Қазақстан табиғатының Қазан төңкерілісі қарсаңында зерттелуі және физикалық-географиялық ой-пікірлердің дамуы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.6
Ι.тарау. XΙX ғасырдың 60 жылдары мен XX ғасырдың басында Қазақстан табиғатының зерттелуіне жалпы шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ...7.26
ΙΙ.тарау. Осы кезеңде туған физикалық.географиялық жаңа ой.пікірлердің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27.29
2.1. Арал.Каспий ойпатының геологиялық.географиялық проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30.35
2.2. Тянь.Шаньның тау жүйелерінің орографиялық.тектоникалық проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36.40
2.3. Физикалық.географиялық аудандастыру проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41.49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50.51
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52.53
Қосымшалар
Ι.тарау. XΙX ғасырдың 60 жылдары мен XX ғасырдың басында Қазақстан табиғатының зерттелуіне жалпы шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ...7.26
ΙΙ.тарау. Осы кезеңде туған физикалық.географиялық жаңа ой.пікірлердің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27.29
2.1. Арал.Каспий ойпатының геологиялық.географиялық проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30.35
2.2. Тянь.Шаньның тау жүйелерінің орографиялық.тектоникалық проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36.40
2.3. Физикалық.географиялық аудандастыру проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41.49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50.51
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52.53
Қосымшалар
Қазақстан табиғат жағдайларын зерттеу тарихы өте ұзақ және әріден адам баласы мәдениеті дамуының ежелгі кезеңінен басталады. Мұның басты екі себебі бар. Біріншіден, қазақ жері Еуразияның орта тұсында–Еуропа мен Азия елдерін бір-бірімен тығыз қарым–қатынас жасаған жолдардың торабында орналасқан. Сонау ежелгі заманнан бері қазіргі Қазақстан жеріндегі керуен жолдар арқылы Жерорта теңізіндегі елдермен, Орта Азиямен және Қытаймен сауда-саттық жүргізілген. Әсіресе Қытай мен Монғолиядан шығып, Жоңғар қақпасымен Жетісу арқылы Тянь–Шаньның солтүстік бөктерлерін жағалай отырып Бұхар асқан, сол сияқты Орта Азиядан шығып, Хиуа арқылы немесе Сырдарияны бойлай Каспий ойпаты арқылы Еуропаға тартқан жолдарда керуендер бірінен соң бірі тынбай ағылып, кейінірек Орта Азиядан шығып орыс қалаларына қатынайтын керуен жолдары Қазақстан жерін басып өтетін болған.
Екіншіден, кең–байтақ даланы қоныстанған көшпенді ел тауар өткізетін қолайлы аймақ, ал оның жер байлығы арзан шикізат көзі ретінде әрқашан да көрші назарын өзіне тартты. Геологиялық құрылымның тым күрделі болуына орай Қазақстан жер қойнауында алуан түрлі пайдалы қазбалардың аса бай қоры сақталған. Кеңес өкіметі жылдарында республиканың қойнауынан табиғатта кездесетін қазба байлықтарының бәрі дерлік табылып, зерттелді. Мыс, қорғасын, мырыш, күміс, хром, ванадий, фосфорит, борат, алтын, тас көмір, мұнай және марганец қоры жөнінен Қазақстан одақтас республикалар арасында жетекші орын алады. Қазақстанды географиялық тұрғыдан танып білудің ұзақ тарихы бар. Қазақстанның батыс және оңтүстік бөліктерінің табиғат жағдайлары туралы алғашқы мағлұматтар ежелгі замандарға жататын деректерде–парсы жазбаларында, грек және рим ғалымдар мен жазушыларының, қытай және араб саяхатшыларының шығармаларында ұшырасады.
XVI–XVII ғасырлардан бастап Қазақстан табиғатын зерттеуде орыс саяхатшылары жетекші орынға ие болады. Ең алғаш қазақ жеріне келген саудагерлер мен әскери шенеуніктер қазақ халқы, оның жерінің табиғаты туралы түрліше деректерді орыс үкіметіне үзбей мәлімдеп тұрды. Соның нәтижесінде қазақ жері туралы географиялық деректер жинақтала берді.
Қазақстан жеріндегі географиялық ұғымның онан кейінгі өркендеп қанат жаюы бауырлас екі халықтың–орыстар мен қазақтардың өміріндегі аса ірі тарихи оқиғаға–Қазақстанның Ресейге қосылуына байланысты болды. XVIII ғасырдың 30-жылдарында басталған бұл оқиға XIX ғасырдың 60-жылдарында түгелдей аяқталды. Осы кезеңнен бастап Қазақстанның табиғат жағдайларын жүйелі зерттеу ісі қолға алынды.
XIX ғасырдың екінші жартысында физикалық–географиялық зерттеу жұмыстарының барысында Қазақстанның Ресейге қосылуына орай туған әлеуметтік-экономикалық өзгерістердің әсері тиді. Бұл қосылудың Қазақстанның қоғамдық дамуында үлкен прогрестік маңызы болды. Орыстар байырғы халықтың мәдениетінің, ғылымының өсе түсуіне әсер етті. Кеңес өкіметі жылдарында Қазақстан табиғатын зерттеу кең көлемде жүргізілді. Бұл зерттеулердің негізгі мақсаты халықтың әлауқатын ұдайы жақсартуға және халық шаруашылығының қажеттерін неғұрлым толық қанағаттандыруға бағытталған. Мұның өзі жаңа шикізат көздерін ұдайы іздеп табуды талап етіп қана қоймай, сонымен бірге бұрыннан белгілі табиғат ресурстары мен географиялық ортаны тұтастай тиімді пайдалануды көздеді.
Екіншіден, кең–байтақ даланы қоныстанған көшпенді ел тауар өткізетін қолайлы аймақ, ал оның жер байлығы арзан шикізат көзі ретінде әрқашан да көрші назарын өзіне тартты. Геологиялық құрылымның тым күрделі болуына орай Қазақстан жер қойнауында алуан түрлі пайдалы қазбалардың аса бай қоры сақталған. Кеңес өкіметі жылдарында республиканың қойнауынан табиғатта кездесетін қазба байлықтарының бәрі дерлік табылып, зерттелді. Мыс, қорғасын, мырыш, күміс, хром, ванадий, фосфорит, борат, алтын, тас көмір, мұнай және марганец қоры жөнінен Қазақстан одақтас республикалар арасында жетекші орын алады. Қазақстанды географиялық тұрғыдан танып білудің ұзақ тарихы бар. Қазақстанның батыс және оңтүстік бөліктерінің табиғат жағдайлары туралы алғашқы мағлұматтар ежелгі замандарға жататын деректерде–парсы жазбаларында, грек және рим ғалымдар мен жазушыларының, қытай және араб саяхатшыларының шығармаларында ұшырасады.
XVI–XVII ғасырлардан бастап Қазақстан табиғатын зерттеуде орыс саяхатшылары жетекші орынға ие болады. Ең алғаш қазақ жеріне келген саудагерлер мен әскери шенеуніктер қазақ халқы, оның жерінің табиғаты туралы түрліше деректерді орыс үкіметіне үзбей мәлімдеп тұрды. Соның нәтижесінде қазақ жері туралы географиялық деректер жинақтала берді.
Қазақстан жеріндегі географиялық ұғымның онан кейінгі өркендеп қанат жаюы бауырлас екі халықтың–орыстар мен қазақтардың өміріндегі аса ірі тарихи оқиғаға–Қазақстанның Ресейге қосылуына байланысты болды. XVIII ғасырдың 30-жылдарында басталған бұл оқиға XIX ғасырдың 60-жылдарында түгелдей аяқталды. Осы кезеңнен бастап Қазақстанның табиғат жағдайларын жүйелі зерттеу ісі қолға алынды.
XIX ғасырдың екінші жартысында физикалық–географиялық зерттеу жұмыстарының барысында Қазақстанның Ресейге қосылуына орай туған әлеуметтік-экономикалық өзгерістердің әсері тиді. Бұл қосылудың Қазақстанның қоғамдық дамуында үлкен прогрестік маңызы болды. Орыстар байырғы халықтың мәдениетінің, ғылымының өсе түсуіне әсер етті. Кеңес өкіметі жылдарында Қазақстан табиғатын зерттеу кең көлемде жүргізілді. Бұл зерттеулердің негізгі мақсаты халықтың әлауқатын ұдайы жақсартуға және халық шаруашылығының қажеттерін неғұрлым толық қанағаттандыруға бағытталған. Мұның өзі жаңа шикізат көздерін ұдайы іздеп табуды талап етіп қана қоймай, сонымен бірге бұрыннан белгілі табиғат ресурстары мен географиялық ортаны тұтастай тиімді пайдалануды көздеді.
1. Бірмағамбетов Ә.Б. Қазақстан табиғатын зерттеудің негізгі кезеңдері. Алматы, 2001 ж.
2. Бірмағамбетов Ә.Б. Қазақстанның физикалық географиясы. Алматы, 2004
3. Бірмағамбетов Ә.Б. Туған өлкені зерттеушілер. Алматы, «Мектеп» баспасы, 1986 ж.
4. Бірмағамбетов Ә.Б., Бейсенова Ә.С. Қазақстан жерінің географиялық зерттелу тарихы. ҚазақССР энциклопедиясы. Алматы,1980 ж.
5. Бейсенова Ә.С. Қазақстан табиғатын зерттеу және физикалық-географиялық идеялардың дамуы. Алматы, «Рауан», 1990 ж.
6. Бейсенова А.С. Изучение природы Казахстана. Алматы, 2001.
7. Бейсенбаев Ж. Шоқан ізімен. Алматы, 1977 ж.
8. Өтемағамбетов М. Қазақстанның физикалық географиясы. Алматы, «Мектеп» баспасы, 1967 ж.
9. Қаражігітов М.Н., Тоқмағамбетова Г.А. Қазақстанның географиялық жағдайы мен зерттелу тарихы. Алматы, 1976 ж.
10. Семенов-Тян-Шанский П.П. Мемуары.,т.Л.,1947
11. Пальгов Н.Н. Крупнейший узел современного оледенения в Джунгарском Алатау. Известия Всесоюзного географического общества. т.81. 1949, вып.1.
12. Пальгов Н.Н. Географическая изученность Советского Казахстана.Сб. Вопросы географии Казахстана, вып.8, 1967
13. К.Риттер. Землеведение Азии. т.II., Спб, 1859.
14. Баяндин Н. Азияны тұңғыш зерттеушілер. Алматы, 1959 ж.
15. Беғалин С. Шоқан асулары. Алматы, 1971 ж.
16. Уалиханов Ш.Ш. Мақалалары мен хаттары. Алматы, 1949 ж.
17. Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в пяти томах. т.1. Алма-Ата, 1961.
18. Берг Л.С. Всесоюзное географическое общество за сто лет. М.-Л., 1946.
19. Берг Л.С. Рельеф Сибири, Туркестана и Кавказа. Уч. зап. МГУ, 1936, вып. 5.
20. Берг Л.С. Аральское море. Опыт физико географической географии. АН СССР,1946. Танфильев Г.И. География России ч.1. Одесса, 1916.
21. Гумбольдт А. Центральная Азия. т.1. М., 1915.
22. Өтемағамбетов М. Қазақстанның физикалық географиясы. Алматы, «Мектеп» баспасы, 1967 ж.
23. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей. Спб., 1832.
24. Северцов Н.А. Путешествия по Туркестанскому краю и исследование горной страны Тянь-Шаня. Спб., 1873, Изд. 2-ое, М., 1947.
25.Седельников А.И. Озера Зайсан. Зап. Сиб.отд. РГО, 1909.
26. Семенов-Тян-Шанский П.П. Путешествие в Тянь-Шань в 1856-1857 годах. М., 1946.
27. Эверсман Э.А. Естественная история Оренбургского края. ч.I. Оренбург, 1840, ч.II, Казань, 1850.
28. Қазақ ССР энциклопедиялық анықтама. Алматы, 1980 ж.
29. Қазақстанның физикалық атласы. Атлас-2003.
2. Бірмағамбетов Ә.Б. Қазақстанның физикалық географиясы. Алматы, 2004
3. Бірмағамбетов Ә.Б. Туған өлкені зерттеушілер. Алматы, «Мектеп» баспасы, 1986 ж.
4. Бірмағамбетов Ә.Б., Бейсенова Ә.С. Қазақстан жерінің географиялық зерттелу тарихы. ҚазақССР энциклопедиясы. Алматы,1980 ж.
5. Бейсенова Ә.С. Қазақстан табиғатын зерттеу және физикалық-географиялық идеялардың дамуы. Алматы, «Рауан», 1990 ж.
6. Бейсенова А.С. Изучение природы Казахстана. Алматы, 2001.
7. Бейсенбаев Ж. Шоқан ізімен. Алматы, 1977 ж.
8. Өтемағамбетов М. Қазақстанның физикалық географиясы. Алматы, «Мектеп» баспасы, 1967 ж.
9. Қаражігітов М.Н., Тоқмағамбетова Г.А. Қазақстанның географиялық жағдайы мен зерттелу тарихы. Алматы, 1976 ж.
10. Семенов-Тян-Шанский П.П. Мемуары.,т.Л.,1947
11. Пальгов Н.Н. Крупнейший узел современного оледенения в Джунгарском Алатау. Известия Всесоюзного географического общества. т.81. 1949, вып.1.
12. Пальгов Н.Н. Географическая изученность Советского Казахстана.Сб. Вопросы географии Казахстана, вып.8, 1967
13. К.Риттер. Землеведение Азии. т.II., Спб, 1859.
14. Баяндин Н. Азияны тұңғыш зерттеушілер. Алматы, 1959 ж.
15. Беғалин С. Шоқан асулары. Алматы, 1971 ж.
16. Уалиханов Ш.Ш. Мақалалары мен хаттары. Алматы, 1949 ж.
17. Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в пяти томах. т.1. Алма-Ата, 1961.
18. Берг Л.С. Всесоюзное географическое общество за сто лет. М.-Л., 1946.
19. Берг Л.С. Рельеф Сибири, Туркестана и Кавказа. Уч. зап. МГУ, 1936, вып. 5.
20. Берг Л.С. Аральское море. Опыт физико географической географии. АН СССР,1946. Танфильев Г.И. География России ч.1. Одесса, 1916.
21. Гумбольдт А. Центральная Азия. т.1. М., 1915.
22. Өтемағамбетов М. Қазақстанның физикалық географиясы. Алматы, «Мектеп» баспасы, 1967 ж.
23. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей. Спб., 1832.
24. Северцов Н.А. Путешествия по Туркестанскому краю и исследование горной страны Тянь-Шаня. Спб., 1873, Изд. 2-ое, М., 1947.
25.Седельников А.И. Озера Зайсан. Зап. Сиб.отд. РГО, 1909.
26. Семенов-Тян-Шанский П.П. Путешествие в Тянь-Шань в 1856-1857 годах. М., 1946.
27. Эверсман Э.А. Естественная история Оренбургского края. ч.I. Оренбург, 1840, ч.II, Казань, 1850.
28. Қазақ ССР энциклопедиялық анықтама. Алматы, 1980 ж.
29. Қазақстанның физикалық атласы. Атлас-2003.
Кіріспе
Қазақстан табиғат жағдайларын зерттеу тарихы өте ұзақ және әріден
адам баласы мәдениеті дамуының ежелгі кезеңінен басталады. Мұның басты екі
себебі бар. Біріншіден, қазақ жері Еуразияның орта тұсында–Еуропа мен Азия
елдерін бір-бірімен тығыз қарым–қатынас жасаған жолдардың торабында
орналасқан. Сонау ежелгі заманнан бері қазіргі Қазақстан жеріндегі керуен
жолдар арқылы Жерорта теңізіндегі елдермен, Орта Азиямен және Қытаймен
сауда-саттық жүргізілген. Әсіресе Қытай мен Монғолиядан шығып, Жоңғар
қақпасымен Жетісу арқылы Тянь–Шаньның солтүстік бөктерлерін жағалай отырып
Бұхар асқан, сол сияқты Орта Азиядан шығып, Хиуа арқылы немесе Сырдарияны
бойлай Каспий ойпаты арқылы Еуропаға тартқан жолдарда керуендер бірінен
соң бірі тынбай ағылып, кейінірек Орта Азиядан шығып орыс қалаларына
қатынайтын керуен жолдары Қазақстан жерін басып өтетін болған.
Екіншіден, кең–байтақ даланы қоныстанған көшпенді ел тауар
өткізетін қолайлы аймақ, ал оның жер байлығы арзан шикізат көзі ретінде
әрқашан да көрші назарын өзіне тартты. Геологиялық құрылымның тым күрделі
болуына орай Қазақстан жер қойнауында алуан түрлі пайдалы қазбалардың
аса бай қоры сақталған. Кеңес өкіметі жылдарында республиканың
қойнауынан табиғатта кездесетін қазба байлықтарының бәрі дерлік табылып,
зерттелді. Мыс, қорғасын, мырыш, күміс, хром, ванадий, фосфорит, борат,
алтын, тас көмір, мұнай және марганец қоры жөнінен Қазақстан одақтас
республикалар арасында жетекші орын алады. Қазақстанды географиялық
тұрғыдан танып білудің ұзақ тарихы бар. Қазақстанның батыс және оңтүстік
бөліктерінің табиғат жағдайлары туралы алғашқы мағлұматтар ежелгі
замандарға жататын деректерде–парсы жазбаларында, грек және рим ғалымдар
мен жазушыларының, қытай және араб саяхатшыларының шығармаларында
ұшырасады.
XVI–XVII ғасырлардан бастап Қазақстан табиғатын зерттеуде орыс
саяхатшылары жетекші орынға ие болады. Ең алғаш қазақ жеріне келген
саудагерлер мен әскери шенеуніктер қазақ халқы, оның жерінің табиғаты
туралы түрліше деректерді орыс үкіметіне үзбей мәлімдеп тұрды. Соның
нәтижесінде қазақ жері туралы географиялық деректер жинақтала берді.
Қазақстан жеріндегі географиялық ұғымның онан кейінгі өркендеп
қанат жаюы бауырлас екі халықтың–орыстар мен қазақтардың өміріндегі аса
ірі тарихи оқиғаға–Қазақстанның Ресейге қосылуына байланысты болды. XVIII
ғасырдың 30-жылдарында басталған бұл оқиға XIX ғасырдың 60-жылдарында
түгелдей аяқталды. Осы кезеңнен бастап Қазақстанның табиғат жағдайларын
жүйелі зерттеу ісі қолға алынды.
XIX ғасырдың екінші жартысында физикалық–географиялық зерттеу
жұмыстарының барысында Қазақстанның Ресейге қосылуына орай туған
әлеуметтік-экономикалық өзгерістердің әсері тиді. Бұл қосылудың
Қазақстанның қоғамдық дамуында үлкен прогрестік маңызы болды. Орыстар
байырғы халықтың мәдениетінің, ғылымының өсе түсуіне әсер етті. Кеңес
өкіметі жылдарында Қазақстан табиғатын зерттеу кең көлемде жүргізілді. Бұл
зерттеулердің негізгі мақсаты халықтың әлауқатын ұдайы жақсартуға және
халық шаруашылығының қажеттерін неғұрлым толық қанағаттандыруға
бағытталған. Мұның өзі жаңа шикізат көздерін ұдайы іздеп табуды талап етіп
қана қоймай, сонымен бірге бұрыннан белгілі табиғат ресурстары мен
географиялық ортаны тұтастай тиімді пайдалануды көздеді.
Қазақстанды ежелгі дәуірден бастап қазіргі заманға дейін
географиялық жағынан зерттеулердің басын қосып, біріктіріп жазылған
еңбектер аз. Әсіресе төңкеріліске дейінгі кезең жеткіліксіз зерттелінген.
Төңкерілістен бұрын республиканың жекелеген аудандарын зерттеген
материялдар М.Н.Богдановтың, И.В.Мушкетовтың және П.П.Семеновтың Түркістан
өлкесі мен орыс географиялық қоғамының тарихына арналған шолуларына
пайдаланып жинақталынды. Арал теңізі мен Зайсан көлін зерттеу тарихы Л.С.
Берг пен А.Н. Седельниковтың жазбаларында баяндалған. Алайда аталмыш
еңбектер және басқалары ұланғайыр республика территориясының жекелеген
аудандарын географиялық тұрғыдан танып-білу тарихының кейбір кезеңдерін
ғана қамтиды.
Елуінші жылдардың басында ғана И.П.Герасимов пен С.Н.Рязанцевтің
шолу ретінде жазылған мақалаларында Қазақстан табиғатын географиялық
тұрғыдан зерттеу тарихының негізгі кезеңдерінде тұңғыш рет сипаттама
берілді. Төңкерілістен бұрынғы уақытта республика территориясын танып-
білудің тарихы Қазақстан географтары А.П. Горбунов пен Ә.Бірмағамбетовтың
т. б. еңбектерінде ішінара қамтылды.
Ал, Ресей мен Орта Азия республикаларының территорияларын
физикалық–географиялық жағынан зерттеп, ашу мәселелерін қарастыратын толып
жатқан еңбектерде Қазақстанды географиялық тұрғыдан танып-білу тарихына
қатысты жекелеген материалдар ұшырасады. Бұлардың қатарына Л.С.Бергтің,
Д.М.Лебедевтің, Э.М.Мурзаевтің, В.А.Есаковтың, А.А.Азатьянның,
О.В.Маслованың, В.Н.Федчинаның, В.М.Четыркиннің, Х.Х.Хасановтың,
Р.Л.Югайдың, С.Өмірзақовтың, Э.Н.Донцованың, Р.Рахымбековтың және
басқаларының зерттеулерін жатқызуға болады.
Осы авторлардың еңбектері нәтижесінде
Қазақстан жерін танып-білу тарихының талай-талай қызғылықты да көңіл
аударарлық беттері ашылды.Олардың қазіргі Қазақстан табиғатының
экологиялық тұрғыдан қарап тануда табиғаттың өткен кездегі жағдайларына
талдау жасауда бүгінгі ғылым үшін айрықша маңызы бар.
Түрлі кезеңдерде Қазақстан табиғатын зерттеудің
сипаты мен ерекшеліктері оның тарихи даму жағдайына ықпалын тигізетін
елдердің әлеуметтік-экономикалық дәрежесіне тығыз байланысты болды.
Сондықтан Қазақстанды дәуірлерге бөлу ең алдымен жалпы тарихи дәуірлерге
бөлуге негізделеді. Сонымен бірге әр кезеңдегі зерттеу сипатының өзіндік
ерекшеліктері де есепке алынады.
Ежелгі және орта ғасырларда қазақ жері туралы географиялық
сипаттағы деректерді кездейсоқ адамдар, саудагерлер немесе елшілер алып
қайтқан. Мұндай деректер батыс еуропа, қытай және араб саяхатшылары мен
географтарының жазбаларында кездеседі. XVΙ-XVΙΙ ғасырларда қазақ жеріне
бір отарлыққа бағынып, жаңадан күшейе бастаған Ресей мемлекеті көз тікті.
Қазақстан табиғатының зерттелуіндегі бұл бірінші кезең жер
бетіндегі көрінерлік нысандардың атаулар тізімі жайында деректер жинау
кезеңі болды.
XVΙΙΙ ғасырдың 30 жылдарынан Ресей қазақ жерін жаулап ала бастады.
Жаңа елді танып, білу жайында мағлұмат жинау оны жаулап алу және бағындыру
мүддесіне сай жүргізіліп отырды (бекініс қоныстар мен шептер құру үшін жер
бетін картаға түсіру, жергілікті халықтар жайында экономикалық мағлұматтар
жинау, қатынас жолдарын барлау т.с.с.)
XΙX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында Ресей имперализм даму
сатысында көтерілген кезде Қазақстан табиғатын зерттеу ешқандай бүкпесіз
айқын отарлық сипат ала бастады. Зерттеу жұмыстары темір жол салу, пайдалы
қазбаларды іздеу және өндіру, қоныс аударушыларды орналастыру, егіншілікке
қолайлы жер іздестіру, жаңадан орнаған елді мекендерді сумен жабдықтау
т.б. нақты шаруашылық талаптарына қызмет етті. Арнайы ғылыми
экспедицияларды ұйымдастыруға Орыс география қоғамы мен оның
бөлімшелерінен басқа Қоныс аудару басқармасы, Геологиялық комитет, түрлі
темір жол бірлестіктері т.б. ғылыми қоғамдар ат салысты.
Жоғарыдағыларды ескере отырып, Қазақстан табиғат жағдайларын
зерттеу тарихын төрт дәуірге бөлеміз.
Тарихи–географиялық ғылыми мәселелердің ішінде зерттеулерді
дәуірлерге бөлудің, идеялар мен тұжырымдардың дамуы және жалғастығы
тұрғыдан зерттеудің де айрықша мәні бар.
Дәуірлерге бөлу – география тарихын зерттеудегі ең күрделі
мәселелердің бірі. Бұл ғылымды дамытудың басқа мәселелерін жолға қойып,
дұрыс шешуге мүмкіндік туғызды. Бұл белгілі бір пәннің, яғни ол зерттейтін
процестің өз құрылымын, табиғатын айқындайды
Қазақстан табиғатының зерттеу тарихы да, жалпы алғанда
географиялық білімдер тарихын дәуірлерге бөлумен сабақтас. Алайда оның
кейбір өзіндік ерекшеліктері де жоқ емес. Қазақстанды
физикалық–географиялық тұрғыдан зерттеу тарихын дәуірлерге бөлуде бұл
еңбекте Қазақстан мен Ресей арасындағы саяси және экономикалық
қарым–қатынастардың даму барысы негізге алынды.
1-дәуір. Ежелгі заманнан XVΙΙΙ ғ. 30-жылдарына дейінгі аралық.
2-дәуір. Қазақстанның Ресейге қосылу кезеңіндегі жалпылама
географиялық зерттеулер дәуірі.
3-дәуір. Қазақстан табиғатының Ресей империясының боданы кезінде
зерттелуі (XΙX ғ. 60-жылдарынан 1917 ж. дейін).
4-дәуір. Қазақстан табиғатының кеңес үкіметі жылдарында және
онан кейінгі кезеңде жан-жақты зерттелуі.
Бұл дипломдық жұмысты жазу барысында Л.С.Бергтің, А.И.Левшиннің,
Ю.Н.Бессонов пен В.Я.Якубовичтің, Ш.Ш.Уалихановтың, Ә.Б.Бірмағамбетовтың,
Ә.С.Бейсенованың, М.Өтемағанбетовтың, т.б. зерттеуші ғалымдардың
еңбектерін пайдаландым. Осы авторлардың еңбектері нәтижесінде Қазақстан
жерін танып-білу тарихынан көкейімде жүрген талай-талай сұрақтарға жауап
алдым. Олардың қазіргі Қазақстан табиғатының экологиялық тұрғыдан қарап
тануда табиғаттың өткен кезеңдегі жағдайларына талдау жасауда бүгінгі
ғылым үшін айрықша маңызы бар. Осының негізінде мынадай тарауларға
жіктедім:
1-тарау. XIX ғасырдың 60 жылдары мен XX ғасырдың басында
Қазақстан табиғатынын зерттелуі.
2-тарау. Осы кезеңде туған физикалық-географиялық жаңа ой-
пікірлердің дамуы.
2.1.Арал-Каспий ойпатының геологиялық-географиялық проблемалары.
2.2.Тянь-Шань тау жүйесінің орографиялық-тектоникалық
проблемалары.
2.3.Физикалық-географиялық аудандастыру проблемалары.
Бұл дипломдық жұмысты өз Отанымның сол кездегі Қазақстан
табиғатының зерттелу тарихына, республика табиғаты ресурстарының байлығын
танып-білудің кезеңдері мен дәуірлерін айқындауға, бұрынғы зерттеулердің
физикалық-географиялық ұғымға қосқан үлесін тануға, республика
территориясына байланысты туған ғылыми идеялар мен тұжырымдарды тереңірек
білу мақсатында өте қызыға отырып, бар ынтаммен жаздым.
I-тарау. XIX ғасырдың 60 жылдары мен XX ғасырдың басында Қазақстан
табиғатының зерттелуі
XIX ғасырдың 60 жылдарында Қазақстанның ұзаққа созылған Ресейге
қосылу процесі аяқталды. Бұл тарихи оқиға Ресейдің қоғамдық-экономикалық
даму жолындағы үлкен өзгеріс феодализмнен капитализмге өту кезеңіне тұтас
келді. Орыс үкіметі ендігі жерде Қазақстанға тауар өткізетін рынок ретінде
ғана емес, сонымен бірге шикізат қөзі ретінде де қарай бастайды. Соған
орай зерттеу жұмыстары пайдалы қазбаларды зерттеу қазбалары пайдалы
қазбаларды іздеу, темір жол салу, егістік жер қорын кеңейту, жер беті мен
жер асты су қорларын пайдалану бағытындағы нақты іс сипатын алды. Өткен
дәуірдегі жалпы географиялық зерттеулердің орнына бірінші кезекке арнаулы
геологиялық, гидрологиялық, топырақтану, ботаникалық, зоологиялық т.б.
салалық зеріттеулер қойылды.
Бұл дәуірде Қазақстанның түпкір-түпкірінен жіберілген геологиялық
экспедициялар пайдалы қазба кен орындарын барлауға бағытталды.
1864 жылы тау-кен инженері А.С.Татаринов Тарбағатай жотасында ашылған
қазба–байлықтарын барлау мақсатымен осы өңірге келді. Мұның мағлұматтары
әсіресе Тарбағатай жотасындағы тау жыныстарының құрамы жөнінен
А.Г.Влангалидің бақылауларын толықтырды.
1865-79 жылдары А.Татаринов Оңтүстік Қазақстандағы Ленгер,
Келтемашат, Боралдай қоңыр кен орындарын ашты. Көмір кендерін барлауға
байланысты Маңғыстау түбегіндегі П.П.Дорошин, Н.П.Барботде Марни,
Н.И.Андурсов геологиялық зерттеулер жүргізді. Түбектің тектоникасы мен
стратиграфиясы туралы қазан төңкерілісіне дейін жиналған мәліметтер
Н.И.Андрусовтың Маңғыстау деген еңбегінде 1915 қорытылып, бір жүйеге
келтірілді.
Бұдан біршама кейінірек (1869 жылы) П.П.Дорошин Маңғыстау түбегінде
геологиялық зерттеулер жүргізіп, мұндағы Ақтау және Қаратау тауларының
түрліше шөгіділерден жаралу ерекшеліктерін дәлелдеді, сондай–ақ таулардың
қай кезде пайда болғанына ғылыми анықтама берді. Аталған таулардың
құрамында үштік кезеңдегі және бор дәуіріндегі шөгінділердің барлығы
бұрыннан мәлім болатын. Бұларға қоса П.Дорошин Маңғыстау тауында юралық
жүйе шөгінділерінің де кездесетінін байқады.
XIX ғасырдың 70-жылдары көтеріліске шыққан жергілікті халық
қытайлықтарды Іле алқабынан қуып жіберді. Қазақстанның оңтүстік- шығыс
бөлігінің орыстардың иелігіне көшуі ғалымдар мен саяхатшыларға Жетісудың
Қытаймен шекаралас жатқан беймәлім тау жоталары мен алқаптарын танып-
білуге жол ашты.
Шығыс Тянь-Шаньның Қазақстанға қарайтын бөлігін алғашқылардың бірі
болып зерттеген А.А.Шепелев Жетісудың тұңғыш картасын жасап, Шығыс
Тянь–Шань жоталарының бар екенін дәлелдеді.
1871 жылы инженер Фишер Іле өзенінің бойында Іле поселкесі мен Құлжа
қаласының аралығында гидрографиялық барлау жұмыстарын жүргізіп, өзен
жағаларының толық топографиялық және гидрографиялық сипаттамасын берді,
судың тереңдігін анықтады, кеме жүзетін арнаны белгілеп, Іле өзенінде
кемемен тасымал жұмысын дамытуға мүмкін екенін дәлелдеді.
1875 жыл мен 1878 жылдың аралығында Орыс географиялық қоғамының толық
мүшесі Г.Д. Романовский мен ол кезде әлі жас геолог И.В.Мушкетов Жетісуда
және Қазақстанның оңтүстік аймағында геологиялық зерттеу жұмыстарымен
айналысты.
1865-79 жылы И.В.Мушкетов пен Г.Д. Романовский Арал маңы, Қаратау,
Солтүстік Тянь-Шань, Оңтүстік Балқаш маңы, Тарбағатайда геологиялық
зерттеулермен айналысты. Жиналған мәліметтер Түркістанның тұңғыш
геологиялық картасына енді. Картада бүкіл Оңтүстік Қазақстан жері
қамтылды. Осымен бірге И.В.Мушкетов Орта Азияның таулы және жазықтық
бөлігінің геологиясы мен физикалық географиясына арналған 2 томдық
Түркістан деген еңбегін жазды. Г.Д.Романовскийдің Орта Азия мен Оңтүстік
Қазақстанда жүргізілген көп жылғы геологиялық зерттеулерінің нәтижелері
Түркістан өлкесінің геологиясына арналған материалдар (1878-1884 жылдар)
атты күрделі еңбегінде жарияланған. Ол И.В.Мушкетовпен бірлесіп,
Түркістанның тұңғыш геологиялық картасын (1884 жыл) жасады.
XIX ғасырдың 90 жылдарында Сібір темір жолын салуға байланысты
Солтүстік Қазақстанға көрнекті геолог К.И.Богдановичтің басшылығымен
бірнеше экспедедиция ұйымдастырылды. Соның нәтижесінде Солтүстік және
ішінара Орталық Қазақстанның геологиялық құрылысының негізгі сипаты
анықталып, бірнеше кен орындары (Екібастұз т.б.) ашылды. Сол сияқты XX
ғасырдың бас кезінде Ақтөбе-Торғай-Ақмола-Семей және Семей-Верный темір
жол желілерін жобалауға байланысты геологиялық, гидрогеологиялық,
орографиялық т.б. мағлұматтар алынды.
1870 жылы А.А.Тилло Торғай және Орал обылыстарында нивелирлеу
жұмыстарын жүргізді. Кейінірек (1874) Орыс география қоғамының тапсыруымен
Арал мен Каспий теңіздері деңгейлерінің айырмасын анықтау жұмыстарымен
айналысты. Экспедиция бұрынғы өлшеулерге қарағанда бұл айырма екі еседей
қөп екендігін анықтады (74м). Арал деңгейінің биіктігін дәл өлшеу оның
ауытқу мөлшерін есептеп шығаруға мүмкіндік берді. Экспедиция нәтижелері
Үстірттің орографиясы туралы ұғымға өзгеріс енгізді. Оның жер беті тегіс
емес, белесті екендігі анықталды. Гипсометриялық картада Асмантай-Мантай
және Сам қөлдері алып жатқан ойыс Өлі Қолтыққа қарай ашық болып келетін
қазан шұңқыры сипатын алды.
1874 жылы Орыс географиялық қоғамы Арал-Каспий бассейніне
Н.Г.Столетов басқарған арнайы экспедиция жасақталды.
Гидрографилық тұрғыдан алғанда Н.Г.Столетов экспедициясы сол
аймақтағы өзендер мен көлдердің жүйелерін және Амудария атырауының
тармақтарын зерттеді. Олардың бәріне судың тереңдігін өлшейтін, ағыстың
жылдамдығын анықтайтын, түбіндегі топырағының қасиеттерін зерттейтін
аспап–құралдар қойылды.
Экспедицияның гидромереорологиялық саладағы жұмысы да айтарлықтай
табысты болды. Аға метеоролог, Ф.Б.Дорандт бір жердің (соның ішінде Қазалы
қаласының, Ново-Александров бекінісінің, Ырғыздың және т.б.) географиялық
бағыттарын айқындады, тал түс кезіндегі күннің көзіне қарап 167 рет уақыт
өлшемін және 19 рет ендікті анықтады.Бұған қоса экспедиция мүшелері 176
рет абсолютті магниттік бақылау жұмыстарын жүргізді, сондай-ақ Қызылқұм
шөлінің климаты бойынша құнды материалдар жинады.
XIX ғасырдың соңғы кезінде Қазақстанның жеке аудандарының
гипсометриясы жайында арнаулы және темір жол желілерін жоспарлауға
байланысты жүргізілген нивелирлеулер нәтижесінде нақтылы деректер алына
бастады.
XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында Орынбор- Ташкент,
Александров–Гай-Әмударияның сағасы, Оңтүстік Сібір, Ақтөбе-Торғай-Семей,
Семей-Верный магистральдары бойынша нивелирлеу жұмыстары атқарылды. Дәл
нивелирлеудің нәтижесінде жиналған мәліметтер жеке аудандардың орографиясы
туралы түсініктерді қайта қарауға мәжбүр етті. Мәселен, Үстірттің жер беті
солтүстігінен оңтүстігіне қарай да үлкен мөлшерде өзгеретіндігі белгілі
болды. Мұндағы темір жол желісі жоспарланған сызықтың бойындағы абсолют
биіктіктердің айырмасы 128,8 м-ге жететіндігі есептелініп шығарылды.
Теңіз деңгейінен төмен жатқан алқап Каспий маңы ойпатын түгелдей
қамтымайтындығы анықталып, оның шегі белгіленді. Сол сияқты Торғай
үстіртінің, Сарыарқаның т.б. аудандардың орографиялық ерекшеліктері
анықталды. Нивелирлеумен қамтылмаған аудандар Тарбағатай мен Жоңғар
Алатауының гипсометриясына байланысты кейбір деректерді А.К Мейстер
жариялады. Санаулы ғана арнаулы геоморфологиялық зерттеу жұмыстарының
ішінде Л.С.Бергтің еңбектері ерекше орын алады.Оның Арал проблемасына
байланысты XX ғасырдың басында жүргізген зеріттеулері Солтүстік Арал маңы
рельефін танып білуде аса маңызды орын алады. Ғалым Арал теңізінің
солтүстік жағалауында жел әрекетінің нәтижесінде төрткүл, ампитеатр,
беткейдегі қуыс, жел ойыс т.с.с. рельеф формалары түзілетіндігін
анықтады. Сонымен бірге жел ойыс рельеф формаларын түзуге де
қатысатындығы белгілі болды (жел үру қазан шұңқыры).
Л.С.Берг қазақ жерінде жиналған деректерін көлемді геморфологиялық
қорытындылар жинауға да пайдаланды.
Орыс шөлдерінің пішіндері деген еңбегінде Орта Азия мен Қазақстан
шөлдері туралы жинаған мәліметтерін қорыта келіп, құмды шөлдерде дюна,
барқан, қырқа құм, төбешікті құм рельеф түрлерін ажыратты. 1913 жылы
жарияланған Сібір мен Түркістанда ландшафтық және морфологиялық
обылыстарға бөлу тәжірибесі деген қөлемді мақаласында Қазақстанның
жазықтық бөлігін 5 геоморфологиялық обылысқа жатқызды.Олар: Батыс Сібір,
Торғай төрткіл өлкесі, Үстірт, Қырғыз (қазақ) қатпарлы өлкесі, Түркістан
ойпаты. Бұл аталғандардың ішінде дербес геоморфологиялық бірлік ретінде
Л.С.Берг тұңғыш бөлген Торғай төрткүл өлкесі, Қырғыз қатпарлы өлкесі және
Түркістан ойпаты ғылыми географиялық әдебиетке түпкілікті енді.
Қазан төңкерілісіне дейінгі дәуірде Қазақстан климатының сипатын
анықтайтын нақтылы деректер жинала бастады. Тұңғыш метеорологиялық
станциялар 1854 жылы Семейде, 1856 жылы Ырғызда орнады. Станциялар саны XX
ғасырдың басында Қоныс аудару басқармасының қызметіне байланысты едәуір
көбейді. Дегенмен олардың жалпы саны төңкеріліс қарсаңында 43-ке ғана
жетті және территория бойынша өте ала-құла орналасты. Меторологиялық
станциялар негізінен егіншілік аудандарда шоғырланды, ал шөлді және биік
таулы аймақтарда бірде бір станция болған жоқ. Дегенмен осы аздаған
метеостанциялардың бақылау нәтижелері сол кездің өзінде-ақ қорытыла
бастады. Б.А.Скалов Батыс Қазақстанды орташа температуралардың және жауын-
шашынның таралуына қарай үш климаттық өңірге бөлді (1907). Оның
климаттық өңірлері кейінірек табиғат зоналарын бөлуге негіз болды.Осымен
қатар, азынаулақ метеорологиялық бақылау мәліметтері орыс шаруалары қоныс
аударып келген әкімшілік аудандарының (обылыстардың, уездердің,
болыстардың) табиғи-тарихи сипаттамаларына енді.
Қарастырылып отырған дәуірде Қазақстан көлдерінің зерттелуі
көбінесе Л.С.Бергтің атымен байланысты. 1898-99 жылдары Л.С.Берг
П.И.Игнатьев және В.Д.Елпатьевскиймен бірге Солтүстік Қазақстанның Батыс
Сібірге жатысты бөлігіндегі Қызылқақ, Теке Сілетітеңіз көлдерін
зеріттеуге қатынасты. Осы алғашқы зерттеулер нәтижесінде жариялаған
тұңғыш географиялық сипаттамасында (1901) Л.С.Берг комплекстік-генетикалық
лимонологияны негіздеуші ғана емес, болашақ географ-ландшафттанушы
ретінде де бірден қөзге түсті. Ол өзінің географиялық сипаттамасында
көлдерді жан-жағынан қоршаған географиялық ландшафтан туындайтын айрықша
табиғат кешені ретінде қарастырады. Көлдердің өзендегі және су жинайтын
алабындағы процестер бір-бірімен тығыз қарым-қатынаста дамитындығын
көрсетті. Л.С.Бергтің анықтағанындай Сілетітеңіз, Қызылқақ және Теке
көлдері деңгейінің айтарлықтай көтерілу факты сол кезге дейін география
ғылымында орын алып келген Азияның ішкі бөлігінің климаты тарихи кезенде
бір беткей құрғап бара жатыр деген теорияға қарама–қайшы келді. Бірақ бұл
теорияның терістігін дәлелдеу үшін шағын аудандағы қысқа мерзімді
бақылаулар жеткіліксіз еді. Сондықтан ғалым Қазақстан мен Орта Азияның
басқа аудандарында зерттеу жұмыстарын жалғастыруды жөн көрді.
Л.С. Берг 1899, 1900-02 жылдары Арал теңізінде 1903 жылы
Балқаш көлінде экпедицияға шықты. Арал мен Балқаштағы бақылаулары оның
Солтүстік Қазақстан көлдерін зерттеу нәтижесінде жасаған қорытындыларын
тереңдете түсуіне, сөйтіп Орта Азия мен Қазақстан климатының ылғалдану
және көл деңгейінің мерзімдік ауытқуы туралы жаңа теорияны тұжырымдауына
алып барады. Соның арқасында ғылымда XΙX ғасырда туып, кеңінен тараған
Азияның климаты бір беткей құрғап бара жатыр деген теория түгелдей
теріске шығарылды. Көл деңгейінің ауытқуы климаттың ылғалдануының
мерзімдік өзгерісімен байланысты екендігі анықталды.
Л.С.Бергтің Арал теңізі туралы бұрынғы түсініктерді түбірімен
өзгертті. Осыған дейін ғылымда орын алып келген бүкіл Тұран ойпатын жауып,
шығыста Балқашқа дейін созылып жатқан біртұтас Арал–Каспий алқабы туралы
ұғымның қате екендігін дәлелдеді.Тарихи кезінде Арал теңізінің Каспиймен
де, Балқашпен де байланысып жатпағандығы анықталды. Аралда сейш құбылысы
ашылды, қойнаулық жағынан аралдық деп аталатын типі тағайындалды. Оның
теңіз жағасындағы жер бедері, гидрологиясы, органикалық дүниесі жайлы
зерттеулердің қорытындысы Арал теңізі (1908) атты еңбегінде көрініс
тапты, ол бірінші болып бұл өңірдің табиғат жағдайлары туралы мол
материал жинақтап, Қазақстанның жеке бөліктерінің табиғаттағы
айырмашылықтарын көрсетіп берді. Компоненттер арасындағы байланысты
талдап, нақты деректер негізінде Қазақстан территориясын ландшафтылық
аймаққа және облыстарға бөлді.
А.Н.Краснов өзінің ат басын тірейтін жері – Хантәңіріне барар
сапарында жол-жөнекей Іле Алатауының бөктерлерін, Шарын мен Текес
өзендерін шолып, Қоюлы асуы арқылы Сарыжаздың тармағы Лирташ өзеніне
өткен, одан шығып Бедел асуы арқылы Тянь-Шаньның Қытай жағына шыққан.
Саяхатшы Қоюлы өзенінің жоғарғы сағасынан жаңа мұздық ашты. Кейінірек
Жетісу губернаторының құрметіне Фриде мұздығы деп аталды. Лирташ маңында
жеті мұзық бар екені анықталды. Олардың ең ірісі Дала өлкесі генерал-
губернаторының құрметіне Колпаковский мұздығы деп аталады.
1888 және 1889 жылдары геодезист Ю.А.Шмидт қазақтың ұсақ шоқыларының
оңтүстік-батыс шеті мен Шу өзенінің алабында болып, Созақ қыстағына
келген. Ол жазба есебінде өзі болған жерлердің өте-мөте құнды сипаттамасын
және Шу өзенінің картасын қоса берген (масштабы 15 шақырымға–бір дюйм).
Бұған қоса оның есебінде Сумалкөл көлінің, Сарысу өзенінің және Бетпақдала
шөлінің сипаттамасы бар.
Ю.А.Шмидт астрономиялық және гипсометриялық өлшемдер жүргізу жөнінен
де аса зор іс тындырды. 1884 және 1893 жылдар аралығындағы кезеңде ол
Батыс Сібір мен Дала өлкесінің аудандарында 155 астрономиялық, 235
гипсометриялық пункт және 7 магнитті бағыт белгіледі. Айқындалған
пункттер 1893 жылы Жазбаларда басылып шықты.
1886-1887 жылдары ағылшын биологы В.Батесон суы тұзды көлдердің
жануарлар дүниесі жайында мағлұматтар жинау мақсатымен Ырғыз, Торғай
өзендерінің алқаптарында, Шалқар көлінде, Арал теңізінің солтүстік және
солтүстік-батыс жағалауларында, Телікөлде, Шу өзенінің қапталында және
Балқаш көлінде болған.
Төңкеріліске дейінгі дәуірде Оңтүстік және Оңтүстік Шығыс Қазақстан
тауларын мұз басу жағдайы ғалымдардың назарын өзіне тартты. Тянь–Шаньда
және бүкіл Орта Азия тауларында мұздықтардың таралуы туралы тұңғыш рет
П.П.Семенов ғылыми тұжырымға келген болатын.
П.П.Семенов (1827-1914) Тянь–Шань мен Қазақстан территориясын
зерттеуге 1856-1857 жылдары кірісті. 1856 жылдың мамырында экспедицияға
шыққан ол маусымда Барнаул қаласында жұмысын бастап, одан Алтайдың батыс
аймақтарында болып, Семей қаласы арқылы Верный қаласына аттанды. Ол осы
жылдары Орталық Тянь-Шаньға, тіпті Хан–Тәңірін анықтап, география ғылымына
Іле Алатауы, Жоңғар Алатауы, Іле жазығы деген атауларды еңгізді. Сырдария
өзенінің бастауын анықтап, Шу өзенінің Ыстықкөлден басталмайтынын
дәлелдеді.
1857 жылы П.П.Семенов Теріскей Алатау жотасын кесіп өтіп, Тянь–Шань
сыртындағы биік адырларға шықты. Сөйтіп оған Сырдарияның негізгі
тармағы–Нарын өзенінің жоғарғы сағасын тауып ашудың сәті түсті. Содан соң
саяхатшы Тянь–Шанды неғұрлым күрделі әрі қиын екінші бір маршрут бойынша-
Қарқара мен Көкжар өзендерінің алқаптарын бойлай отырып қиып өтті де,
Хан–Тәңірі тау тізбегін көрді. Сарыжаз өзенінің бастауында болып,
П.П.Семенов Хан-Тәңірінің солтүстік беткейіндегі мұзарттарды тауып ашты.
Қайта оралған сапарында ол Іле және Жоңғар Алатауын Іле алқабындағы Қату
деген жерді және Алакөл көлін зерттеді.
Тянь–Шаньда қар сызығының басқа таулардағыдай емес, соншалық биік
екенін П.П.Семенов география ғылымында тұңғыш рет ең соңғы зерттеулер
тұжырымына кейбір дәлме–дәлдіктер еңгізді: қазір ішкі Тянь–Шаньда қар
сызығының биіктігі 4200–5500 метрге жетеді де, Орталық Тянь–Шаньда
3800–4100 метрден аспайды.
П.П.Семенов тың Алатау шоқыларын Жоңғар және Іле Алатауы деп бөліп,
олардың ара–жігін дәлме дәл анықтауы ғалымның асқан кемеңгерлігін
көрсетеді. Ол Іле Алатауының Тянь–Шаньның басқа жоталарымен байланысты
екеніне тұңғыш рет назар аударып, Іле Алатауы өзінің шығысқа және батысқа
созылып жатқан шалғайдағы сілемдерімен қоса Тянь–Шаньның нағыз тізбегін
түзетінін атап көрсетті.
Ол неміс ғалымы А.Гумболльдтің Бұл таулар жанартаулардың әсерінен
пайда болған деген ғылыми-жорамалын жоққа шығарып, оның түзілуін ғылыми
шындықпен суреттеп жазды. П.П.Семенов Іле Алатауының солтүстік беткейін
мысалға келтіре отырып, Тянь– Шаньның климаты мен өсімдігіне биіктік
белдеу тән екенін анықтады.
Іле Алатауының бітімі мен геологиясына шолуын қорытындылап келіп,
П.П.Семенов жер бедеріне қарай бүкіл тауды үш құрамды бөлікке жіктеді:
1.Солтүстік тау тізбегі мен оның бөліктері; 2.Жондар мен қырқалардың
ара–арасындағы ұзын–ұзын алқаптар; 3.Оңтүстік тау тізбектері.Ол осы үш
бөліктің әрқайсысының жаратылысына жеке–жеке сипаттама берді.
П.П.Семенов Жоңғар Алатауында болып, Лепсі, Ақсу, Басқан, Қаратал,
Бүйен, Көксу және басқа өзендерді сипаттап жазды. Ол Қапал мен Арасан
маңында Жоңғар Алатауына шықты, Қату тауына, Алакөлге сапар шекті. Әрқашан
сәл–пәл мұнартып көкшіл тартып тұратын Қату жотасынан ол мүсәтір мен
күкірт тауып, өте мол тас көмір қабаттарының жер астында жанып жататынын
мәлімдеді. П.П.Семенов Тянь-Шань тауын
зерттеудегі жүргізген үлкен еңбегі үшін Семенов–Тянь-Шаньский деген атаққа
ие болды.
1884 жылы Орыс Географиялық қоғамының Батыс Сібір бөлімі Балқаш
көліне экспедиция жасақтады. Экспедиция басшысы А.М.Никольский жасаған
бағдарламада Балқаш көлінің және оның төңірегіндегі құлазыған қуаң дала
мен шөлдерді географиялық тұрғыдан сипаттау, жалпы алғанда сол жерлердің
табиғатын, соның ішінде омыртқалы жануарлар дүниесін арнайы зерттеу,
жергілікті балық аулау мүмкіндіктерін қарастырып байқау көзделді.
Экспедиция жұмысының нәтижесінде географиялық және биологиялық көптеген
материалдар жиналды. А.М.Никольский зерттеу жұмыстарының қорытындыларында
көл жиектерінің ерекшеліктерін сипаттай келіп, аласарақ жатқан оңтүстік
жағынан гөрі солтүстігінің биіктеу екенін, климаттың өзгешеліктерін,
континентальды болып келетінін атап көрсетті. Ол Іле поселкесінен бастап
атырауға дейінгі Іле өзенінің төменгі ағысын, осы өңірдің өсімдіктері мен
жануарлар дүниесі (сүтқоректілердің 39 түрін, құстардың 226 түрін, жылан –
кесірткелердің 21 түрін, амфибияның 3 түрін) егжей–тегжейлі суреттеп
жазды.
А.М.Никольский Балқаш көлінде, Арал теңізінде және Алакөлде
кездесетін балықтарды салыстырып зерттеу нәтижесінде Балқаш көлі Арал
теңізімен ешуақытта жалғасып, қасылған емес деген қорытындыға келеді.
Сонымен бірге ол Балқаш көлі мен Алакөлдің бір су көзі екендігі туралы
П.П.Семенов пен Ш.Ш.Уалихановтың пікірлерін дәлелдеді. Балқаш көлінде, Шу
және Сарысу өзендерінде тіршілік ететін балықтарды салыстыра зерттеген
саяхатшы Балқаш көлі бассейнінің суайрығы, бұрын И.В.Мушкетов атап
көрсеткендей, Қаратау жотасы бойымен емес, Шу–Іле тауларын бойлай өтеді
деген байламға тоқтады.
А.М.Никольский сондай–ақ Балқаш пен Алакөлде су деңгейінің төмендеп
кеткеніне көңіл аударды. Он жылдан аса уақыт жүргізілген бақылаулар
зерттеушіге Балқаш–Алакөл бассейні төңірегінде барған сайын жауын–шашын
азайып, құрғақшылық белең алып келе жатқанын айқындауға мүмкіндік берді.
1886 жылдың көктемінде А.Н.Краснов Верный қаласына келіп,
П.П.Семеновтың нұсқауы бойынша Іле өзенінің төменгі сағасы мен Шу–Іле
тауларынан бастап өзінің географиялық–ботаникалық зерттеу жұмыстарына
кірісті. Ол Іле өзенінің бойымен Іле поселкесінен бастап Күрті өзенінің
жоғарғы сағасына дейін түсті де, осы өзенді бойлай отырып, Шу–Іле су
айрығына жетті, содан соң Балқаш көлінің Оңтүстік–батыс өңіріне өтіп, одан
Алакөлге асты да, Тауқұм, Хантау, Қандықтау сілемдері арқылы Верный
қаласына қайтып оралды.
Ботаникалық тұрғыдан алғанда өте–мөте қызғылықты Алакөл төңірегі
А.Н.Красновқа географиялық–ботаникалық зерттеулер үшін өте мол материал
берді. Ол айтарлақтай мол коллекция жинады. Энтомологиялық жануарлар
дүниесі де алуан түрлі болып шықты. Аңдардан Балқаш көлі маңында үйір–үйір
құландар, Қамау төңірегінде-қарақұйрықтар, Іленің төменгі сағасындағы
жолбарыстар мекендейтіні анықталды
Ш.Ш.Уалиханов (1835-1865) Шоқанның туған өлкесін зерттеп білуге
деген құмарлығы кадет корпусының қабырғасында пайда болған.
Ол өзінің жүріп өткен жерлердің зерттелу деңгейіне және олардың
танып-білуге қолайлылығына қарай Шоқан өз саяхаттарын екі кезеңге бөледі:
бірінші кезең–Жоңғарды аралап, Жетісу, Іле өлкесі арқылы Ыстықкөлге
барған жолды қамтиды. Бұл жерлердің физикалық-географиялық сипаты орыс
саяхатшыларының зерттеулері бойынша жақсы белгілі деп есептеген
Ш.Уалиханов өз еңбектерін олар елемей немесе аңғармай кеткен деректермен
толықтырды.
Менің саяхатымның екінші кезеңі – Сырдария өзенінің негізгі саласы
болып табылатын Нарын өзенінің жоғары сағасынан басталады. Бұл ара осы
меридианда П.П.Семенов сапарының ең шырқау шегі. Одан әрі менің алдымда
әлі зерттелмеген, адам аяғы баспаған мүлде меңіреу terra incoginita өңірі
жатты, - деп жазды Шоқан. Уалиханов саяхатының бұл кезеңі өте-мөте жемісті
әрі географиялық жаңалықтарға толы.
Ш.Ш.Уалиханов өзі зерттеген аймақтардың географиялық шекараларын
неғұрлым дәлірек белгілеуге ұмтылған талабын ерекше атап өткен жөн.
Мәселен, ол Іле өзенінің шекараларын Іле мен Күнгей Алатауының қар басқан
жоталары арасында ұзыннан-ұзақ созылып жатқан алқап ретінде анықтап,
алқаптың батысқа қарай кеңейе түсетінің атап көрсетті. Шығыс
Түркістанның шекараларын белгілегенде Шоқан былай деп жазды: Шығыс
Түркістанды үш жағынан таулар қоршап тұр: Солтүстігінде Тянь-Шань,
батысында Болор, ал оңтүстігінде – Кунь – Лунь.
Географиялық әдебиетте Ш.Уалиханов тұңғыш рет Тянь-Шань Сыртын ашты
және оның климат ерекшеліктері мен жаратылысын негізінен дұрыс сипаттады.
Оның ойынша, Тянь-Шань Сыртқы Зәуке асуынан Теректі Дауанға дейінгі
кеңістікті алып жатыр және ол биік баулы әрі құзды-шыңды атырап оның
климаты өте қатаң болып келеді.
Ш.Ш.Уалиханов өз еңбектерінде Жоңғар Алатауының, Солтүстік және
Ішкі Тянь-Шаньның өзен торлары жөнінде аса маңызды мағлұматтарды
мәлімдейді. Ыстықкөлге сапар күнделігінде ол Қазақстан өзендері–Аягөз,
Лепсі, Іле, Шелек, Шарын және т.б. жөнінде көптеген қызғылықты деректер
келтіреді. Өзендерді жалпы сипаттаумен қатар Шоқан олардың геологиялық
құрылымын, алқаптарының жаратылысын, ағу бағытын анықтап, климат және
өсімдіктер мен жануарлар дүниесін сипаттап жазды.
Іле өзенінің орта ағысындағы жағалары көбіне құмайтты адырлы-дөңесті
болып келеді де, оларда бірен-саран дала өсімдіктері ғана өседі,- деп
жазды Шоқан.
Ш.Ш.Уалиханов тұңғыш рет Тянь-Шаньның сүтқоректі жануарлары мен
құстарын зерттеді және олардың таралу заңдылығын анықтап алғаш рет
аудандастырды. Ғалымның деректері бойынша, Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шаньның
биік белдеулерінде оңтүстік Сібір мен қырғыз даласының таулы аймақтарына
тән сүтқоректілер таралған. Шоқан бұл пікірін Жоңғар Алатауы мен Тянь-
Шаньның тауларында да бұғы, тауешкі, арқар, қарақоңыр және қызғылт түлкі,
ақтөс сусар және т.б. кездесетінін айтып дәлелдейді.
Жоңғардың қырғыз жеріндегілерге тән кейбір жануарлардың, мысалы,
киіктер мен құландардың жоқтығын Шоқан ондағы жануарлардың қырғыз
өңіріндегіден айырмашылық ерекшелігі деп есептейді. Құландар мен
киіктердің таралу аймағы ретінде ғалым Балқаш көлі мен таулы алқаптың
арасындағы шексіз-шетсіз құмдарды айтады.
Петербургта болған кезінде (1858-1861) Шоқан бірқатар карталарды
қайта қарап, оларға дәлме-дәл толықтырулар енгізді және сонымен қатар Бас
штабтың тапсыруы бойынша бүкіл орта Азия мен Шығыс Түркістанның картасын
құрастырумен шұғылданды. Сол картаны жасау үстінде ғалым толып жатқан
тарихи документтерді, бұрын шыққан карталарды Орта Азия мен Шығыс
Түркістан жөніндегі сан алуан көне әрі жаңа деректерді пайдаланды.
XIX ғасырдың ортасындағы қазақ даласының картасы айрықша көңіл
аударарлық. Парақтың сол жақ бұрышындағы жазуға қарағанда картаны Шоқан
1856 жылғы 9 қаңтарда, яғни небары 20 жасында сызған.
Картаның практикалық зор маңызы бар, өйткені оны Қазақстанның осы күнгі
картасымен салыстыра отырып, кейбір географиялық обьектілердің ол кезде
қандай роль атқарғаның түсінуге болады.
Бәрінен бұрын бұл картаның Ш.Уалиханов жасаған басқа да құралдардан
аса маңызды бір артықшылығын атап өткен орынды. Ол картада масштаб
көрсеткішінің біршама сақтаулы. Сондықтан ол практикада қолдану үшін өте
құнды құрал болып табылады.
Кеңістікті бұрмалап көрсеткен сол кездегі схемаларға тән
кемшіліктен. Ш.Ш.Уалиханов осы картасы да құралақан емес. Мысалы, Қалба
тауының орналасу қалпын солтүстік-шығыстан оңтүстік-батыс бағытта
белгілеп, Шоқан қатеге бой ұрған. Шындығында тау солтүстік-батыстан
оңтүстік –батысқа қарай созылып жатыр.
Арал теңізінің, Балқаш, Ыстықкөл және Алакөл көлдерінің жалпы
сұлбасы дұрыс көрсетілгенімен, осы су көздерінің бітімі бұрмаланған.
Уалихановтың картасында орталық және оңтүстік бөліктердегі көптеген
көлдердің аумағы біршама үлкейтіліп салынған. Өйткені саяхатшы өз
сапарлары кезінде негізінен көзбен шамалап алған мөлшерлерге сүйенген.
Мәселен, Қашқарияға барған сапарында геодезиялық немесе астрономиялық
құралдармен пайдалануға мүлде мүмкіндік болмаған. Ал солай бола тұрса да,
жанағында айтылғандай қиын-қиыстыру жағдайларда Шоқан көзбен шамалаған
жерлерін суреттеп, сипаттауда және оларды картаға түсіруде асқан шеберлік
танытқан.
Ш.Ш.Уалиханов жинастырып, ғылыми мекемелерге тапсырған зоологиялық,
геологиялық, нумизматикалық (ескі ақша, медальдарды зерттеу) және басқа
коллекцияларды іздестіріп табу ісі әзірше ойдағыдай нәтиже бермей отыр.
Ал көптеген ғалымдар ондай материялдардың бар екенін дәлелдейді. Мысалы,
И.В. Мушкетов былай деп жазғанды: Ш.Ш.Уалиханов Орталық Тянь-Шань арқылы
саяхат жасаған кезінде жолшыбай ұшырасқан тау-кен жыныстарының
коллекциясын жасаған. Сондай-ақ Жаркент маңындағы Міржай тауларынан және
Қарақас өзенінің бойынан нефрит түйірлерін, Болор яшмасын, мраморын,
хрусталіне, Керия өзенінің құм арасындағы алтын түйіршіктерін жинаған.
Өкінішке орай, сол бір сирек кездесетін коллекциялар қолға түспей, жоғалып
кеткен.
Жоғарыда атап көрсетілгенідей, Шоқан орнитологиялық және
энтомологиялық колекцияларының өзі жоқта Германияға (Дрезден) жібергені
жайында жазған.
Ш.Уалиханов жинастырған көне ақшалар мен медальдар туралы
В.В.Вельяминов-Зернов мақала жариялаған-ды.
Ш.Ш.Уалихановтың географиялық мұрасы осынау бір ғажайып
қазақ ұлының ғылымға жан–тәнімен берілген саяхатшы әрі ғалым екенін
дәлелдейді. Шоқан сапары кезінде қиын–қыстау жағдайларда асқан батылдық
пен ержүректік танытты. Өзінің жан-жақты асқан дарындылығы, тапқырлығы,
еңбекқорлығы арқасында ол өз дәуірінің өте білгір де парасатты саяхатшы –
географ дәрежесіне көтерілді. Шоқан ат ізін салған аймақтардың
географиялық сипаты құбылыстарды ауқымды қамтумен ерекшеленеді. Зерттеген
жерлерін дәлме–дәл әрі толық баяндау, Орта Азия халықтарының
тұрмыс–салтын, әдеп–ғұрыпымен бүге–шүгесіне дейін суреттеу жөнінен Шоқан
Уалихановтың бірегей туындыларының шоқтығы өзінің көптеген
замандастарының еңбектерінен әлдеқайда биік тұр. Әсіресе Орта Азия мен
Қазақстан халықтарының этнографиясын, материялдық және рухани мәдениетін
танып-білуде Шоқанның сіңірген еңбегі орасан зор. Сондықтан да бір кезде
мешеу қалған халықтың жарқырап туған жұлдызы болған ол өз заманының аса
көрнекті ғалымдары арасында тарихи ұсынған лайықты орында тұр.
Н.А.Северцов (1827-1885) өзінің ғылыми өмірінің көбін Орта
Азия мен Қазақстанды зерттеуге бағыштады. Ғалым 57 жасының 23 жылын осы
өлкелерде саяхатта өткізді. Ол мұнда жеті экспедиция ұйымдастырды, олардың
төртеуі қазіргі Қазақстанның оңтүстік және батыс обылыстарының
территориясын қамтиды. Н.А.Северцов өз зерттеулерінің негізінде Тянь-Шань
тау жүйелерінің, Арал төңірегіндегі Қызылқұмның, төменгі Сырдарияның және
басқа аудандардың тұңғыш рет толық географиялық және геологиялық
карталарды жасап олардың табиғат жағдайларын ғылыми тұрғыдан баяндап
берді. Н.А. Северцовтың өз мәлімдеуі бойынша, осы саяхатшы-географ болуға
алғаш рет бел байлап, Орта Азия мен Қазақстанды зерттеуге бағыт сілтеген
XIX ғасырдың бірінші жартысында жасаған белгілі зерттеуші Г.С.Карелин еді.
Н.А.Северцовтың экспедициясын (1857-1859) жасақтаған Ресей Ғылым
академиясы оған осы өлкеде зоологиялық және геологиялық зерттеулер
жүргізуді тапсырды.
Өз жұмысын Орынбор қаласында бастаған Н.А.Северцов онан кейін
Мұғалжардың, Үстірт қыратын, Арал теңізінің солтүстік жағалауын байқап
қарады, Сырдария өзенімен сапарға шығып Перовск (қазіргі Қызылорда қаласы)
портына дейін жетті. Ол Солтүстік Қызылқұмды аралаған сапарынан кейін
экспедиция жұмысын тәмамдады. Н.А.Северцов пен оның жол серігі ботаник
И.Г.Борщов осы аудандардың жаратылысы, геологиясы, климаты және зоологисы
жөнінен сол уақытқа дейін беймәлім болып келген толып жатқан жаңа ғылыми
деректер жинады.
Қоқан хандығының Ресейге өшпенділігінің өршіп, шиеленісе түсуіне
байланысты Н.А.Северцов экспедицияның өте қиын жағдайда жұмыс істеуіне
тура келді. Сырдария өзенімен сапар шегіп жүрген Н.А.Северцовты
қоқандықтар тұтқынға алып, ол дұшпандардың қолында бір айға жуық отырып
шықты.
Үш жыл бойғы (1860-1862) экспедициялық жұмыс кезінде ғалым
құстардың және сүтпен қоректенушілердің мол коллекциясын жинаған. Бұған
қоса ол Орал балықтарының 1000-ға жуық данасын әкелген. Ол Гурьев
қаласында Г.С Карелиннің бай колллекциясын қолға түсіріп, оны Ғылым
Академиясынат тапсырған.
1864 жылы Н.А Северцов Тянь-Шань экспедициясына аттанады. Ол Тянь-
Шаньның батыс және солтүстік сілемдерін зерттейді. Солтүстік Тянь-Шаньның
көз тартарлық ғажайып көрінісіне қайран қалып сүйсінген Н.А Северцов Іле
және Қырғыз Алатауын тамашалап, коллекция жинау ісін онан әрі
жалғастырады, сондай-ақ геологиялық бақылауларын анықтайды. Ол өз сапарын
Верный қаласынан бастап, Шымкент, Әулиеата (Жамбыл) қалаларының
төңіректерін, Мерке селосын зерттейді, Талас өзеннінің бассейініне бақылау
жүргізеді. Бұл араларда ол өзендердің геологиялық жаратылысын, табиғи
ерекшеліктерін, өсімдіктер мен жануарлар дүниесін зерттеді. Сонымен қатар
ол Қаратау тауларына да сапар шекті.
Н.А Северцов Жем өзенінің бойынан бірнеше жерден мұнай көздерін
тапты. Бұл жаңалық оны қызықтырды. Ол мұнай шыққан жерлерді мұқият
зерттеп, Жем өзенінің ең жоғарғы сағасына дейін барды. Ғалым Мұнайлы,
Қарашұңғыл және Қондыарал мұнай көздерінің ең тәуір кен орындары деп
есептеді.
Мұнайдың пайда болу мәселесінде Н.А.Северцов жаңсақ қорытындыға
келіп, оны вулкандық құбылыстардың нәтижесі деп түсінді. Ол Арал мен
Каспий бассейіндерінің бөлінуі де тектоникалық жолмен емес, вулкандық
құбылыстың салдарынан болған деп санады.
Н.А Северцов сонымен қатар Үстірт Қыратының Мұғалжар арқылы
Орал тауларымен геологиялық байланысына да ден қойды. Бұл мәселе жөнінде
өз пікірін ол Үстірт, Орал тауларының сілеміне жата ма? деген белгілі
мақаласында баяндайды. Сөйтіп өзі қойған сауалына Н.А.Северцов Үстірт
Орал тауларының сілемі екенін мақұлдап жауап береді. Бір кезде А.Гумбольдт
та осындай пікірде болған-ды. Амал нешік, бұл мәселеде Н.А Северцов
А.Гумбольдтың қатесін қайталады.
Арал-Каспий ойпатына жүргізген геологиялық бақылаулары
Н.А.Северцовқа бұл өңірде пермь, юра дәуірлерінде, бор, үштік және үштік
дәуірден кейінгі уақытта пайда болған жыныстардың бар екенін анықтауға
мүмкіндік береді.
Қошқарата маңында ғалымның назары таскөмір (лигнит) шыққан жерге
ауды да, мұның өзі бұл жерді онан әрі терең зерттеуге себепкер болды.
Осы экспедицияның тұсында Н.А.Северцов Қапалда, Балқаш төңірегіндегі
құмдарда, Лепсі мен Аягөз өзендерінің алқаптарында, Арқаты құмдарында
болды. Сөйтіп Семей мен Омбы қалалары арқылы Петербургке қайтып оралды.
Жетісу экспедициясын орнитологиялық (құстарды зерттеу) бақылау
ерекше орын алды. Саяхатшының экспедиция оралған бойда Түркістан
құстарының жаңа түлері атты жаңа еңбегін жазуы жоғарыдағы пікірдің айғағы
болса керек.
Н.А.Северцов экмпедиция кезінде жинақтаған ұлан-асыр мол материялы
толық қорытылмай, жарияланбай қалды. Даладағы жұмыс уақытында ғалымның
оларды өндеуге қолы тимеді, ал сапар шегуден қолы босағанда жасының
ұлғаюына әрі денсаулығына байланысты мұршасы келмеді. Атақты саяхатшы
дүние салғаннан кейін оның материялдарының бірсыпырасын өзінің ізбасары
әрі досы Профессор М.А.Мензбри өңдеді. Н.А.Северцовтың қалған ғылыми мұра
Ресей Ғылым академиясына тапсырылды.
Сырдария экспедициясын жүргізген жұмыстардың нәтижесінде
Орынбордан Қазалыға дейінгі және Арал теңізінің оңтүмтік-шығыс жағалауын
бойлай жүретін жолдың бәрі түгелдей картаға түсірілді. Бұл жолдың көп
бөлігін оған дейін белгісіз болатын-ды. Н.А.Севверцов Ғылым академиясына
үш географиялық карта табыс етті. Олар: экспедиция маршрутының деректері
келтіріліп, тұңғыш рет Жаңадария өзені белгіленген Орынбор төңірегінің
картасы: қапталдас жатқан құм жоталар мен сортаң көлдер бейнеленген Арал
теңізінің шығыс жағалауының картасы; 1847 жылмен салыстырғанда теңіз
деңгейінің өзгеруін көрсететін карта.
Н.А.Северцовтың жолсерігі ботаник И.Г.Борщовтың Арал-Каспий
ойпатының табиғатына арналған еңбегі өте қызғылықты.И.Г.Борщов аталмыш
аймақты физикалық-географиялық жағынан толық сипаттайды, геологиясы мен
жаратылысын суреттейді. Ол Мұғалжардың пайда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан табиғат жағдайларын зерттеу тарихы өте ұзақ және әріден
адам баласы мәдениеті дамуының ежелгі кезеңінен басталады. Мұның басты екі
себебі бар. Біріншіден, қазақ жері Еуразияның орта тұсында–Еуропа мен Азия
елдерін бір-бірімен тығыз қарым–қатынас жасаған жолдардың торабында
орналасқан. Сонау ежелгі заманнан бері қазіргі Қазақстан жеріндегі керуен
жолдар арқылы Жерорта теңізіндегі елдермен, Орта Азиямен және Қытаймен
сауда-саттық жүргізілген. Әсіресе Қытай мен Монғолиядан шығып, Жоңғар
қақпасымен Жетісу арқылы Тянь–Шаньның солтүстік бөктерлерін жағалай отырып
Бұхар асқан, сол сияқты Орта Азиядан шығып, Хиуа арқылы немесе Сырдарияны
бойлай Каспий ойпаты арқылы Еуропаға тартқан жолдарда керуендер бірінен
соң бірі тынбай ағылып, кейінірек Орта Азиядан шығып орыс қалаларына
қатынайтын керуен жолдары Қазақстан жерін басып өтетін болған.
Екіншіден, кең–байтақ даланы қоныстанған көшпенді ел тауар
өткізетін қолайлы аймақ, ал оның жер байлығы арзан шикізат көзі ретінде
әрқашан да көрші назарын өзіне тартты. Геологиялық құрылымның тым күрделі
болуына орай Қазақстан жер қойнауында алуан түрлі пайдалы қазбалардың
аса бай қоры сақталған. Кеңес өкіметі жылдарында республиканың
қойнауынан табиғатта кездесетін қазба байлықтарының бәрі дерлік табылып,
зерттелді. Мыс, қорғасын, мырыш, күміс, хром, ванадий, фосфорит, борат,
алтын, тас көмір, мұнай және марганец қоры жөнінен Қазақстан одақтас
республикалар арасында жетекші орын алады. Қазақстанды географиялық
тұрғыдан танып білудің ұзақ тарихы бар. Қазақстанның батыс және оңтүстік
бөліктерінің табиғат жағдайлары туралы алғашқы мағлұматтар ежелгі
замандарға жататын деректерде–парсы жазбаларында, грек және рим ғалымдар
мен жазушыларының, қытай және араб саяхатшыларының шығармаларында
ұшырасады.
XVI–XVII ғасырлардан бастап Қазақстан табиғатын зерттеуде орыс
саяхатшылары жетекші орынға ие болады. Ең алғаш қазақ жеріне келген
саудагерлер мен әскери шенеуніктер қазақ халқы, оның жерінің табиғаты
туралы түрліше деректерді орыс үкіметіне үзбей мәлімдеп тұрды. Соның
нәтижесінде қазақ жері туралы географиялық деректер жинақтала берді.
Қазақстан жеріндегі географиялық ұғымның онан кейінгі өркендеп
қанат жаюы бауырлас екі халықтың–орыстар мен қазақтардың өміріндегі аса
ірі тарихи оқиғаға–Қазақстанның Ресейге қосылуына байланысты болды. XVIII
ғасырдың 30-жылдарында басталған бұл оқиға XIX ғасырдың 60-жылдарында
түгелдей аяқталды. Осы кезеңнен бастап Қазақстанның табиғат жағдайларын
жүйелі зерттеу ісі қолға алынды.
XIX ғасырдың екінші жартысында физикалық–географиялық зерттеу
жұмыстарының барысында Қазақстанның Ресейге қосылуына орай туған
әлеуметтік-экономикалық өзгерістердің әсері тиді. Бұл қосылудың
Қазақстанның қоғамдық дамуында үлкен прогрестік маңызы болды. Орыстар
байырғы халықтың мәдениетінің, ғылымының өсе түсуіне әсер етті. Кеңес
өкіметі жылдарында Қазақстан табиғатын зерттеу кең көлемде жүргізілді. Бұл
зерттеулердің негізгі мақсаты халықтың әлауқатын ұдайы жақсартуға және
халық шаруашылығының қажеттерін неғұрлым толық қанағаттандыруға
бағытталған. Мұның өзі жаңа шикізат көздерін ұдайы іздеп табуды талап етіп
қана қоймай, сонымен бірге бұрыннан белгілі табиғат ресурстары мен
географиялық ортаны тұтастай тиімді пайдалануды көздеді.
Қазақстанды ежелгі дәуірден бастап қазіргі заманға дейін
географиялық жағынан зерттеулердің басын қосып, біріктіріп жазылған
еңбектер аз. Әсіресе төңкеріліске дейінгі кезең жеткіліксіз зерттелінген.
Төңкерілістен бұрын республиканың жекелеген аудандарын зерттеген
материялдар М.Н.Богдановтың, И.В.Мушкетовтың және П.П.Семеновтың Түркістан
өлкесі мен орыс географиялық қоғамының тарихына арналған шолуларына
пайдаланып жинақталынды. Арал теңізі мен Зайсан көлін зерттеу тарихы Л.С.
Берг пен А.Н. Седельниковтың жазбаларында баяндалған. Алайда аталмыш
еңбектер және басқалары ұланғайыр республика территориясының жекелеген
аудандарын географиялық тұрғыдан танып-білу тарихының кейбір кезеңдерін
ғана қамтиды.
Елуінші жылдардың басында ғана И.П.Герасимов пен С.Н.Рязанцевтің
шолу ретінде жазылған мақалаларында Қазақстан табиғатын географиялық
тұрғыдан зерттеу тарихының негізгі кезеңдерінде тұңғыш рет сипаттама
берілді. Төңкерілістен бұрынғы уақытта республика территориясын танып-
білудің тарихы Қазақстан географтары А.П. Горбунов пен Ә.Бірмағамбетовтың
т. б. еңбектерінде ішінара қамтылды.
Ал, Ресей мен Орта Азия республикаларының территорияларын
физикалық–географиялық жағынан зерттеп, ашу мәселелерін қарастыратын толып
жатқан еңбектерде Қазақстанды географиялық тұрғыдан танып-білу тарихына
қатысты жекелеген материалдар ұшырасады. Бұлардың қатарына Л.С.Бергтің,
Д.М.Лебедевтің, Э.М.Мурзаевтің, В.А.Есаковтың, А.А.Азатьянның,
О.В.Маслованың, В.Н.Федчинаның, В.М.Четыркиннің, Х.Х.Хасановтың,
Р.Л.Югайдың, С.Өмірзақовтың, Э.Н.Донцованың, Р.Рахымбековтың және
басқаларының зерттеулерін жатқызуға болады.
Осы авторлардың еңбектері нәтижесінде
Қазақстан жерін танып-білу тарихының талай-талай қызғылықты да көңіл
аударарлық беттері ашылды.Олардың қазіргі Қазақстан табиғатының
экологиялық тұрғыдан қарап тануда табиғаттың өткен кездегі жағдайларына
талдау жасауда бүгінгі ғылым үшін айрықша маңызы бар.
Түрлі кезеңдерде Қазақстан табиғатын зерттеудің
сипаты мен ерекшеліктері оның тарихи даму жағдайына ықпалын тигізетін
елдердің әлеуметтік-экономикалық дәрежесіне тығыз байланысты болды.
Сондықтан Қазақстанды дәуірлерге бөлу ең алдымен жалпы тарихи дәуірлерге
бөлуге негізделеді. Сонымен бірге әр кезеңдегі зерттеу сипатының өзіндік
ерекшеліктері де есепке алынады.
Ежелгі және орта ғасырларда қазақ жері туралы географиялық
сипаттағы деректерді кездейсоқ адамдар, саудагерлер немесе елшілер алып
қайтқан. Мұндай деректер батыс еуропа, қытай және араб саяхатшылары мен
географтарының жазбаларында кездеседі. XVΙ-XVΙΙ ғасырларда қазақ жеріне
бір отарлыққа бағынып, жаңадан күшейе бастаған Ресей мемлекеті көз тікті.
Қазақстан табиғатының зерттелуіндегі бұл бірінші кезең жер
бетіндегі көрінерлік нысандардың атаулар тізімі жайында деректер жинау
кезеңі болды.
XVΙΙΙ ғасырдың 30 жылдарынан Ресей қазақ жерін жаулап ала бастады.
Жаңа елді танып, білу жайында мағлұмат жинау оны жаулап алу және бағындыру
мүддесіне сай жүргізіліп отырды (бекініс қоныстар мен шептер құру үшін жер
бетін картаға түсіру, жергілікті халықтар жайында экономикалық мағлұматтар
жинау, қатынас жолдарын барлау т.с.с.)
XΙX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында Ресей имперализм даму
сатысында көтерілген кезде Қазақстан табиғатын зерттеу ешқандай бүкпесіз
айқын отарлық сипат ала бастады. Зерттеу жұмыстары темір жол салу, пайдалы
қазбаларды іздеу және өндіру, қоныс аударушыларды орналастыру, егіншілікке
қолайлы жер іздестіру, жаңадан орнаған елді мекендерді сумен жабдықтау
т.б. нақты шаруашылық талаптарына қызмет етті. Арнайы ғылыми
экспедицияларды ұйымдастыруға Орыс география қоғамы мен оның
бөлімшелерінен басқа Қоныс аудару басқармасы, Геологиялық комитет, түрлі
темір жол бірлестіктері т.б. ғылыми қоғамдар ат салысты.
Жоғарыдағыларды ескере отырып, Қазақстан табиғат жағдайларын
зерттеу тарихын төрт дәуірге бөлеміз.
Тарихи–географиялық ғылыми мәселелердің ішінде зерттеулерді
дәуірлерге бөлудің, идеялар мен тұжырымдардың дамуы және жалғастығы
тұрғыдан зерттеудің де айрықша мәні бар.
Дәуірлерге бөлу – география тарихын зерттеудегі ең күрделі
мәселелердің бірі. Бұл ғылымды дамытудың басқа мәселелерін жолға қойып,
дұрыс шешуге мүмкіндік туғызды. Бұл белгілі бір пәннің, яғни ол зерттейтін
процестің өз құрылымын, табиғатын айқындайды
Қазақстан табиғатының зерттеу тарихы да, жалпы алғанда
географиялық білімдер тарихын дәуірлерге бөлумен сабақтас. Алайда оның
кейбір өзіндік ерекшеліктері де жоқ емес. Қазақстанды
физикалық–географиялық тұрғыдан зерттеу тарихын дәуірлерге бөлуде бұл
еңбекте Қазақстан мен Ресей арасындағы саяси және экономикалық
қарым–қатынастардың даму барысы негізге алынды.
1-дәуір. Ежелгі заманнан XVΙΙΙ ғ. 30-жылдарына дейінгі аралық.
2-дәуір. Қазақстанның Ресейге қосылу кезеңіндегі жалпылама
географиялық зерттеулер дәуірі.
3-дәуір. Қазақстан табиғатының Ресей империясының боданы кезінде
зерттелуі (XΙX ғ. 60-жылдарынан 1917 ж. дейін).
4-дәуір. Қазақстан табиғатының кеңес үкіметі жылдарында және
онан кейінгі кезеңде жан-жақты зерттелуі.
Бұл дипломдық жұмысты жазу барысында Л.С.Бергтің, А.И.Левшиннің,
Ю.Н.Бессонов пен В.Я.Якубовичтің, Ш.Ш.Уалихановтың, Ә.Б.Бірмағамбетовтың,
Ә.С.Бейсенованың, М.Өтемағанбетовтың, т.б. зерттеуші ғалымдардың
еңбектерін пайдаландым. Осы авторлардың еңбектері нәтижесінде Қазақстан
жерін танып-білу тарихынан көкейімде жүрген талай-талай сұрақтарға жауап
алдым. Олардың қазіргі Қазақстан табиғатының экологиялық тұрғыдан қарап
тануда табиғаттың өткен кезеңдегі жағдайларына талдау жасауда бүгінгі
ғылым үшін айрықша маңызы бар. Осының негізінде мынадай тарауларға
жіктедім:
1-тарау. XIX ғасырдың 60 жылдары мен XX ғасырдың басында
Қазақстан табиғатынын зерттелуі.
2-тарау. Осы кезеңде туған физикалық-географиялық жаңа ой-
пікірлердің дамуы.
2.1.Арал-Каспий ойпатының геологиялық-географиялық проблемалары.
2.2.Тянь-Шань тау жүйесінің орографиялық-тектоникалық
проблемалары.
2.3.Физикалық-географиялық аудандастыру проблемалары.
Бұл дипломдық жұмысты өз Отанымның сол кездегі Қазақстан
табиғатының зерттелу тарихына, республика табиғаты ресурстарының байлығын
танып-білудің кезеңдері мен дәуірлерін айқындауға, бұрынғы зерттеулердің
физикалық-географиялық ұғымға қосқан үлесін тануға, республика
территориясына байланысты туған ғылыми идеялар мен тұжырымдарды тереңірек
білу мақсатында өте қызыға отырып, бар ынтаммен жаздым.
I-тарау. XIX ғасырдың 60 жылдары мен XX ғасырдың басында Қазақстан
табиғатының зерттелуі
XIX ғасырдың 60 жылдарында Қазақстанның ұзаққа созылған Ресейге
қосылу процесі аяқталды. Бұл тарихи оқиға Ресейдің қоғамдық-экономикалық
даму жолындағы үлкен өзгеріс феодализмнен капитализмге өту кезеңіне тұтас
келді. Орыс үкіметі ендігі жерде Қазақстанға тауар өткізетін рынок ретінде
ғана емес, сонымен бірге шикізат қөзі ретінде де қарай бастайды. Соған
орай зерттеу жұмыстары пайдалы қазбаларды зерттеу қазбалары пайдалы
қазбаларды іздеу, темір жол салу, егістік жер қорын кеңейту, жер беті мен
жер асты су қорларын пайдалану бағытындағы нақты іс сипатын алды. Өткен
дәуірдегі жалпы географиялық зерттеулердің орнына бірінші кезекке арнаулы
геологиялық, гидрологиялық, топырақтану, ботаникалық, зоологиялық т.б.
салалық зеріттеулер қойылды.
Бұл дәуірде Қазақстанның түпкір-түпкірінен жіберілген геологиялық
экспедициялар пайдалы қазба кен орындарын барлауға бағытталды.
1864 жылы тау-кен инженері А.С.Татаринов Тарбағатай жотасында ашылған
қазба–байлықтарын барлау мақсатымен осы өңірге келді. Мұның мағлұматтары
әсіресе Тарбағатай жотасындағы тау жыныстарының құрамы жөнінен
А.Г.Влангалидің бақылауларын толықтырды.
1865-79 жылдары А.Татаринов Оңтүстік Қазақстандағы Ленгер,
Келтемашат, Боралдай қоңыр кен орындарын ашты. Көмір кендерін барлауға
байланысты Маңғыстау түбегіндегі П.П.Дорошин, Н.П.Барботде Марни,
Н.И.Андурсов геологиялық зерттеулер жүргізді. Түбектің тектоникасы мен
стратиграфиясы туралы қазан төңкерілісіне дейін жиналған мәліметтер
Н.И.Андрусовтың Маңғыстау деген еңбегінде 1915 қорытылып, бір жүйеге
келтірілді.
Бұдан біршама кейінірек (1869 жылы) П.П.Дорошин Маңғыстау түбегінде
геологиялық зерттеулер жүргізіп, мұндағы Ақтау және Қаратау тауларының
түрліше шөгіділерден жаралу ерекшеліктерін дәлелдеді, сондай–ақ таулардың
қай кезде пайда болғанына ғылыми анықтама берді. Аталған таулардың
құрамында үштік кезеңдегі және бор дәуіріндегі шөгінділердің барлығы
бұрыннан мәлім болатын. Бұларға қоса П.Дорошин Маңғыстау тауында юралық
жүйе шөгінділерінің де кездесетінін байқады.
XIX ғасырдың 70-жылдары көтеріліске шыққан жергілікті халық
қытайлықтарды Іле алқабынан қуып жіберді. Қазақстанның оңтүстік- шығыс
бөлігінің орыстардың иелігіне көшуі ғалымдар мен саяхатшыларға Жетісудың
Қытаймен шекаралас жатқан беймәлім тау жоталары мен алқаптарын танып-
білуге жол ашты.
Шығыс Тянь-Шаньның Қазақстанға қарайтын бөлігін алғашқылардың бірі
болып зерттеген А.А.Шепелев Жетісудың тұңғыш картасын жасап, Шығыс
Тянь–Шань жоталарының бар екенін дәлелдеді.
1871 жылы инженер Фишер Іле өзенінің бойында Іле поселкесі мен Құлжа
қаласының аралығында гидрографиялық барлау жұмыстарын жүргізіп, өзен
жағаларының толық топографиялық және гидрографиялық сипаттамасын берді,
судың тереңдігін анықтады, кеме жүзетін арнаны белгілеп, Іле өзенінде
кемемен тасымал жұмысын дамытуға мүмкін екенін дәлелдеді.
1875 жыл мен 1878 жылдың аралығында Орыс географиялық қоғамының толық
мүшесі Г.Д. Романовский мен ол кезде әлі жас геолог И.В.Мушкетов Жетісуда
және Қазақстанның оңтүстік аймағында геологиялық зерттеу жұмыстарымен
айналысты.
1865-79 жылы И.В.Мушкетов пен Г.Д. Романовский Арал маңы, Қаратау,
Солтүстік Тянь-Шань, Оңтүстік Балқаш маңы, Тарбағатайда геологиялық
зерттеулермен айналысты. Жиналған мәліметтер Түркістанның тұңғыш
геологиялық картасына енді. Картада бүкіл Оңтүстік Қазақстан жері
қамтылды. Осымен бірге И.В.Мушкетов Орта Азияның таулы және жазықтық
бөлігінің геологиясы мен физикалық географиясына арналған 2 томдық
Түркістан деген еңбегін жазды. Г.Д.Романовскийдің Орта Азия мен Оңтүстік
Қазақстанда жүргізілген көп жылғы геологиялық зерттеулерінің нәтижелері
Түркістан өлкесінің геологиясына арналған материалдар (1878-1884 жылдар)
атты күрделі еңбегінде жарияланған. Ол И.В.Мушкетовпен бірлесіп,
Түркістанның тұңғыш геологиялық картасын (1884 жыл) жасады.
XIX ғасырдың 90 жылдарында Сібір темір жолын салуға байланысты
Солтүстік Қазақстанға көрнекті геолог К.И.Богдановичтің басшылығымен
бірнеше экспедедиция ұйымдастырылды. Соның нәтижесінде Солтүстік және
ішінара Орталық Қазақстанның геологиялық құрылысының негізгі сипаты
анықталып, бірнеше кен орындары (Екібастұз т.б.) ашылды. Сол сияқты XX
ғасырдың бас кезінде Ақтөбе-Торғай-Ақмола-Семей және Семей-Верный темір
жол желілерін жобалауға байланысты геологиялық, гидрогеологиялық,
орографиялық т.б. мағлұматтар алынды.
1870 жылы А.А.Тилло Торғай және Орал обылыстарында нивелирлеу
жұмыстарын жүргізді. Кейінірек (1874) Орыс география қоғамының тапсыруымен
Арал мен Каспий теңіздері деңгейлерінің айырмасын анықтау жұмыстарымен
айналысты. Экспедиция бұрынғы өлшеулерге қарағанда бұл айырма екі еседей
қөп екендігін анықтады (74м). Арал деңгейінің биіктігін дәл өлшеу оның
ауытқу мөлшерін есептеп шығаруға мүмкіндік берді. Экспедиция нәтижелері
Үстірттің орографиясы туралы ұғымға өзгеріс енгізді. Оның жер беті тегіс
емес, белесті екендігі анықталды. Гипсометриялық картада Асмантай-Мантай
және Сам қөлдері алып жатқан ойыс Өлі Қолтыққа қарай ашық болып келетін
қазан шұңқыры сипатын алды.
1874 жылы Орыс географиялық қоғамы Арал-Каспий бассейніне
Н.Г.Столетов басқарған арнайы экспедиция жасақталды.
Гидрографилық тұрғыдан алғанда Н.Г.Столетов экспедициясы сол
аймақтағы өзендер мен көлдердің жүйелерін және Амудария атырауының
тармақтарын зерттеді. Олардың бәріне судың тереңдігін өлшейтін, ағыстың
жылдамдығын анықтайтын, түбіндегі топырағының қасиеттерін зерттейтін
аспап–құралдар қойылды.
Экспедицияның гидромереорологиялық саладағы жұмысы да айтарлықтай
табысты болды. Аға метеоролог, Ф.Б.Дорандт бір жердің (соның ішінде Қазалы
қаласының, Ново-Александров бекінісінің, Ырғыздың және т.б.) географиялық
бағыттарын айқындады, тал түс кезіндегі күннің көзіне қарап 167 рет уақыт
өлшемін және 19 рет ендікті анықтады.Бұған қоса экспедиция мүшелері 176
рет абсолютті магниттік бақылау жұмыстарын жүргізді, сондай-ақ Қызылқұм
шөлінің климаты бойынша құнды материалдар жинады.
XIX ғасырдың соңғы кезінде Қазақстанның жеке аудандарының
гипсометриясы жайында арнаулы және темір жол желілерін жоспарлауға
байланысты жүргізілген нивелирлеулер нәтижесінде нақтылы деректер алына
бастады.
XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында Орынбор- Ташкент,
Александров–Гай-Әмударияның сағасы, Оңтүстік Сібір, Ақтөбе-Торғай-Семей,
Семей-Верный магистральдары бойынша нивелирлеу жұмыстары атқарылды. Дәл
нивелирлеудің нәтижесінде жиналған мәліметтер жеке аудандардың орографиясы
туралы түсініктерді қайта қарауға мәжбүр етті. Мәселен, Үстірттің жер беті
солтүстігінен оңтүстігіне қарай да үлкен мөлшерде өзгеретіндігі белгілі
болды. Мұндағы темір жол желісі жоспарланған сызықтың бойындағы абсолют
биіктіктердің айырмасы 128,8 м-ге жететіндігі есептелініп шығарылды.
Теңіз деңгейінен төмен жатқан алқап Каспий маңы ойпатын түгелдей
қамтымайтындығы анықталып, оның шегі белгіленді. Сол сияқты Торғай
үстіртінің, Сарыарқаның т.б. аудандардың орографиялық ерекшеліктері
анықталды. Нивелирлеумен қамтылмаған аудандар Тарбағатай мен Жоңғар
Алатауының гипсометриясына байланысты кейбір деректерді А.К Мейстер
жариялады. Санаулы ғана арнаулы геоморфологиялық зерттеу жұмыстарының
ішінде Л.С.Бергтің еңбектері ерекше орын алады.Оның Арал проблемасына
байланысты XX ғасырдың басында жүргізген зеріттеулері Солтүстік Арал маңы
рельефін танып білуде аса маңызды орын алады. Ғалым Арал теңізінің
солтүстік жағалауында жел әрекетінің нәтижесінде төрткүл, ампитеатр,
беткейдегі қуыс, жел ойыс т.с.с. рельеф формалары түзілетіндігін
анықтады. Сонымен бірге жел ойыс рельеф формаларын түзуге де
қатысатындығы белгілі болды (жел үру қазан шұңқыры).
Л.С.Берг қазақ жерінде жиналған деректерін көлемді геморфологиялық
қорытындылар жинауға да пайдаланды.
Орыс шөлдерінің пішіндері деген еңбегінде Орта Азия мен Қазақстан
шөлдері туралы жинаған мәліметтерін қорыта келіп, құмды шөлдерде дюна,
барқан, қырқа құм, төбешікті құм рельеф түрлерін ажыратты. 1913 жылы
жарияланған Сібір мен Түркістанда ландшафтық және морфологиялық
обылыстарға бөлу тәжірибесі деген қөлемді мақаласында Қазақстанның
жазықтық бөлігін 5 геоморфологиялық обылысқа жатқызды.Олар: Батыс Сібір,
Торғай төрткіл өлкесі, Үстірт, Қырғыз (қазақ) қатпарлы өлкесі, Түркістан
ойпаты. Бұл аталғандардың ішінде дербес геоморфологиялық бірлік ретінде
Л.С.Берг тұңғыш бөлген Торғай төрткүл өлкесі, Қырғыз қатпарлы өлкесі және
Түркістан ойпаты ғылыми географиялық әдебиетке түпкілікті енді.
Қазан төңкерілісіне дейінгі дәуірде Қазақстан климатының сипатын
анықтайтын нақтылы деректер жинала бастады. Тұңғыш метеорологиялық
станциялар 1854 жылы Семейде, 1856 жылы Ырғызда орнады. Станциялар саны XX
ғасырдың басында Қоныс аудару басқармасының қызметіне байланысты едәуір
көбейді. Дегенмен олардың жалпы саны төңкеріліс қарсаңында 43-ке ғана
жетті және территория бойынша өте ала-құла орналасты. Меторологиялық
станциялар негізінен егіншілік аудандарда шоғырланды, ал шөлді және биік
таулы аймақтарда бірде бір станция болған жоқ. Дегенмен осы аздаған
метеостанциялардың бақылау нәтижелері сол кездің өзінде-ақ қорытыла
бастады. Б.А.Скалов Батыс Қазақстанды орташа температуралардың және жауын-
шашынның таралуына қарай үш климаттық өңірге бөлді (1907). Оның
климаттық өңірлері кейінірек табиғат зоналарын бөлуге негіз болды.Осымен
қатар, азынаулақ метеорологиялық бақылау мәліметтері орыс шаруалары қоныс
аударып келген әкімшілік аудандарының (обылыстардың, уездердің,
болыстардың) табиғи-тарихи сипаттамаларына енді.
Қарастырылып отырған дәуірде Қазақстан көлдерінің зерттелуі
көбінесе Л.С.Бергтің атымен байланысты. 1898-99 жылдары Л.С.Берг
П.И.Игнатьев және В.Д.Елпатьевскиймен бірге Солтүстік Қазақстанның Батыс
Сібірге жатысты бөлігіндегі Қызылқақ, Теке Сілетітеңіз көлдерін
зеріттеуге қатынасты. Осы алғашқы зерттеулер нәтижесінде жариялаған
тұңғыш географиялық сипаттамасында (1901) Л.С.Берг комплекстік-генетикалық
лимонологияны негіздеуші ғана емес, болашақ географ-ландшафттанушы
ретінде де бірден қөзге түсті. Ол өзінің географиялық сипаттамасында
көлдерді жан-жағынан қоршаған географиялық ландшафтан туындайтын айрықша
табиғат кешені ретінде қарастырады. Көлдердің өзендегі және су жинайтын
алабындағы процестер бір-бірімен тығыз қарым-қатынаста дамитындығын
көрсетті. Л.С.Бергтің анықтағанындай Сілетітеңіз, Қызылқақ және Теке
көлдері деңгейінің айтарлықтай көтерілу факты сол кезге дейін география
ғылымында орын алып келген Азияның ішкі бөлігінің климаты тарихи кезенде
бір беткей құрғап бара жатыр деген теорияға қарама–қайшы келді. Бірақ бұл
теорияның терістігін дәлелдеу үшін шағын аудандағы қысқа мерзімді
бақылаулар жеткіліксіз еді. Сондықтан ғалым Қазақстан мен Орта Азияның
басқа аудандарында зерттеу жұмыстарын жалғастыруды жөн көрді.
Л.С. Берг 1899, 1900-02 жылдары Арал теңізінде 1903 жылы
Балқаш көлінде экпедицияға шықты. Арал мен Балқаштағы бақылаулары оның
Солтүстік Қазақстан көлдерін зерттеу нәтижесінде жасаған қорытындыларын
тереңдете түсуіне, сөйтіп Орта Азия мен Қазақстан климатының ылғалдану
және көл деңгейінің мерзімдік ауытқуы туралы жаңа теорияны тұжырымдауына
алып барады. Соның арқасында ғылымда XΙX ғасырда туып, кеңінен тараған
Азияның климаты бір беткей құрғап бара жатыр деген теория түгелдей
теріске шығарылды. Көл деңгейінің ауытқуы климаттың ылғалдануының
мерзімдік өзгерісімен байланысты екендігі анықталды.
Л.С.Бергтің Арал теңізі туралы бұрынғы түсініктерді түбірімен
өзгертті. Осыған дейін ғылымда орын алып келген бүкіл Тұран ойпатын жауып,
шығыста Балқашқа дейін созылып жатқан біртұтас Арал–Каспий алқабы туралы
ұғымның қате екендігін дәлелдеді.Тарихи кезінде Арал теңізінің Каспиймен
де, Балқашпен де байланысып жатпағандығы анықталды. Аралда сейш құбылысы
ашылды, қойнаулық жағынан аралдық деп аталатын типі тағайындалды. Оның
теңіз жағасындағы жер бедері, гидрологиясы, органикалық дүниесі жайлы
зерттеулердің қорытындысы Арал теңізі (1908) атты еңбегінде көрініс
тапты, ол бірінші болып бұл өңірдің табиғат жағдайлары туралы мол
материал жинақтап, Қазақстанның жеке бөліктерінің табиғаттағы
айырмашылықтарын көрсетіп берді. Компоненттер арасындағы байланысты
талдап, нақты деректер негізінде Қазақстан территориясын ландшафтылық
аймаққа және облыстарға бөлді.
А.Н.Краснов өзінің ат басын тірейтін жері – Хантәңіріне барар
сапарында жол-жөнекей Іле Алатауының бөктерлерін, Шарын мен Текес
өзендерін шолып, Қоюлы асуы арқылы Сарыжаздың тармағы Лирташ өзеніне
өткен, одан шығып Бедел асуы арқылы Тянь-Шаньның Қытай жағына шыққан.
Саяхатшы Қоюлы өзенінің жоғарғы сағасынан жаңа мұздық ашты. Кейінірек
Жетісу губернаторының құрметіне Фриде мұздығы деп аталды. Лирташ маңында
жеті мұзық бар екені анықталды. Олардың ең ірісі Дала өлкесі генерал-
губернаторының құрметіне Колпаковский мұздығы деп аталады.
1888 және 1889 жылдары геодезист Ю.А.Шмидт қазақтың ұсақ шоқыларының
оңтүстік-батыс шеті мен Шу өзенінің алабында болып, Созақ қыстағына
келген. Ол жазба есебінде өзі болған жерлердің өте-мөте құнды сипаттамасын
және Шу өзенінің картасын қоса берген (масштабы 15 шақырымға–бір дюйм).
Бұған қоса оның есебінде Сумалкөл көлінің, Сарысу өзенінің және Бетпақдала
шөлінің сипаттамасы бар.
Ю.А.Шмидт астрономиялық және гипсометриялық өлшемдер жүргізу жөнінен
де аса зор іс тындырды. 1884 және 1893 жылдар аралығындағы кезеңде ол
Батыс Сібір мен Дала өлкесінің аудандарында 155 астрономиялық, 235
гипсометриялық пункт және 7 магнитті бағыт белгіледі. Айқындалған
пункттер 1893 жылы Жазбаларда басылып шықты.
1886-1887 жылдары ағылшын биологы В.Батесон суы тұзды көлдердің
жануарлар дүниесі жайында мағлұматтар жинау мақсатымен Ырғыз, Торғай
өзендерінің алқаптарында, Шалқар көлінде, Арал теңізінің солтүстік және
солтүстік-батыс жағалауларында, Телікөлде, Шу өзенінің қапталында және
Балқаш көлінде болған.
Төңкеріліске дейінгі дәуірде Оңтүстік және Оңтүстік Шығыс Қазақстан
тауларын мұз басу жағдайы ғалымдардың назарын өзіне тартты. Тянь–Шаньда
және бүкіл Орта Азия тауларында мұздықтардың таралуы туралы тұңғыш рет
П.П.Семенов ғылыми тұжырымға келген болатын.
П.П.Семенов (1827-1914) Тянь–Шань мен Қазақстан территориясын
зерттеуге 1856-1857 жылдары кірісті. 1856 жылдың мамырында экспедицияға
шыққан ол маусымда Барнаул қаласында жұмысын бастап, одан Алтайдың батыс
аймақтарында болып, Семей қаласы арқылы Верный қаласына аттанды. Ол осы
жылдары Орталық Тянь-Шаньға, тіпті Хан–Тәңірін анықтап, география ғылымына
Іле Алатауы, Жоңғар Алатауы, Іле жазығы деген атауларды еңгізді. Сырдария
өзенінің бастауын анықтап, Шу өзенінің Ыстықкөлден басталмайтынын
дәлелдеді.
1857 жылы П.П.Семенов Теріскей Алатау жотасын кесіп өтіп, Тянь–Шань
сыртындағы биік адырларға шықты. Сөйтіп оған Сырдарияның негізгі
тармағы–Нарын өзенінің жоғарғы сағасын тауып ашудың сәті түсті. Содан соң
саяхатшы Тянь–Шанды неғұрлым күрделі әрі қиын екінші бір маршрут бойынша-
Қарқара мен Көкжар өзендерінің алқаптарын бойлай отырып қиып өтті де,
Хан–Тәңірі тау тізбегін көрді. Сарыжаз өзенінің бастауында болып,
П.П.Семенов Хан-Тәңірінің солтүстік беткейіндегі мұзарттарды тауып ашты.
Қайта оралған сапарында ол Іле және Жоңғар Алатауын Іле алқабындағы Қату
деген жерді және Алакөл көлін зерттеді.
Тянь–Шаньда қар сызығының басқа таулардағыдай емес, соншалық биік
екенін П.П.Семенов география ғылымында тұңғыш рет ең соңғы зерттеулер
тұжырымына кейбір дәлме–дәлдіктер еңгізді: қазір ішкі Тянь–Шаньда қар
сызығының биіктігі 4200–5500 метрге жетеді де, Орталық Тянь–Шаньда
3800–4100 метрден аспайды.
П.П.Семенов тың Алатау шоқыларын Жоңғар және Іле Алатауы деп бөліп,
олардың ара–жігін дәлме дәл анықтауы ғалымның асқан кемеңгерлігін
көрсетеді. Ол Іле Алатауының Тянь–Шаньның басқа жоталарымен байланысты
екеніне тұңғыш рет назар аударып, Іле Алатауы өзінің шығысқа және батысқа
созылып жатқан шалғайдағы сілемдерімен қоса Тянь–Шаньның нағыз тізбегін
түзетінін атап көрсетті.
Ол неміс ғалымы А.Гумболльдтің Бұл таулар жанартаулардың әсерінен
пайда болған деген ғылыми-жорамалын жоққа шығарып, оның түзілуін ғылыми
шындықпен суреттеп жазды. П.П.Семенов Іле Алатауының солтүстік беткейін
мысалға келтіре отырып, Тянь– Шаньның климаты мен өсімдігіне биіктік
белдеу тән екенін анықтады.
Іле Алатауының бітімі мен геологиясына шолуын қорытындылап келіп,
П.П.Семенов жер бедеріне қарай бүкіл тауды үш құрамды бөлікке жіктеді:
1.Солтүстік тау тізбегі мен оның бөліктері; 2.Жондар мен қырқалардың
ара–арасындағы ұзын–ұзын алқаптар; 3.Оңтүстік тау тізбектері.Ол осы үш
бөліктің әрқайсысының жаратылысына жеке–жеке сипаттама берді.
П.П.Семенов Жоңғар Алатауында болып, Лепсі, Ақсу, Басқан, Қаратал,
Бүйен, Көксу және басқа өзендерді сипаттап жазды. Ол Қапал мен Арасан
маңында Жоңғар Алатауына шықты, Қату тауына, Алакөлге сапар шекті. Әрқашан
сәл–пәл мұнартып көкшіл тартып тұратын Қату жотасынан ол мүсәтір мен
күкірт тауып, өте мол тас көмір қабаттарының жер астында жанып жататынын
мәлімдеді. П.П.Семенов Тянь-Шань тауын
зерттеудегі жүргізген үлкен еңбегі үшін Семенов–Тянь-Шаньский деген атаққа
ие болды.
1884 жылы Орыс Географиялық қоғамының Батыс Сібір бөлімі Балқаш
көліне экспедиция жасақтады. Экспедиция басшысы А.М.Никольский жасаған
бағдарламада Балқаш көлінің және оның төңірегіндегі құлазыған қуаң дала
мен шөлдерді географиялық тұрғыдан сипаттау, жалпы алғанда сол жерлердің
табиғатын, соның ішінде омыртқалы жануарлар дүниесін арнайы зерттеу,
жергілікті балық аулау мүмкіндіктерін қарастырып байқау көзделді.
Экспедиция жұмысының нәтижесінде географиялық және биологиялық көптеген
материалдар жиналды. А.М.Никольский зерттеу жұмыстарының қорытындыларында
көл жиектерінің ерекшеліктерін сипаттай келіп, аласарақ жатқан оңтүстік
жағынан гөрі солтүстігінің биіктеу екенін, климаттың өзгешеліктерін,
континентальды болып келетінін атап көрсетті. Ол Іле поселкесінен бастап
атырауға дейінгі Іле өзенінің төменгі ағысын, осы өңірдің өсімдіктері мен
жануарлар дүниесі (сүтқоректілердің 39 түрін, құстардың 226 түрін, жылан –
кесірткелердің 21 түрін, амфибияның 3 түрін) егжей–тегжейлі суреттеп
жазды.
А.М.Никольский Балқаш көлінде, Арал теңізінде және Алакөлде
кездесетін балықтарды салыстырып зерттеу нәтижесінде Балқаш көлі Арал
теңізімен ешуақытта жалғасып, қасылған емес деген қорытындыға келеді.
Сонымен бірге ол Балқаш көлі мен Алакөлдің бір су көзі екендігі туралы
П.П.Семенов пен Ш.Ш.Уалихановтың пікірлерін дәлелдеді. Балқаш көлінде, Шу
және Сарысу өзендерінде тіршілік ететін балықтарды салыстыра зерттеген
саяхатшы Балқаш көлі бассейнінің суайрығы, бұрын И.В.Мушкетов атап
көрсеткендей, Қаратау жотасы бойымен емес, Шу–Іле тауларын бойлай өтеді
деген байламға тоқтады.
А.М.Никольский сондай–ақ Балқаш пен Алакөлде су деңгейінің төмендеп
кеткеніне көңіл аударды. Он жылдан аса уақыт жүргізілген бақылаулар
зерттеушіге Балқаш–Алакөл бассейні төңірегінде барған сайын жауын–шашын
азайып, құрғақшылық белең алып келе жатқанын айқындауға мүмкіндік берді.
1886 жылдың көктемінде А.Н.Краснов Верный қаласына келіп,
П.П.Семеновтың нұсқауы бойынша Іле өзенінің төменгі сағасы мен Шу–Іле
тауларынан бастап өзінің географиялық–ботаникалық зерттеу жұмыстарына
кірісті. Ол Іле өзенінің бойымен Іле поселкесінен бастап Күрті өзенінің
жоғарғы сағасына дейін түсті де, осы өзенді бойлай отырып, Шу–Іле су
айрығына жетті, содан соң Балқаш көлінің Оңтүстік–батыс өңіріне өтіп, одан
Алакөлге асты да, Тауқұм, Хантау, Қандықтау сілемдері арқылы Верный
қаласына қайтып оралды.
Ботаникалық тұрғыдан алғанда өте–мөте қызғылықты Алакөл төңірегі
А.Н.Красновқа географиялық–ботаникалық зерттеулер үшін өте мол материал
берді. Ол айтарлақтай мол коллекция жинады. Энтомологиялық жануарлар
дүниесі де алуан түрлі болып шықты. Аңдардан Балқаш көлі маңында үйір–үйір
құландар, Қамау төңірегінде-қарақұйрықтар, Іленің төменгі сағасындағы
жолбарыстар мекендейтіні анықталды
Ш.Ш.Уалиханов (1835-1865) Шоқанның туған өлкесін зерттеп білуге
деген құмарлығы кадет корпусының қабырғасында пайда болған.
Ол өзінің жүріп өткен жерлердің зерттелу деңгейіне және олардың
танып-білуге қолайлылығына қарай Шоқан өз саяхаттарын екі кезеңге бөледі:
бірінші кезең–Жоңғарды аралап, Жетісу, Іле өлкесі арқылы Ыстықкөлге
барған жолды қамтиды. Бұл жерлердің физикалық-географиялық сипаты орыс
саяхатшыларының зерттеулері бойынша жақсы белгілі деп есептеген
Ш.Уалиханов өз еңбектерін олар елемей немесе аңғармай кеткен деректермен
толықтырды.
Менің саяхатымның екінші кезеңі – Сырдария өзенінің негізгі саласы
болып табылатын Нарын өзенінің жоғары сағасынан басталады. Бұл ара осы
меридианда П.П.Семенов сапарының ең шырқау шегі. Одан әрі менің алдымда
әлі зерттелмеген, адам аяғы баспаған мүлде меңіреу terra incoginita өңірі
жатты, - деп жазды Шоқан. Уалиханов саяхатының бұл кезеңі өте-мөте жемісті
әрі географиялық жаңалықтарға толы.
Ш.Ш.Уалиханов өзі зерттеген аймақтардың географиялық шекараларын
неғұрлым дәлірек белгілеуге ұмтылған талабын ерекше атап өткен жөн.
Мәселен, ол Іле өзенінің шекараларын Іле мен Күнгей Алатауының қар басқан
жоталары арасында ұзыннан-ұзақ созылып жатқан алқап ретінде анықтап,
алқаптың батысқа қарай кеңейе түсетінің атап көрсетті. Шығыс
Түркістанның шекараларын белгілегенде Шоқан былай деп жазды: Шығыс
Түркістанды үш жағынан таулар қоршап тұр: Солтүстігінде Тянь-Шань,
батысында Болор, ал оңтүстігінде – Кунь – Лунь.
Географиялық әдебиетте Ш.Уалиханов тұңғыш рет Тянь-Шань Сыртын ашты
және оның климат ерекшеліктері мен жаратылысын негізінен дұрыс сипаттады.
Оның ойынша, Тянь-Шань Сыртқы Зәуке асуынан Теректі Дауанға дейінгі
кеңістікті алып жатыр және ол биік баулы әрі құзды-шыңды атырап оның
климаты өте қатаң болып келеді.
Ш.Ш.Уалиханов өз еңбектерінде Жоңғар Алатауының, Солтүстік және
Ішкі Тянь-Шаньның өзен торлары жөнінде аса маңызды мағлұматтарды
мәлімдейді. Ыстықкөлге сапар күнделігінде ол Қазақстан өзендері–Аягөз,
Лепсі, Іле, Шелек, Шарын және т.б. жөнінде көптеген қызғылықты деректер
келтіреді. Өзендерді жалпы сипаттаумен қатар Шоқан олардың геологиялық
құрылымын, алқаптарының жаратылысын, ағу бағытын анықтап, климат және
өсімдіктер мен жануарлар дүниесін сипаттап жазды.
Іле өзенінің орта ағысындағы жағалары көбіне құмайтты адырлы-дөңесті
болып келеді де, оларда бірен-саран дала өсімдіктері ғана өседі,- деп
жазды Шоқан.
Ш.Ш.Уалиханов тұңғыш рет Тянь-Шаньның сүтқоректі жануарлары мен
құстарын зерттеді және олардың таралу заңдылығын анықтап алғаш рет
аудандастырды. Ғалымның деректері бойынша, Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шаньның
биік белдеулерінде оңтүстік Сібір мен қырғыз даласының таулы аймақтарына
тән сүтқоректілер таралған. Шоқан бұл пікірін Жоңғар Алатауы мен Тянь-
Шаньның тауларында да бұғы, тауешкі, арқар, қарақоңыр және қызғылт түлкі,
ақтөс сусар және т.б. кездесетінін айтып дәлелдейді.
Жоңғардың қырғыз жеріндегілерге тән кейбір жануарлардың, мысалы,
киіктер мен құландардың жоқтығын Шоқан ондағы жануарлардың қырғыз
өңіріндегіден айырмашылық ерекшелігі деп есептейді. Құландар мен
киіктердің таралу аймағы ретінде ғалым Балқаш көлі мен таулы алқаптың
арасындағы шексіз-шетсіз құмдарды айтады.
Петербургта болған кезінде (1858-1861) Шоқан бірқатар карталарды
қайта қарап, оларға дәлме-дәл толықтырулар енгізді және сонымен қатар Бас
штабтың тапсыруы бойынша бүкіл орта Азия мен Шығыс Түркістанның картасын
құрастырумен шұғылданды. Сол картаны жасау үстінде ғалым толып жатқан
тарихи документтерді, бұрын шыққан карталарды Орта Азия мен Шығыс
Түркістан жөніндегі сан алуан көне әрі жаңа деректерді пайдаланды.
XIX ғасырдың ортасындағы қазақ даласының картасы айрықша көңіл
аударарлық. Парақтың сол жақ бұрышындағы жазуға қарағанда картаны Шоқан
1856 жылғы 9 қаңтарда, яғни небары 20 жасында сызған.
Картаның практикалық зор маңызы бар, өйткені оны Қазақстанның осы күнгі
картасымен салыстыра отырып, кейбір географиялық обьектілердің ол кезде
қандай роль атқарғаның түсінуге болады.
Бәрінен бұрын бұл картаның Ш.Уалиханов жасаған басқа да құралдардан
аса маңызды бір артықшылығын атап өткен орынды. Ол картада масштаб
көрсеткішінің біршама сақтаулы. Сондықтан ол практикада қолдану үшін өте
құнды құрал болып табылады.
Кеңістікті бұрмалап көрсеткен сол кездегі схемаларға тән
кемшіліктен. Ш.Ш.Уалиханов осы картасы да құралақан емес. Мысалы, Қалба
тауының орналасу қалпын солтүстік-шығыстан оңтүстік-батыс бағытта
белгілеп, Шоқан қатеге бой ұрған. Шындығында тау солтүстік-батыстан
оңтүстік –батысқа қарай созылып жатыр.
Арал теңізінің, Балқаш, Ыстықкөл және Алакөл көлдерінің жалпы
сұлбасы дұрыс көрсетілгенімен, осы су көздерінің бітімі бұрмаланған.
Уалихановтың картасында орталық және оңтүстік бөліктердегі көптеген
көлдердің аумағы біршама үлкейтіліп салынған. Өйткені саяхатшы өз
сапарлары кезінде негізінен көзбен шамалап алған мөлшерлерге сүйенген.
Мәселен, Қашқарияға барған сапарында геодезиялық немесе астрономиялық
құралдармен пайдалануға мүлде мүмкіндік болмаған. Ал солай бола тұрса да,
жанағында айтылғандай қиын-қиыстыру жағдайларда Шоқан көзбен шамалаған
жерлерін суреттеп, сипаттауда және оларды картаға түсіруде асқан шеберлік
танытқан.
Ш.Ш.Уалиханов жинастырып, ғылыми мекемелерге тапсырған зоологиялық,
геологиялық, нумизматикалық (ескі ақша, медальдарды зерттеу) және басқа
коллекцияларды іздестіріп табу ісі әзірше ойдағыдай нәтиже бермей отыр.
Ал көптеген ғалымдар ондай материялдардың бар екенін дәлелдейді. Мысалы,
И.В. Мушкетов былай деп жазғанды: Ш.Ш.Уалиханов Орталық Тянь-Шань арқылы
саяхат жасаған кезінде жолшыбай ұшырасқан тау-кен жыныстарының
коллекциясын жасаған. Сондай-ақ Жаркент маңындағы Міржай тауларынан және
Қарақас өзенінің бойынан нефрит түйірлерін, Болор яшмасын, мраморын,
хрусталіне, Керия өзенінің құм арасындағы алтын түйіршіктерін жинаған.
Өкінішке орай, сол бір сирек кездесетін коллекциялар қолға түспей, жоғалып
кеткен.
Жоғарыда атап көрсетілгенідей, Шоқан орнитологиялық және
энтомологиялық колекцияларының өзі жоқта Германияға (Дрезден) жібергені
жайында жазған.
Ш.Уалиханов жинастырған көне ақшалар мен медальдар туралы
В.В.Вельяминов-Зернов мақала жариялаған-ды.
Ш.Ш.Уалихановтың географиялық мұрасы осынау бір ғажайып
қазақ ұлының ғылымға жан–тәнімен берілген саяхатшы әрі ғалым екенін
дәлелдейді. Шоқан сапары кезінде қиын–қыстау жағдайларда асқан батылдық
пен ержүректік танытты. Өзінің жан-жақты асқан дарындылығы, тапқырлығы,
еңбекқорлығы арқасында ол өз дәуірінің өте білгір де парасатты саяхатшы –
географ дәрежесіне көтерілді. Шоқан ат ізін салған аймақтардың
географиялық сипаты құбылыстарды ауқымды қамтумен ерекшеленеді. Зерттеген
жерлерін дәлме–дәл әрі толық баяндау, Орта Азия халықтарының
тұрмыс–салтын, әдеп–ғұрыпымен бүге–шүгесіне дейін суреттеу жөнінен Шоқан
Уалихановтың бірегей туындыларының шоқтығы өзінің көптеген
замандастарының еңбектерінен әлдеқайда биік тұр. Әсіресе Орта Азия мен
Қазақстан халықтарының этнографиясын, материялдық және рухани мәдениетін
танып-білуде Шоқанның сіңірген еңбегі орасан зор. Сондықтан да бір кезде
мешеу қалған халықтың жарқырап туған жұлдызы болған ол өз заманының аса
көрнекті ғалымдары арасында тарихи ұсынған лайықты орында тұр.
Н.А.Северцов (1827-1885) өзінің ғылыми өмірінің көбін Орта
Азия мен Қазақстанды зерттеуге бағыштады. Ғалым 57 жасының 23 жылын осы
өлкелерде саяхатта өткізді. Ол мұнда жеті экспедиция ұйымдастырды, олардың
төртеуі қазіргі Қазақстанның оңтүстік және батыс обылыстарының
территориясын қамтиды. Н.А.Северцов өз зерттеулерінің негізінде Тянь-Шань
тау жүйелерінің, Арал төңірегіндегі Қызылқұмның, төменгі Сырдарияның және
басқа аудандардың тұңғыш рет толық географиялық және геологиялық
карталарды жасап олардың табиғат жағдайларын ғылыми тұрғыдан баяндап
берді. Н.А. Северцовтың өз мәлімдеуі бойынша, осы саяхатшы-географ болуға
алғаш рет бел байлап, Орта Азия мен Қазақстанды зерттеуге бағыт сілтеген
XIX ғасырдың бірінші жартысында жасаған белгілі зерттеуші Г.С.Карелин еді.
Н.А.Северцовтың экспедициясын (1857-1859) жасақтаған Ресей Ғылым
академиясы оған осы өлкеде зоологиялық және геологиялық зерттеулер
жүргізуді тапсырды.
Өз жұмысын Орынбор қаласында бастаған Н.А.Северцов онан кейін
Мұғалжардың, Үстірт қыратын, Арал теңізінің солтүстік жағалауын байқап
қарады, Сырдария өзенімен сапарға шығып Перовск (қазіргі Қызылорда қаласы)
портына дейін жетті. Ол Солтүстік Қызылқұмды аралаған сапарынан кейін
экспедиция жұмысын тәмамдады. Н.А.Северцов пен оның жол серігі ботаник
И.Г.Борщов осы аудандардың жаратылысы, геологиясы, климаты және зоологисы
жөнінен сол уақытқа дейін беймәлім болып келген толып жатқан жаңа ғылыми
деректер жинады.
Қоқан хандығының Ресейге өшпенділігінің өршіп, шиеленісе түсуіне
байланысты Н.А.Северцов экспедицияның өте қиын жағдайда жұмыс істеуіне
тура келді. Сырдария өзенімен сапар шегіп жүрген Н.А.Северцовты
қоқандықтар тұтқынға алып, ол дұшпандардың қолында бір айға жуық отырып
шықты.
Үш жыл бойғы (1860-1862) экспедициялық жұмыс кезінде ғалым
құстардың және сүтпен қоректенушілердің мол коллекциясын жинаған. Бұған
қоса ол Орал балықтарының 1000-ға жуық данасын әкелген. Ол Гурьев
қаласында Г.С Карелиннің бай колллекциясын қолға түсіріп, оны Ғылым
Академиясынат тапсырған.
1864 жылы Н.А Северцов Тянь-Шань экспедициясына аттанады. Ол Тянь-
Шаньның батыс және солтүстік сілемдерін зерттейді. Солтүстік Тянь-Шаньның
көз тартарлық ғажайып көрінісіне қайран қалып сүйсінген Н.А Северцов Іле
және Қырғыз Алатауын тамашалап, коллекция жинау ісін онан әрі
жалғастырады, сондай-ақ геологиялық бақылауларын анықтайды. Ол өз сапарын
Верный қаласынан бастап, Шымкент, Әулиеата (Жамбыл) қалаларының
төңіректерін, Мерке селосын зерттейді, Талас өзеннінің бассейініне бақылау
жүргізеді. Бұл араларда ол өзендердің геологиялық жаратылысын, табиғи
ерекшеліктерін, өсімдіктер мен жануарлар дүниесін зерттеді. Сонымен қатар
ол Қаратау тауларына да сапар шекті.
Н.А Северцов Жем өзенінің бойынан бірнеше жерден мұнай көздерін
тапты. Бұл жаңалық оны қызықтырды. Ол мұнай шыққан жерлерді мұқият
зерттеп, Жем өзенінің ең жоғарғы сағасына дейін барды. Ғалым Мұнайлы,
Қарашұңғыл және Қондыарал мұнай көздерінің ең тәуір кен орындары деп
есептеді.
Мұнайдың пайда болу мәселесінде Н.А.Северцов жаңсақ қорытындыға
келіп, оны вулкандық құбылыстардың нәтижесі деп түсінді. Ол Арал мен
Каспий бассейіндерінің бөлінуі де тектоникалық жолмен емес, вулкандық
құбылыстың салдарынан болған деп санады.
Н.А Северцов сонымен қатар Үстірт Қыратының Мұғалжар арқылы
Орал тауларымен геологиялық байланысына да ден қойды. Бұл мәселе жөнінде
өз пікірін ол Үстірт, Орал тауларының сілеміне жата ма? деген белгілі
мақаласында баяндайды. Сөйтіп өзі қойған сауалына Н.А.Северцов Үстірт
Орал тауларының сілемі екенін мақұлдап жауап береді. Бір кезде А.Гумбольдт
та осындай пікірде болған-ды. Амал нешік, бұл мәселеде Н.А Северцов
А.Гумбольдтың қатесін қайталады.
Арал-Каспий ойпатына жүргізген геологиялық бақылаулары
Н.А.Северцовқа бұл өңірде пермь, юра дәуірлерінде, бор, үштік және үштік
дәуірден кейінгі уақытта пайда болған жыныстардың бар екенін анықтауға
мүмкіндік береді.
Қошқарата маңында ғалымның назары таскөмір (лигнит) шыққан жерге
ауды да, мұның өзі бұл жерді онан әрі терең зерттеуге себепкер болды.
Осы экспедицияның тұсында Н.А.Северцов Қапалда, Балқаш төңірегіндегі
құмдарда, Лепсі мен Аягөз өзендерінің алқаптарында, Арқаты құмдарында
болды. Сөйтіп Семей мен Омбы қалалары арқылы Петербургке қайтып оралды.
Жетісу экспедициясын орнитологиялық (құстарды зерттеу) бақылау
ерекше орын алды. Саяхатшының экспедиция оралған бойда Түркістан
құстарының жаңа түлері атты жаңа еңбегін жазуы жоғарыдағы пікірдің айғағы
болса керек.
Н.А.Северцов экмпедиция кезінде жинақтаған ұлан-асыр мол материялы
толық қорытылмай, жарияланбай қалды. Даладағы жұмыс уақытында ғалымның
оларды өндеуге қолы тимеді, ал сапар шегуден қолы босағанда жасының
ұлғаюына әрі денсаулығына байланысты мұршасы келмеді. Атақты саяхатшы
дүние салғаннан кейін оның материялдарының бірсыпырасын өзінің ізбасары
әрі досы Профессор М.А.Мензбри өңдеді. Н.А.Северцовтың қалған ғылыми мұра
Ресей Ғылым академиясына тапсырылды.
Сырдария экспедициясын жүргізген жұмыстардың нәтижесінде
Орынбордан Қазалыға дейінгі және Арал теңізінің оңтүмтік-шығыс жағалауын
бойлай жүретін жолдың бәрі түгелдей картаға түсірілді. Бұл жолдың көп
бөлігін оған дейін белгісіз болатын-ды. Н.А.Севверцов Ғылым академиясына
үш географиялық карта табыс етті. Олар: экспедиция маршрутының деректері
келтіріліп, тұңғыш рет Жаңадария өзені белгіленген Орынбор төңірегінің
картасы: қапталдас жатқан құм жоталар мен сортаң көлдер бейнеленген Арал
теңізінің шығыс жағалауының картасы; 1847 жылмен салыстырғанда теңіз
деңгейінің өзгеруін көрсететін карта.
Н.А.Северцовтың жолсерігі ботаник И.Г.Борщовтың Арал-Каспий
ойпатының табиғатына арналған еңбегі өте қызғылықты.И.Г.Борщов аталмыш
аймақты физикалық-географиялық жағынан толық сипаттайды, геологиясы мен
жаратылысын суреттейді. Ол Мұғалжардың пайда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz