Мердігерлік шарты жайында
Кіріспе 3
1 Шартттар және мердігерлік шарттың арақатынасы 6
1.1 Шарт туралы ұғым 6
1.2 Мердігерлік шарты туралы жалпы ережелер 13
1.3 Мердігерлік шартының элементтері 21
2 Мердігерлік шарттың жекелеген түрлері 32
2.1 Тұрмыстық мердігерлік 32
2.2 Құрылыс мердігерлігі 38
2.3 Жобалау және іздестіру жұмыстарында мердігерлік шарт 45
2.4 Ғылыми.зерттеу, тәжірибе.конструкторлық және технологиялық жұмыстардың мердігерлік шарты 49
Қорытынды 54
Қолданылған қайнар көздер тізімі 59
Abstraсt 63
1 Шартттар және мердігерлік шарттың арақатынасы 6
1.1 Шарт туралы ұғым 6
1.2 Мердігерлік шарты туралы жалпы ережелер 13
1.3 Мердігерлік шартының элементтері 21
2 Мердігерлік шарттың жекелеген түрлері 32
2.1 Тұрмыстық мердігерлік 32
2.2 Құрылыс мердігерлігі 38
2.3 Жобалау және іздестіру жұмыстарында мердігерлік шарт 45
2.4 Ғылыми.зерттеу, тәжірибе.конструкторлық және технологиялық жұмыстардың мердігерлік шарты 49
Қорытынды 54
Қолданылған қайнар көздер тізімі 59
Abstraсt 63
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алумен, сондай-ақ 1995 жылға Конституцияны қабылдауымен құқықтық реформаларды жүргізуге бет алды. Өйткені бүгінгі күнге дейін көптеген нормативтік актілер қабылданды.
Нарықтық эканомикалық қатынасқа көшумен азаматтық құқықтың рөлі артқанын байқауға болады.
Өткен он жылдықта ең елеулі оқиғаларының бірі жаңа Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексін қабылдау және күшіне енуі болып табылады.
Жаңа Азаматтық кодекс басқа елдердің ұқсас заңдарына қарағанда қазіргі кезеннің талаптарына сәйкес жасалды, сондықтанда оның нормалары бүгінгі күннің талаптарына жауап береді, соңғы кездерде пайда болған экономикалық және өзге де проблемаларды шешудің тәжірибесін ескереді.
Соңғы жылдары жаңа Азаматтық кодекстің қабылдануына қарамай, азаматтық құқық ғылымында қандайда бір сапалы өзгерістер байқалады, атап айтқанда бірқатар оқулықтар мен оқу құралдары шықты, заңи журналдарда көптеген мақалалар жарияланды, бірақ олардың мәні мен мазмұны жекелеген заңдарды және сот практикасын түсіндірумен шектеледі. Жаңа Азаматтық кодекс күшіне енгеннен кейін, әрине мұндай әдебиеттер жаңа заңның ережелерін дұрыс түсіну және дұрыс қолдануды қамтамасыз ету үшін қажет еді. Бірақ ол кезең өттіп кетті, Азаматтық кодекс белсенді түрде жұмыс істейді, сот практикасында оны тиімді қолдану қамтамасыз етілді. Көптеген өзгеріске ұшыраған азаматтық құқықтық институттардың мазмұнын терең түсіну кезеңі туды. Құқықтық қолдану практикасында түсіндірмеге қарап шешімі жоқ проблемалар күнделікті жиі кездеседі, бұл үшін тиісті институттардың даму тарихына, олардың басқада азаматтық құқықтық санаттар ішіндегі орны, өзге құқықтық жүйелерді оларды қолдану тәжірибесіне қатысы бар күрделі теориялық таным қажет. Басқаша айтқанда, бүгінгі күні тек азаматтық заңнамаға түсініктеме ғана емес, сонымен қатар күрделі ғылыми анализ керек.
Біздің тандаған жұмысымыздың тақырыбы мүліктік айналымды құқықтық реттеудегі шарттың маңызды орын алуына негізделген, шартты барлық азаматтық құқықтық мәмілелердің жиынтығы түрінді көрініп, азаматтармен де, ұйымдармен де жасалады. Көпке мәлім екі немесе көп жақты мәміле шарт болып табылады. Осыған сәйкес ғылыми зерттеудің пәні ретінде мәміленің түсінігі, түрлері, нысаны, оның жарамсыздығының негізі мен салдары, шартты жасау, өзгерту және тоқтату туралы заң ережелері болады.
Бірақ бұл шарттың бір жағы (мәміле ретіндегі шарт) ғана. Шарттың екінші жағын шарттан туындайтын міндеттемелер (құқықтық қатынас ретіндегі шарт) құрайды. Осыған сәкес біз міндеттеменің пайда болуы, өзгеруі, тоқтауы, міндеттеме бойынша құқықтар мен міндеттемелердің аусуы сияқты мәселелерді қарастырдық.
Жұмыста қарастырылған проблемалар қазіргі кездің өзінде-ақ ғалымдар арасында пікір талас тудырады (М.И. Брагинский, В.В. Витрянский, А.Л. Маковский, Г.Е. Авилов, С.С. Алексеев, Г.Д. Голубов, В.А. Дозорцев, Ю.Х. Калмыков, О.М. Козырь, Е.А. Суханов, С.А. Хохлов, Қ.Сүлейменов, Ю.Басин және тағыда басқа).
Шарт – ең көне құқықтық құрылымдардың бірі. Одан бұрын қалыптақан міндеттемелік құқық тарихында әрекеттер ғана болды.
Адамдардың арасындағы қарым қатынастың әртүрлі нысандарының дамуы тараптардың келісілген еркі негізінде заңшығарушы ұсынған немесе құқықтық моделді өздерінің жасауына қажеттілік туындады. Мұндай модел ретінде шарттар болды.
Көп жылдар бойын әрекеттер мен шартар міндеттеменің пайда болуының жалғыз негізі ретінде мемлекетпен танылды.
Біздің мемлекетте бүгінгі күнге дейін қатысушылары ретінде мемлекет, кооперативтер, қоғамдық ұйымдар болған шарттырадың басым көпшілігі жоспарлы актілерді орындау үшін жасалды. Мұндай шарттарды контрагенттердің еркі мемлекеттік органдардан туындайтын тапсырмалардың тікелей немесе қосымша әсерінен туындады. Осы арқылы шарт өзінің бастапқы құрастырушы белгісін жоғалтты.
Нарықтық эканомикалық қатынасқа көшумен азаматтық құқықтың рөлі артқанын байқауға болады.
Өткен он жылдықта ең елеулі оқиғаларының бірі жаңа Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексін қабылдау және күшіне енуі болып табылады.
Жаңа Азаматтық кодекс басқа елдердің ұқсас заңдарына қарағанда қазіргі кезеннің талаптарына сәйкес жасалды, сондықтанда оның нормалары бүгінгі күннің талаптарына жауап береді, соңғы кездерде пайда болған экономикалық және өзге де проблемаларды шешудің тәжірибесін ескереді.
Соңғы жылдары жаңа Азаматтық кодекстің қабылдануына қарамай, азаматтық құқық ғылымында қандайда бір сапалы өзгерістер байқалады, атап айтқанда бірқатар оқулықтар мен оқу құралдары шықты, заңи журналдарда көптеген мақалалар жарияланды, бірақ олардың мәні мен мазмұны жекелеген заңдарды және сот практикасын түсіндірумен шектеледі. Жаңа Азаматтық кодекс күшіне енгеннен кейін, әрине мұндай әдебиеттер жаңа заңның ережелерін дұрыс түсіну және дұрыс қолдануды қамтамасыз ету үшін қажет еді. Бірақ ол кезең өттіп кетті, Азаматтық кодекс белсенді түрде жұмыс істейді, сот практикасында оны тиімді қолдану қамтамасыз етілді. Көптеген өзгеріске ұшыраған азаматтық құқықтық институттардың мазмұнын терең түсіну кезеңі туды. Құқықтық қолдану практикасында түсіндірмеге қарап шешімі жоқ проблемалар күнделікті жиі кездеседі, бұл үшін тиісті институттардың даму тарихына, олардың басқада азаматтық құқықтық санаттар ішіндегі орны, өзге құқықтық жүйелерді оларды қолдану тәжірибесіне қатысы бар күрделі теориялық таным қажет. Басқаша айтқанда, бүгінгі күні тек азаматтық заңнамаға түсініктеме ғана емес, сонымен қатар күрделі ғылыми анализ керек.
Біздің тандаған жұмысымыздың тақырыбы мүліктік айналымды құқықтық реттеудегі шарттың маңызды орын алуына негізделген, шартты барлық азаматтық құқықтық мәмілелердің жиынтығы түрінді көрініп, азаматтармен де, ұйымдармен де жасалады. Көпке мәлім екі немесе көп жақты мәміле шарт болып табылады. Осыған сәйкес ғылыми зерттеудің пәні ретінде мәміленің түсінігі, түрлері, нысаны, оның жарамсыздығының негізі мен салдары, шартты жасау, өзгерту және тоқтату туралы заң ережелері болады.
Бірақ бұл шарттың бір жағы (мәміле ретіндегі шарт) ғана. Шарттың екінші жағын шарттан туындайтын міндеттемелер (құқықтық қатынас ретіндегі шарт) құрайды. Осыған сәкес біз міндеттеменің пайда болуы, өзгеруі, тоқтауы, міндеттеме бойынша құқықтар мен міндеттемелердің аусуы сияқты мәселелерді қарастырдық.
Жұмыста қарастырылған проблемалар қазіргі кездің өзінде-ақ ғалымдар арасында пікір талас тудырады (М.И. Брагинский, В.В. Витрянский, А.Л. Маковский, Г.Е. Авилов, С.С. Алексеев, Г.Д. Голубов, В.А. Дозорцев, Ю.Х. Калмыков, О.М. Козырь, Е.А. Суханов, С.А. Хохлов, Қ.Сүлейменов, Ю.Басин және тағыда басқа).
Шарт – ең көне құқықтық құрылымдардың бірі. Одан бұрын қалыптақан міндеттемелік құқық тарихында әрекеттер ғана болды.
Адамдардың арасындағы қарым қатынастың әртүрлі нысандарының дамуы тараптардың келісілген еркі негізінде заңшығарушы ұсынған немесе құқықтық моделді өздерінің жасауына қажеттілік туындады. Мұндай модел ретінде шарттар болды.
Көп жылдар бойын әрекеттер мен шартар міндеттеменің пайда болуының жалғыз негізі ретінде мемлекетпен танылды.
Біздің мемлекетте бүгінгі күнге дейін қатысушылары ретінде мемлекет, кооперативтер, қоғамдық ұйымдар болған шарттырадың басым көпшілігі жоспарлы актілерді орындау үшін жасалды. Мұндай шарттарды контрагенттердің еркі мемлекеттік органдардан туындайтын тапсырмалардың тікелей немесе қосымша әсерінен туындады. Осы арқылы шарт өзінің бастапқы құрастырушы белгісін жоғалтты.
1 Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 жыл 30 тамыз.
2 Агарков М.М. Обязательство по советскому гражданскому праву. – М.: Юриздат, 1990.- 205 с.
3 Брагинский М.Н., Витрянский В.В. Договорное право. Обшие положения: Изд. 2-е испр. - М.: Статус, 1999.-848 с.
4 Иоффе О.С. Обязательственное право. - М. : Госюриздат, 1975.- 362 с.
5 Гражданское право: учебник. Т. 2 / под ред. Е.А. Суханова. - М.: Бек, 1993.- 698 с.
6 Макаренко О. Н. Гражданское право: учебное пособие. - Ростов н/Дону, 2001.- 653 с.
7 Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. - Аламты: Жеті жарғы, 2004. – 450 бет.
8 Төлеуғалиев Г.И. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. -Алматы: Жеті жарғы, 2002. -321 бет.
9 Азамттық құқық I том. Жауапты ред. М.К.Сүлейменов. -Алматы: Заң әдебиеті, 2003. -736 бет.
10 Гражданское право: учебник. / под ред. А.П. Сергеева, Ю.К. Толстого. -М.: Проспект, 1997. -693 с.
11 Красавчиков О. А. Советское гражданское право: учебник. Т 1. - М.: Наука, 1989. - 691 с.
12 Гражданский Кодекс РК (Общая часть). Комментарий. В двух книгах. Книга 1. -Алматы: Жеті жарғы, 1998.- 369 c.
13 Ащегулов А.Г., Жайлин Г.А. Гражданско-правовая ответственность за вред, причиненный преступлением против личности. –Алматы: ИПУ Каз ГЮА. 2000.- 193 с.
14 Сергеев А. П., Толстой Ю. К. Гражданское право: учебник. - М.: Проспект, 1999. -783 с.
15 Краснов Н.И. Реальное исполнение договорных обязательств между организациями. -М: Юриздат., 1999. - 250 с.
16 Жайлин Ғ.А. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. Ерекше бөлім. І том. -Алматы: Заң әдебиеті, 2003. -264 бет.
17 Гражданский Кодекс РК (Особенная часть). Комментарий/ отв. Ред М.К.Сулейменов и Ю.Г.Басин. – Алматы: «Жеті жарғы», 2005.- 237 c.
18 Отечественные законодательство ХІ-ХХ веков: Пособие для семинаров. Часть ІІ (ХХ в.) Под ред. Проф. О.И.Чистякова. – М.: Юристь, 1999. – 179 с.
19 "Қазақстан Республикасында архитектуралық, қала құрылысы және құрылыс қызметі туралы" Қазақстан Республикасының Заңы 1998 жыл 12 шілде.
20 Мауленов К.С., Тулеугалиев Г.И. Гражданское право / учебное пособие. (Общая часть). -Алматы: Данекер, 1999. - 456 с.
21 Садиков О. Н. Гражданский кодекс РФ. Т. 1, (общая часть). Комментарий. – М.: Юристь, 1998. - 360 с.
22 Крысанова Н. В. Гражданское право: учебное пособие. - М.: Юнити, 1999. - 452 с.
23 Гражданское право / под ред. Калпина А.Г., Маслеева А.И. - Ч 1. – М.: Проспект, 1997. -693 с.
24 Гражданское право России / под ред. Цибуленко З.И. - 1. - М.: Наука, 1997. -693 с.
25 Шершеневич Г.Ф. Учебник русского гражданского права. – М.: Бек, 1995. – 536 с.
26 Гражданское право: учебник для вузов (академический курс). Отв. Ред. М.К.Сулейменов, ЮТ.Басин. – Алматы: Жеті жарғы, 2000. — 270 б.
2 Агарков М.М. Обязательство по советскому гражданскому праву. – М.: Юриздат, 1990.- 205 с.
3 Брагинский М.Н., Витрянский В.В. Договорное право. Обшие положения: Изд. 2-е испр. - М.: Статус, 1999.-848 с.
4 Иоффе О.С. Обязательственное право. - М. : Госюриздат, 1975.- 362 с.
5 Гражданское право: учебник. Т. 2 / под ред. Е.А. Суханова. - М.: Бек, 1993.- 698 с.
6 Макаренко О. Н. Гражданское право: учебное пособие. - Ростов н/Дону, 2001.- 653 с.
7 Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. - Аламты: Жеті жарғы, 2004. – 450 бет.
8 Төлеуғалиев Г.И. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. -Алматы: Жеті жарғы, 2002. -321 бет.
9 Азамттық құқық I том. Жауапты ред. М.К.Сүлейменов. -Алматы: Заң әдебиеті, 2003. -736 бет.
10 Гражданское право: учебник. / под ред. А.П. Сергеева, Ю.К. Толстого. -М.: Проспект, 1997. -693 с.
11 Красавчиков О. А. Советское гражданское право: учебник. Т 1. - М.: Наука, 1989. - 691 с.
12 Гражданский Кодекс РК (Общая часть). Комментарий. В двух книгах. Книга 1. -Алматы: Жеті жарғы, 1998.- 369 c.
13 Ащегулов А.Г., Жайлин Г.А. Гражданско-правовая ответственность за вред, причиненный преступлением против личности. –Алматы: ИПУ Каз ГЮА. 2000.- 193 с.
14 Сергеев А. П., Толстой Ю. К. Гражданское право: учебник. - М.: Проспект, 1999. -783 с.
15 Краснов Н.И. Реальное исполнение договорных обязательств между организациями. -М: Юриздат., 1999. - 250 с.
16 Жайлин Ғ.А. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. Ерекше бөлім. І том. -Алматы: Заң әдебиеті, 2003. -264 бет.
17 Гражданский Кодекс РК (Особенная часть). Комментарий/ отв. Ред М.К.Сулейменов и Ю.Г.Басин. – Алматы: «Жеті жарғы», 2005.- 237 c.
18 Отечественные законодательство ХІ-ХХ веков: Пособие для семинаров. Часть ІІ (ХХ в.) Под ред. Проф. О.И.Чистякова. – М.: Юристь, 1999. – 179 с.
19 "Қазақстан Республикасында архитектуралық, қала құрылысы және құрылыс қызметі туралы" Қазақстан Республикасының Заңы 1998 жыл 12 шілде.
20 Мауленов К.С., Тулеугалиев Г.И. Гражданское право / учебное пособие. (Общая часть). -Алматы: Данекер, 1999. - 456 с.
21 Садиков О. Н. Гражданский кодекс РФ. Т. 1, (общая часть). Комментарий. – М.: Юристь, 1998. - 360 с.
22 Крысанова Н. В. Гражданское право: учебное пособие. - М.: Юнити, 1999. - 452 с.
23 Гражданское право / под ред. Калпина А.Г., Маслеева А.И. - Ч 1. – М.: Проспект, 1997. -693 с.
24 Гражданское право России / под ред. Цибуленко З.И. - 1. - М.: Наука, 1997. -693 с.
25 Шершеневич Г.Ф. Учебник русского гражданского права. – М.: Бек, 1995. – 536 с.
26 Гражданское право: учебник для вузов (академический курс). Отв. Ред. М.К.Сулейменов, ЮТ.Басин. – Алматы: Жеті жарғы, 2000. — 270 б.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:
Мердігерлік шарты диплом жұмысы
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Шартттар және мердігерлік шарттың арақатынасы 6
1.1 Шарт туралы ұғым 6
1.2 Мердігерлік шарты туралы жалпы ережелер 13
1.3 Мердігерлік шартының элементтері 21
2 Мердігерлік шарттың жекелеген түрлері 32
2.1 Тұрмыстық мердігерлік 32
2.2 Құрылыс мердігерлігі 38
2.3 Жобалау және іздестіру жұмыстарында мердігерлік шарт 45
2.4 Ғылыми-зерттеу, тәжірибе-конструкторлық және технологиялық жұмыстардың
мердігерлік шарты 49
Қорытынды 54
Қолданылған қайнар көздер тізімі 59
Abstraсt 63
Кіріспе
1 Шарттар және мердігерлік шарттың арақатынасы
1.1 Шарт туралы ұғым
1.2 Мердігерлік шарты туралы жалпы ережелер
1.3 Мердігерлік шартының элементтері
2 Мердігерлік шартының жекелеген түрлері
2.1 Тұрмыстық мердігерлік
2.2 Құрылыс мердігерлігі
2.3 Жобалау және іздестіру жұмыстарында мердігерлік шарт
2.4 Ғылыми-зерттеу, тәжірибе-конструкторлық және технологиялық
жұмыстардың мердігерлік шарты
Қорытынды
Қолданылған қайнар көздер тізімі
Кіріспе
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алумен, сондай-ақ 1995 жылға
Конституцияны қабылдауымен құқықтық реформаларды жүргізуге бет алды.
Өйткені бүгінгі күнге дейін көптеген нормативтік актілер қабылданды.
Нарықтық эканомикалық қатынасқа көшумен азаматтық құқықтың рөлі
артқанын байқауға болады.
Өткен он жылдықта ең елеулі оқиғаларының бірі жаңа Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексін қабылдау және күшіне енуі болып
табылады.
Жаңа Азаматтық кодекс басқа елдердің ұқсас заңдарына қарағанда қазіргі
кезеннің талаптарына сәйкес жасалды, сондықтанда оның нормалары бүгінгі
күннің талаптарына жауап береді, соңғы кездерде пайда болған экономикалық
және өзге де проблемаларды шешудің тәжірибесін ескереді.
Соңғы жылдары жаңа Азаматтық кодекстің қабылдануына қарамай, азаматтық
құқық ғылымында қандайда бір сапалы өзгерістер байқалады, атап айтқанда
бірқатар оқулықтар мен оқу құралдары шықты, заңи журналдарда көптеген
мақалалар жарияланды, бірақ олардың мәні мен мазмұны жекелеген заңдарды
және сот практикасын түсіндірумен шектеледі. Жаңа Азаматтық кодекс күшіне
енгеннен кейін, әрине мұндай әдебиеттер жаңа заңның ережелерін дұрыс түсіну
және дұрыс қолдануды қамтамасыз ету үшін қажет еді. Бірақ ол кезең өттіп
кетті, Азаматтық кодекс белсенді түрде жұмыс істейді, сот практикасында оны
тиімді қолдану қамтамасыз етілді. Көптеген өзгеріске ұшыраған азаматтық
құқықтық институттардың мазмұнын терең түсіну кезеңі туды. Құқықтық қолдану
практикасында түсіндірмеге қарап шешімі жоқ проблемалар күнделікті жиі
кездеседі, бұл үшін тиісті институттардың даму тарихына, олардың басқада
азаматтық құқықтық санаттар ішіндегі орны, өзге құқықтық жүйелерді оларды
қолдану тәжірибесіне қатысы бар күрделі теориялық таным қажет. Басқаша
айтқанда, бүгінгі күні тек азаматтық заңнамаға түсініктеме ғана емес,
сонымен қатар күрделі ғылыми анализ керек.
Біздің тандаған жұмысымыздың тақырыбы мүліктік айналымды құқықтық
реттеудегі шарттың маңызды орын алуына негізделген, шартты барлық азаматтық
құқықтық мәмілелердің жиынтығы түрінді көрініп, азаматтармен де, ұйымдармен
де жасалады. Көпке мәлім екі немесе көп жақты мәміле шарт болып табылады.
Осыған сәйкес ғылыми зерттеудің пәні ретінде мәміленің түсінігі, түрлері,
нысаны, оның жарамсыздығының негізі мен салдары, шартты жасау, өзгерту және
тоқтату туралы заң ережелері болады.
Бірақ бұл шарттың бір жағы (мәміле ретіндегі шарт) ғана. Шарттың
екінші жағын шарттан туындайтын міндеттемелер (құқықтық қатынас ретіндегі
шарт) құрайды. Осыған сәкес біз міндеттеменің пайда болуы, өзгеруі,
тоқтауы, міндеттеме бойынша құқықтар мен міндеттемелердің аусуы сияқты
мәселелерді қарастырдық.
Жұмыста қарастырылған проблемалар қазіргі кездің өзінде-ақ ғалымдар
арасында пікір талас тудырады (М.И. Брагинский, В.В. Витрянский, А.Л.
Маковский, Г.Е. Авилов, С.С. Алексеев, Г.Д. Голубов, В.А. Дозорцев, Ю.Х.
Калмыков, О.М. Козырь, Е.А. Суханов, С.А. Хохлов, Қ.Сүлейменов, Ю.Басин
және тағыда басқа).
Шарт – ең көне құқықтық құрылымдардың бірі. Одан бұрын қалыптақан
міндеттемелік құқық тарихында әрекеттер ғана болды.
Адамдардың арасындағы қарым қатынастың әртүрлі нысандарының дамуы
тараптардың келісілген еркі негізінде заңшығарушы ұсынған немесе құқықтық
моделді өздерінің жасауына қажеттілік туындады. Мұндай модел ретінде
шарттар болды.
Көп жылдар бойын әрекеттер мен шартар міндеттеменің пайда болуының
жалғыз негізі ретінде мемлекетпен танылды.
Біздің мемлекетте бүгінгі күнге дейін қатысушылары ретінде мемлекет,
кооперативтер, қоғамдық ұйымдар болған шарттырадың басым көпшілігі жоспарлы
актілерді орындау үшін жасалды. Мұндай шарттарды контрагенттердің еркі
мемлекеттік органдардан туындайтын тапсырмалардың тікелей немесе қосымша
әсерінен туындады. Осы арқылы шарт өзінің бастапқы құрастырушы белгісін
жоғалтты.
Қазіргі кездегі барлық азаматтық құқыққа тән шарттардың рөлінің арту
тенденциясы соңғы жылдары Қазақстанда экономиканың дамуымен анықырақ
байқалады. Бұл тенденция ең алдымен елдің экономикалық жүйесін түбірімен
қайта құрумен байланысты. Аталмыш қайта құруда ең маңыздысы жеке меншікті
тану, шаруашылық салада мемлекеттік реттеу рөлінің азайуы контрагенттерді
тандау еркіндігін бекіту және жаңа азаматтық құқықтың басқада негіздерін
іске асыру еді.
Жаңа Азаматтық кодекс шарт еркіндігі қағидатын бекітіп қана қоймай,
сонымен қатар оны жүзеге асыру үшін қажетті алғы шарттар жасады. Азаматтық
кодекс тарапынан шарттың маңызының өсуін тану оның ерекше бөлімінде көрініс
тапты деп айтуға болады. Өйткені ерекше бөлімнің басым көпшілігі шарттарға
арналған.
Осыған байланысты әдебиеттеде Азаматтық кодекстің барлық мәтіні шартты
реттеу міндетін шешеді деп айту әділ.
Шарттың түрлерінің ішінде ерекше орынға мердігерлік шарт ие деп айтуға
болады. Мердігерлік шартынан туындайтын құқықтық қатынастар жұмыс орындау
бойынша міндеттемелерге жатады. Солардың көмегімен, белгілі бір тұлғаның
(тұлғалардың) жұмысының нәтижесі тиісті ақшалай құндылыққа айырбасталады.
Экономикалық тұрғыда мердігерлік бұл қызмет, оның нәтижесі заттай
мінезде болып келеді (белгілі мүлік пайда болады). Одан басқа, орындалатын
жұмыстардың өзге де (зат емес) нәтижелері болуы мүмкін бірақ бұл
мердігерлік қатынастарының мәнісін жоққа шығармайды, себебі оларда қол
жететін нәтижемен қатар белгілі қызметтің өзі де (оның барысы) маңызды
болып келеді. Осы қызметті негізінен (жалпылама) онды (пайдалы) қызмет деп
мінездеуге болады, сондықтан мердігерлік шарттарында тараптардың өзге
қатынастарымен бірге жүзеге асырылатын қызмет те реттеледі.
Жұмыстың мақсаты азаматтық құқықтағы мердігерлік шарттың орынын, оны
жасау, өзгертудің, тоқтатудың жалпы ережелерін, сондай-ақ мердігерлік
шарттың жекелеген түрлерін анықтау болып табылады.
Диплом жұмысының алдына қойған міндеттері ретінде мыналар болып
табылады:
- шарт туралы ұғымды қарастыру;
- мердігерлік шарты туралы жалпы ережелерды қарастыру;
- мердігерлік шартының элементтері ашып зерттеу;
- тұрмыстық мердігерлік шартының ерекшеліктерін зерттеу;
- құрылыс мердігерлігі шартының ерекшеліктерін зерттеу;
- жобалау және іздестіру жұмыстарында мердігерлік шартының
ерекшеліктерін зерттеу;
- ғылыми-зерттеу, тәжірибе-конструкторлық және технологиялық
жұмыстардың мердігерлік шартының ерекшеліктерін зерделеу.
Жұмысты жазу барысында М. М. Агарков, М. Н. Брагинский, В. В.
Витрянский, О. С. Иоффе, Е. А. Суханов, Г. Төлеуғалиев, М. К.Сүлейменов,
А. П. Сергеев, Ю. К. Толстой сияқты ресейлік және қасақстандық ғалымдардың
еңбектері жан жақты зерттелді.
1 Шартттар және мердігерлік шарттың арақатынасы
1.1 Шарт туралы ұғым
Көп мың жылдықтар бойы шартты қолдану тиімді құқықтық нысан туралы сөз
болуымен байланысты. Шарттың негізгі мақсаты заңның көлемінде адамдардың
мінез-құлықтарын реттеу, адамдарға мүмкін болатын және қажетті іс-
әрекеттерінің шегін, сондай-ақ тиісті талаптарды бұзудың салдарын анықтауға
негізделген.
Өз кезегінде заң мен шарттың арақатынасы туралы үш көзқарас айытылған
еді. Біріншіден, ерік теориясы өкілдерінің пікірінше шарт
контрагенттердің ерік актісі, ал заң олардың еріктерін шектейді немесе
толықтырады. Екіншіден, заңның басымдылығы теориясы өкілдерінің айтуынша
шарт заңнан туындайтын құқықтық тиімділікке ие. Үшіншіден, эмпирикалық
теория өкілдерінің айтуынша тараптардың еркі белгілі бір экономикалық
тиімділікке саналы түрде бағытталған, оның үстіне шарттың салдары оны
жүзеге асырудың құралдары сияқты болады. Қазақстан Республикасының
Конституциясына сәйкес барлық азамат меншікке ие бола алады. Сондықтан
олардың өз таңдауы бойынша шарт жасау құқығы бар [1].
Шарттың реттеуші рөлі оны заңға және нормативтік құқықтық актілерге
байланыстырады. Шарттың талаптары құқықтық нормадан ең бастысы екі белгі
арқылы ерекшеленеді. Біріншісі, мінез-құлық ережелерінің пайда болуымен
байланысты, шарт тараптардың еркін білдіреді, ал құқықтық акт оны
қабылдаған органның еркін білдіреді. Екінші, қандай да бір мінез-құлық
ережелерін әрекет ету шеңберімен ерекшеленеді, шарт тек өзінің тараптары
арасындағы іс-әрекетті реттеуге тікелей бағытталған, ал шарттың тараптары
болып табылмайтындарға құқықтарды қалыптастырады, бірақ міндеттерді
жүктемейді, ал құқықтық немесе өзге де нормативтік құқықтық акт болса
барлығына міндетті ережелерді қалыптастырады. Аталып өткен екі белгілер тек
азаматтық – құқықтық шартты ерекшелейді [2].
Шарт азаматтық құқықтық айналымға қатысушылардың белсенділігінің нақты
нысаны ретінде болады. Айта кететін жайт, шарттың әлеуметтік – экономикалық
мазмұныңың өзгеруіне байланысты, қоғамның тарихи дамуы барысында шаттың
конструкциясы өздігінен тұрақты болып қала береді.
Шартқа негізделген қоғамдық қатынастар жүйесінің дамуымен қатар уақыт
өте оған қатысушылардың саны да кеңейді, жеке тұлғалармен қатар бұл орынға
азаматтық құқықтың дербес субъектісі болып табылатын әртүрлі ұжымдық
құрылымдар, яғни, заңды тұлғалар шыға бастады. Заңнамада көзделген шарттың
типтері әралуан болуда, шарттық құқықтық қатынастарды қалыптастыруда
қолданылатын элементтерде күрделене түсті, ал шарттар шарт болып қала
береді.
Шарттың конструкциясы құқықтың әр саласында, атап айтқанда
халықаралық, жария, әкімшілік және тағы басқа қолданылады. Дегенмен де,
басқа құқық салаларымен салыстырғанда азаматтық құқықта ол кеңінен
қолданылады.
Сонымен азаматтық құқықтық шарт дегеніміз не? Шарт көне құқықтық
құрылымның бірі. Шарттың ғасырлар бойы пайдаланылуы құқықтың икемді түрі
екендігін көрсетеді, ол арқылы әртүрлі қоғамдық қатынастарды реттеуге
болатындығы дәлелденген. Шарттың негізгі міндеті заң шеңберінде адамдардың
әрекетін реттеу. Ал оларды бұзу заң талаптарын бұзушылықты білдіреді.
Шартты (соntractus) рим құқында үш түрлі мағынада: құқық
қатынастарының туындауы ретінде; құқықтық қатынастың өзі ретінде; ең
соңында тиісті құқықтық қатынастың нысаны ретінде қарастырылды.
Шарт туралы мұндай көзқарастар нақты іс жүзінде Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінде және басқа да елдердің азаматтық
кодекстерінде көрініс тапқан.
Франция Азаматтық кодексінің 1101- бабына сәйкес шарт деп мәмілені
таниды, ол арқылы бір немесе бірнеше тұлға бір-бірінің алдың өз немесе
бірнеше басқа тұлғалар алдында бір нәрсені істеуге немесе істемеуге
міндеттенеді. АҚШ-тың Бірынғай сауда кодексі шартты тұтастай алғанда сол
заңға немесе басқа қолданылатын құқық нормаларына сәйкес жақтардың
келісімінен туындайтын құқықтық міндеттеме деп есептейді. 1-201- бапта
келісімге анықтама берілген: ...жақтардың іс жүзінде жасалған мәмілесі
өтініштер мен басқа да міндеттемелерден туындайды. Нидерланды Азаматтық
кодексі кітабында 213-бап: шарт бір немесе бірнеше жақ өзіне бір немесе
бірнеше жаққа қатысты міндеттемелерді өзіне қабылдайтын мәміле болып
табылады деп анықтама берілген [3].
Кеңес Одағы кезінде және бұл кезеңнен кейін заңи әдебиеттерде шарт
туралы әртүрлі анықтамалар, ұғымдар авторлардың көзқарастары көзделген.
Әсіресе, орыс ғалымы О.С. Иоффенің зерттеулерінде қарастырылған. Оның
айтуынша шарт азаматтық құқықтық қатынастардың пайда болуы, өзгеруі және
тоқтауы туралы екі не оданда көп адамдардың арасындағы келісім. Кей кезде
шарт дегеніміз мұндай келісімнен туындайтын міндеттеменің өзі, ал кей
жағдайларда бұл термин оның қатысушыларының барлығының еріктері негізінде
пайда болатын міндеттемені бекітетін құжатты білдіреді [4].
М.К.Сүлейменовтың пікірінше: Шарт заңи факт ретінде құқықтық қатынас
немесе шарттық құқықтық қатынас ретінде шарттың пайда болуының негізі
қызмет етеді. Заңи факт және құқықтық қатынас ретіндегі шарт – бұл шарттың
дербес салалары, оның дамуының әртүрлі жақтары.
Сонымен қатар заңи әдебиеттерде шарт туралы басқада көзқарастар
айтылған.
Мысалы, 1993 жылғы оқулықта шарт екі немесе көпжақты мәміле ретінде
қарастырылды [5]. Бірақ шарттың мәміле ретіндегі мәліметі дұрыс па? Мәміле
бұл құқықтар мен міндеттерді бекітуге, өзгертуге және тоқтатуға
бағытталаған іс-әрекеттер. Ал шарт тек құқықтар мен міндеттерді белгілеп
қана қоймай, сонымен қатар келісімде бекітілген іс-әрекеттерді жасауды
көздейді. Шарт қандай нақты іс-әрекеттер жасалуы керек екенін және іс-
әрекет жасау үшін тараптарға қойылатын заңи талаптар қандай екенін
анықтайды. Сондықтан да шарттың рөлі мен функциясы мәмілеге қарағанда
кеңірек [6].
Азаматтық кодекстің 378-бабына сәйкес, екі немесе одан көп адамның
азаматтық құқықтар мен міндеттерді белгілеу, өзгерту немесе тоқтату туралы
келісімі шарт деп танылады. Мұндай айқындама шарт-мәмілені мензедейді.
Сондықтан да, осы баптың 2-тармағы мәміле нормаларына мынадай сілтеме
жасайды: шартқа екі жақты және көп жақты мәмілелер туралы ережелер
қолданылады [7]. Сонымен бірге, мәміле ұғымы шартқа қарағанда кең,
өйткені, мәміле бір жақты болуы мүмкін.
Шарттан туындайтын міндеттемелерге, Азаматтық кодекстің тиісті
баптарында шарттардың кейбір түрлеріне арналған ережелерінде өзгеше
көзделмегендіктен, міндеттемелер жөніндегі жалпы ережелер қолданылады.
Мысалы, шарттан (бірлескен кызмет туралы шарт, құрылтай шарты, авторлық
шарт және басқалар) туындайтын заттық, авторлық немесе өзге құқықтық
қатынастарға, егер заңдардан, шарттан немесе құқықтық қатынастардың мәнінен
өзгеше туындамаса, жалпы шарттардың ережелері қолданылады.
Айта кететін жайт, Шарт термині азаматтық заңнамада әртүрлі мәнде
қолданылады және оны келесідей көрсетуге болады: біріншіден, өзінен
міндеттеме туындайтын заңдық факты; екіншіден, сол шарттық міндеттеменің
өзі; үшіншіден, шарттық міндеттемені ресімдеген құжат.
Шарт — құқықтық қатынастың туындауына, өзгеруіне немесе тоқтауына
негіз болатын заңдық факт. Сондықтан да, шарт азаматтық құқықтар мен
міндеттемелерді туындататын негіздердің бірі болып саналады.
Азаматтық кодекстің 148-бабының 1-тармағына сәйкес мәмілелер бір жақты
және екі немесе көп жақты (шарттар) болуы мүмкін. Сол себепті, шарт мәміле
болып табылады және шартқа екі және көп жақты мәмілелер туралы, атап
айтқанда, мәміленің нысаны және оны тіркеу туралы, мәмілені заңсыз деп тану
туралы және тағы басқа ережелер қолданылады. Бір жақты және көп жақты
мәмілелер ұғымын бір жақты және өзара шарттар ұғымынан ажырату керек.
Бір жақты мәміле шартқа жатпайды, себебі мәмілені жасау үшін тараптардың
келісімі керек емес, бір жақтың ерік білдіруі жеткілікті. Шарттың басқа
мәмілелерден және басқа заңдық фактілерден айырмашылығы сол, шарт дегеніміз
тараптардың келісімі. Сондықтан, Азаматтық кодекстің 148-бабының
3 - тармағына сәйкес, шарт жасасу үшін екі таратың (екі жақты
мәміле) не үш немесе одан да көп тараптың (көп жақты мәміле) келісілген
ерік білдіруі қажет.
Шарттардың басым көпшілігі екі жақты мәміле болып табылады, себебі
шарттан, әдетте, міндеттемелік құқық қатынастары туындайды, ал міндеттеме
үшін мүдделері қарама қарсы екі тарап болуы керек: біреуінде талап ету
құқығы (несие беруші), екіншісінде — сол құқыққа икемделген міндет
(борышкер) болады.
Бірлескен қызмет туралы шарт көп жақты мәмілеге мысал бола алады.
Бұл шарттың ерекшелігі сонда, оның тараптары ортақ шаруашылық мақсатқа
қол жеткізу үшін бірлесіп әрекет жасауға келіседі және осы қызметтің
нәтижесінде ортақ меншік пайда болады.
Көп жақты шарттарға, әдетте, шарт туралы жалпы ережені қолдануға
болады. Дегенмен, көп жақты шарттардың жоғарыда айтылған ерекшеліктеріне
байланысты кейбір нормаларды қолдануға болмайды. Атап айтқанда, жария шарт
туралы, үшінші жақтың пайдасына шарт туралы ережелерді көп жақты шартқа
қолдануға бола қояр ма екен, шарт жасасу туралы нормаларды қолдануда да
қандай да бір ерекшелік болуға тиіс.
Шарттан міндеттемелік, заттық, авторлық немесе өзге құқықтық
қатынастар туындауы мүмкін деген ережені Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексіне кіргізу елеулі жаңалық болып табылады. Айта кететін
жайт, бұл ереже бұрынғы заңнамада болмаған. Ол Тәуелсіз Мемелекеттер
Достастығына мүше басқа елдердің Азаматтық кодекстерінде жоқ.
Азаматтық-құқықтық шарт, әдетте, міндеттемелік құқық қатынастарымен
байланыстырады. Көбіне солай да. Бірақ, міндеттемелік құқық қатынастарының
ауқымына зорға сиатын құқықтық қатынастар да бар. Мысалы, бірлескен қызмет
туралы шарттан ортақ меншік объектісін бірлесіп иелену және пайдалану
жөнінде оның қатысушылары арасында қатынастар туындайды, ал олар
міндеттемелік емес заттық салыстырмалы құқық қатынастары болып табылады
(ортақ меншіктің қатысушылары мен барлық басқа адамдар арасында болатын
заттық абсолюттікке қарағанда).
Шарттан авторлық қатынастар (бірлескен авторлар арасында),
өнертапқыштық қатынастар (бірлескен өнертапқыштар арасында) және тағы
басқалары туындаған жағдайда осылай бағалауға болады.
Құқықтық қатынастар кешені (заттық және міндеттемелік) заңды тұлғаның
пайда болуына негіз болатын құрылтай шартынан туындайды.
Г.И. Төлеуғалиевтің айтуы бойынша: Шарттан туындайтын міндеттемелерге
міндеттемелер туралы жалпы ереже қолданылады, себебі Азаматтық кодекстің
шарттар туралы жалпы ережеге арналған 22-тарауының баптарында және
шарттардың Азаматтық кодексте көрсетілген кейбір түрлері жайындағы ережеде
өзгедей көзделмеген [8].
Азаматтық кодекстің 379-бабының 2-тармағы міндеттеме тек шарттан ғана
емес, басқа заңдық фактылардан да туындайды дегенге сүйенеді. Сондықтан,
шарттық міндеттемелерге міндеттемелер туралы жалпы ережені қолдану
Азаматтық кодекстің шарттар туралы нормаларымен шектелуі мүмкін. Мысалы,
талапқа көну және борышты аудару туралы кейбір ережелер шарттардың кейбір
түрлерінде (лизинг, факторинг) басқаша шешіледі. Яғни, шарттардың осы
түрлері туралы нормалар қолданылады.
Азаматтық кодекстің 379-бабының 3-тармағына басқа формула енгізілген:
шарттан (бірлескен қызмет туралы шарт, құрылтай шарты, авторлық шарт және
басқа) туындайтын заттық, авторлық немесе өзгедей (міндеттемеліктен басқа)
құқықтық қатынастарға, егер заңнамадан, шарттан немесе құқықтық
қатынастардың мәнінен өзгедей туындамаса, Азаматтық кодекстің 22-тарауының
баптары қолданылады. Мысалы, бірлескен қызмет туралы шарттың немесе
құрылтай шартының мәнінен шарт жасасумен, оны өзгертумен және бұзумен
байланысты көптеген ерекшеліктер туындайды, олар Азаматтық кодекстің 2 және
12-тарауларында немесе шартта Азаматтық кодекстің 22-тарауына қарағанда
басқаша шешіледі.
Азаматтық кодекстің 379-бабы заттық, авторлық немесе шарттан
туындайтып өзгедей құқықтық қатынастарға міндеттемелер туралы ережелерді
қолдану туралы меселені шешпейді, мұны Азаматтық кодекстегі елеулі олқылық
деп санауға болады. Заңнамада немесе шартта тікелей реттелмеген мәселелер
бойынша мұндай құқықтық қатынастарға заңның ұқсастығы бойынша міндеттемелер
туралы ережелер қолданылады.
Шарттын бір белгісі ретінде оның еркіндігін айтып өткен жөн. Азаматтар
мен заңды тұлғаларға шарт жасасуда еркіндік берілген. Азаматтық кодексте,
заң құжаттарында немесе өз еркімен қабылдаған міндеттемеде, шарт жасасу
міндеті көзделген жағдайларды қоспағанда, шарт жасасуға мәжбүрлеуге жол
берілмейді. Азаматтық кодекстің 380-бабына сәйкес азаматтық құқықтың
субъектісі шарт жасауда еркін болады. Ол атап айтқанда:
- шартты жасау не жасамау;
- шарт бойынша серікті жақты тандау;
- шарттың түрін тандау;
- шартқа белгілі бір не басқа жағдайларды өзінің қалауынша енгізу
[9].
Шарт еркіндігі туралы норма 8-баптың азаматтар мен заңды тұлғалар
өздеріне берілген азаматтық құқықтарды өз қалауынша пайдаланады деген
ережесіне негізделген.
Шарт еркіндігі Азаматтық кодексте бекімін тапқан кәсіпкерлік қызмет
еркіндігімен және тұтынушылардың тауарлар иеленуге, жұмыстар мен қызметтер
пайдалануға шарт жасасу еркіндігіне құқығымен үйлестікте болады.
Шарт еркіндігі туралы ережелер мүлде жаңа деп айтуға болады, себебі
жоспарлы-бөлу экономикасында шарт еркіндігі болмады, барлығын жоспарлы
қорлар мен бөліп тарату анықтады, соларға сәйкес шарттар жасалынды.
Шарттарда формальдық сипат болды, ең басты маңыздылық жоспарлық актілерге
берілді. Мұның барлығы заңнамада, оның ішінде Азаматтық кодексте мұқият
реттелді.
Азаматтық заңның негізгі бастауларының бірі Азаматтық кодекс
айқындаған шарт еркіндігі болып табылады.
Тараптар заңдарда көзделген шартты да, көзделмеген шартты да жасаса
алады. Ең бастысы, ол заңға қайшы келмесе болғаны.
Қазір шарт жасауға мәжбүрлеу айрықша жағдайларда ғана болады.
Міндетті түрде шарт жасасу туралы ережелер Азаматтық кодекстің арнайы
бабында жинақталған. Мысалға Азаматтық кодекстің 399-бабын айтуға болады.
Шарт жасасу міндеті Азаматтық кодексте, егер мұндай шарт жария шарт
болса, коммерциялық ұйым үшін көзделген.
Сатып алу-сату шартын жасасу міндеті жекелендіру туралы жарлықтың
14-бабының 6-тармағында және Мемлекеттік сатып алу туралы Заңның
23-бабында бекімін тапқан. Мемлекеттік мүлікті сатушы
мен мемлекеттік мүлікті сату жөніндегі ашық сауданың жеңімпазы осындай шарт
жасасуға міндетті.
Шарт жасасу міндеті еркімен қабылдаған міндеттемеден туындайтын
жағдайларға алдын ала шарт жасасу жатады.
Азаматтық кодекстің 306-баптың 1-тармағына сәйкес, кепіл ұстаушыға
оның иеленуіне берілген кепілге салынған мүлікті сақтандыру міндеті шартпен
немесе заң актілерімен жүктелуі мүмкін. Кепіл берүшінің пайдалануында
қалатын кепіл мүлкін сақтандыру кепіл берушіге жүктеледі.
Шарт еркіндігі принципі тараптардың заңдарда көзделген шартты да,
көзделмеген шартты да жасаса алатындығынан көрініс табады. Азаматтық
кодекстің Ерекше бөлімі баптарының басым көпшілігі заңнамада көзделген
шарттарға арналған. Айта кететін бір жағдай — 380-баптың 2-тармағында
енгізілген заң актілері жайында емес, заңнама жайында, сондықтан шарттардың
жаңа түрлерін Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары және ондай құқық
берілген мемлекеттік органдар белгілей алады. Ондай шарттардың мысалы
ретінде толлинг операцияларын жүргізу туралы шартты алуға болады.
Тараптар заңда көзделмеген шарттарды да жасаса алады. Бұл ереже
туындайтын Азаматтық кодекстің 7-бабында көзделген жалпы ережеде азаматтық
құқықтар мен міндеттер заңнамада көзделген негіздерден, сондай-ақ,
азаматтар мен заңды тұлғалардың әрекеттерінен пайда болады, өйткені ол
ережелер азаматтық заңнамада көрсетілмегенімен, олардың жалпы негіздері мен
мәні азаматтық құқықтар мен міндеттерді тудырады делінген.
Заңдық факт деп саналатын шарттың мазмұнын оны жасасқан кезде тараптар
құрастырған ережелер жиынтығы құрайды.
Шарт ережелерін, егер тиісті ереженің мазмұны заңнамамен міндеттелген
болмаса, тараптар өз қалауларымен анықтайды.
Шарт ережелерін анықтаудың жалпы принципі шарт еркіндігінен туындайды.
Тараптар шарттың заңнамада тікелей тыйым салынғанынан басқа кез келген
ережені анықтауға құқылы.
Азаматтық кодекстің 382-бабының 1-тармағында императивтік және
диспозитивтік нормалар арасындағы айырмашылық көрсетілген.
Тиісті ереженің мазмұны заңда тікелей міндеттелген болса (императивтік
норма), тараптар оны өзгертуге құқылы емес. Олар ол нормаларды шартта
қарастыруы да, қарастырмауы да мүмкін, бірақ оған қарамастаң олар оны заңда
көрсетілген қалпында орындауға міндетті.
Мысалы, Азаматтық кодекстің 282-бабында ақша міндеттемесі Қазақстан
аумағында теңгемен көрсегілуге тиіс делінген. Немесе, Азаматтық кодекстің
304-бабында ортақ меншік болып табылатын мүлік кепілге тек барлық меншік
иелерінің келісімімен ғана берілуі мүмкін деп көрсетілген. Сондықтан да,
шарттың тараптары (заңда көзделмегеннен басқа реттерде) есеп-кисапты
доллармен жасау туралы немесе мүлікті кепілге басқа меншік иелерінің
келісімінсіз беру туралы ережені шартта көрсете алмайды.
Егер шарт ережелерінде диспозитивтік норма көзделген болса тараптар
оны қолданбауға немесе одан өзгеше ереже белгілеуге құқылы.
Мысалы, Азаматтық кодекстің 285-бабына сәйкес екі немесе бірнеше
әрекеттің бірін жасауға міндетті борышкерге, егер заңнамадан немесе
міндеттеменің шарттарынан өзгеше туындамаса, тандау құқығы беріледі.
Сондықтан тараптар балама міндеттемені орындаудын өзге тәртібін қарастыра
алады.
Егер тараптар шартта осы ережеге қатысты ешнәрсе қарастырмаған болса,
онда заңмен белгіленген норма қолданылады.
Азаматтық заңнамада императивтік нормалар көп емес. Олардың басым
көпшілігі диспозитивтік нормалар. Ол шарт еркіндігіне сүйене отырып
тараптардың оның барлық ережелерін өздері анықтай алатындығымен байланысты.
Тарапттар шартта кез келген жағдайды карастыруға құқылы, егер олар оны
істемесе (білместіктен немесе көңіл аудармай), онда диспозитивтік нормалар
қолданылады.
Қандай да бір ережені тараптардың өздері де, диспозитивтік нормалар да
қарастырмаған жағдайлар кездесу мүмкін. Ондай, іскерлік айналым дағдысы бар
болып, оны дәлелдеу мүмкін болса, сол жағдайда дағды басшылықка алынады.
Дегенмен, мұндай жағдайлар өте сирек кездеседі және әрқашанда дау
туғызады. Бұған байланысты дауларды сот шешеді.
Шарттың өзіне тән елеулі ережелері. Шарт дегеніміз екі немесе бірнеше
адамның келісімі, екі немесе бірнеше адамның келісіп ерік білдіруі әр
шартта көптеген ережелер болуы мүмкін, олардың ішінен, егер келісілмесе
шарт жасалды деп саналмайтындарын бөліп алу қажет. Бұл - шарттың елеулі
ережесі. Азаматтық кодекстің 393-бабына сәйкес, тараптар арасында шарттың
барлық елеулі ережелері бойынша тиісті жағдайларда талап етілетін нысанда
келісімге қол жеткен кезде шарт жасалынды дел есептелінеді.
Азаматтық кодекстің 393-бабы елеулі ережелердің тізбесін бермейді, тек
жалпы тәртіпте олардың нышандарын атап өтеді.
Ережелердің елеулі болып табылатын үш тобын бөліп алуға болады, олар:
- шарт нысаны туралы ережелер, шарт нысаны анықталмайынша бірде бір
шарт жасалған болып саналмайды;
- заңнамада елеуді деп танылған ережелер, мысалы, брокер-диллер мен
оның клиенті арасында жасалған брокерлік шартта мыналар болуға тиіс:
а) шарт нысаны: номиналдық ұстаушы ретіндегі клиенттің тапсырмасы
бойынша брокер-диллердің өз қызметін жүзеге асыруы;
б) тараптардың, оның ішінде брокер-диллердің, клиенттің есепшоты
туралы коммерциялық кұпияны сақтау міндетемесін қоса алғандағы, құқықтары
мен міндеттері;
в) брокер-диллердің қызметін төлеудің мөлшері мен тәртібі;
г) брокер-диллердің клиент алдында есеп беруінің нысаны мен
кезенділігі;
д) тараптардың шарт ережелерін бұзғандық үшін жауаптылығы;
е) бағалы қағаздар бойынша табыс алудың және оны клиенттің
есепшотына аударудың, сондай-ақ ақша қаражатын клиенттің бұйрығы бойынша
төлеудің шарттары мен тәртбі (Қазақстан Республикасының 1997 жылғы
5 наурыздағы Қазақстан Республикасында бағалы қағаздармен
мәмілелерді тіркеу туралы Заңы);
- шарттардың осы түрі үшін қажетті ережелер, мысалы, мүлікті жалдау
шартындағы жалдау ақысының мөлшері;
- тараптардың біреуінің арызы бойынша оған қатысты келісім болуға тиіс
ереже.
Мысалы, жүк алушы шартта жүкті темір жолмен емес су көлігімен жеткізу
туралы ереже болуын талап етеді.
Ондай елеулі ережелер болмағандықтан немесе ондағы ережелер бойынша
келісімге келмегендіктен шарттың заңсыз деп танылуы мәмілені заңсыз деп
танығандағыдай салдарларға әкеледі.
Елеуліден басқа шарттың дағдылы және кездейсоқ ережелерін бөліп алуға
болады. Олардың ерекшелігі сонда, бұл ережелердің болған-болмағандығы
шарттың заңдық күшіне әсер етпейді. Дағдылы ережелер заңнамада шарттардың
осы түрі үшін дағдылы деп көзделгендіктен қолданылады, және олар шартта
бар-жоғына қарамастан қолданылады.
Мысалы, баға туралы ереже. Егер тараптар шартта шарт бағасын
келіспесе, онда заң актілерінде көзделген жағдайларда, уәкілетті
мемлекеттік органдар белгілейтін немесе реттейтін бағалар (тарифтер,
бағалау, ставка және тағы басқалары) қолданылады. Ал, ақылы шартта баға
қарастырылмаған болса және оны шарт ережелеріне сүйене отырып анықтау
мүмкін болмаса, шартты орындау шарт жасасқан кезде осыған ұқсас
жағдайларда, әдетте, осы сияқты тауарлар, жұмыс немесе қызмет үшін алынатын
баға бойынша жүргізілуі тиіс деп есептеледі.
Дағдылы ережелер, негізінен, дипозитивтік нормаларда көзделеді және ол
шартқа ондағы бұл ережелер қандай да бір себептермен шешілмей қалғанда
қолданылады.
Кездейсоқ ережелер шарттың бұл түріне тән емес және шартқа тараптардың
өзара келісімі бойынша кіреді (мысалы, сатып алу-сату шартының нысанын
сатып алушыға беру тәртібі туралы ереже, мердігерге жұмысты мерзімінен
бұрын орындағаны және оның айрықша сапасы үшін қосымша сыйақы беру туралы
ереже және тағы басқа). Бұл ережелердің бар-жоғы шартты жасалған деп тануға
еш ықпал етпейді.
Дағдылы ережелерге шарттың үлгі ережелерін жатқызуға болады. Үлгі
ережелер шарттардың тиісті түрі үшін жасалынады және баспасөзде жариялануы
тиіс.
Үлгі ережелерді тараптардың біреуі дайындаған шарттардың үлгілерінен
бөліп қарау керек. Өнім өндіретіндер, жұмыс, қызмет орындайтындар, әдетте,
өз клиенттеріне шарт жобасын ұсынады. Үлгі ережелер, әдетте Үкімет
бекітетін және өзінде міндеттеу күші болатын типтік шарттардың ережелерінен
де басқа.
Үлгі ережелерінің мысалы ретінде Мұнай туралы заңның 26-бабында және
Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы жарлықтың 1-бабында
көзделген Модельдік контрактыны алуға болады. Моделдік контракт Үкімет
бекітетін үлгі контракт ретінде анықталған, онда контрактылардың кейбір
түрлерінің ерекшеліктері немесе жер қойнауын пайдаланудың кейбір
операцияларын жүргізудің ерекшеліктері көрініс табады және ол контрактылар
жасаудың үлгісі ретінде пайдаланылады.
Үлгі ережелері қолданылуы үшін олар шартта көрсетілуі тиіс. Егер ондай
сілтеме болмаса, үлгі ережелері іскерлік айналым дағдысы ретінде ғана
қолданылады. Бұл ретте, Азаматтық кодекстің 3-бабына сәйкес, мұндай
дағдылар заңнамаға қайшы келе алмайды, ал Азаматтық кодекстің 382-бабына
сәйкес олар тараптар арасындағы қатынастарға да қолданатындай болуға тиіс.
Бұл ереже азаматтық құқықтың жалпы бастауына негізделген, ол
жаратылысынан диспозитивті және бар қатынастарды да, болашақта болуы мүмкін
қатынастарды да реттеуді көздейді.
Бұл қазіргі Қазақстан экономикасының өтпелі кезеңі үшін аса маңызды,
себебі күніге бір жаңа шарттың пайда болатының көріп отырмыз.
1.2 Мердігерлік шарты туралы жалпы ережелер
Мердігерлік шартынан туындайтын құқықтық қатынастар жұмыс орындау
бойынша міндеттемелерге жатады. Солардың көмегімен, белгілі бір тұлғаның
(тұлғалардың) жұмысының нәтижесі тиісті ақшалай құндылыққа айырбасталады.
Экономикалық тұрғыда мердігерлік бұл қызмет, оның нәтижесі заттай
мінезде болып келеді (белгілі мүлік пайда болады). Одан басқа, орындалатын
жұмыстардың өзге де (зат емес) нәтижелері болуы мүмкін бірақ бұл
мердігерлік қатынастарының мәнісін жоққа шығармайды, себебі оларда қол
жететін нәтижемен қатар белгілі қызметтің өзі де (оның барысы) маңызды
болып келеді. Осы қызметті негізінен (жалпылама) онды (пайдалы) қызмет деп
мінездеуге болады, сондықтан мердігерлік шарттарында тараптардың өзге
қатынастарымен бірге жүзеге асырылатын қызмет те реттеледі.
Жұмыс атқаратын тұлғаның қызметі жалпы түрде реттеледі, өйткені ол
тұлға мердігерлік шарттың жағдайларына сәйкес жұмыстың толық орындалуына
жауапты болады. Осымен қатар, құқықтық реттеу, егер ол заттық сипатта
болса, тұлғаның қызметінің нәтижесінде оны беру бойынша міндетті де
қамтиды. Сондықтан мердігерлік шарты бұрын қарастырылған шарттардан
көрсетілген қызметті реттеу бойынша ережелерімен елеулі ерекшеленсе де,
жасалған мүліктің өзі және оны беру сұрақтары туралы айтсақ, онда
мердігерлік шартының тараптардың құқықтары мен міндеттері бойынша сатып алу-
сату шартымен ортақтығы болып келетінін тануымыз мүмкін. Азаматтық құқықтық
әдебиеттер еңбек және мердігерлік қатынастардың жақындығы жөнінде айтылады.
Бірақ негізінен мердігерлік қатынастарды сатып алу-сату және еңбек
қатынастарынан айыруға болады. Айырмашылықтары олардың әрқайсыларының
қатысушыларының құқықтары және міндеттері жүзеге асырылатын шарттардың
мазмұнынан айқын көрінеді.
Мердігерлік шарты бойынша бір тарап (мердігер) екінші тараптың
(тапсырысшының) тапсырмасы бойынша белгілі бір жұмысты атқаруға және
белгіленген мерзімде оның нәтижесін тапсырысшыға өткізуге міндетті, ал
тапсырысшы жұмыс нәтижесін қабылдап алуға және оған ақы төлеуге (жұмыстың
бағасын төлеуге) міндетті.
Мердігерлік шартқа тән белгілерді қарастырмастан бұрын, біз ең алдымен
шарттың жалпы белгілерін қарастыруымыз керек, өйткені оның жалпы белгілерін
түсінбей мердігерлік шарттың белгілерін қарастыру мүмкін емес. Заң
әдебиеттерінде шарттың белгілері оның түрлері деп қарастырылады.
Шарттарды топтастыру әртүрлі негіздерде жүргізіледі. Міндетемелер
туралы мәселені қарастырғанда жүргізілген топтастыру да, атап айтқанда,
тауарды беру, жұмыс жасау, қызмет көрсету сияқтылар шарттарға да қолданылуы
мүмкін. Айта кететін жай шарттарға мәмілелер топтастырулары да қолданылады.
Заңнамада және заң әдебиетінде шарттар келесідей топтастырылады.
Шарттың бірінші түрі нақты және консенсуальдық шарттар. Егер, заң
актілеріне сәйкес шарт жасалу үшін мүліктің берілуі қажет болса, шарт
тиісті мүлік берілген кезден бастап жасалынған болып саналады.
Азаматтық кодекстің 393-баптың 2-тармағында нақты шарттың жасалу кезі
туралы сөз болады. Шарттардың көпшілігі консенсуальдық болып табылады
(латын тілінен соnsen — келісім), яғни оларды жасау үшін ол жайында келісім
болса жеткілікті. Мысалы, сатып алушы мен сатушы арасындағы келісімге қол
жеткен кезден бастап сатып алу-сату шарты жасалды деп саналады. Затты беру,
ақша төлеу және басқа әрекеттер жасалынып қойған шартты орындау мақсатында
атқарылады. Бірақ, кейбір шарттар (мысалы, сыйға тарту, сақтау, заем, жүк
тасымалдау) шарт нысаны берілген кезден бастап ғана жасалынады деп
саналады. Мұндай шарт нақты (латын тілінен rеs -зат) деп аталады, ол заң
актілерінде бекімін табуға тиіс [10].
Шарттың консенсуальдық немесе нақты сипаты, әдетте, шарттың
анықтамасының өзінде көрсетіледі. Мысалы, сатып алу-сату шартында сатушының
міндеті былайша қалыптасады: сатушы затты беруге міндеттенеді, ал сатып
алушы ақша төлеуге міндеттенеді. Болашақта міндеттеме осылай орындалуы
тиіс.
Нақты шарттарда тараптардың міндеттері басқаша анықталады. Мысалы,
сақтау шарты бойынша сақтаушы зат иесінің өзіне тапсырған затын сақтауға
міндетті, тасымалдау шарты бойынша тасымалдаушы өзіне сеніп тапсырылған
жүкті апаратын жерге жеткізуге міндетті. Яғни, шарт бойынша міндеттеме
екінші тарап затты бергеннен кейін ғана туындайды. Бұл жерде орындау кезі
мен шарт жасасу кезін шатастырмау керек. Консенсуальдық шарттарда олар,
әдетте, сәйкес келмейді, бірақ тараптар сатып алу-сату шарты бойынша зат
беру кезін шарт жасасу кезімен сәйкестендіруге келісе алады. Бірақ бұдан
сатып алу-сату шарты нақты шарт бола алмайды.
Шарттың келесі түрі ақылы және ақысыз шарттар. Шарт бойынша тараптар
өз міндеттемелерін орындағаны үшін ақы алуы немесе біріне бірі нәрсе беруі
керек болса, бұл ақылы шарт болып табылады. Азаматтық кодекстің 384-бабы
бойынша бір тарап екінші тарапқа одан ақы алмай немесе еш нәрсе бермей бір
нәрсені ұсынуды міндетіне алған шарт ақысыз шарт болып табылады.
Ақылы және ақысыз шарттар арасындағы айырмашылық — шарт бойынша өз
міндеттерін орындағаны үшін біріне бірінің бір нәрсені ұсыну-ұсынбауында.
Бір нәрсені ұсынуға (төлеуден басқа) материалдық құндылықтар беру
(бартерлік операция), біріне бірі қандай да бір міндеттерді атқаруы (өзара
міндеттемелер), ақшалай баға беруге болатын кез келген әрекетті жасау
жатады.
Бір нәрсені ұсыну ұғымы ағылшын-американ құқығында соnsiсdаrаtіоn
деген атпен кең қолданылады. Оларда соnsiсdаrаtіоn кез келген шарттың
елеулі ережесі болып табылады; онсыз шарт заң күші бар шарт деп танылмайды.
Шарттардың көпшілігі ақылы. Азаматтық кодексте бекімін тапқан ақысыз
шарттардың ішінен сыйға тарту шартын, мүлікті ақысыз пайдалану және
пайызсыз заем шартын атауға болады.
Кейбір шарттар заң бойынша ақылы да, ақысыз да болуы мүмкін (тапсыру,
сақтау, заем). Сондықтан да, Азаматтық кодекстің 284-бабында қандай да бір
күдік туса, шарт ақылы деп танылады деген презумпция бекітілген. Шарт
ақысыз деп танылады, егер ол заңнамадан, шарттың мазмұнынан немесе мәнінен
туындайтын болса.
Азаматтық айналымда ақысыз шарттардың болуы елімізде қалыптасып келе
жатқан қатынастардың мәніне қайшы келмейді. Мысалы, қайырымдылық, мәдени,
білім беру және басқа қоғамдық қорлардың қызметі, демеушілік жасау, еркімен
қайырсадақа беру және осыларға ұқсас қызмет, әлеуметтік маңыз алуда, ақысыз
сыйға тарту шарттары көбіне олардың құқықтық формасына айналуда.
Бір жақты және өзара шарттар тараптардың құқықтары мен міндеттерінің
бөліну сипатына қарай ажыратылады. Бір жақты шартта бір тарапта тек құқық,
екіншісінде тек міндет туындайды (мысалы, заем шарты). Өзара шартта
тараптардың әрқайсысында құқық болады, олар міндеттемелер де көтереді.
Мысалы, сатып алу-сату шарты бойынша сатушы берген заты үшін сатып алушының
ақша төлеуін талап етуге құқылы және өзі сол затты сатып алушыға беруге
міндетті, ал сатып алушы заттың өзіне берілуін талап етуте құқылы және сол
зат үшін ақша төлеуге міндетті.
Шарттың келесі түрі бір типті және аралас шарттар. Бір типті шарттар
сан алуан қыры бар (мысалы, жеткізу, тұрмыстық мердігерлік, жалдау, рента
және тағы басқа) белгілі бір түрдегі (мысалы, тауарды беру, жұмыс орындау,
қызмет көрсету) міндеттемелерді тудырады. Аралас шарттарда заңнамада
көзделген әртүрлі шарттардың элементтері болады. Азаматтық кодекстің 381-
бабының қағидалары 380-баптың тарапттар заңнамада көзделген де, көзделмеген
де шарттарды жасаса алады деген қағидасынан орынды туындайды. Сондықтан да,
олардың мазмұнында заңда көзделген әртүрлі шарттардың элементтері бар шарт
жасаса алуы заңды.
Нарықтық экономикаға көшу жағдайында әртүрлі жаңа қатынастар
туындауда, оларды шарттың бір түрімен қамту мүмкін емес, шарттардың екі
немесе бірнеше түрлерінің нормаларымен ғана оларды реттеуге болады.
Тараптардың аралас шарт бойынша қатынастарына, егер тараптардың
келісімінен немесе аралас шарттың мәнінен өзгеше туындамаса, аралас шартта
элементтері бар шарттар туралы заңдардың тиісті бөліктері қолданылады.
Мысалы, толлингтік операция жүргізуге шарт (мысалы, берілген шикізатты
өндеу) сатып алу-сату шарты мен мердігерліктің элементтерін қамтиды.
Тиісінше оған сатып алу-сату шартының элементтері бар бөлігінде сатып
алу сату шартының нормалары, ал, егер мердігер шет елде болса — сыртқы
экономикалық сатып алу-сату шартының элементтері қолданылады. Мердігерлік
шарттың элементтері бар бөлігінде мердігерлік шарттың нормалары
қолданылады.
Тараптар аралас шарттан туындайтын қатынастарды реттеудің басқа
тәртібін келісуі мүмкін, мысалы, шарттың айрықша ережелерін алып, оның
басқа ережелері қолданылмайды деп көрсетуі мүмкін.
Шарттың келесі түрі негізгі және алдын ала шарттар. Мүлікті беруге,
жұмыс орындауға және қызмет көрсетуге байланысты құқықтар мен міндеттер
тікелей негізгі шарттан туындайды. Азаматтық кодекстің 390-бабының
1-тармағына сәйкес алдын ала шарт дегеніміз — сол шартта
көзделген ережелерді сақтап тараптардың келешекте негізгі шарт жасасуға
міндет алған шарты.
Алдын ала шарттардың мысалы ретінде жүк тасымалын ұйымдастыру туралы
шартты, банктың тараптар келіскен мөлшерде және жағдайларда ақша қаражатын
беруге міндеті көзделген шартты, келешекте пәтер алу шартын (тұрғын үй
контрактын) алуға болады.
Алдын ала шартқа жекешелендіру туралы жарлықта көзделген сауда
нәтижелері туралы хаттаманы да жатқызуға болатын сияқты. Жекешелендіру
туралы жарлықта саудада ұтқан адам мен сатушы аукцион немесе тендер
жүргізген күні сауданың нәтижелері туралы хаттамаға қол қояды делінген.
Алдын ала шарт пен негізгі шарттың ұқсастығы сонда, олардың екеуінің
нысандары бірдей болуға тиіс. Егер белгілі бір нысандағы шарттарды
жасағанда заңнамада олардың нотариалдық нысаны белгіленсе (мысалы, тұрғын
үйді сатып алу-сату шарты), онда алдын ала шарт та нотариалдық нысанда
жасалуы тиіс. Бірақ, егер заңнамада негізгі шарт нысаны анықталмаған болса
(мысалы, әдеттегі сатып алу-сату шарты), алдын ала шарт, заңсыз болып
қалады деген қауіппен, жазбаша нысанда жасалады.
Алдын ала шартта, тым болмаса, негізгі шарттың нысанын, сондай-ақ
басқа елеулі ережелерін анықтауға мүмкндік беретіндей ережелер болуға тиіс.
Негізгі шарттың жасалу мерзімі алдын ала шарт үшін міндетті жағдай болып
табылады, сондықтан Азаматтық кодекстің 390-бабының 4-тармағында, егер
алдын ала шартта мерзім белгіленбеген болса, негізгі шартты жасасудың бір
жылдық мерзімі анықталған.
Мұндай мерзімнің маңыздылығы сонда, егер негізгі шарт мерзім өткенше
жасалмаған болса, онда бұл мерзім өткеннен кейін алдын ала шарт күшін
жояды.
Алдын ала шарт жасасудан жалтарудың салдары туралы мәселе әр елдің
заңнамасында әртүрлі шешіледі. Мысалы, Ресей Азаматтық кодексінде бір
тараптың екінші тарапты алдын ала шарт жасасуға мәжбірлеуді талап ету
құқылы көзделген (Ресей Азаматтық кодексінің 429-бабы). Мұндай ереже
Азаматтық заңнама Негіздерінде бекітілген.
Азаматтық кодекстің 390-бабының 5-тармағында басқа ереже бекітілген:
шарт жасасуға мәжбүр етуге тараптардың құқығы жоқ, оларда негізгі шартты
жасасудан бас тарту нәтижесінде келген шығынды өндіртіп алу құқығы бар.
Мысалы, алдын ала шарттың нысаны болған затта сатып алмақшы болған адам өз
пәтерінің ерекше жоспарына қарай басқа жиһаз сатып алады.
Қазақстанда ниет туралы хаттамалар кең өріс алды, ал олардың құқықтық
мәні түсініксіз. Оларға заңдық күш беруге әрекет те жасалынды. Ниет туралы
хаттамадан алдын ала шартты айқын ажыратып алуға талпыныстың салдары ниет
туралы хаттама азаматтық-құқықтық шарт ретінде қаралмасын деген тұжырымға
алып келді. Мұндай шартта заңдық күш болуы үшін ол арнайы қарастырылуы
керек. Шарт тараптарының біреуінің осындай ниет туралы хаттама бойынша
қатынастарды жалғастырудан бас тартуы оның іскерлік беделіне әсер еткені
болмаса, басқадай құқықтық салдарға әкелмейді.
Шарттың келесі түрі еркін және міндетті шарттар. Жасалуы түгелдей
тараптардың қалауына байланысты шарт еркін шарт деп аталады. Міндетті
шартты жасау тараптардың біреуі үшін міндетті болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайында шарттардың басым көпшілігі еркін
жасалады. Дегенмен, шарттардың кейбір түрлері міндетті шарттар (мысалы,
мемлекеттік кәсіпорынмен мемлекеттік тапсырыс негізінде жасалатын шарт).
Міндетті шарттар арасында жария шарттардың орны бөлек.
Коммерциялық ұйыммен жасалған және қызметінің сипатына қарай оған
өтінішпен келетін әркімге тауарларды сату, жұмыстарды атқару немесе қызмет
көрсету жөнінде оның міндеттемелерін белгілейтін шарт жария шарт деп
аталады (мысалы, бөлшек сауда, көпшілік пайдаланатын көлікпен тасымалдау,
байланыс қызметін көрсету, энергиямен қамтамасыз ету, медицина, мейманхана
қызметін көрсету және тағы басқалары).
Азаматтық кодекстің 387-баптың мазмұнынан жария шарттың белгілері
туындайды:
- оны коммерциялық ұйым жасайды;
- коммерциялық ұйымның тауарлар сату, жұмыс орындау немесе қызмет
көрсету жөніндегі міндеттері белгіленеді;
- ұйым, өз қызметінің сипатына қарай, бұл міндеттерді өзіне жүгінген
әр адамға қатысты жүзеге асыруға тиіс;
- коммерциялық ұйым, заңнамада көзделген жағдайлардан басқа реттерде,
шарт жасасуда бір адамның алдында екінші адамға артықшылық беруге құқылы
емес [11].
Коммерциялық ұйым тұтынушыға тиісті тауар (жұмыс, қызмет) ұсынудан
өзінде ондай мүмкіндік болмаған (дүкенде тауар жоқ, көлікте бензин жоқ және
тағы басқа) жағдайларда ғана бас тартуға құқылы. Мысалы, бөлшек сауда
дүкенінде сатып алушы, егер сауда залында тауар бітіп қалса, сатушының
витринадағы тауарды алуды немесе қоймадан алып келуін талап ете алады.
Егер дәлелсіз бас тартса, шарт жасасу міндетті болған жағдайда, шарт
жасасудан бас тартқандағыдай салдар болады. Тұтынушы тауар, жұмыс, қызмет
көрсетуді ұсынуға межбүрлеу туралы және содан келген зиянды өтеу туралы
талаппен сотқа жүгінуге құқылы (мысалы, сатып алатын тауарын алып кетуге
дайындаған көлікке кеткен шығынды өтеу; немесе сондай тауарды басқа
дүкеннен табу үшін шығарған шығынды өтеу және тағы басқа).
Қазақстан Республикасының Үкіметі, заң актілерінде белгіленген
жағдайларда, жария құқықтардың кейбір түрлері жайында міндетті ережелер
шығаруға құқылы (үлгілік шарттар, ережелер және тағы басқаларын)
Шарттың келесі түрі өзара келісілген шарттар және қосылу шарттары
болып табылады.
Өзара келісілген шарт жасасқанда оның ережелерін тараптардың екеуі
анықтайды. Қосылу шартын жасасқанда оның ережелерін тараптардың біреуі
дайындайды, екініш тарап ол ережелерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Шартттар және мердігерлік шарттың арақатынасы 6
1.1 Шарт туралы ұғым 6
1.2 Мердігерлік шарты туралы жалпы ережелер 13
1.3 Мердігерлік шартының элементтері 21
2 Мердігерлік шарттың жекелеген түрлері 32
2.1 Тұрмыстық мердігерлік 32
2.2 Құрылыс мердігерлігі 38
2.3 Жобалау және іздестіру жұмыстарында мердігерлік шарт 45
2.4 Ғылыми-зерттеу, тәжірибе-конструкторлық және технологиялық жұмыстардың
мердігерлік шарты 49
Қорытынды 54
Қолданылған қайнар көздер тізімі 59
Abstraсt 63
Кіріспе
1 Шарттар және мердігерлік шарттың арақатынасы
1.1 Шарт туралы ұғым
1.2 Мердігерлік шарты туралы жалпы ережелер
1.3 Мердігерлік шартының элементтері
2 Мердігерлік шартының жекелеген түрлері
2.1 Тұрмыстық мердігерлік
2.2 Құрылыс мердігерлігі
2.3 Жобалау және іздестіру жұмыстарында мердігерлік шарт
2.4 Ғылыми-зерттеу, тәжірибе-конструкторлық және технологиялық
жұмыстардың мердігерлік шарты
Қорытынды
Қолданылған қайнар көздер тізімі
Кіріспе
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алумен, сондай-ақ 1995 жылға
Конституцияны қабылдауымен құқықтық реформаларды жүргізуге бет алды.
Өйткені бүгінгі күнге дейін көптеген нормативтік актілер қабылданды.
Нарықтық эканомикалық қатынасқа көшумен азаматтық құқықтың рөлі
артқанын байқауға болады.
Өткен он жылдықта ең елеулі оқиғаларының бірі жаңа Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексін қабылдау және күшіне енуі болып
табылады.
Жаңа Азаматтық кодекс басқа елдердің ұқсас заңдарына қарағанда қазіргі
кезеннің талаптарына сәйкес жасалды, сондықтанда оның нормалары бүгінгі
күннің талаптарына жауап береді, соңғы кездерде пайда болған экономикалық
және өзге де проблемаларды шешудің тәжірибесін ескереді.
Соңғы жылдары жаңа Азаматтық кодекстің қабылдануына қарамай, азаматтық
құқық ғылымында қандайда бір сапалы өзгерістер байқалады, атап айтқанда
бірқатар оқулықтар мен оқу құралдары шықты, заңи журналдарда көптеген
мақалалар жарияланды, бірақ олардың мәні мен мазмұны жекелеген заңдарды
және сот практикасын түсіндірумен шектеледі. Жаңа Азаматтық кодекс күшіне
енгеннен кейін, әрине мұндай әдебиеттер жаңа заңның ережелерін дұрыс түсіну
және дұрыс қолдануды қамтамасыз ету үшін қажет еді. Бірақ ол кезең өттіп
кетті, Азаматтық кодекс белсенді түрде жұмыс істейді, сот практикасында оны
тиімді қолдану қамтамасыз етілді. Көптеген өзгеріске ұшыраған азаматтық
құқықтық институттардың мазмұнын терең түсіну кезеңі туды. Құқықтық қолдану
практикасында түсіндірмеге қарап шешімі жоқ проблемалар күнделікті жиі
кездеседі, бұл үшін тиісті институттардың даму тарихына, олардың басқада
азаматтық құқықтық санаттар ішіндегі орны, өзге құқықтық жүйелерді оларды
қолдану тәжірибесіне қатысы бар күрделі теориялық таным қажет. Басқаша
айтқанда, бүгінгі күні тек азаматтық заңнамаға түсініктеме ғана емес,
сонымен қатар күрделі ғылыми анализ керек.
Біздің тандаған жұмысымыздың тақырыбы мүліктік айналымды құқықтық
реттеудегі шарттың маңызды орын алуына негізделген, шартты барлық азаматтық
құқықтық мәмілелердің жиынтығы түрінді көрініп, азаматтармен де, ұйымдармен
де жасалады. Көпке мәлім екі немесе көп жақты мәміле шарт болып табылады.
Осыған сәйкес ғылыми зерттеудің пәні ретінде мәміленің түсінігі, түрлері,
нысаны, оның жарамсыздығының негізі мен салдары, шартты жасау, өзгерту және
тоқтату туралы заң ережелері болады.
Бірақ бұл шарттың бір жағы (мәміле ретіндегі шарт) ғана. Шарттың
екінші жағын шарттан туындайтын міндеттемелер (құқықтық қатынас ретіндегі
шарт) құрайды. Осыған сәкес біз міндеттеменің пайда болуы, өзгеруі,
тоқтауы, міндеттеме бойынша құқықтар мен міндеттемелердің аусуы сияқты
мәселелерді қарастырдық.
Жұмыста қарастырылған проблемалар қазіргі кездің өзінде-ақ ғалымдар
арасында пікір талас тудырады (М.И. Брагинский, В.В. Витрянский, А.Л.
Маковский, Г.Е. Авилов, С.С. Алексеев, Г.Д. Голубов, В.А. Дозорцев, Ю.Х.
Калмыков, О.М. Козырь, Е.А. Суханов, С.А. Хохлов, Қ.Сүлейменов, Ю.Басин
және тағыда басқа).
Шарт – ең көне құқықтық құрылымдардың бірі. Одан бұрын қалыптақан
міндеттемелік құқық тарихында әрекеттер ғана болды.
Адамдардың арасындағы қарым қатынастың әртүрлі нысандарының дамуы
тараптардың келісілген еркі негізінде заңшығарушы ұсынған немесе құқықтық
моделді өздерінің жасауына қажеттілік туындады. Мұндай модел ретінде
шарттар болды.
Көп жылдар бойын әрекеттер мен шартар міндеттеменің пайда болуының
жалғыз негізі ретінде мемлекетпен танылды.
Біздің мемлекетте бүгінгі күнге дейін қатысушылары ретінде мемлекет,
кооперативтер, қоғамдық ұйымдар болған шарттырадың басым көпшілігі жоспарлы
актілерді орындау үшін жасалды. Мұндай шарттарды контрагенттердің еркі
мемлекеттік органдардан туындайтын тапсырмалардың тікелей немесе қосымша
әсерінен туындады. Осы арқылы шарт өзінің бастапқы құрастырушы белгісін
жоғалтты.
Қазіргі кездегі барлық азаматтық құқыққа тән шарттардың рөлінің арту
тенденциясы соңғы жылдары Қазақстанда экономиканың дамуымен анықырақ
байқалады. Бұл тенденция ең алдымен елдің экономикалық жүйесін түбірімен
қайта құрумен байланысты. Аталмыш қайта құруда ең маңыздысы жеке меншікті
тану, шаруашылық салада мемлекеттік реттеу рөлінің азайуы контрагенттерді
тандау еркіндігін бекіту және жаңа азаматтық құқықтың басқада негіздерін
іске асыру еді.
Жаңа Азаматтық кодекс шарт еркіндігі қағидатын бекітіп қана қоймай,
сонымен қатар оны жүзеге асыру үшін қажетті алғы шарттар жасады. Азаматтық
кодекс тарапынан шарттың маңызының өсуін тану оның ерекше бөлімінде көрініс
тапты деп айтуға болады. Өйткені ерекше бөлімнің басым көпшілігі шарттарға
арналған.
Осыған байланысты әдебиеттеде Азаматтық кодекстің барлық мәтіні шартты
реттеу міндетін шешеді деп айту әділ.
Шарттың түрлерінің ішінде ерекше орынға мердігерлік шарт ие деп айтуға
болады. Мердігерлік шартынан туындайтын құқықтық қатынастар жұмыс орындау
бойынша міндеттемелерге жатады. Солардың көмегімен, белгілі бір тұлғаның
(тұлғалардың) жұмысының нәтижесі тиісті ақшалай құндылыққа айырбасталады.
Экономикалық тұрғыда мердігерлік бұл қызмет, оның нәтижесі заттай
мінезде болып келеді (белгілі мүлік пайда болады). Одан басқа, орындалатын
жұмыстардың өзге де (зат емес) нәтижелері болуы мүмкін бірақ бұл
мердігерлік қатынастарының мәнісін жоққа шығармайды, себебі оларда қол
жететін нәтижемен қатар белгілі қызметтің өзі де (оның барысы) маңызды
болып келеді. Осы қызметті негізінен (жалпылама) онды (пайдалы) қызмет деп
мінездеуге болады, сондықтан мердігерлік шарттарында тараптардың өзге
қатынастарымен бірге жүзеге асырылатын қызмет те реттеледі.
Жұмыстың мақсаты азаматтық құқықтағы мердігерлік шарттың орынын, оны
жасау, өзгертудің, тоқтатудың жалпы ережелерін, сондай-ақ мердігерлік
шарттың жекелеген түрлерін анықтау болып табылады.
Диплом жұмысының алдына қойған міндеттері ретінде мыналар болып
табылады:
- шарт туралы ұғымды қарастыру;
- мердігерлік шарты туралы жалпы ережелерды қарастыру;
- мердігерлік шартының элементтері ашып зерттеу;
- тұрмыстық мердігерлік шартының ерекшеліктерін зерттеу;
- құрылыс мердігерлігі шартының ерекшеліктерін зерттеу;
- жобалау және іздестіру жұмыстарында мердігерлік шартының
ерекшеліктерін зерттеу;
- ғылыми-зерттеу, тәжірибе-конструкторлық және технологиялық
жұмыстардың мердігерлік шартының ерекшеліктерін зерделеу.
Жұмысты жазу барысында М. М. Агарков, М. Н. Брагинский, В. В.
Витрянский, О. С. Иоффе, Е. А. Суханов, Г. Төлеуғалиев, М. К.Сүлейменов,
А. П. Сергеев, Ю. К. Толстой сияқты ресейлік және қасақстандық ғалымдардың
еңбектері жан жақты зерттелді.
1 Шартттар және мердігерлік шарттың арақатынасы
1.1 Шарт туралы ұғым
Көп мың жылдықтар бойы шартты қолдану тиімді құқықтық нысан туралы сөз
болуымен байланысты. Шарттың негізгі мақсаты заңның көлемінде адамдардың
мінез-құлықтарын реттеу, адамдарға мүмкін болатын және қажетті іс-
әрекеттерінің шегін, сондай-ақ тиісті талаптарды бұзудың салдарын анықтауға
негізделген.
Өз кезегінде заң мен шарттың арақатынасы туралы үш көзқарас айытылған
еді. Біріншіден, ерік теориясы өкілдерінің пікірінше шарт
контрагенттердің ерік актісі, ал заң олардың еріктерін шектейді немесе
толықтырады. Екіншіден, заңның басымдылығы теориясы өкілдерінің айтуынша
шарт заңнан туындайтын құқықтық тиімділікке ие. Үшіншіден, эмпирикалық
теория өкілдерінің айтуынша тараптардың еркі белгілі бір экономикалық
тиімділікке саналы түрде бағытталған, оның үстіне шарттың салдары оны
жүзеге асырудың құралдары сияқты болады. Қазақстан Республикасының
Конституциясына сәйкес барлық азамат меншікке ие бола алады. Сондықтан
олардың өз таңдауы бойынша шарт жасау құқығы бар [1].
Шарттың реттеуші рөлі оны заңға және нормативтік құқықтық актілерге
байланыстырады. Шарттың талаптары құқықтық нормадан ең бастысы екі белгі
арқылы ерекшеленеді. Біріншісі, мінез-құлық ережелерінің пайда болуымен
байланысты, шарт тараптардың еркін білдіреді, ал құқықтық акт оны
қабылдаған органның еркін білдіреді. Екінші, қандай да бір мінез-құлық
ережелерін әрекет ету шеңберімен ерекшеленеді, шарт тек өзінің тараптары
арасындағы іс-әрекетті реттеуге тікелей бағытталған, ал шарттың тараптары
болып табылмайтындарға құқықтарды қалыптастырады, бірақ міндеттерді
жүктемейді, ал құқықтық немесе өзге де нормативтік құқықтық акт болса
барлығына міндетті ережелерді қалыптастырады. Аталып өткен екі белгілер тек
азаматтық – құқықтық шартты ерекшелейді [2].
Шарт азаматтық құқықтық айналымға қатысушылардың белсенділігінің нақты
нысаны ретінде болады. Айта кететін жайт, шарттың әлеуметтік – экономикалық
мазмұныңың өзгеруіне байланысты, қоғамның тарихи дамуы барысында шаттың
конструкциясы өздігінен тұрақты болып қала береді.
Шартқа негізделген қоғамдық қатынастар жүйесінің дамуымен қатар уақыт
өте оған қатысушылардың саны да кеңейді, жеке тұлғалармен қатар бұл орынға
азаматтық құқықтың дербес субъектісі болып табылатын әртүрлі ұжымдық
құрылымдар, яғни, заңды тұлғалар шыға бастады. Заңнамада көзделген шарттың
типтері әралуан болуда, шарттық құқықтық қатынастарды қалыптастыруда
қолданылатын элементтерде күрделене түсті, ал шарттар шарт болып қала
береді.
Шарттың конструкциясы құқықтың әр саласында, атап айтқанда
халықаралық, жария, әкімшілік және тағы басқа қолданылады. Дегенмен де,
басқа құқық салаларымен салыстырғанда азаматтық құқықта ол кеңінен
қолданылады.
Сонымен азаматтық құқықтық шарт дегеніміз не? Шарт көне құқықтық
құрылымның бірі. Шарттың ғасырлар бойы пайдаланылуы құқықтың икемді түрі
екендігін көрсетеді, ол арқылы әртүрлі қоғамдық қатынастарды реттеуге
болатындығы дәлелденген. Шарттың негізгі міндеті заң шеңберінде адамдардың
әрекетін реттеу. Ал оларды бұзу заң талаптарын бұзушылықты білдіреді.
Шартты (соntractus) рим құқында үш түрлі мағынада: құқық
қатынастарының туындауы ретінде; құқықтық қатынастың өзі ретінде; ең
соңында тиісті құқықтық қатынастың нысаны ретінде қарастырылды.
Шарт туралы мұндай көзқарастар нақты іс жүзінде Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінде және басқа да елдердің азаматтық
кодекстерінде көрініс тапқан.
Франция Азаматтық кодексінің 1101- бабына сәйкес шарт деп мәмілені
таниды, ол арқылы бір немесе бірнеше тұлға бір-бірінің алдың өз немесе
бірнеше басқа тұлғалар алдында бір нәрсені істеуге немесе істемеуге
міндеттенеді. АҚШ-тың Бірынғай сауда кодексі шартты тұтастай алғанда сол
заңға немесе басқа қолданылатын құқық нормаларына сәйкес жақтардың
келісімінен туындайтын құқықтық міндеттеме деп есептейді. 1-201- бапта
келісімге анықтама берілген: ...жақтардың іс жүзінде жасалған мәмілесі
өтініштер мен басқа да міндеттемелерден туындайды. Нидерланды Азаматтық
кодексі кітабында 213-бап: шарт бір немесе бірнеше жақ өзіне бір немесе
бірнеше жаққа қатысты міндеттемелерді өзіне қабылдайтын мәміле болып
табылады деп анықтама берілген [3].
Кеңес Одағы кезінде және бұл кезеңнен кейін заңи әдебиеттерде шарт
туралы әртүрлі анықтамалар, ұғымдар авторлардың көзқарастары көзделген.
Әсіресе, орыс ғалымы О.С. Иоффенің зерттеулерінде қарастырылған. Оның
айтуынша шарт азаматтық құқықтық қатынастардың пайда болуы, өзгеруі және
тоқтауы туралы екі не оданда көп адамдардың арасындағы келісім. Кей кезде
шарт дегеніміз мұндай келісімнен туындайтын міндеттеменің өзі, ал кей
жағдайларда бұл термин оның қатысушыларының барлығының еріктері негізінде
пайда болатын міндеттемені бекітетін құжатты білдіреді [4].
М.К.Сүлейменовтың пікірінше: Шарт заңи факт ретінде құқықтық қатынас
немесе шарттық құқықтық қатынас ретінде шарттың пайда болуының негізі
қызмет етеді. Заңи факт және құқықтық қатынас ретіндегі шарт – бұл шарттың
дербес салалары, оның дамуының әртүрлі жақтары.
Сонымен қатар заңи әдебиеттерде шарт туралы басқада көзқарастар
айтылған.
Мысалы, 1993 жылғы оқулықта шарт екі немесе көпжақты мәміле ретінде
қарастырылды [5]. Бірақ шарттың мәміле ретіндегі мәліметі дұрыс па? Мәміле
бұл құқықтар мен міндеттерді бекітуге, өзгертуге және тоқтатуға
бағытталаған іс-әрекеттер. Ал шарт тек құқықтар мен міндеттерді белгілеп
қана қоймай, сонымен қатар келісімде бекітілген іс-әрекеттерді жасауды
көздейді. Шарт қандай нақты іс-әрекеттер жасалуы керек екенін және іс-
әрекет жасау үшін тараптарға қойылатын заңи талаптар қандай екенін
анықтайды. Сондықтан да шарттың рөлі мен функциясы мәмілеге қарағанда
кеңірек [6].
Азаматтық кодекстің 378-бабына сәйкес, екі немесе одан көп адамның
азаматтық құқықтар мен міндеттерді белгілеу, өзгерту немесе тоқтату туралы
келісімі шарт деп танылады. Мұндай айқындама шарт-мәмілені мензедейді.
Сондықтан да, осы баптың 2-тармағы мәміле нормаларына мынадай сілтеме
жасайды: шартқа екі жақты және көп жақты мәмілелер туралы ережелер
қолданылады [7]. Сонымен бірге, мәміле ұғымы шартқа қарағанда кең,
өйткені, мәміле бір жақты болуы мүмкін.
Шарттан туындайтын міндеттемелерге, Азаматтық кодекстің тиісті
баптарында шарттардың кейбір түрлеріне арналған ережелерінде өзгеше
көзделмегендіктен, міндеттемелер жөніндегі жалпы ережелер қолданылады.
Мысалы, шарттан (бірлескен кызмет туралы шарт, құрылтай шарты, авторлық
шарт және басқалар) туындайтын заттық, авторлық немесе өзге құқықтық
қатынастарға, егер заңдардан, шарттан немесе құқықтық қатынастардың мәнінен
өзгеше туындамаса, жалпы шарттардың ережелері қолданылады.
Айта кететін жайт, Шарт термині азаматтық заңнамада әртүрлі мәнде
қолданылады және оны келесідей көрсетуге болады: біріншіден, өзінен
міндеттеме туындайтын заңдық факты; екіншіден, сол шарттық міндеттеменің
өзі; үшіншіден, шарттық міндеттемені ресімдеген құжат.
Шарт — құқықтық қатынастың туындауына, өзгеруіне немесе тоқтауына
негіз болатын заңдық факт. Сондықтан да, шарт азаматтық құқықтар мен
міндеттемелерді туындататын негіздердің бірі болып саналады.
Азаматтық кодекстің 148-бабының 1-тармағына сәйкес мәмілелер бір жақты
және екі немесе көп жақты (шарттар) болуы мүмкін. Сол себепті, шарт мәміле
болып табылады және шартқа екі және көп жақты мәмілелер туралы, атап
айтқанда, мәміленің нысаны және оны тіркеу туралы, мәмілені заңсыз деп тану
туралы және тағы басқа ережелер қолданылады. Бір жақты және көп жақты
мәмілелер ұғымын бір жақты және өзара шарттар ұғымынан ажырату керек.
Бір жақты мәміле шартқа жатпайды, себебі мәмілені жасау үшін тараптардың
келісімі керек емес, бір жақтың ерік білдіруі жеткілікті. Шарттың басқа
мәмілелерден және басқа заңдық фактілерден айырмашылығы сол, шарт дегеніміз
тараптардың келісімі. Сондықтан, Азаматтық кодекстің 148-бабының
3 - тармағына сәйкес, шарт жасасу үшін екі таратың (екі жақты
мәміле) не үш немесе одан да көп тараптың (көп жақты мәміле) келісілген
ерік білдіруі қажет.
Шарттардың басым көпшілігі екі жақты мәміле болып табылады, себебі
шарттан, әдетте, міндеттемелік құқық қатынастары туындайды, ал міндеттеме
үшін мүдделері қарама қарсы екі тарап болуы керек: біреуінде талап ету
құқығы (несие беруші), екіншісінде — сол құқыққа икемделген міндет
(борышкер) болады.
Бірлескен қызмет туралы шарт көп жақты мәмілеге мысал бола алады.
Бұл шарттың ерекшелігі сонда, оның тараптары ортақ шаруашылық мақсатқа
қол жеткізу үшін бірлесіп әрекет жасауға келіседі және осы қызметтің
нәтижесінде ортақ меншік пайда болады.
Көп жақты шарттарға, әдетте, шарт туралы жалпы ережені қолдануға
болады. Дегенмен, көп жақты шарттардың жоғарыда айтылған ерекшеліктеріне
байланысты кейбір нормаларды қолдануға болмайды. Атап айтқанда, жария шарт
туралы, үшінші жақтың пайдасына шарт туралы ережелерді көп жақты шартқа
қолдануға бола қояр ма екен, шарт жасасу туралы нормаларды қолдануда да
қандай да бір ерекшелік болуға тиіс.
Шарттан міндеттемелік, заттық, авторлық немесе өзге құқықтық
қатынастар туындауы мүмкін деген ережені Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексіне кіргізу елеулі жаңалық болып табылады. Айта кететін
жайт, бұл ереже бұрынғы заңнамада болмаған. Ол Тәуелсіз Мемелекеттер
Достастығына мүше басқа елдердің Азаматтық кодекстерінде жоқ.
Азаматтық-құқықтық шарт, әдетте, міндеттемелік құқық қатынастарымен
байланыстырады. Көбіне солай да. Бірақ, міндеттемелік құқық қатынастарының
ауқымына зорға сиатын құқықтық қатынастар да бар. Мысалы, бірлескен қызмет
туралы шарттан ортақ меншік объектісін бірлесіп иелену және пайдалану
жөнінде оның қатысушылары арасында қатынастар туындайды, ал олар
міндеттемелік емес заттық салыстырмалы құқық қатынастары болып табылады
(ортақ меншіктің қатысушылары мен барлық басқа адамдар арасында болатын
заттық абсолюттікке қарағанда).
Шарттан авторлық қатынастар (бірлескен авторлар арасында),
өнертапқыштық қатынастар (бірлескен өнертапқыштар арасында) және тағы
басқалары туындаған жағдайда осылай бағалауға болады.
Құқықтық қатынастар кешені (заттық және міндеттемелік) заңды тұлғаның
пайда болуына негіз болатын құрылтай шартынан туындайды.
Г.И. Төлеуғалиевтің айтуы бойынша: Шарттан туындайтын міндеттемелерге
міндеттемелер туралы жалпы ереже қолданылады, себебі Азаматтық кодекстің
шарттар туралы жалпы ережеге арналған 22-тарауының баптарында және
шарттардың Азаматтық кодексте көрсетілген кейбір түрлері жайындағы ережеде
өзгедей көзделмеген [8].
Азаматтық кодекстің 379-бабының 2-тармағы міндеттеме тек шарттан ғана
емес, басқа заңдық фактылардан да туындайды дегенге сүйенеді. Сондықтан,
шарттық міндеттемелерге міндеттемелер туралы жалпы ережені қолдану
Азаматтық кодекстің шарттар туралы нормаларымен шектелуі мүмкін. Мысалы,
талапқа көну және борышты аудару туралы кейбір ережелер шарттардың кейбір
түрлерінде (лизинг, факторинг) басқаша шешіледі. Яғни, шарттардың осы
түрлері туралы нормалар қолданылады.
Азаматтық кодекстің 379-бабының 3-тармағына басқа формула енгізілген:
шарттан (бірлескен қызмет туралы шарт, құрылтай шарты, авторлық шарт және
басқа) туындайтын заттық, авторлық немесе өзгедей (міндеттемеліктен басқа)
құқықтық қатынастарға, егер заңнамадан, шарттан немесе құқықтық
қатынастардың мәнінен өзгедей туындамаса, Азаматтық кодекстің 22-тарауының
баптары қолданылады. Мысалы, бірлескен қызмет туралы шарттың немесе
құрылтай шартының мәнінен шарт жасасумен, оны өзгертумен және бұзумен
байланысты көптеген ерекшеліктер туындайды, олар Азаматтық кодекстің 2 және
12-тарауларында немесе шартта Азаматтық кодекстің 22-тарауына қарағанда
басқаша шешіледі.
Азаматтық кодекстің 379-бабы заттық, авторлық немесе шарттан
туындайтып өзгедей құқықтық қатынастарға міндеттемелер туралы ережелерді
қолдану туралы меселені шешпейді, мұны Азаматтық кодекстегі елеулі олқылық
деп санауға болады. Заңнамада немесе шартта тікелей реттелмеген мәселелер
бойынша мұндай құқықтық қатынастарға заңның ұқсастығы бойынша міндеттемелер
туралы ережелер қолданылады.
Шарттын бір белгісі ретінде оның еркіндігін айтып өткен жөн. Азаматтар
мен заңды тұлғаларға шарт жасасуда еркіндік берілген. Азаматтық кодексте,
заң құжаттарында немесе өз еркімен қабылдаған міндеттемеде, шарт жасасу
міндеті көзделген жағдайларды қоспағанда, шарт жасасуға мәжбүрлеуге жол
берілмейді. Азаматтық кодекстің 380-бабына сәйкес азаматтық құқықтың
субъектісі шарт жасауда еркін болады. Ол атап айтқанда:
- шартты жасау не жасамау;
- шарт бойынша серікті жақты тандау;
- шарттың түрін тандау;
- шартқа белгілі бір не басқа жағдайларды өзінің қалауынша енгізу
[9].
Шарт еркіндігі туралы норма 8-баптың азаматтар мен заңды тұлғалар
өздеріне берілген азаматтық құқықтарды өз қалауынша пайдаланады деген
ережесіне негізделген.
Шарт еркіндігі Азаматтық кодексте бекімін тапқан кәсіпкерлік қызмет
еркіндігімен және тұтынушылардың тауарлар иеленуге, жұмыстар мен қызметтер
пайдалануға шарт жасасу еркіндігіне құқығымен үйлестікте болады.
Шарт еркіндігі туралы ережелер мүлде жаңа деп айтуға болады, себебі
жоспарлы-бөлу экономикасында шарт еркіндігі болмады, барлығын жоспарлы
қорлар мен бөліп тарату анықтады, соларға сәйкес шарттар жасалынды.
Шарттарда формальдық сипат болды, ең басты маңыздылық жоспарлық актілерге
берілді. Мұның барлығы заңнамада, оның ішінде Азаматтық кодексте мұқият
реттелді.
Азаматтық заңның негізгі бастауларының бірі Азаматтық кодекс
айқындаған шарт еркіндігі болып табылады.
Тараптар заңдарда көзделген шартты да, көзделмеген шартты да жасаса
алады. Ең бастысы, ол заңға қайшы келмесе болғаны.
Қазір шарт жасауға мәжбүрлеу айрықша жағдайларда ғана болады.
Міндетті түрде шарт жасасу туралы ережелер Азаматтық кодекстің арнайы
бабында жинақталған. Мысалға Азаматтық кодекстің 399-бабын айтуға болады.
Шарт жасасу міндеті Азаматтық кодексте, егер мұндай шарт жария шарт
болса, коммерциялық ұйым үшін көзделген.
Сатып алу-сату шартын жасасу міндеті жекелендіру туралы жарлықтың
14-бабының 6-тармағында және Мемлекеттік сатып алу туралы Заңның
23-бабында бекімін тапқан. Мемлекеттік мүлікті сатушы
мен мемлекеттік мүлікті сату жөніндегі ашық сауданың жеңімпазы осындай шарт
жасасуға міндетті.
Шарт жасасу міндеті еркімен қабылдаған міндеттемеден туындайтын
жағдайларға алдын ала шарт жасасу жатады.
Азаматтық кодекстің 306-баптың 1-тармағына сәйкес, кепіл ұстаушыға
оның иеленуіне берілген кепілге салынған мүлікті сақтандыру міндеті шартпен
немесе заң актілерімен жүктелуі мүмкін. Кепіл берүшінің пайдалануында
қалатын кепіл мүлкін сақтандыру кепіл берушіге жүктеледі.
Шарт еркіндігі принципі тараптардың заңдарда көзделген шартты да,
көзделмеген шартты да жасаса алатындығынан көрініс табады. Азаматтық
кодекстің Ерекше бөлімі баптарының басым көпшілігі заңнамада көзделген
шарттарға арналған. Айта кететін бір жағдай — 380-баптың 2-тармағында
енгізілген заң актілері жайында емес, заңнама жайында, сондықтан шарттардың
жаңа түрлерін Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары және ондай құқық
берілген мемлекеттік органдар белгілей алады. Ондай шарттардың мысалы
ретінде толлинг операцияларын жүргізу туралы шартты алуға болады.
Тараптар заңда көзделмеген шарттарды да жасаса алады. Бұл ереже
туындайтын Азаматтық кодекстің 7-бабында көзделген жалпы ережеде азаматтық
құқықтар мен міндеттер заңнамада көзделген негіздерден, сондай-ақ,
азаматтар мен заңды тұлғалардың әрекеттерінен пайда болады, өйткені ол
ережелер азаматтық заңнамада көрсетілмегенімен, олардың жалпы негіздері мен
мәні азаматтық құқықтар мен міндеттерді тудырады делінген.
Заңдық факт деп саналатын шарттың мазмұнын оны жасасқан кезде тараптар
құрастырған ережелер жиынтығы құрайды.
Шарт ережелерін, егер тиісті ереженің мазмұны заңнамамен міндеттелген
болмаса, тараптар өз қалауларымен анықтайды.
Шарт ережелерін анықтаудың жалпы принципі шарт еркіндігінен туындайды.
Тараптар шарттың заңнамада тікелей тыйым салынғанынан басқа кез келген
ережені анықтауға құқылы.
Азаматтық кодекстің 382-бабының 1-тармағында императивтік және
диспозитивтік нормалар арасындағы айырмашылық көрсетілген.
Тиісті ереженің мазмұны заңда тікелей міндеттелген болса (императивтік
норма), тараптар оны өзгертуге құқылы емес. Олар ол нормаларды шартта
қарастыруы да, қарастырмауы да мүмкін, бірақ оған қарамастаң олар оны заңда
көрсетілген қалпында орындауға міндетті.
Мысалы, Азаматтық кодекстің 282-бабында ақша міндеттемесі Қазақстан
аумағында теңгемен көрсегілуге тиіс делінген. Немесе, Азаматтық кодекстің
304-бабында ортақ меншік болып табылатын мүлік кепілге тек барлық меншік
иелерінің келісімімен ғана берілуі мүмкін деп көрсетілген. Сондықтан да,
шарттың тараптары (заңда көзделмегеннен басқа реттерде) есеп-кисапты
доллармен жасау туралы немесе мүлікті кепілге басқа меншік иелерінің
келісімінсіз беру туралы ережені шартта көрсете алмайды.
Егер шарт ережелерінде диспозитивтік норма көзделген болса тараптар
оны қолданбауға немесе одан өзгеше ереже белгілеуге құқылы.
Мысалы, Азаматтық кодекстің 285-бабына сәйкес екі немесе бірнеше
әрекеттің бірін жасауға міндетті борышкерге, егер заңнамадан немесе
міндеттеменің шарттарынан өзгеше туындамаса, тандау құқығы беріледі.
Сондықтан тараптар балама міндеттемені орындаудын өзге тәртібін қарастыра
алады.
Егер тараптар шартта осы ережеге қатысты ешнәрсе қарастырмаған болса,
онда заңмен белгіленген норма қолданылады.
Азаматтық заңнамада императивтік нормалар көп емес. Олардың басым
көпшілігі диспозитивтік нормалар. Ол шарт еркіндігіне сүйене отырып
тараптардың оның барлық ережелерін өздері анықтай алатындығымен байланысты.
Тарапттар шартта кез келген жағдайды карастыруға құқылы, егер олар оны
істемесе (білместіктен немесе көңіл аудармай), онда диспозитивтік нормалар
қолданылады.
Қандай да бір ережені тараптардың өздері де, диспозитивтік нормалар да
қарастырмаған жағдайлар кездесу мүмкін. Ондай, іскерлік айналым дағдысы бар
болып, оны дәлелдеу мүмкін болса, сол жағдайда дағды басшылықка алынады.
Дегенмен, мұндай жағдайлар өте сирек кездеседі және әрқашанда дау
туғызады. Бұған байланысты дауларды сот шешеді.
Шарттың өзіне тән елеулі ережелері. Шарт дегеніміз екі немесе бірнеше
адамның келісімі, екі немесе бірнеше адамның келісіп ерік білдіруі әр
шартта көптеген ережелер болуы мүмкін, олардың ішінен, егер келісілмесе
шарт жасалды деп саналмайтындарын бөліп алу қажет. Бұл - шарттың елеулі
ережесі. Азаматтық кодекстің 393-бабына сәйкес, тараптар арасында шарттың
барлық елеулі ережелері бойынша тиісті жағдайларда талап етілетін нысанда
келісімге қол жеткен кезде шарт жасалынды дел есептелінеді.
Азаматтық кодекстің 393-бабы елеулі ережелердің тізбесін бермейді, тек
жалпы тәртіпте олардың нышандарын атап өтеді.
Ережелердің елеулі болып табылатын үш тобын бөліп алуға болады, олар:
- шарт нысаны туралы ережелер, шарт нысаны анықталмайынша бірде бір
шарт жасалған болып саналмайды;
- заңнамада елеуді деп танылған ережелер, мысалы, брокер-диллер мен
оның клиенті арасында жасалған брокерлік шартта мыналар болуға тиіс:
а) шарт нысаны: номиналдық ұстаушы ретіндегі клиенттің тапсырмасы
бойынша брокер-диллердің өз қызметін жүзеге асыруы;
б) тараптардың, оның ішінде брокер-диллердің, клиенттің есепшоты
туралы коммерциялық кұпияны сақтау міндетемесін қоса алғандағы, құқықтары
мен міндеттері;
в) брокер-диллердің қызметін төлеудің мөлшері мен тәртібі;
г) брокер-диллердің клиент алдында есеп беруінің нысаны мен
кезенділігі;
д) тараптардың шарт ережелерін бұзғандық үшін жауаптылығы;
е) бағалы қағаздар бойынша табыс алудың және оны клиенттің
есепшотына аударудың, сондай-ақ ақша қаражатын клиенттің бұйрығы бойынша
төлеудің шарттары мен тәртбі (Қазақстан Республикасының 1997 жылғы
5 наурыздағы Қазақстан Республикасында бағалы қағаздармен
мәмілелерді тіркеу туралы Заңы);
- шарттардың осы түрі үшін қажетті ережелер, мысалы, мүлікті жалдау
шартындағы жалдау ақысының мөлшері;
- тараптардың біреуінің арызы бойынша оған қатысты келісім болуға тиіс
ереже.
Мысалы, жүк алушы шартта жүкті темір жолмен емес су көлігімен жеткізу
туралы ереже болуын талап етеді.
Ондай елеулі ережелер болмағандықтан немесе ондағы ережелер бойынша
келісімге келмегендіктен шарттың заңсыз деп танылуы мәмілені заңсыз деп
танығандағыдай салдарларға әкеледі.
Елеуліден басқа шарттың дағдылы және кездейсоқ ережелерін бөліп алуға
болады. Олардың ерекшелігі сонда, бұл ережелердің болған-болмағандығы
шарттың заңдық күшіне әсер етпейді. Дағдылы ережелер заңнамада шарттардың
осы түрі үшін дағдылы деп көзделгендіктен қолданылады, және олар шартта
бар-жоғына қарамастан қолданылады.
Мысалы, баға туралы ереже. Егер тараптар шартта шарт бағасын
келіспесе, онда заң актілерінде көзделген жағдайларда, уәкілетті
мемлекеттік органдар белгілейтін немесе реттейтін бағалар (тарифтер,
бағалау, ставка және тағы басқалары) қолданылады. Ал, ақылы шартта баға
қарастырылмаған болса және оны шарт ережелеріне сүйене отырып анықтау
мүмкін болмаса, шартты орындау шарт жасасқан кезде осыған ұқсас
жағдайларда, әдетте, осы сияқты тауарлар, жұмыс немесе қызмет үшін алынатын
баға бойынша жүргізілуі тиіс деп есептеледі.
Дағдылы ережелер, негізінен, дипозитивтік нормаларда көзделеді және ол
шартқа ондағы бұл ережелер қандай да бір себептермен шешілмей қалғанда
қолданылады.
Кездейсоқ ережелер шарттың бұл түріне тән емес және шартқа тараптардың
өзара келісімі бойынша кіреді (мысалы, сатып алу-сату шартының нысанын
сатып алушыға беру тәртібі туралы ереже, мердігерге жұмысты мерзімінен
бұрын орындағаны және оның айрықша сапасы үшін қосымша сыйақы беру туралы
ереже және тағы басқа). Бұл ережелердің бар-жоғы шартты жасалған деп тануға
еш ықпал етпейді.
Дағдылы ережелерге шарттың үлгі ережелерін жатқызуға болады. Үлгі
ережелер шарттардың тиісті түрі үшін жасалынады және баспасөзде жариялануы
тиіс.
Үлгі ережелерді тараптардың біреуі дайындаған шарттардың үлгілерінен
бөліп қарау керек. Өнім өндіретіндер, жұмыс, қызмет орындайтындар, әдетте,
өз клиенттеріне шарт жобасын ұсынады. Үлгі ережелер, әдетте Үкімет
бекітетін және өзінде міндеттеу күші болатын типтік шарттардың ережелерінен
де басқа.
Үлгі ережелерінің мысалы ретінде Мұнай туралы заңның 26-бабында және
Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы жарлықтың 1-бабында
көзделген Модельдік контрактыны алуға болады. Моделдік контракт Үкімет
бекітетін үлгі контракт ретінде анықталған, онда контрактылардың кейбір
түрлерінің ерекшеліктері немесе жер қойнауын пайдаланудың кейбір
операцияларын жүргізудің ерекшеліктері көрініс табады және ол контрактылар
жасаудың үлгісі ретінде пайдаланылады.
Үлгі ережелері қолданылуы үшін олар шартта көрсетілуі тиіс. Егер ондай
сілтеме болмаса, үлгі ережелері іскерлік айналым дағдысы ретінде ғана
қолданылады. Бұл ретте, Азаматтық кодекстің 3-бабына сәйкес, мұндай
дағдылар заңнамаға қайшы келе алмайды, ал Азаматтық кодекстің 382-бабына
сәйкес олар тараптар арасындағы қатынастарға да қолданатындай болуға тиіс.
Бұл ереже азаматтық құқықтың жалпы бастауына негізделген, ол
жаратылысынан диспозитивті және бар қатынастарды да, болашақта болуы мүмкін
қатынастарды да реттеуді көздейді.
Бұл қазіргі Қазақстан экономикасының өтпелі кезеңі үшін аса маңызды,
себебі күніге бір жаңа шарттың пайда болатының көріп отырмыз.
1.2 Мердігерлік шарты туралы жалпы ережелер
Мердігерлік шартынан туындайтын құқықтық қатынастар жұмыс орындау
бойынша міндеттемелерге жатады. Солардың көмегімен, белгілі бір тұлғаның
(тұлғалардың) жұмысының нәтижесі тиісті ақшалай құндылыққа айырбасталады.
Экономикалық тұрғыда мердігерлік бұл қызмет, оның нәтижесі заттай
мінезде болып келеді (белгілі мүлік пайда болады). Одан басқа, орындалатын
жұмыстардың өзге де (зат емес) нәтижелері болуы мүмкін бірақ бұл
мердігерлік қатынастарының мәнісін жоққа шығармайды, себебі оларда қол
жететін нәтижемен қатар белгілі қызметтің өзі де (оның барысы) маңызды
болып келеді. Осы қызметті негізінен (жалпылама) онды (пайдалы) қызмет деп
мінездеуге болады, сондықтан мердігерлік шарттарында тараптардың өзге
қатынастарымен бірге жүзеге асырылатын қызмет те реттеледі.
Жұмыс атқаратын тұлғаның қызметі жалпы түрде реттеледі, өйткені ол
тұлға мердігерлік шарттың жағдайларына сәйкес жұмыстың толық орындалуына
жауапты болады. Осымен қатар, құқықтық реттеу, егер ол заттық сипатта
болса, тұлғаның қызметінің нәтижесінде оны беру бойынша міндетті де
қамтиды. Сондықтан мердігерлік шарты бұрын қарастырылған шарттардан
көрсетілген қызметті реттеу бойынша ережелерімен елеулі ерекшеленсе де,
жасалған мүліктің өзі және оны беру сұрақтары туралы айтсақ, онда
мердігерлік шартының тараптардың құқықтары мен міндеттері бойынша сатып алу-
сату шартымен ортақтығы болып келетінін тануымыз мүмкін. Азаматтық құқықтық
әдебиеттер еңбек және мердігерлік қатынастардың жақындығы жөнінде айтылады.
Бірақ негізінен мердігерлік қатынастарды сатып алу-сату және еңбек
қатынастарынан айыруға болады. Айырмашылықтары олардың әрқайсыларының
қатысушыларының құқықтары және міндеттері жүзеге асырылатын шарттардың
мазмұнынан айқын көрінеді.
Мердігерлік шарты бойынша бір тарап (мердігер) екінші тараптың
(тапсырысшының) тапсырмасы бойынша белгілі бір жұмысты атқаруға және
белгіленген мерзімде оның нәтижесін тапсырысшыға өткізуге міндетті, ал
тапсырысшы жұмыс нәтижесін қабылдап алуға және оған ақы төлеуге (жұмыстың
бағасын төлеуге) міндетті.
Мердігерлік шартқа тән белгілерді қарастырмастан бұрын, біз ең алдымен
шарттың жалпы белгілерін қарастыруымыз керек, өйткені оның жалпы белгілерін
түсінбей мердігерлік шарттың белгілерін қарастыру мүмкін емес. Заң
әдебиеттерінде шарттың белгілері оның түрлері деп қарастырылады.
Шарттарды топтастыру әртүрлі негіздерде жүргізіледі. Міндетемелер
туралы мәселені қарастырғанда жүргізілген топтастыру да, атап айтқанда,
тауарды беру, жұмыс жасау, қызмет көрсету сияқтылар шарттарға да қолданылуы
мүмкін. Айта кететін жай шарттарға мәмілелер топтастырулары да қолданылады.
Заңнамада және заң әдебиетінде шарттар келесідей топтастырылады.
Шарттың бірінші түрі нақты және консенсуальдық шарттар. Егер, заң
актілеріне сәйкес шарт жасалу үшін мүліктің берілуі қажет болса, шарт
тиісті мүлік берілген кезден бастап жасалынған болып саналады.
Азаматтық кодекстің 393-баптың 2-тармағында нақты шарттың жасалу кезі
туралы сөз болады. Шарттардың көпшілігі консенсуальдық болып табылады
(латын тілінен соnsen — келісім), яғни оларды жасау үшін ол жайында келісім
болса жеткілікті. Мысалы, сатып алушы мен сатушы арасындағы келісімге қол
жеткен кезден бастап сатып алу-сату шарты жасалды деп саналады. Затты беру,
ақша төлеу және басқа әрекеттер жасалынып қойған шартты орындау мақсатында
атқарылады. Бірақ, кейбір шарттар (мысалы, сыйға тарту, сақтау, заем, жүк
тасымалдау) шарт нысаны берілген кезден бастап ғана жасалынады деп
саналады. Мұндай шарт нақты (латын тілінен rеs -зат) деп аталады, ол заң
актілерінде бекімін табуға тиіс [10].
Шарттың консенсуальдық немесе нақты сипаты, әдетте, шарттың
анықтамасының өзінде көрсетіледі. Мысалы, сатып алу-сату шартында сатушының
міндеті былайша қалыптасады: сатушы затты беруге міндеттенеді, ал сатып
алушы ақша төлеуге міндеттенеді. Болашақта міндеттеме осылай орындалуы
тиіс.
Нақты шарттарда тараптардың міндеттері басқаша анықталады. Мысалы,
сақтау шарты бойынша сақтаушы зат иесінің өзіне тапсырған затын сақтауға
міндетті, тасымалдау шарты бойынша тасымалдаушы өзіне сеніп тапсырылған
жүкті апаратын жерге жеткізуге міндетті. Яғни, шарт бойынша міндеттеме
екінші тарап затты бергеннен кейін ғана туындайды. Бұл жерде орындау кезі
мен шарт жасасу кезін шатастырмау керек. Консенсуальдық шарттарда олар,
әдетте, сәйкес келмейді, бірақ тараптар сатып алу-сату шарты бойынша зат
беру кезін шарт жасасу кезімен сәйкестендіруге келісе алады. Бірақ бұдан
сатып алу-сату шарты нақты шарт бола алмайды.
Шарттың келесі түрі ақылы және ақысыз шарттар. Шарт бойынша тараптар
өз міндеттемелерін орындағаны үшін ақы алуы немесе біріне бірі нәрсе беруі
керек болса, бұл ақылы шарт болып табылады. Азаматтық кодекстің 384-бабы
бойынша бір тарап екінші тарапқа одан ақы алмай немесе еш нәрсе бермей бір
нәрсені ұсынуды міндетіне алған шарт ақысыз шарт болып табылады.
Ақылы және ақысыз шарттар арасындағы айырмашылық — шарт бойынша өз
міндеттерін орындағаны үшін біріне бірінің бір нәрсені ұсыну-ұсынбауында.
Бір нәрсені ұсынуға (төлеуден басқа) материалдық құндылықтар беру
(бартерлік операция), біріне бірі қандай да бір міндеттерді атқаруы (өзара
міндеттемелер), ақшалай баға беруге болатын кез келген әрекетті жасау
жатады.
Бір нәрсені ұсыну ұғымы ағылшын-американ құқығында соnsiсdаrаtіоn
деген атпен кең қолданылады. Оларда соnsiсdаrаtіоn кез келген шарттың
елеулі ережесі болып табылады; онсыз шарт заң күші бар шарт деп танылмайды.
Шарттардың көпшілігі ақылы. Азаматтық кодексте бекімін тапқан ақысыз
шарттардың ішінен сыйға тарту шартын, мүлікті ақысыз пайдалану және
пайызсыз заем шартын атауға болады.
Кейбір шарттар заң бойынша ақылы да, ақысыз да болуы мүмкін (тапсыру,
сақтау, заем). Сондықтан да, Азаматтық кодекстің 284-бабында қандай да бір
күдік туса, шарт ақылы деп танылады деген презумпция бекітілген. Шарт
ақысыз деп танылады, егер ол заңнамадан, шарттың мазмұнынан немесе мәнінен
туындайтын болса.
Азаматтық айналымда ақысыз шарттардың болуы елімізде қалыптасып келе
жатқан қатынастардың мәніне қайшы келмейді. Мысалы, қайырымдылық, мәдени,
білім беру және басқа қоғамдық қорлардың қызметі, демеушілік жасау, еркімен
қайырсадақа беру және осыларға ұқсас қызмет, әлеуметтік маңыз алуда, ақысыз
сыйға тарту шарттары көбіне олардың құқықтық формасына айналуда.
Бір жақты және өзара шарттар тараптардың құқықтары мен міндеттерінің
бөліну сипатына қарай ажыратылады. Бір жақты шартта бір тарапта тек құқық,
екіншісінде тек міндет туындайды (мысалы, заем шарты). Өзара шартта
тараптардың әрқайсысында құқық болады, олар міндеттемелер де көтереді.
Мысалы, сатып алу-сату шарты бойынша сатушы берген заты үшін сатып алушының
ақша төлеуін талап етуге құқылы және өзі сол затты сатып алушыға беруге
міндетті, ал сатып алушы заттың өзіне берілуін талап етуте құқылы және сол
зат үшін ақша төлеуге міндетті.
Шарттың келесі түрі бір типті және аралас шарттар. Бір типті шарттар
сан алуан қыры бар (мысалы, жеткізу, тұрмыстық мердігерлік, жалдау, рента
және тағы басқа) белгілі бір түрдегі (мысалы, тауарды беру, жұмыс орындау,
қызмет көрсету) міндеттемелерді тудырады. Аралас шарттарда заңнамада
көзделген әртүрлі шарттардың элементтері болады. Азаматтық кодекстің 381-
бабының қағидалары 380-баптың тарапттар заңнамада көзделген де, көзделмеген
де шарттарды жасаса алады деген қағидасынан орынды туындайды. Сондықтан да,
олардың мазмұнында заңда көзделген әртүрлі шарттардың элементтері бар шарт
жасаса алуы заңды.
Нарықтық экономикаға көшу жағдайында әртүрлі жаңа қатынастар
туындауда, оларды шарттың бір түрімен қамту мүмкін емес, шарттардың екі
немесе бірнеше түрлерінің нормаларымен ғана оларды реттеуге болады.
Тараптардың аралас шарт бойынша қатынастарына, егер тараптардың
келісімінен немесе аралас шарттың мәнінен өзгеше туындамаса, аралас шартта
элементтері бар шарттар туралы заңдардың тиісті бөліктері қолданылады.
Мысалы, толлингтік операция жүргізуге шарт (мысалы, берілген шикізатты
өндеу) сатып алу-сату шарты мен мердігерліктің элементтерін қамтиды.
Тиісінше оған сатып алу-сату шартының элементтері бар бөлігінде сатып
алу сату шартының нормалары, ал, егер мердігер шет елде болса — сыртқы
экономикалық сатып алу-сату шартының элементтері қолданылады. Мердігерлік
шарттың элементтері бар бөлігінде мердігерлік шарттың нормалары
қолданылады.
Тараптар аралас шарттан туындайтын қатынастарды реттеудің басқа
тәртібін келісуі мүмкін, мысалы, шарттың айрықша ережелерін алып, оның
басқа ережелері қолданылмайды деп көрсетуі мүмкін.
Шарттың келесі түрі негізгі және алдын ала шарттар. Мүлікті беруге,
жұмыс орындауға және қызмет көрсетуге байланысты құқықтар мен міндеттер
тікелей негізгі шарттан туындайды. Азаматтық кодекстің 390-бабының
1-тармағына сәйкес алдын ала шарт дегеніміз — сол шартта
көзделген ережелерді сақтап тараптардың келешекте негізгі шарт жасасуға
міндет алған шарты.
Алдын ала шарттардың мысалы ретінде жүк тасымалын ұйымдастыру туралы
шартты, банктың тараптар келіскен мөлшерде және жағдайларда ақша қаражатын
беруге міндеті көзделген шартты, келешекте пәтер алу шартын (тұрғын үй
контрактын) алуға болады.
Алдын ала шартқа жекешелендіру туралы жарлықта көзделген сауда
нәтижелері туралы хаттаманы да жатқызуға болатын сияқты. Жекешелендіру
туралы жарлықта саудада ұтқан адам мен сатушы аукцион немесе тендер
жүргізген күні сауданың нәтижелері туралы хаттамаға қол қояды делінген.
Алдын ала шарт пен негізгі шарттың ұқсастығы сонда, олардың екеуінің
нысандары бірдей болуға тиіс. Егер белгілі бір нысандағы шарттарды
жасағанда заңнамада олардың нотариалдық нысаны белгіленсе (мысалы, тұрғын
үйді сатып алу-сату шарты), онда алдын ала шарт та нотариалдық нысанда
жасалуы тиіс. Бірақ, егер заңнамада негізгі шарт нысаны анықталмаған болса
(мысалы, әдеттегі сатып алу-сату шарты), алдын ала шарт, заңсыз болып
қалады деген қауіппен, жазбаша нысанда жасалады.
Алдын ала шартта, тым болмаса, негізгі шарттың нысанын, сондай-ақ
басқа елеулі ережелерін анықтауға мүмкндік беретіндей ережелер болуға тиіс.
Негізгі шарттың жасалу мерзімі алдын ала шарт үшін міндетті жағдай болып
табылады, сондықтан Азаматтық кодекстің 390-бабының 4-тармағында, егер
алдын ала шартта мерзім белгіленбеген болса, негізгі шартты жасасудың бір
жылдық мерзімі анықталған.
Мұндай мерзімнің маңыздылығы сонда, егер негізгі шарт мерзім өткенше
жасалмаған болса, онда бұл мерзім өткеннен кейін алдын ала шарт күшін
жояды.
Алдын ала шарт жасасудан жалтарудың салдары туралы мәселе әр елдің
заңнамасында әртүрлі шешіледі. Мысалы, Ресей Азаматтық кодексінде бір
тараптың екінші тарапты алдын ала шарт жасасуға мәжбірлеуді талап ету
құқылы көзделген (Ресей Азаматтық кодексінің 429-бабы). Мұндай ереже
Азаматтық заңнама Негіздерінде бекітілген.
Азаматтық кодекстің 390-бабының 5-тармағында басқа ереже бекітілген:
шарт жасасуға мәжбүр етуге тараптардың құқығы жоқ, оларда негізгі шартты
жасасудан бас тарту нәтижесінде келген шығынды өндіртіп алу құқығы бар.
Мысалы, алдын ала шарттың нысаны болған затта сатып алмақшы болған адам өз
пәтерінің ерекше жоспарына қарай басқа жиһаз сатып алады.
Қазақстанда ниет туралы хаттамалар кең өріс алды, ал олардың құқықтық
мәні түсініксіз. Оларға заңдық күш беруге әрекет те жасалынды. Ниет туралы
хаттамадан алдын ала шартты айқын ажыратып алуға талпыныстың салдары ниет
туралы хаттама азаматтық-құқықтық шарт ретінде қаралмасын деген тұжырымға
алып келді. Мұндай шартта заңдық күш болуы үшін ол арнайы қарастырылуы
керек. Шарт тараптарының біреуінің осындай ниет туралы хаттама бойынша
қатынастарды жалғастырудан бас тартуы оның іскерлік беделіне әсер еткені
болмаса, басқадай құқықтық салдарға әкелмейді.
Шарттың келесі түрі еркін және міндетті шарттар. Жасалуы түгелдей
тараптардың қалауына байланысты шарт еркін шарт деп аталады. Міндетті
шартты жасау тараптардың біреуі үшін міндетті болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайында шарттардың басым көпшілігі еркін
жасалады. Дегенмен, шарттардың кейбір түрлері міндетті шарттар (мысалы,
мемлекеттік кәсіпорынмен мемлекеттік тапсырыс негізінде жасалатын шарт).
Міндетті шарттар арасында жария шарттардың орны бөлек.
Коммерциялық ұйыммен жасалған және қызметінің сипатына қарай оған
өтінішпен келетін әркімге тауарларды сату, жұмыстарды атқару немесе қызмет
көрсету жөнінде оның міндеттемелерін белгілейтін шарт жария шарт деп
аталады (мысалы, бөлшек сауда, көпшілік пайдаланатын көлікпен тасымалдау,
байланыс қызметін көрсету, энергиямен қамтамасыз ету, медицина, мейманхана
қызметін көрсету және тағы басқалары).
Азаматтық кодекстің 387-баптың мазмұнынан жария шарттың белгілері
туындайды:
- оны коммерциялық ұйым жасайды;
- коммерциялық ұйымның тауарлар сату, жұмыс орындау немесе қызмет
көрсету жөніндегі міндеттері белгіленеді;
- ұйым, өз қызметінің сипатына қарай, бұл міндеттерді өзіне жүгінген
әр адамға қатысты жүзеге асыруға тиіс;
- коммерциялық ұйым, заңнамада көзделген жағдайлардан басқа реттерде,
шарт жасасуда бір адамның алдында екінші адамға артықшылық беруге құқылы
емес [11].
Коммерциялық ұйым тұтынушыға тиісті тауар (жұмыс, қызмет) ұсынудан
өзінде ондай мүмкіндік болмаған (дүкенде тауар жоқ, көлікте бензин жоқ және
тағы басқа) жағдайларда ғана бас тартуға құқылы. Мысалы, бөлшек сауда
дүкенінде сатып алушы, егер сауда залында тауар бітіп қалса, сатушының
витринадағы тауарды алуды немесе қоймадан алып келуін талап ете алады.
Егер дәлелсіз бас тартса, шарт жасасу міндетті болған жағдайда, шарт
жасасудан бас тартқандағыдай салдар болады. Тұтынушы тауар, жұмыс, қызмет
көрсетуді ұсынуға межбүрлеу туралы және содан келген зиянды өтеу туралы
талаппен сотқа жүгінуге құқылы (мысалы, сатып алатын тауарын алып кетуге
дайындаған көлікке кеткен шығынды өтеу; немесе сондай тауарды басқа
дүкеннен табу үшін шығарған шығынды өтеу және тағы басқа).
Қазақстан Республикасының Үкіметі, заң актілерінде белгіленген
жағдайларда, жария құқықтардың кейбір түрлері жайында міндетті ережелер
шығаруға құқылы (үлгілік шарттар, ережелер және тағы басқаларын)
Шарттың келесі түрі өзара келісілген шарттар және қосылу шарттары
болып табылады.
Өзара келісілген шарт жасасқанда оның ережелерін тараптардың екеуі
анықтайды. Қосылу шартын жасасқанда оның ережелерін тараптардың біреуі
дайындайды, екініш тарап ол ережелерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz