалық, саяси, әлеуметтік
рухани жағы барлығы өзара көптеген дифференциацияларға, қарама
–қайшылықтарға, әртүрлі мақсаттар мен қызығушылықтарының қақтығыстарына
толы. Сондықтан да қоғамда әртүрлі конфликтілерге орын бар. Конфликтіге
индивидтер және олардың топтары немесе әлеуметтік топтар, ұлттар,
мемлекеттер, кейде мемлекеттердің коалициялары түсуі мүмкін. Әр түрлі
конфликт түрлерін тудырушы объектілер және оны шешу тәсілдері бар, сонымен
қатар конфликті әрекеттерді тудырушы субъекттердің түрлері аз емес олар
тек бөлек ерлер немесе әйелдер, балалар немесе жастар, жұмысшылар немесе
студенттер, оқымыстылар немесе жазушылар типтес ғана емес, сонымен қатар
олардың бүкіл топтары профессиональдік жағынан, партиялық, ұлттық, рухани
және т.б. жағынан да болуы мүмкін. Сондықтан өзінің объектісі және
субъектісі бойынша, қарамақайшылықтарының әрекетінің мінездемесіне қарай,
оның түбірлі негізіндегі себебіне, даму мен шешілуіне, тереңдігі мен өту
ұзақтығына байланысты конфликтілердің әртүрлі де әрқилы түрлерін ажыратуға
болады. Бірақ конфликтілердің әректтерінің интенсивтілігін функцияларының,
қоғамдағы ролінің әртүрлігіне қарамастан дұрыс та терең зейін аударсақ,
олардың барлығына ортақ ұқсастықтарды сызып көрсетуге болады.
Конфликттің объектісі болып әлеуметтік ортадағы және қоршаған ортадағы
құбылыс немесе процесс, кезкелген зат болып табылады. Мысалы, жер, су
ресурстары банкке жекеменшілік мәдениеттік құндылықтар немесе авторитет,
престиж, бедел, басқару, т.с.с.лар. Ал конфликттің субъектісі болып
ірқашанда адамдар бөлек индивидтер, сонымен қатар олардың ортақ жиынтығы
жанұя, ұжым, қызығушылықтары ортақ топтар немесе ұлт және т.б. табылады.
Өмірде болатын әртүрлі қилы ситуациялардың арқасындағы белгілі бір
субъектінің (индивидтің немесе топтың) мақсаты мен қызығушылықтары басқа
бір субъектінің мақсатына сәйкес келмеуі мүмкін. Яғни, субъектінің мақсаты
қарсы келген екінші субъектінің мақсатымен қызығушылықтарын жүзеге асыруын
қиындатады. Мұндай ситауцияның қарапайым мысалы спорттық ойын (айталық,
футбол не волейбол) мұндағы бір қарсыластың жеңісі екіншісінің жеңілісіне
әкеп соқтырады. Бірақ даудамайлы ситуацияға түсетін әртүрлі индивидтердің
немесе топтардың қызығушылықтары мен мақсаттары диадикалық бөлінумен
шектелік қана қоймайды, мұндай күрделі матрицалық жүйелі көрініс береді.
Мысалы, бір топта оқитын студенттер стипендия алған соң, кейбіреулері
алынған ақшаға кеш өткізуді ұсынса, ал басқалары танымал әншінің концертіне
баруларын өтінеді, ал үшіншілері тіпті ақшаларын жұмсағанды қаламайды.
Мұндай жағдайда топта конфликтілі ситуация туындайды. Егерде дау
нәтижесінде бүкіл кеш өткізу деген ортақ шешімге келсе, онда берілген
ортада конфликт жоқ деп есептеледі. Ал егер бір студент болса да бұл
вариантқа келіспесе, онда мұндай ситуация конфликтіге әкеп соқтыруы мүмкін.
Ондай болса, әртүрлі қызығушылықтардың қарама қарсылығы конфликтілі жағдай
туғызады.
Үнемі қарама қарсылықта тудырудағы қасиеттерден өзге балалар оқшаулау
жүргенді ұнату ықтимал. Ал бұл жеке балалардың өз алдына ешкіммен қарым-
қатынас жасағы келмейтін жағдайларды да тудыруы мүмкін.
4. Қарымқатынасында проблемасы бар балаларға
психологиялық сипаттама
Балалардың әлеуметтікэмоциональдік дамуындағы изоляцияның ролін
психологиялық ғылыми зерттеу жұмыстарынан көруге болады. Бұл тақырыпшада
біз психологиялық әдебиеттерге шолу жасау арқылы балалардың мектепке
дейінгі шақтан жеткіншек шаққа дейінгі аралықта әлеуметтік изоляцияны
зерттеу мәселелері мен қарым-қатынасында проблемасы бар балалардың
психологиялық ерекшеліктерінің көрінуі мен оның дамуын сипаттайтын
мәселелерге тоқталамыз.
Мектеп жасына дейінгі шақта баладағы әлеуметтік изоляция белгілері
үлкендердің үрейін туғызбайды. Жеке дара ойынмен ойнап жатқан бала
тәрбиешілер мен атаанаға проблемалы болып көрінбейді. Алайда мұндай
балаларды мұқият зерттеген кезде, олардың алдында өз қатары мен қарым-
қатынасқа түсуінде біршама потенциалды қиындықтар туындайтындығы
байқалған.
Олай болса өз құрбыларымен қарым-қатынас жасау барысында қиыншылық
туындаудың негізгі себептерін былайша түсіндіруге болады. Олардың ішіндегі
бастылары:
1. Өз құрбыларымен өзара қарым-қатынаста бала инициативасы мен белсенділігі
әлсіз болады.
2. Басқа өз құрбы балаларға инициативалық үндеуі құнсыз болады.
3. Тұлға аралық қарым-қатынастағы проблемаларды өз бетінше шеше алмайды.
Өз құрбылар арасында болған кішігірім қақтығыстар үшін де ересектер мен
үлкендерден көмек сұрап келеді.
4. Өз құрдастарының арасында беделі төмен болады.
5. Вербальді қарым-қатынас деңгейінің төменділігі көрініп тұрады.
Жалпы алғанда мұндай балаларды көнгіш, тыныш және бағынуға бейім деп
сипаттама беруге болады.
Жеті жасқа толғанда баланың әлеуметтік және жекелік қиыншылықтары күрт
өседі. Оларда ұялшақтық, қорқақтық, жалғыздыққа ұмтылу, жасқаншақтық
сезімдері пайда болады.
Жеткіншек жаста әлеуметтік оқшаулану деңгейі өседі. Олардың өзіне
деген бағасы төмендеп, өзіне сенімсіздікпен қарайды.
Бұндай қасиеттердің көріну бағыттары психология ғылымында адам
табиғатындағы психологиялық биологиялық және әлеуметтік мәселелерін
зерттеуде ерекше орынға ие.
Мектеп тәжірибесінде ең көп кездесетін жағдай оқушылардың ақылойы мен
сабаққа үлгеріміне байланысты балалардың өзара қарым-қатынасындағы
ерекшеліктер. Күнделікті мектеп өмірінен белгілі жайттың бірі төмендегіше
көрінеді.
Айталық, ақылойы басқа балаларға қарағанда жоғары, сабаққа үлгерімі
жақсы, оқу тапсырмаларына белсене қатынасатын оқушыларға балалар үйір болып
табылады да, ақылойы біршама баяу дамыған, оқу үлгерімі төмен, оқу
тапсырмаларына енжар келетін оқушылармен басқа балалар көп жұғыса бермейді.
Ендігі кезекте осындай балалардың қарым-қатынасы мен психологиялық
ерекшеліктерін қарастырып кетейік.
Педагогикалық тәжірибемен психологиялық зерттеулер жалпы білім
беретін мектептерде оқу барысында арналған бапты талап ететін оқушылар
едәуір кездесетіндігін көрсетеді. Денсаулығына, физиологиялық және
психикалық функцияларының дамуына байланысты норма мен патология арасында
болатын оқушыларда кездеседі. Мұндай балалар оқу үлгерімі төмен, артта
қалған, әлеуметтік дезадаптацияланған оқушылар болуы мүмкін. Мұндай
балалардың ерекше тобын ақылойы енжар (интеллектуал пассив) оқушылар
құрады. Олар біршама ақылойы артта қалған балаларға ұқсас болып келеді.
Ақыл ойы енжар себебі көптеген әртүрлі жағдайда олардың дамуындағы
ауытқуларға байланысты емес, оларды оқыту мен тәрбиелеудің
жеткіліксіздігіне байланысты да болуы мүмкін. Сондықтан ақылойы енжар
оқушыларды ерекше зерттеуді қажет етеді.
Ақыл ойы енжар феномені бірқатар еңбектерде көрсетіледі. Л.И.
Божович, К. Маркова, М.В. Матюхина, Н.А.Менчинская, Д.Б. Богоявленская,
Н.С. Лейтес.
Дегенменде бұл мәселеге ең алғаш Л.С.Славина зерттеу жұмыстарын
жүргізеді. Олардың эксперименті зерттеулерінің нәтижесінде ақыл ойы енжар
балаларда төмендегіше сипатталады деп көрсетіледі.
1. ақылойы дағды мен ептіктері жеткілікті дәрежеде қалыптаспаған.
2. ақылойы әрекеттеріне теріс қатынас құрады.
3. Шындыққа танымдық қатынастың болмауы.
В.С. Юркевич танымдық қажеттіліктің даму деңгейіне талдау жасай отырып,
ақыл ой жалқаулық ұғымына сипаттама береді, яғни ақыл ойы енжарлығы
білуге құмарлықтың балада болмау нәтижесі деп көрсетеді. Көптеген
зерттеулерде нашар оқитын оқушылар сипаттамасына ұқсас ақыл ойы енжар
көрінуін түсіндіреді. Дегенмен, ақылойы енжар термині жиі қолданбайды
және негізгі екпін үлгермеушілігінің себебіне түседі.
Осыған байланысты ақыл ойы енжар болуының табиғаты зерттеуден тыс қала
береді, бірінші кезекте оқуда қиыншылықты жеңу міндеттері қойылады.
Психологиялық әдебиеттерге талдау жасай отырып, ақыл ойы енжар негізгі
мәселе ретінде Л.С.Славина жұмыстарынан кейін зерттеулер жүргізілмеген.
Бұл параграф ақыл ойы енжар типтері мен себептерін қарастыруға
арналады. Мұнда ақыл ойы енжар деп отырған ұғым ақылойы әрекетінің төмен
деңгейі болып табылады. Ал мұның негізі көбіне ақыл ой ептілігін жеткілікті
дәрежеде көрінетін тәрбие ерекшеліктерінде, ақылой күшіне негативті қатынас
құруға, ақылой тапсырмаларын орындау кезінде басқа жолдар әсер етуге
байланысты. Ақыл ойы енжарлығы бас миының органикалық өзгерістерден кейін
туындайтын дефектологиялық сипатта көрсетілмейді. Аталмыш мәселеге талдау
жасай отырып, ақыл ойы енжарлығының екі түрін кездесетіндігін көрсетеміз:
1. Ақыл ойы әрекетінің операциялы (тәсілдік) техникалық механизмінің
бұзылуы салдары ретінде ақылойы енжарлығы;
2. Жеке адам сферасының мотивациялық қажеттілінің дамуының негативті
тенденциясының көрінуі ретінде ақылой енжарлығы;
Ақыл ойы енжарлығының көріну кеңдігіне орай жалпы және жеке
(таңдамалы) ақыл ойы енжарлығы деп бөлуге болады. Жеке ақыл ойы енжарлығы
оқу пәні мен ісәрекет түрлерінің таңдамалы қатынасында көрінеді.
Л.В.Орлова осы мәселеге арнап зерттеу жұмысын жүргізеді. Енді осы
зерттеу жұмысын қарастырып көрелік.
Зерттеу бастауыш сынып оқушыларымен жүргізілді: ақыл ойы енжарлығының
бастапқы тамыры мектеп жасына дейінгі кезеңде басталатын болса да,
бастауыш мектеп жасында ақыл ойы енжарлығы айқын көрінеді. Бастауыш мектеп
кезеңінің жас ерекшелік тенденциясы бойынша оқушының танымдық сферасына не
жағымды және не жағымсыз әсер етуі мүмкін. Бұл әсер ақыл ойы енжарлығын не
көрсетпей жіберуі не ақыл ойы енжарлығын айқын көрсетіп жіберуі мүмкін.
Зерттеу жұмысында ақыл ойы енжар мотивациялық сипаттамасы адамның
мотивациялық қажеттілік сферасының негативті қалыптасу факторы ретінде
көрсетіледі бұл танымдық, оқу және жеке адамның өзінің ақылой әрекетінің
негізгі компоненттеріне, мазмұнына әсер етеді. Зерттеу мақсатын жүзеге
асыру үшін мынадай міндеттер қойылады:
1. Ақыл ойы енжарлығының көрсеткіштерін нақтылау;
2. Ақыл ойы енжарлығының әртүрлі сипаты бойынша оқушыларды анықтау және
топтарына сипатама беру.
Эксперименталдық зерттеу екі жыл бойы Коломна қаласындағы 41 мектепте
жүргізілген екен.
1 кезеңде 27 баладан тұратын экспериментті осыған дейінгі белгілі
ақыл ойы енжар белгілері бойынша ақыл ойы енжарлар психологиясы сипаттамасы
мен таңдау критерийлері анықталды. Бақылау тобында 18 бала іріктелді,
бұларда 1 топтағы балаларға сәйкес таңдалды. 2 кезеңде әрбір оқушының
түрлі эксперименттік әдістемелерді қолдана отырып, жүйелі, кешенді зерттеу
жүргізілген.
Бірінші кезеңде жүргізілген тәжірибесінде ақыл ойы енжар балалардың
психологиясына сипаттама беру барысында расында да бұл балалардың қарым-
қатынаста едәуір қиналатындығын, өзіне сенімсіздік басқалармен қатынас
жасауына кедергі жасайтынын, сондайақ онда балаларды құрбылары
шеттететіндігін сипатайды.
Осы зерттеулерден шығатын ой балалардың топтан тыс болуының бір
себебі олардың ақылойы деңгейі, сабаққа үлгерімі, сондайақ оқу
тапсырмаларына селқостық болып табылады.
I- бөлімнің қорытындысы
Әлеуметтік изоляция, оқшаулану, ұялшақтық, бөлектену
жалғыздық сезімін басынан өткізетін адамның күйін сипаттайтын терминдердің
бірі. Әлеуметтік қобалжу, қоршаған орта алдындағы қорқыныш, қауіптенушілік
сезімі, құрбыларының шектеп тастауы, конфликтілі жағдайдағы топтан
оқшаулану сезімдері бала психикасындағы көп толғандыратын жайт.
Сондықтан 1 бөлімде біз балалар ұжымындағы оқшаулану және қарым-
қатынас мәселесін теориялық зерттеу барысында зерттеу мәселесіндегі
терминдерге жанжақты талдау жасауға тырыстық.
Адам психикасының қайнар көзі қарым-қатынас екендігі тек біздің
зерттеу жұмысымыздың бірінші тарауында ғана дәлелденіп қойған жоқ,
сондайақ қарым-қатынас жасау стилі мен технологиясының да адам
психикасына зор әсер ететіндігі жанжақты ашылып отыр.
Мектеп жасына дейінгі балалардың өз құрбылары арасындағы қарым-
қатынас сипаты көбінесе ойын әрекеттерінде көрінетіндіктен, ойын барысында
туындаған кейбір келіспеушіліктер мен конфликтілер баланың топтан
оқшаулануының бір себебі болып табылады. Осыған орай психологиялық
конфликтіні олардың ойын ісәрекеті жағдайында зерттеу, сонымен қатар еңбек
ісәрекетінде бақылау арқылы топтан оқшауланатын балаға қарым-қатынас жасау
технологиясын дұрыс меңгерту мен үйрету біздің диплом жұмысымыздың
негізгі міндеттерінің бірі болып табылады.
Мектеп тәжірибесінде ең көп кездесетін жағдай оқушылардың ақылойы
мен сабаққа үлгеріміне байланысты балалардың өзара қарым-қатынасындағы
ерекшеліктер. Мұнда да айтылатын мәселе қарым-қатынас жасау технологиясы
баланың ақылойы мен сабақ үлгеріміне тікелей байланысты.
Айталық, ақылойы басқа балаларға қарағанда жоғары, сабаққа үлгерімі
жақсы, оқу тапсырмаларына белсене қатынасатын оқушыларға балалар үйір болып
келеді де, ақылойы біршама баяу дамыған, оқу үлгерімі төмен, оқу
тапсырмаларына енжар келетін оқушылармен басқа балалар көп жұғыса бермейді.
Бірінші тарауда айтылған тағы бір жайт қарым-қатынасында проблемасы
бар балалардың өзіне тән жеке даралық психологиялық өзгешеліктеріне
сипаттама беру болып табылады. Ақыл ойы енжар балалардың психологиясына
сипаттама беру барысында расында да бұл балалардың қарым-қатынаста едәуір
қиналатынын, өзіне сенімсіздік басқалармен қатынас жасауына кедергі
жасайтынын, сондайақ ондай балалрды құрбылары шектететіндігін сипаттайды.
Қорыта келе берілген бағыттардан алынған эмпирикалық материалдар
жоғарыда айтылған проблемаларды тиянақты түсініп, оны шешу үшін көптеген
жаңа мүмкіндіктер ашады.
Мектеп оқушылары арасында туындайтын оқшауланған балалардың болу
себебін түсіндіретін оқушылардың өзара конфликтерін түгелдей болдырмау
мүмкін емес. Конфликттерді алдын алу жолында маңызды роль алатын тәртіп
болып табылады. Тәртіп белгілі бір тәртіптілікке бағыну әрекеті арқылы
балаға өзіне қажетті бостандығының толық дамуын қамтамасыз ететін әрекет.
2 БӨЛІМ. ҰЖЫМДА БАЛАЛАРДЫҢ ОҚШАУЛАНУ СЕБЕПТЕРІН АНЫҚТАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1.Ұжымнан баланың оқшаулану себептерін зерттеу
Қазіргі кезде бұл проблемалар көкейкесті болғанымен әлеуметтік
изоляцияның себептерін анықтайтын эксперименттік зерттеулер өте аз. Бұл
мәселеге қатысты К. Рубиннің басшылығымен (Канада) американ психологтарының
және олардың батысевропалық әріптестерінің осы салада жүргізілген
зерттеулері балалардың әлеуметтік изоляцияға ұшырауларының себептерін
түсінуге жол ашады.
Психологтан көмек сұрап келетін балалардың көпшілігі көпшілікпен
қарым-қатынасы нашар, өте тұйық немесе ашушаң болып келеді.
Қарым-қатынастың бұзылуы мектепке дейінгі және алғашқы мектеп жасында
байқалып қана қоймай, соның салдарынан бала өзінің дегеніне жете алмай,
айналадағылармен жанжалдасып, үйде, мектепте дұрыс қарым-қатынас түзе
алмайды. Осы кері қарым-қатынас баланың танымдық және жеке тұлғалық даму
саласына әсерін тигізеді.
Қарым-қатынастың әртүрлі ауытқуларын талдауда, әртүрлі тестілер
қолданылады.
Психологиялық конфликтіні зерттеу әдістемелері.
Зерттеудің бірнеше әдістемелері бар:
1. Топтың құрылысын бір сәтте үзіп көру әдістемесі.
2. Хронометрлі бақылау әдістемелері.
3. Социометриялық әдістеме (мектеп жасына дейінгі балаларға және
мектеп оқушыларына арналған вариант).
4. Баға беру әдістемесі.
5. Тартымдылық деңгейін зерттеу әдістемелері.
6. Анкета.
Балалар арасындағы конфликтілердің пайда болу себептерін арнайы
экспериментті ситуациялар арқылы зерттеуге болады. Диплом жұмысының
тақырыбы мен зерттеу мақсатымызға орай біз аталмыш зерттеу әдістерінің
бірқатарын жүргіздік. Әуелі зерттеуде баланың өзімен қатар жас
құрбықұрдастарының арасындағы қарым-қатынасын, оның осы ортадағы
мәртебесін анықтауда Социометрия әдісін қолдандық.
1. – сұлба. Матрица
№ Оқушылар
дың
аты-жөні 1 2 3 4 5 6 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-8
1 БӨЛІМ. БАЛАЛАР ҰЖЫМЫНДАҒЫ ОҚШАУЛАНУ ЖӘНЕ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС МӘСЕЛЕЛЕРІН
ТЕОРИЯЛЫҚ
ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1. Психология ғылымындағы изоляциялану, оқшаулану, топтан тыс қалған
ұғымдарына
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...9
2. Қарым-қатынастың адам психикасының дамуына әсері ... ... ... ... ... .19
3. Қарым-қатынас жасаудың бірқатар қиыншылық сипаттары ... ... ... ... .23
4. Қарым-қатынасындағы проблемасы бар балаларға психологиялық
сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
1 Бөлімнің қорытындысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
1. БӨЛІМ. ҰЖЫМДА БАЛАЛАРДЫҢ ОҚШАУЛАНУ СЕБЕПТЕРІН АНЫҚТАУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..37
2.1 Ұжымнан баланың оқшаулану себептерін
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.2 Баланың темперамент ерекшеліктеріне байланысты оқшаулану
себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
2.3 Психологиялық дағдарыс кезеңінде топтан тыс қалу себептері ... ... ...
... 55
2 Бөлімнің қорытындысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 57
2. БӨЛІМ. СЫНЫПТАН ОҚШАУЛАНҒАН БАЛАЛАРҒА ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТ
КӨРСЕТУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
1. Ұжымнан изоляцияланудың алдын алу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
2. Оқшауланған баламен жеке даралық жұмыс жүргізу ерекшеліктері ... ..65
3. Қарым-қатынасында қиындықтары бар балалар үшін ойындар мен
жаттығулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
3 Бөлімнің қорытындысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 85
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .88
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..95
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасы Президентінің 2004
жылғы 11 қазанындағы Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2005-
2010 жылдарға дейінгі Стратегиялы даму жоспарында еліміздің жас
өспірімдеріне білім беру мен тәрбиелеу ісін жақсарту мен нығайту мәселесін
баса айтқан. Жастар – біздің болашағымыз ретінде олардың білім деңгейі мен
салауаттығы, сондай-ақ олардың жеке тұлға ретінде жетілуі қоғамымыздың
әлеуметтік және экономикалық, техникалық жетістігіміздің негізгі шарты.
Адам адам болып жаратылған соң, оның өмір сүруінің негізгі тірегі мен
қажеттілігі, сондай-ақ қалыпты өмір сүру жағдайы басқа адамдармен қарым-
қатынас жасау болып табылады. Сондықтан балалардың қарым-қатынасындағы
мәселе – бүкіл қоғам алдындағы негізгі міндеттер болып қала бермек.
Адам қалыпты өмір сүру үшін, өзінің психикалық қасиеттерін дамыту үшін,
жеке тұлғалық ерекшеліктерін жетілдіру үшін, сондай-ақ білім меңгеріп
тәжірибе жинақтау үшін адамдармен қарым-қатынас жасайды. Баланың жастайынан
айналасындағыларымен қатынас жасауы, өзінің кім екенін танып, өзін
өзгелерден ажырата алудың, өзін басқалармен салыстыру арқылы басқа адамдағы
қасиеттерді меңгерудің , балалардың әлеуметтік мінез –құлқы мен жеке
басының дамуының негізгі тірегі деп қарастырсақ, онда олардың қарым-қатынас
жасауын жақсарту аса қажет болып табылады.
Мектеп қабырғасында оқушыларға білім беру және тәрбиелеу істерінде
жалпыға бірдей шараларына көбірек көңіл бөлінеді. Бұл мектепте балалармен
жеке жұмыстар жүргізілмейді деген сөз емес. Оқушылар арасындағыолардың
өзара қарым-қатынас ерекшеліктері бойынша педагогикалық іс -әрекетті
ұйымдастырылуы жақтарына баса назар аудару керектігі туындайды.
Әрбір қоғамның дамуы, әрбәр топтың немесе бөлек индивидтің де дамуы –
олардың айналасындағылармен қарым-қатынас жасауына байланысты
болатын күрделі процесс екені анық. Бұл процесс әрқашанда тиімді әрі
нәтижелі түрде жүзеге аспайды, кейде қарама –қайшылықтардың туындауынан
және шешілуімен байланысты.
Мектептегі оқушылар арасындағы туындайтын кейбір қарама –қайшылықтар,
кейбір балалардың мінез-құлқы мен даралық ерекшеліктеріне байланысты
түсінбеушіліктер, топқа енгісі келмейтін жағдайлар да жиі кездеседі.
Мұндай жағдайлар бала өмірі мен психикасында едәуір дақ қалдырады.
Осыдан келіп баланың дамуында түрлі ауытқулар,сабаққа қатынасының өзгеруі
байқала бастайды. Топтың жеке адамға, адамның топқа әсер ету негізінде
оқушылар арасында дараланатын немесе оқшауланатын жағдайлар да туындап
жатады.
Мектепте баланың жеке тұлғалық әлеуметтену барысында оның рухани,
ұнамды құндылықтарын ескеру арқылы оқушылар арасында оқушылар арасындағы
қарым-қатынасты жақсарту қажеттілігі туындайды.
Оқушылар арасындағы қарым-қатынас сипаты мен климаты баланың тек
психикасына немесе жеке басына ғана әсер етіп қоймайтындығы белгілі. Ол
баланың оқу –тәрбие істерінде де елеулі орын алады.
Біздің зерттеу жұмысымыздың өзектілігі осы мәселелерді дұрыс жолға
қоюға арқылы мектеп тәжірибесіне көмектесу керектігінен туындайды.
Қазіргі кезде мектеп өмірінде қарым-қатынасында проблемасы бар
балалардың туындауына кез –келген жағдай әсер ете береді. Туындаған
мәселені шешу мектеп психологының негізгі психологиялық қызмет көрсетуі
міндетіне кіретіндігі даусыз.
Мектеп оқушылары арасындағы қарым-қатынасты жақсарту мәселесі, сол
арқылы баланың білім алып тәрбиеленуін қамтамасыз ету актуалдылығы ешқашан
төмендемеген.
Сондықтан мектеп сыныптарында туындайтын қарым-қатынас жасауды
қиыншылықтары бар балаларды анықтап, оларға дер кезінде көмектесу – қазіргі
мектеп алдында, қоғам алдында тұрған міндеттердің бірі.
Диплом жұмысының мақсаты : Әртүрлі жас кезеңінде балалардың топтан
оқшаулану себептерін зерттеу арқылы оларға психологиялық көмек көрсету
жолдарын анықтау.
Зерттеу объектісі : Мектеп жасына дейінгі және мектеп кезеңінде ұжымнан
оқшауланған балалар.
Зерттеу пәні : Мектеп жасына дейінгі және мектеп кезеңіндегі балалардың
қарым-қатынасындағы оқшаулану ерекшеліктері мен психологиялық көмек көрсету
жолдары.
Зерттеудің негізгі жорамалы : Мектеп жасына дейінгі және мектеп жас
кезеңінде балалардың сыныптан оқшаулануы сол жас кезеңіндегі даму
дағдарысын өткізу ерекшелігіне байланысты.
Зерттеу мақсаты мен ұсынылған жорамалға сәйкес қойылған міндеттер :
▪ Балалар ұжымындағы қарым-қатынас және оқшаулану мәселелерін ғылыми
әдебиеттер көмегімен теориялық тұрғыда зерттеу.
▪ Мектептегі сыныптық ұжымда балалардың оқшаулануын эмпирикалық
зерттеу.
▪ Баланың ұжымнан оқшаулану себептерін анықтау және соған байланысты
қарым-қатынасында проблемасы бар балаларды жіктеу.
▪ Сыныптан тыс қалған балаларды топқа әлеуметтендіру шараларын
қарастыру және оларға психологиялық көмек көрсету жолдарын анықтау.
▪ Қарым-қатынасында проблемасы бар балаларға арналған ойындар мен
тапсырмалар жиынтығын құрастыру.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері : Л.С. Выготскийдің
балаңа комплексті, жүйелік формадағы іс -әрекетті ұйымдастыру теориясы, В.
Н. Мясищев, С.Л. Рубинштейн, Л.И. Божович еңбектеріндегі қарым-қатынас
мәселесіне арналған ілімдер, педагогика және психология ғылымындағы А. С.
Макаренконың жеке адам ұжымда дамиды және ұжым арқылы қалыптасады
қағидасы, О. Осадьконың оқушының алғашқы мұғалімінің педагогикалық
тактикасымен қарым-қатынасқа түсу стиліне
байланысты, оның ата –анасымен және сыныптастарымен қарым-қатынасқа түсуін
және жеке тұлғалық қасиеттерінің қалыптасуына үлкен әсерін тигізетінін
дәлелдейтін зерттеулер – біздің зерттеу жұмысымыздың теориялық жақтарына
ақау болады.
Зерттеу әдістері мен әдістемелері : Топтағы оқушылардың бір –бірімен
қарым-қатынас ерекшеліктерін зерттеуге арналған бірнеше әдістер мен
әдістемелер қолданылды. Баланың топтан оқшаулану мәселесіне арналған
әдебиеттерге теориялық талдау әдістері, социометриялық әдістеме (мектеп
жасына дейінгі және бастауыш мектеп жасындағы балаларға арналған вариант),
топтағы сыныптастарына баға беру әдістемесі, адамдардың бір –біріне
тартымдылық деңгейін зерттеу әдістемелері, хронометрлі бақылау
әдістемелері, анкета, бала мінезінің ерекшелігін анықтайтын ата –аналарға
арналған сауалнамалар, балалар мен ата –аналардың темпераментін анықтайтын
сауалнамалар, жанұядағы және ата –ана мен бала арасындағы қарым-қатынас
шкаласы бала мінезіндегі кешеуілденуді білдіретін регистрация парағы
(сәбидің анасы толтырады) қолданылады.
Диплом жұмысының жаңалығы: Әрбір жас кезеңіндегі балалардың өзара
қарым-қатынас ерекшеліктеріне байланысты, жас даму дағдарыс барысындағы
балалардың қарым-қатынасқа түсудегі қиыншылықтары мен өзіндік мінез –құлық
ерекшеліктеріне байланысты қарым-қатынас жасауға қиналатын балалармен жұмыс
жүргізу ерекешеліктерін ғылыми тұрғыда дәлелдеп, психолог қызметінде тиімді
қолдану жолдары көрсетілді.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық құндылығы: Мектеп жасына
дейінгі және мектеп қабырғасындағы оқушылардың құрбыларымен қарым-қатынасы
мен әлеуметтік ортада алатын орны бала психикасының дамуының қайнар көзі.
Олай болса, бұл мәселелердің теориялық түрғыда заңдылықтары мен
психологиялық ерекшеліктерін ашудың мәні зор. Зерттеу жұмысымызда бала
бақша және мектеп қабырғасында жиі кездесетін проблема – топтан оқшауланған
балаларды анықтаудың жолдары көрсетілген, топтан оқшаулану себептері
ашылған, сондай –ақ мұндай балалармен нәтижелі жұмыс жұргізуге арналған
кеңестер
мен психологиялық қызмет жолдары көрсетілген. Зерттеу жұмысымызда
қарастырылған материалдардың барлығы дерлік мектеп психологының теориялық
білімін жоғарылатып, қарым-қатынаста проблемасы бар балаларды анықтап,
олармен жұмыс жүргізу шеберлігін арттырады.
Зерттеу жұмысының базасы: Алматы қаласы № 13 көп салалы гимназиясының
мектепке даярлық тобы мен бастауыш сынып оқушылары.
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі: бітіру жұмысы кіріспе, үш
бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған 58 әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың жалпы көлемі бет.
1 БӨЛІМ. БАЛАЛАР ҰЖЫМЫНДАҒЫ ОҚШАУЛАНУ ЖӘНЕ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС МӘСЕЛЕЛЕРІН
ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
1. Психология ғылымындағы изоляциялану, оқшаулану, топтан тыс
қалған ұғымдарына талдау
Әлеуметтік изоляция, оқшаулану, ұялшақтық - жалғыздыққа душар
болған адамның жағдайын сипаттайтын терминдердің бірі. Әлеуметтік қобалжу,
қоршаған орта алдындағы қорқыныш, қауіптенушілік сезімі – семантикалық
жағынан жақын түсініктер.
Психология ғылымында осы бағыттағы зерттеу жұмыстары жоқтың қасы.
Дегенмен қарым-қатынас мәселесіне байланысты анықталатын қарым-қатынасында
өзгешелігі бар екенін сипаттайтын түсініктер кездеседі.
Түсіндірмелі сөздіктерде изоляция ұғымы медициналық және құқықтық
терминологиялық мағынада түсіндіріледі. Изоляция - термині ауру адамды
немесе қылмыскерді әлеуметтік ортадан мүлдем бөлектеп тастауымен
сипатталынады.
К. Рубиннің ойынша Әлеуметтік изоляция, Әлеуметтік оқшаулану,
Тұйықтық, Тежелгіштік, Ұяңдық сияқты терминдер шындыққа келгенде,
әртүрлі феномендерді белгілейді. К. Рубин өз еңбектерінде Әлеуметтік
изоляция терминін Әлеуметтік оқшаулану терминімен алмастырады.
Әлеуметтік оқшаулану термині зерттеуші топ үшін жалғыздықты сипаттайтын
әртүрлі формаларды жалпылаушы ретінде көрсетеді.
Т. Гутеил және Р. Шейдер еңбектерінде изоляция ұғымын жан-жақты
түсіндіруге тырысады. Олардың айтуы бойынша адамдардағы бостандықты шектеу
- әрдайым үлкен жауапкершілікті іс. Тәрбие саласында баланың қандай да бір
теріс қасиетіне байланысты өз бөлмесіне қамап қою, яғни бір өзін болдыру
жазасы қолданылады. Көптеген балалар мұны қатаң сөгіс, жазалау деп
қабылдамайды. Дегенмен кейбір балалар өзін мен қажетсіз адаммын, маған бәрі
теріс қарайды деп сезінеді.
Медицина саласында изоляция ұғымы емдеу әдісі ретінде өз
алдына, медикаментоздық емдеу мен психотерапияда қолданылады. Адам
сырқаттанған кезде оны сыртқы қозу әсерлерінен қорғау мақсатында бөлмеде
жалғыз ұстайды.
Изоляциялаудың негізгі әдісі – ауру адамды жеке, арнайы бөлмеде
ұстау. Оның өзінің заңдық талаптары мен ережелері бар. Мысалы, әрбір 1-2
сағатта 10-20 минуттан бөлменің есігін ашып қойып ауру адамға күтім
әрекеттері жасалады.
Медицина тәжірибесінде изоляторды құрудың төмендегідей принциптерін
көрсетуге болады:
1. Изоляциялану ауру адамға қауіпсіздік жағдайда болуы керек.
2. Мықтылық, яғни изолятор ауру адамның агрессиялы әрекетіне әсер
етпеуі керек.
Күшті психоз немесе жеке адам өзін -өзі тастап жіберуінің айқын
көрінуі кезінде, былайша айтқанда адам оқшауланған жағдайда, ол адам
тітіркендіргіштерге өте сезімтал болып келеді. Психотиптік кезде,
алаңдаушылық, құлап қалу қорқынышы, қозғыш болып келеді. Кейде ауру адам
қозғыш болатыны соншалық, өз әрекетін басқара алмайды, айналасындағы
жағдайларға саналы реакция білдіре алмайды. Ал мұның барлығы қорқыныштың ең
жоғарғы деңгейін тудырады. Ауру адамның палатада уақытша аз уақыт болса да
жалғыз болуы, яғни айналасындағылардан шектелуі – қауіпсіздік, сенімділік
сезімін тудырады.
Ауру адамның кеңістіктік бостандығы өзгеруіне орай, оның психикасында
да өзгерістер бойқалады. Қозғыш ауру адам палатада, креслода кішкене жерде
өзін еркін ұстайды. Мұндағы терапевтік эффект – тітіркендіргіштерден
оқшаулануға қоса, айналасындағылардан қашықтықтық ұлғаюы ретінде болады.
Изоляция ұғымы – қабылдау, қарым-қатынас , әрекет және мінез –құлқы
сферасында да қолданылады. Ендігі кезекте бұларға сипаттама беруге
тырысайық.
1. Қабылдау сферасындағы изоляция изоляция кезінде біртекті жағдай
құрылуына орай, сенсорлы информацияларды қабылдағысы келмейтін күйі
көрінеді.
2. Қарымқатынас сферасындағы изоляция. Мұнда изоляция әрекеті – ауру
адамды басқа адамдардан уақытша бөліп тастау көрінеді. Дегенмен мұнда
изоляция ұғымы толық мағынада айтылып тұрған жоқ. Себебі ауру адам басқа
ауру адамдармен, қызметкерлермен көрісіп араласа алады. Дегенмен, құрылған
дистанция ауру адамның айналасындағыларды алдағы қорқыныш сезімін
төмендетеді.
3. Мінез құлық сферасындағы изоляция. Егер ауру адам өзінің әрекетін
басқара алмаса, онда изоляция арқылы оны өзінен және айналасындағыларынан
алшақтап бөлектеу арқылы агрессивті әрекет мүмкіндіктерінен арылу болады.
Бұдан кейін онда кінәлілігін, ұялу сезімдері туындайды.
Изоляцияға көрсеткіш ретінде патогенездік жағдайдағы түрлі психикалық
дамуында бірқатар ауытқулар көрінген жағдайда бола алады. Ауру адамды
қоғамдық ортадан изоляцияламас бұрын, оны оқшаулаудың, яғни бөлектеуді
алдын –ала мұқият ойланып және ресми тұрғыда дәлелді болатындай етіп алу
қажет.
Біз оқыған әдебиеттеріміздің көмегімен медицина тәжірибесінде
қолданатын оқшаулаудың бірқатар ережелерін көрсете отырып, оны психология
ғылымында қолданатын жағдайға орай түсіндіреміз.
Жалпы адамды топтан изоляциялаудың өзіне тән ережелері болады:
1. Адамның өз қалауы бойынша оқшаулау, мұны ұжыммен байланыстыратын
болсақ, оқушы сыныпта өзіндік ерекшеліктері мен қалауы бойынша бөлек
жүруді ұнататындығын көрсетеді.
2. Дәрігерлік емдеу мақсатында жоспарлы түрде құрылуы мүмкін. Ал мұны
психология тәжірибесімен байланыстыратын болсақ, кей жағдайда
баланың өз мінезқұлқындағы теріс қылықтарды жөндеу мақсатында
мұғалім ол баланы топтан оқшаулата отырып, жеке әрекеттер орындату
арқылы, жалғыз өзі орындату шараларын қолдану
негізінде психологиялық коррекциялық жұмыстар жүргізілетінін
көрсетуге болады.
3. Медицина саласында изоляциялау әрекеті емдеу әдісіне қосымша
ретінде қолдану сияқты педагогикалық тәжірибеде де бала тәрбиесінің
әдіс тәсілдеріне қосымша қолдану арқылы жүргізілуі мүмкін.
4. Медицинада эффекті емес әдістердің орнына қарай изоляция белгіленуі
сияқты психологиялық ісшараларды балаға қолданылған тәрбиелік
әдістер тиімсіз жағдайда оны жалғыз қалдырып, оқшаулау арқылы жаза
қолдану негізінде жүргізілуі мүмкін.
Жалпы адамды әлеуметтен оқшаулау, яғни изоляциялау өз еркі немесе
міндетті түрде болып бөлінеді. Міндетті изоляция экстремалды жағдайда
қолданылуы мүмкін. Изолятор бөлмесі ауру адамға да оған қарайтын
қызметкерлерге де қауіпсіз болу қажетті. Изоляция адамға өзінің
қауіпсіздігі үшін жасалатындығын, ол адам үнемі бақылауда болатындығын,
кейін босатылатындығын ескерту қажет.
Медицина саласындағы изоляциялау әдістемесі төмендегі схема бойынша
жүргізіледі. Мұны кейінірек педагогикалық тәжірибеде қолдану
ерекшеліктерімен түсіндіреміз.
1) Изоляциялау көрсеткіштері сипатталады, қандай адам
изоляцияланатындығы сипатталады ;
2) Изоляциялау тактикасы анықталады.
3) Изоляцияланатын бөлмеге қойылатын талаптар сақталынады.
4) Изоляцияны өткізу ережелері саөталынады.
5) Изоляцияны аяқтау ережелері нақты көрсетіледі.
Изоляцияны қолдануда ауру адамға кері әсер ететін жағдайлар да
кездесуі мүмкін , яғни кейбір басқа эффектілер көрінуі мүмкін.
Медицина саласында қолданатын изоляциялаудың құқықтық аспектілерінде
айтып кеткен жөн.
1. Түрмелік сипатта жалғыз ұстау қажет болған жағдайда сот шешеімі қажет.
Ал көптеген заңгерлер мұндай әрекеттер зиянды әрекет деп санайды.
2. Кейбір заңгерлердің көзқарастары бойынша психикалық бұзылуларды ауруға
жатқызбайды.( Т. Шаш еңбектері ).
3. Сондайақ заңгерлер адамды изоляциялау емдеу жолы емес, оны қоғамнан
оқшауландыру деп есептейді. Сондықтан көптеген заңгерлер қысқа
мерзімді изоляциялық ұғымды ұстанады.
Ендігі көрсетілетін изоляциялау ережелері изоляциялауды басқару
ретінде қолданылатын талаптар болып табылады.
1. Изоляцияланатын адаммен жұмыс істейтін адамдар изоляцияланудың
медициналық, құқықтық және этикалық ережелерімен танысуы қажет.
2. Изоляциялануда адамнан рұқсат алады , рұқсат берілмеген жағдайда,
күштеу мүмкін ( медицина немесе заң саласы бойынша ).
3. Ауру адамға жауапты жанұя мүшелеріне тез арада байланыс жасау
қажет. Олардың сұрақтарына жауап беру қажет. Дегенмен дәрігерлік
құпияны ұстану керек.
4. Изоляциялауды белгілеу парақта түсінікті етіп тіркелуі тиіс.
5. Шұғыл жағдайларда ауру адам дәрігермен телефон арқылы хабарласуға
болады. Американ психиатрлары изоляциялану ұстаным уақыты бойынша
изоляцияланған адамды алғашқы 3 сағатта әрбір 30 минут сайын үнемі
бақылап отыру қажет деп есептейді.
6. Изоляцияланатын адам медицина қазметкерлерімен алдын ала
мүмкіндігінше талқыланады. Жоспар бойынша изоляциялану изоляция
арқылы аурудың қай жақтары емделетіндігін алдын ала көрсетілуі
қажет.
Ендігі кезекте осы айтылғандарды педагогикалық тәжірибеде қолдануға
байланысты сипаттауға тырысайық.
Педагогикалық саладағы изоляциялау әдістемесі төмендегі схема бойынша
жүргізілуі мүмкін.
1) Изоляциалау көрсеткіштері сипаталады, қандай адам
изоляцияланатындығы сипатталады, яғни баланы не себептен топтан
оқшаулау керектігі туралы мәлімет болуы керек. Баланың жеке
даралық ерекшеліктері мен эмоциялық әсерлігіштігіне орай
2) кейінгі жағдайда психологиялық жарақаттың болмайтындығына
сенім болу керек.
3) Изоляциялау тактикасы, яғни баланы ұжымнан оқшаулаған жағдайда
оған қандай технология қолданылатындығын анықтап алу керек.
4) Изоляцияланатын жағдайлар мен ситуацияларға қойылатын талаптар
міндетті түрде сақталыну қажет.
5) Изоляцияны өткізу барысы балаға ешқандай теріс әсер етпеу
керек.
6) Изоляцияны аяқтау жағдайларында одан шыққан нәтиже
мүмкіншілігінше толығымен, нақты көрсетілуі қажет.
Оқушының топтан изоляциялану жағдайларында оған кері әсер ететін
жағдайларда кездасуі мүмкін, яғни кейбір басқа мұғалім күтпеген нәтиже,
эффектілер көрінуі мүмкін.
Әрбір мұғалім педагогика саласында қолданатын изоляциялаудың
құқықтық аспектілерін міндетті түрде білуі шарт.
1 Түрмелік сипатта жалғыз ұстау қажет болған жағдайда сот шешімі,
сондайақ атаана рұқсаты қажет. Ал көптеген атааналар мен заңгерлер
мұндай әрекеттер зиянды, балаға теріс әсер етеді деп санайды.
1 Кейбір атааналар мен заңгерлердің көзқарастары бойынша баланың
мінезқұлқында дөрекіліктер мен теріс қылықтар болған жағдайдың өзін
де оны психикалық бұзылуларға жатқызбайды.
1 Сондайақ атааналар мен заңгерлер баланы топтан оқшаулау баланың
мінезқұлқын жөндеу жолы емес, оны қоғамнан оқшауландыру деп
есептейді. Сондықтан көптеген мұғалімдер, атааналар , заңгерлерлер
баланың ұжымынан оқшаулану мерзімі қысқа болғанды дұрыс көреді.
Мектеп қабырғасында көрінетін баланың ұжымынан оқшаулану жағдайлары бірнеше
себептің негізінде болады. Мұны біз зерттеуіміздің басқа тарауларында
кейінірек кеңінен тоқталамыз. Дегенмен балалардың өз арасында туындаған
оқшаулану жағдайларын сынып мұғалімі аңғарысымен ақ оны
тиімді және дұрыс басқаруды, оны басқаруға қойылатын талаптардың тиімді
жүзеге асырып отыру қажет.
1. Изоляцияланатын адаммен жұмыс істейтін адамдар , топтан оқшаулап
тастаған оқушылар изоляцияланудың педагогикалық құқықтық және
этикалық ережелермен танысу қажет . ережелерді білмеген жағдайда
сынып жетекшісі сынып оқушыларымен әңгіме жүргізуі қажет.
2. Баланы ұжымнан оқшауламас бұрын, оған алдын –ала ескерту
жағдайлары, өз кемшіліктерін жоюға мүмкіншіліктер берілу қажет
тек одан нәтиже шықпаған жағдайда ғана күштеу мүмкін.
3. Оқушылар арасында туындаған мұндай жағдайдағы оқшауланған
баланың ата-анасымен немесе балаға жауапты жанұя мүшелері мен
тез арада байланыс жасау қажет. Олардың мұндай жағдайдың не
себептен туындағандығын білгісі келген сұрақтарына жауап беру
қажет.
4. Сыныпта болып жатқан бұл процессті мұғалім үнемі бақылап,
қадағалап, ситуацияларды белгілеу арқылы парақты түсінікті етіп
тіркеп отыруы тиіс.
5. Шұғыл жағдайларда бала мұғаліммен кеңесе алатындай жағдайда
ыңғайластыру керек, яғни бала ең болмағанда мұғалімге
шағымдануға болатындығын сезіне алу керек. Ұжымда оқшауланған
баланы аңғара салысымен-ақ мұғалім оны алғашқы күндері жиі
бақылау арқылы ондағы эмоциялық күйлерді үнемі бақылап отыру
қажет.
6. Оқушылар арасында өздері оқшауланып тастаған бала туралы мұғалім
басқа балалармен оның соңы немен аяқталатынын алдын ала
мүмкіншілігінше талқылап алған жөн. Олармен оқашылардың ойлары
бойынша баланы ұжымнан оқшаулау арқылы оның қай жақтары
жөнделетіндігін алдын ала көрсете алатындай болу қажет.
1. 2 Қарым-қатынастың адам психикасының дамуына әсері.
Қарымқатынас жалпы адам өмір сүруінің негізгі жағдайы.
Адам қалыпты өмір сүру үшін, өзінің психикалық қасиеттерін дамыту үшін,
жеке тұлғалық ерекшеліктерін жетілдіру үшін, содайақ білім меңгеріп
тәжірибе жинақтау үшін адамдармен қарым қатынас жасайды. Қарым қатынас
арқасында ғана адам өзінің кім екендігін танып, өзін өзгелерден ажырата
алады , өзін басқалармен салыстыру арқылы басқа адамдағы қасиеттерді
меңгереді. Қоғамнан тыс адам өмір сүре алмайды. Адам психикасының
дамуындағы қарым қатынастың рөлі ерекше. Сондықтан адам өзгелермен
қатынасқа түсу арқылы ғана қалыпты өмір сүре алады.
Адам дүниеге шыр етіп келіп түскеннен бастапақ
айналасындағылармен қатынас жасай бастайды. өмірінің алғашқы кезеңінде
биологиялық сипаттағы қарым қатынас болса, одан әрі оның қарым қатынас
сипаты әлеуметтік сипатқа түсе бастайды.
Мектеп жасына дейінгі балалардың ересектермен қарым қатынасы
туралы М. И. Лисина зерттей келе балалардың әлеуметтік мінезқұлқы мен жеке
басының дамуын тек ересектермен қарым қатынасымен ғана түсіндіруге
болмайтындығын атап өтеді. Баланың жасы ұлғайған сайын онвң жеке басының
дамуында қарым қарым қатынас ерекше орын алатындығын айтып өтеді. Өз
құрбыларымен қарым қатынас жасай отырып, өзінің ішкі жан дүниесіндегі
тұйықтықты аша алады, өз құрбыларымен өзара әрекеттесе отырып, өз
көзқарастарын жеткізе алады.
Тек балалардың қарым қатынас ерекшеліктерін зерттеу ғана
олардың арасында туындаған қиыншылықтарды басқаруды жеңілдетеді, топтағы
барлық балалармен өзара қатынасты толық құруға жол ашады .
Мектеп жасына дейінгі балалардың өз құрбылары арасындағы қарым
қатынас сипаты көбінесе ойын әрекеттерінде көрінеді. Ойын барысында туған
кейбір келіспеушіліктер мен конфликтілер баланың топтан оқшауланудың бір
себебі болып табылады. Осыған орай психологиялық конфликтіні олардың
ойын ісәрекеті жағдайында зерттеу, сонымен қатар еңбек ісәрекетінде
бақылау арқылы топтан оқшауланатын баланы зерттеу оңайырақ.
Ойын кезіндегі балалар қарым-қатынасының құрылымы мен мазмұны.
Ойын мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі іс әрекеті бола отырып,
ол жанжақты әрекет негізінде балалар қарым-қатынасының бірқатар типтерін
ажыратады.
А.Н. Леонтьев балалар арасындағы қарым-қатынастық ойындарда
фантастикалық өлшемдер кездесетіндігін көрсетеді. Оның айтуы бойынша шындық
әрекет, шындық тәсіл және заттармен шындық бейне жасау болады.
Сюжеттірольдік ойындарда әрбір баланың сюжетке, рольге, рольді орындауға
қатысы көрінеді.
Рольге бөліну немесе ойыншықтарды бөліп алу негізінде туындаған
конфликті нәтижелердің соңғы нәтижелері адалдыққа бағытталған жағдайда
баланың адамгершілік нормаларын меңгеруге бірқатар әсер етеді.
Кей жағдайда педагогтың басқарылуымен жүргізілген ойындар сырт
қарағанда жағымды қатынас болғанымен дәрігер ролінде ойнайтын баланың
орнында топтағы әрбір бала болғысы келуі мүмкін, яғни емделуші емес,
емдеуші болатын балалардың қалауы да болуы мүмкін. Осының негізінде
балаларда үнсіз келісу туындайды.
Ойын қатынасындағы сыртқы көріністің тағы бір түрі рольдік, іскерлік
қатынаста педагогтардың, психологтардың бөліп қойғанына байланысты баланың
жеке басының дамуы адамгершілік бағытта көрінуі мүмкін. Дегенмен, баланың
ішкі жан дүниесі, әсері, қызығушылығы мен қажеттілігі, өзінің ойында алған
рольдік жағдайына қанағаттану, қанағаттанбау сезімдері жауапсыз қалады.
Ойын кезіндегі қарым-қатынастың сыртқы көріністің бір жағы баланың
өзіндік, жеке даралық қатынасында байқалады. Мысалы, бірбіріне
симпатиялық, антипатиялық, селқостық балалар қатынасында көп байқалмайды,
бұл арнайы зерттеуді қажет етеді.
Балалар арасындағы қарым-қатынас ерекшеліктері туралы көптеген
педагогикалық, психологиялық және әлеуметтік психологиялық зерттеулер
анықталып келеді. Сонымен қатар балаға комплексті, жүйелік формадағы
ісәрекетті ұйымдастыру Л.С. Выготский, В. Н. Мясищев, С.Л. Рубинштейн,
Л.И. Божович еңбектерінде терең қарастырылады. Педагогика және психология
ғылымындағы А. С. Макаренконың ойы: Жеке адам ұжымда дамиды және ұжым
арқылы қалыптасады .Балалар арасындағы жүйелі қатынас балаларда болатын
әсерлік жағдайлардың бірбірімен тығыз қатынас құратындығын, жеке адам
қатынасында эмоциональді жиынтық құратындығы, топтағы адамдарға үйреніп
қалатындығын оларда эмоциональдық қанағаттану, жағымды әсер алатындығын
дәлелдей түседі.
Мектеп жасына дейінгі балаларда сыртқы және ішкі психологиялық
конфликтілер кездеседі. Сыртқы психологиялық конфликті олардың бірлескен
ісәрекеті барысында туындаған қарамақайшы көзқарастарынан шығады (мысалы:
жалпы істі таңдау, міндеттерді бөлісу, ойын, еңбек материалдарын бөлісу,
рольдерді таңдау).
Ішкі психологиялық конфликт мектеп жасына дейінгі балалардың негізі
ойын ісәрекетінде өз құрбылары арасында пайда болады және олар бақылауда
байқалмайды. Мұнда міндетті түрде ересектердің көмегі қажет болады.
Ал мектеп оқушылары арасындағы қарым-қатынас сипатына түсініктеме
беретін болсақ, оқушылардың өз сыныптастарымен қарым-қатынас жасауына,
бірлестік әрекеттеріне мұғалімнің жеке тұлғасы үлкен әсерін тигізеді. Оның
әрекеттесуі әртүрлі аспектілерден көрінуі мүмкін.
Біріншіден, мұғалімнің басқа оқушылармен әрекеттесу стилі баланың
өзімен жасты балалармен әртүрлі қарым-қатынасқа түсуінің алғашқы шарты
болып табылады. О. Осадьконың зерттеулерінің көрсетуі бойынша оқушының
алғашқы мұғалімінің педагогикалық тактикасы мен қарым-қатынасқа түсу стилі,
оның атаанасымен және сыныптастарымен қарым-қатынасқа тусуін және жеке
тұлғалық қасиеттерінің қалыптасуына үлкен әсерін тигізеді екен.
Мұғалімдердің жеке тұлғалық қарым-қатынасқа түсу стилі және педагогикалық
іскерлестік тактикасының әсері балалардың бірбірімен конфликтілі қарым-
қатынасқа түспеуіні алғы шарты. Бірақ мұндай стильмен тек төменгі сынып
мұғалімдерінің санаулылары ғана қоданады. (15%). Бастауыш сынып
оқушыларының мұғалімдерінің қарым-қатынасқа түсуінің айқын функциональді
стилі (85%) бойынша, олар бір тактиканы қолданады (диктатура). Бұл әрекет
сыныптағы жеке тұлғалық қарым-қатынастардың арасындағы кернеуді күшейтеді.
Екіншіден, мұғалім оқушылар арасындағы болып жатқан қиыншылықтарға
араласуға міндетті. Бұл , әрине қиыншылықтарды басып тастау емес.
Ситуацияға байланысты администрациялық араласу немесе қарапайым кеңес
болуы да мүмкін.
3. Қарым-қатынас жасаудың бірқатар қиыншылық сипаттары
Әрбір адамның, әрбір ұжымның немесе ұйымның, әрбір елдің бүкіл ғұмыры
қарамақайшылықтардан құралған. Мұндай қарамақарсылықтардың табиғатын
әртүрлі адамдардың әрқилы позицияларды ұстануына, әртүрлы қызығушылығы
бойынша жетекші болуына, әртүрлі мақсатта талпынуына байланысты өзінің
қажеттіліктерін, қызығушылықтарын және мақсаттарын жүзеге асыруда
бірбірімен екі немесе одан да көп жеке тұлғалардың қарама қарсы қақтығысқа
жиі түсуімен түсіндіруге болады. Кейде бірбірінің арасында туындаған
қақтығыс тек бір ғана адамға емес, сонымен қатар әлеуметтік топқа, кейде
мемлекетке де қарсы күреске түсуі мүмкін. Олар өзінің қарсыласының
мақсатына жетуіне кедергі жасау мүмкіндігін белсенді іздейді,
қызығушылықтарын қанағаттандырмауын тілейді немесе оның көзқарастарын,
өмірдегі бағалаушығын, алатын орнын өзгертуге тырысады. Дау, қорқыту және
қауіп төндіру арқылы, физикалық күш пен қару қолдану арқылы жүретін
қарамақайшылықтық қақтығыстарда кездесуі мүмкін.
Мұндай жағдайдың баланың жеке дара ерекшеліктеріне әсер етпеуіне кім
кепіл.
Бірақ жоғарыда айтылғандардың барлығында қызығушылықтар мен
мақсаттардың қарамақайшылығы өзара конфликтіге әкеліп соқтыратынын мүлдем
білдірмейді. Қарама-қайшылық пен конфликті бір нәрсе емес, және
қарамақайшылықтың дамуы әрқашанда конфликтіге үласпайды. Конфликт туындау
үшін қарсыластар, яғни индивидтер немесе олардың әлеуметтік топтары,
біріншіден, өздерінің мақсаттары мен қызығушылықтарының қарама қарсылығын
сезіну қажет, ал екіншіден, өзінің қарсыласына белсенді қарсы әрекеттер
жасауы қажет. Екі немесе одан да көп жеке тұлғалардың топтардың,
партиялардың, елдердің т.с.сдың бірбіріне белсенді қарама қарсылық
әрекеттер жасайтын болса , тек сонда ғана қарама қайшылықтар әлеуметтік
конфликтілердің негізі болып табылады.
Қарым-қатынастағы қарама қайшылық, келіспеушілік, даудамай
ұғымдарының элементтері қақтығыс, дау, күрес, қарсы тұрушылық деген
сөздермен парапар келуі мүмкін.
Берілген сөзге мұндай мағына беру бөлек индивидтердің арасындағы.
Олардың топтарының, мемлекеттердің, т.б. арасындағы қарама қайшылық туралы
шешімге алып келеді. Қарама қайшылықтардың екі негізгі түрін бөліп
көрсетуге болады. Біріншісі, әртүрлі әлеуметтік қоғамның позициялары,
қызығушылықтары құрайды (оларға отбасы, ұйым, территориялық құрылым,
қоғамдық қозғалыс т.б.), ал екіншісі, үкәмет құрылымының іс әрекетінің әр
түрлі формасынан немесе экономикалық, үкіметтік, политикалық
қарамақайшылықтар болып табылады. Қарама қайшылықтардың бұл екі түрі
қоғамда конфликттің объективті реалды негізін тудырады.
Қоғамдық өмірдің барлық сфералары экономикалық, саяси, әлеуметтік
рухани жағы барлығы өзара көптеген дифференциацияларға, қарама
–қайшылықтарға, әртүрлі мақсаттар мен қызығушылықтарының қақтығыстарына
толы. Сондықтан да қоғамда әртүрлі конфликтілерге орын бар. Конфликтіге
индивидтер және олардың топтары немесе әлеуметтік топтар, ұлттар,
мемлекеттер, кейде мемлекеттердің коалициялары түсуі мүмкін. Әр түрлі
конфликт түрлерін тудырушы объектілер және оны шешу тәсілдері бар, сонымен
қатар конфликті әрекеттерді тудырушы субъекттердің түрлері аз емес олар
тек бөлек ерлер немесе әйелдер, балалар немесе жастар, жұмысшылар немесе
студенттер, оқымыстылар немесе жазушылар типтес ғана емес, сонымен қатар
олардың бүкіл топтары профессиональдік жағынан, партиялық, ұлттық, рухани
және т.б. жағынан да болуы мүмкін. Сондықтан өзінің объектісі және
субъектісі бойынша, қарамақайшылықтарының әрекетінің мінездемесіне қарай,
оның түбірлі негізіндегі себебіне, даму мен шешілуіне, тереңдігі мен өту
ұзақтығына байланысты конфликтілердің әртүрлі де әрқилы түрлерін ажыратуға
болады. Бірақ конфликтілердің әректтерінің интенсивтілігін функцияларының,
қоғамдағы ролінің әртүрлігіне қарамастан дұрыс та терең зейін аударсақ,
олардың барлығына ортақ ұқсастықтарды сызып көрсетуге болады.
Конфликттің объектісі болып әлеуметтік ортадағы және қоршаған ортадағы
құбылыс немесе процесс, кезкелген зат болып табылады. Мысалы, жер, су
ресурстары банкке жекеменшілік мәдениеттік құндылықтар немесе авторитет,
престиж, бедел, басқару, т.с.с.лар. Ал конфликттің субъектісі болып
ірқашанда адамдар бөлек индивидтер, сонымен қатар олардың ортақ жиынтығы
жанұя, ұжым, қызығушылықтары ортақ топтар немесе ұлт және т.б. табылады.
Өмірде болатын әртүрлі қилы ситуациялардың арқасындағы белгілі бір
субъектінің (индивидтің немесе топтың) мақсаты мен қызығушылықтары басқа
бір субъектінің мақсатына сәйкес келмеуі мүмкін. Яғни, субъектінің мақсаты
қарсы келген екінші субъектінің мақсатымен қызығушылықтарын жүзеге асыруын
қиындатады. Мұндай ситауцияның қарапайым мысалы спорттық ойын (айталық,
футбол не волейбол) мұндағы бір қарсыластың жеңісі екіншісінің жеңілісіне
әкеп соқтырады. Бірақ даудамайлы ситуацияға түсетін әртүрлі индивидтердің
немесе топтардың қызығушылықтары мен мақсаттары диадикалық бөлінумен
шектелік қана қоймайды, мұндай күрделі матрицалық жүйелі көрініс береді.
Мысалы, бір топта оқитын студенттер стипендия алған соң, кейбіреулері
алынған ақшаға кеш өткізуді ұсынса, ал басқалары танымал әншінің концертіне
баруларын өтінеді, ал үшіншілері тіпті ақшаларын жұмсағанды қаламайды.
Мұндай жағдайда топта конфликтілі ситуация туындайды. Егерде дау
нәтижесінде бүкіл кеш өткізу деген ортақ шешімге келсе, онда берілген
ортада конфликт жоқ деп есептеледі. Ал егер бір студент болса да бұл
вариантқа келіспесе, онда мұндай ситуация конфликтіге әкеп соқтыруы мүмкін.
Ондай болса, әртүрлі қызығушылықтардың қарама қарсылығы конфликтілі жағдай
туғызады.
Үнемі қарама қарсылықта тудырудағы қасиеттерден өзге балалар оқшаулау
жүргенді ұнату ықтимал. Ал бұл жеке балалардың өз алдына ешкіммен қарым-
қатынас жасағы келмейтін жағдайларды да тудыруы мүмкін.
4. Қарымқатынасында проблемасы бар балаларға
психологиялық сипаттама
Балалардың әлеуметтікэмоциональдік дамуындағы изоляцияның ролін
психологиялық ғылыми зерттеу жұмыстарынан көруге болады. Бұл тақырыпшада
біз психологиялық әдебиеттерге шолу жасау арқылы балалардың мектепке
дейінгі шақтан жеткіншек шаққа дейінгі аралықта әлеуметтік изоляцияны
зерттеу мәселелері мен қарым-қатынасында проблемасы бар балалардың
психологиялық ерекшеліктерінің көрінуі мен оның дамуын сипаттайтын
мәселелерге тоқталамыз.
Мектеп жасына дейінгі шақта баладағы әлеуметтік изоляция белгілері
үлкендердің үрейін туғызбайды. Жеке дара ойынмен ойнап жатқан бала
тәрбиешілер мен атаанаға проблемалы болып көрінбейді. Алайда мұндай
балаларды мұқият зерттеген кезде, олардың алдында өз қатары мен қарым-
қатынасқа түсуінде біршама потенциалды қиындықтар туындайтындығы
байқалған.
Олай болса өз құрбыларымен қарым-қатынас жасау барысында қиыншылық
туындаудың негізгі себептерін былайша түсіндіруге болады. Олардың ішіндегі
бастылары:
1. Өз құрбыларымен өзара қарым-қатынаста бала инициативасы мен белсенділігі
әлсіз болады.
2. Басқа өз құрбы балаларға инициативалық үндеуі құнсыз болады.
3. Тұлға аралық қарым-қатынастағы проблемаларды өз бетінше шеше алмайды.
Өз құрбылар арасында болған кішігірім қақтығыстар үшін де ересектер мен
үлкендерден көмек сұрап келеді.
4. Өз құрдастарының арасында беделі төмен болады.
5. Вербальді қарым-қатынас деңгейінің төменділігі көрініп тұрады.
Жалпы алғанда мұндай балаларды көнгіш, тыныш және бағынуға бейім деп
сипаттама беруге болады.
Жеті жасқа толғанда баланың әлеуметтік және жекелік қиыншылықтары күрт
өседі. Оларда ұялшақтық, қорқақтық, жалғыздыққа ұмтылу, жасқаншақтық
сезімдері пайда болады.
Жеткіншек жаста әлеуметтік оқшаулану деңгейі өседі. Олардың өзіне
деген бағасы төмендеп, өзіне сенімсіздікпен қарайды.
Бұндай қасиеттердің көріну бағыттары психология ғылымында адам
табиғатындағы психологиялық биологиялық және әлеуметтік мәселелерін
зерттеуде ерекше орынға ие.
Мектеп тәжірибесінде ең көп кездесетін жағдай оқушылардың ақылойы мен
сабаққа үлгеріміне байланысты балалардың өзара қарым-қатынасындағы
ерекшеліктер. Күнделікті мектеп өмірінен белгілі жайттың бірі төмендегіше
көрінеді.
Айталық, ақылойы басқа балаларға қарағанда жоғары, сабаққа үлгерімі
жақсы, оқу тапсырмаларына белсене қатынасатын оқушыларға балалар үйір болып
табылады да, ақылойы біршама баяу дамыған, оқу үлгерімі төмен, оқу
тапсырмаларына енжар келетін оқушылармен басқа балалар көп жұғыса бермейді.
Ендігі кезекте осындай балалардың қарым-қатынасы мен психологиялық
ерекшеліктерін қарастырып кетейік.
Педагогикалық тәжірибемен психологиялық зерттеулер жалпы білім
беретін мектептерде оқу барысында арналған бапты талап ететін оқушылар
едәуір кездесетіндігін көрсетеді. Денсаулығына, физиологиялық және
психикалық функцияларының дамуына байланысты норма мен патология арасында
болатын оқушыларда кездеседі. Мұндай балалар оқу үлгерімі төмен, артта
қалған, әлеуметтік дезадаптацияланған оқушылар болуы мүмкін. Мұндай
балалардың ерекше тобын ақылойы енжар (интеллектуал пассив) оқушылар
құрады. Олар біршама ақылойы артта қалған балаларға ұқсас болып келеді.
Ақыл ойы енжар себебі көптеген әртүрлі жағдайда олардың дамуындағы
ауытқуларға байланысты емес, оларды оқыту мен тәрбиелеудің
жеткіліксіздігіне байланысты да болуы мүмкін. Сондықтан ақылойы енжар
оқушыларды ерекше зерттеуді қажет етеді.
Ақыл ойы енжар феномені бірқатар еңбектерде көрсетіледі. Л.И.
Божович, К. Маркова, М.В. Матюхина, Н.А.Менчинская, Д.Б. Богоявленская,
Н.С. Лейтес.
Дегенменде бұл мәселеге ең алғаш Л.С.Славина зерттеу жұмыстарын
жүргізеді. Олардың эксперименті зерттеулерінің нәтижесінде ақыл ойы енжар
балаларда төмендегіше сипатталады деп көрсетіледі.
1. ақылойы дағды мен ептіктері жеткілікті дәрежеде қалыптаспаған.
2. ақылойы әрекеттеріне теріс қатынас құрады.
3. Шындыққа танымдық қатынастың болмауы.
В.С. Юркевич танымдық қажеттіліктің даму деңгейіне талдау жасай отырып,
ақыл ой жалқаулық ұғымына сипаттама береді, яғни ақыл ойы енжарлығы
білуге құмарлықтың балада болмау нәтижесі деп көрсетеді. Көптеген
зерттеулерде нашар оқитын оқушылар сипаттамасына ұқсас ақыл ойы енжар
көрінуін түсіндіреді. Дегенмен, ақылойы енжар термині жиі қолданбайды
және негізгі екпін үлгермеушілігінің себебіне түседі.
Осыған байланысты ақыл ойы енжар болуының табиғаты зерттеуден тыс қала
береді, бірінші кезекте оқуда қиыншылықты жеңу міндеттері қойылады.
Психологиялық әдебиеттерге талдау жасай отырып, ақыл ойы енжар негізгі
мәселе ретінде Л.С.Славина жұмыстарынан кейін зерттеулер жүргізілмеген.
Бұл параграф ақыл ойы енжар типтері мен себептерін қарастыруға
арналады. Мұнда ақыл ойы енжар деп отырған ұғым ақылойы әрекетінің төмен
деңгейі болып табылады. Ал мұның негізі көбіне ақыл ой ептілігін жеткілікті
дәрежеде көрінетін тәрбие ерекшеліктерінде, ақылой күшіне негативті қатынас
құруға, ақылой тапсырмаларын орындау кезінде басқа жолдар әсер етуге
байланысты. Ақыл ойы енжарлығы бас миының органикалық өзгерістерден кейін
туындайтын дефектологиялық сипатта көрсетілмейді. Аталмыш мәселеге талдау
жасай отырып, ақыл ойы енжарлығының екі түрін кездесетіндігін көрсетеміз:
1. Ақыл ойы әрекетінің операциялы (тәсілдік) техникалық механизмінің
бұзылуы салдары ретінде ақылойы енжарлығы;
2. Жеке адам сферасының мотивациялық қажеттілінің дамуының негативті
тенденциясының көрінуі ретінде ақылой енжарлығы;
Ақыл ойы енжарлығының көріну кеңдігіне орай жалпы және жеке
(таңдамалы) ақыл ойы енжарлығы деп бөлуге болады. Жеке ақыл ойы енжарлығы
оқу пәні мен ісәрекет түрлерінің таңдамалы қатынасында көрінеді.
Л.В.Орлова осы мәселеге арнап зерттеу жұмысын жүргізеді. Енді осы
зерттеу жұмысын қарастырып көрелік.
Зерттеу бастауыш сынып оқушыларымен жүргізілді: ақыл ойы енжарлығының
бастапқы тамыры мектеп жасына дейінгі кезеңде басталатын болса да,
бастауыш мектеп жасында ақыл ойы енжарлығы айқын көрінеді. Бастауыш мектеп
кезеңінің жас ерекшелік тенденциясы бойынша оқушының танымдық сферасына не
жағымды және не жағымсыз әсер етуі мүмкін. Бұл әсер ақыл ойы енжарлығын не
көрсетпей жіберуі не ақыл ойы енжарлығын айқын көрсетіп жіберуі мүмкін.
Зерттеу жұмысында ақыл ойы енжар мотивациялық сипаттамасы адамның
мотивациялық қажеттілік сферасының негативті қалыптасу факторы ретінде
көрсетіледі бұл танымдық, оқу және жеке адамның өзінің ақылой әрекетінің
негізгі компоненттеріне, мазмұнына әсер етеді. Зерттеу мақсатын жүзеге
асыру үшін мынадай міндеттер қойылады:
1. Ақыл ойы енжарлығының көрсеткіштерін нақтылау;
2. Ақыл ойы енжарлығының әртүрлі сипаты бойынша оқушыларды анықтау және
топтарына сипатама беру.
Эксперименталдық зерттеу екі жыл бойы Коломна қаласындағы 41 мектепте
жүргізілген екен.
1 кезеңде 27 баладан тұратын экспериментті осыған дейінгі белгілі
ақыл ойы енжар белгілері бойынша ақыл ойы енжарлар психологиясы сипаттамасы
мен таңдау критерийлері анықталды. Бақылау тобында 18 бала іріктелді,
бұларда 1 топтағы балаларға сәйкес таңдалды. 2 кезеңде әрбір оқушының
түрлі эксперименттік әдістемелерді қолдана отырып, жүйелі, кешенді зерттеу
жүргізілген.
Бірінші кезеңде жүргізілген тәжірибесінде ақыл ойы енжар балалардың
психологиясына сипаттама беру барысында расында да бұл балалардың қарым-
қатынаста едәуір қиналатындығын, өзіне сенімсіздік басқалармен қатынас
жасауына кедергі жасайтынын, сондайақ онда балаларды құрбылары
шеттететіндігін сипатайды.
Осы зерттеулерден шығатын ой балалардың топтан тыс болуының бір
себебі олардың ақылойы деңгейі, сабаққа үлгерімі, сондайақ оқу
тапсырмаларына селқостық болып табылады.
I- бөлімнің қорытындысы
Әлеуметтік изоляция, оқшаулану, ұялшақтық, бөлектену
жалғыздық сезімін басынан өткізетін адамның күйін сипаттайтын терминдердің
бірі. Әлеуметтік қобалжу, қоршаған орта алдындағы қорқыныш, қауіптенушілік
сезімі, құрбыларының шектеп тастауы, конфликтілі жағдайдағы топтан
оқшаулану сезімдері бала психикасындағы көп толғандыратын жайт.
Сондықтан 1 бөлімде біз балалар ұжымындағы оқшаулану және қарым-
қатынас мәселесін теориялық зерттеу барысында зерттеу мәселесіндегі
терминдерге жанжақты талдау жасауға тырыстық.
Адам психикасының қайнар көзі қарым-қатынас екендігі тек біздің
зерттеу жұмысымыздың бірінші тарауында ғана дәлелденіп қойған жоқ,
сондайақ қарым-қатынас жасау стилі мен технологиясының да адам
психикасына зор әсер ететіндігі жанжақты ашылып отыр.
Мектеп жасына дейінгі балалардың өз құрбылары арасындағы қарым-
қатынас сипаты көбінесе ойын әрекеттерінде көрінетіндіктен, ойын барысында
туындаған кейбір келіспеушіліктер мен конфликтілер баланың топтан
оқшаулануының бір себебі болып табылады. Осыған орай психологиялық
конфликтіні олардың ойын ісәрекеті жағдайында зерттеу, сонымен қатар еңбек
ісәрекетінде бақылау арқылы топтан оқшауланатын балаға қарым-қатынас жасау
технологиясын дұрыс меңгерту мен үйрету біздің диплом жұмысымыздың
негізгі міндеттерінің бірі болып табылады.
Мектеп тәжірибесінде ең көп кездесетін жағдай оқушылардың ақылойы
мен сабаққа үлгеріміне байланысты балалардың өзара қарым-қатынасындағы
ерекшеліктер. Мұнда да айтылатын мәселе қарым-қатынас жасау технологиясы
баланың ақылойы мен сабақ үлгеріміне тікелей байланысты.
Айталық, ақылойы басқа балаларға қарағанда жоғары, сабаққа үлгерімі
жақсы, оқу тапсырмаларына белсене қатынасатын оқушыларға балалар үйір болып
келеді де, ақылойы біршама баяу дамыған, оқу үлгерімі төмен, оқу
тапсырмаларына енжар келетін оқушылармен басқа балалар көп жұғыса бермейді.
Бірінші тарауда айтылған тағы бір жайт қарым-қатынасында проблемасы
бар балалардың өзіне тән жеке даралық психологиялық өзгешеліктеріне
сипаттама беру болып табылады. Ақыл ойы енжар балалардың психологиясына
сипаттама беру барысында расында да бұл балалардың қарым-қатынаста едәуір
қиналатынын, өзіне сенімсіздік басқалармен қатынас жасауына кедергі
жасайтынын, сондайақ ондай балалрды құрбылары шектететіндігін сипаттайды.
Қорыта келе берілген бағыттардан алынған эмпирикалық материалдар
жоғарыда айтылған проблемаларды тиянақты түсініп, оны шешу үшін көптеген
жаңа мүмкіндіктер ашады.
Мектеп оқушылары арасында туындайтын оқшауланған балалардың болу
себебін түсіндіретін оқушылардың өзара конфликтерін түгелдей болдырмау
мүмкін емес. Конфликттерді алдын алу жолында маңызды роль алатын тәртіп
болып табылады. Тәртіп белгілі бір тәртіптілікке бағыну әрекеті арқылы
балаға өзіне қажетті бостандығының толық дамуын қамтамасыз ететін әрекет.
2 БӨЛІМ. ҰЖЫМДА БАЛАЛАРДЫҢ ОҚШАУЛАНУ СЕБЕПТЕРІН АНЫҚТАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1.Ұжымнан баланың оқшаулану себептерін зерттеу
Қазіргі кезде бұл проблемалар көкейкесті болғанымен әлеуметтік
изоляцияның себептерін анықтайтын эксперименттік зерттеулер өте аз. Бұл
мәселеге қатысты К. Рубиннің басшылығымен (Канада) американ психологтарының
және олардың батысевропалық әріптестерінің осы салада жүргізілген
зерттеулері балалардың әлеуметтік изоляцияға ұшырауларының себептерін
түсінуге жол ашады.
Психологтан көмек сұрап келетін балалардың көпшілігі көпшілікпен
қарым-қатынасы нашар, өте тұйық немесе ашушаң болып келеді.
Қарым-қатынастың бұзылуы мектепке дейінгі және алғашқы мектеп жасында
байқалып қана қоймай, соның салдарынан бала өзінің дегеніне жете алмай,
айналадағылармен жанжалдасып, үйде, мектепте дұрыс қарым-қатынас түзе
алмайды. Осы кері қарым-қатынас баланың танымдық және жеке тұлғалық даму
саласына әсерін тигізеді.
Қарым-қатынастың әртүрлі ауытқуларын талдауда, әртүрлі тестілер
қолданылады.
Психологиялық конфликтіні зерттеу әдістемелері.
Зерттеудің бірнеше әдістемелері бар:
1. Топтың құрылысын бір сәтте үзіп көру әдістемесі.
2. Хронометрлі бақылау әдістемелері.
3. Социометриялық әдістеме (мектеп жасына дейінгі балаларға және
мектеп оқушыларына арналған вариант).
4. Баға беру әдістемесі.
5. Тартымдылық деңгейін зерттеу әдістемелері.
6. Анкета.
Балалар арасындағы конфликтілердің пайда болу себептерін арнайы
экспериментті ситуациялар арқылы зерттеуге болады. Диплом жұмысының
тақырыбы мен зерттеу мақсатымызға орай біз аталмыш зерттеу әдістерінің
бірқатарын жүргіздік. Әуелі зерттеуде баланың өзімен қатар жас
құрбықұрдастарының арасындағы қарым-қатынасын, оның осы ортадағы
мәртебесін анықтауда Социометрия әдісін қолдандық.
1. – сұлба. Матрица
№ Оқушылар
дың
аты-жөні 1 2 3 4 5 6 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz