Кредиторлық қарыздардың теориялық негіздері
Мазмұны
Кіріспе
1 Бөлім. Кредиторлық қарыздардың теориялық негіздері
1.1. Кредиторлық қарыздар түсінігі, оларды бағалау
1.2. Банк несиелері бойынша қарыздар есебі
1.3. Бюджетпен есеп айырысулар есебі
1.4. Жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу есебі
1.5. Еңбекақы бойынша кредиторлық қарыздар есебі
2 бөлім. Кредиторлық қарыздар аудитінің ерекшеліктері
2.1. Банк несиелері бойынша операциялар аудиті
2.2. Салық міндеттемелері бойынша есеп айырысулар аудиті
2.3. Жабдықтаушылармен есеп айырысулар дұрыстығын тексеру
2.4. Еңбекақы бойынша қызметкерлермен есеп айырысу аудитінің тәртібі
3 Бөлім. ''Батсу'' ЖШС.нің кредиторлық қарыздарын талдау
3.1. ''Батсу'' ЖШС.нің кредиторлық қарыздарын төлеу қабілеттілігін талдау
3.2. ''Батсу'' ЖШС.нің төлем қабілеттілігін арттыру жолдары
Қорытынды
Қолданған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Кіріспе
1 Бөлім. Кредиторлық қарыздардың теориялық негіздері
1.1. Кредиторлық қарыздар түсінігі, оларды бағалау
1.2. Банк несиелері бойынша қарыздар есебі
1.3. Бюджетпен есеп айырысулар есебі
1.4. Жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу есебі
1.5. Еңбекақы бойынша кредиторлық қарыздар есебі
2 бөлім. Кредиторлық қарыздар аудитінің ерекшеліктері
2.1. Банк несиелері бойынша операциялар аудиті
2.2. Салық міндеттемелері бойынша есеп айырысулар аудиті
2.3. Жабдықтаушылармен есеп айырысулар дұрыстығын тексеру
2.4. Еңбекақы бойынша қызметкерлермен есеп айырысу аудитінің тәртібі
3 Бөлім. ''Батсу'' ЖШС.нің кредиторлық қарыздарын талдау
3.1. ''Батсу'' ЖШС.нің кредиторлық қарыздарын төлеу қабілеттілігін талдау
3.2. ''Батсу'' ЖШС.нің төлем қабілеттілігін арттыру жолдары
Қорытынды
Қолданған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Қазіргі уақытта ақша қаражаттарының айналымдылығы, сонымен қатар кредиторлармен жүзеге асырылатын есептік операциялардың дұрыс ұйымдастырылып, жүргізілуі кәсіпорынның қаржылық нәтижелеріне үлкен әсерін тигізеді.
Кредиторлармен есеп айырысулады дұрыс жолға қойып, оңтайлы ұйымдастыру айналым қорларының айналымдылығын жоғарлатуға, ақша қаражаттарының уақтылы түсуіне мүмкіндік береді. Осыған байланысты кредиторлармен есеп айырысу операцияларын бақылау, басқару қажеттілігі туындайды.
Есеп айырысу операцияларының жағдайын бақылау есептік тәртіпті күшейтуге, өнімді тапсырыс еткен ассортиментте және сапада жабдықтау бойынша міндеттемелердің орындалуына, төлем тәртібінің сақталуы бойынша жауапкершілікті арттыруға, дебитолық және кредиторлық қарыздардың төмендеуіне ықпал етеді, яғни кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсартады.
Жоғарыда аталған мәселелер таңдап алынған ғылыми жұмыс тақырыбының өзектілігін айқындайды. Курстық жұмыстың негізгі мақсаты - кредиторлық қарыздардың бухгалтерлік есебін жүргізу тәртібін зерттеп, оларды аудиторлық тексеру ерекшеліктерін қарастыру, сондай-ақ нақты мысал негізінде кәсіпорынның кредиторлық борыштарын талдау болып табылады.
Дипломдық жұмыс ''Батсу'' ЖШС-нің нақты материалдары негізінде орындалды. Жұмыс үш бөлімнен тұрады, бірінші бөлімде ''Батсу'' ЖШС-дегі кредиторлық борыштар есебін жүгізу тәртібі, яғни кәсіпорын жұмысшыларына еңбекақы есептеу және төлеу, бюджетке аударылатын салықтық міндеттемер сомасын анықтау және оны бюджетке аудару, жабдықтаушылармен есеп айырысу операцияларының құжаттық рәсімделуі, банк несиелері бойынша операциялар есебін жүргізу тәртібі зерттелді.
Жұмыстың екінші бөлімі кредиторлық борыштар аудитін ұйымдастыру ерекшеліктеріне, атап айтар болсақ, кредиторлық қарыздарды аудиторлық тексерудің жоспары мен бағдарламасын түзуге, тексеру жүргізудің технологиясы мен әдістемесіне арналды.
Дипломдық жұмыстың үшінші бөлімінде ''Батсу'' ЖШС-нің қаржылық есеп мәліметтерінің негізінде кәсіпорынның несие қабілеттілігі, кредиторлық қарыздарын төлеу қабілеттілігі талданып, кредиторлық қарыздарды басқаруды жақсарту жолдары қарастырылды.
Кредиторлармен есеп айырысулады дұрыс жолға қойып, оңтайлы ұйымдастыру айналым қорларының айналымдылығын жоғарлатуға, ақша қаражаттарының уақтылы түсуіне мүмкіндік береді. Осыған байланысты кредиторлармен есеп айырысу операцияларын бақылау, басқару қажеттілігі туындайды.
Есеп айырысу операцияларының жағдайын бақылау есептік тәртіпті күшейтуге, өнімді тапсырыс еткен ассортиментте және сапада жабдықтау бойынша міндеттемелердің орындалуына, төлем тәртібінің сақталуы бойынша жауапкершілікті арттыруға, дебитолық және кредиторлық қарыздардың төмендеуіне ықпал етеді, яғни кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсартады.
Жоғарыда аталған мәселелер таңдап алынған ғылыми жұмыс тақырыбының өзектілігін айқындайды. Курстық жұмыстың негізгі мақсаты - кредиторлық қарыздардың бухгалтерлік есебін жүргізу тәртібін зерттеп, оларды аудиторлық тексеру ерекшеліктерін қарастыру, сондай-ақ нақты мысал негізінде кәсіпорынның кредиторлық борыштарын талдау болып табылады.
Дипломдық жұмыс ''Батсу'' ЖШС-нің нақты материалдары негізінде орындалды. Жұмыс үш бөлімнен тұрады, бірінші бөлімде ''Батсу'' ЖШС-дегі кредиторлық борыштар есебін жүгізу тәртібі, яғни кәсіпорын жұмысшыларына еңбекақы есептеу және төлеу, бюджетке аударылатын салықтық міндеттемер сомасын анықтау және оны бюджетке аудару, жабдықтаушылармен есеп айырысу операцияларының құжаттық рәсімделуі, банк несиелері бойынша операциялар есебін жүргізу тәртібі зерттелді.
Жұмыстың екінші бөлімі кредиторлық борыштар аудитін ұйымдастыру ерекшеліктеріне, атап айтар болсақ, кредиторлық қарыздарды аудиторлық тексерудің жоспары мен бағдарламасын түзуге, тексеру жүргізудің технологиясы мен әдістемесіне арналды.
Дипломдық жұмыстың үшінші бөлімінде ''Батсу'' ЖШС-нің қаржылық есеп мәліметтерінің негізінде кәсіпорынның несие қабілеттілігі, кредиторлық қарыздарын төлеу қабілеттілігі талданып, кредиторлық қарыздарды басқаруды жақсарту жолдары қарастырылды.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Закон Республики Казахстан «Об аудиторской деятельности в Республике Казахстан» от 18 октября 1993 года.
2. Утвержденной Постоновлением Госкомитата Республики Казахстан от 16.11.1994 года №73
3. Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің 2004 жылғы 19 наурыздағы №-128 бұйрығы.
4. Утвержденной Постоновлением Национальной комиссии Республики Казахстан по бухгалтерскому учету от 13.11.96 года № 3 в веденным в действия с 01.01.97
4. Андросов А.М «Бухгалтерский учет и отчетность в банке» Москва-1994.
5. Антони Р. «Основы бухгалтерского учета» перевод с английского 1992
Абрютина М. С., Грачев А. В. "Анализ финансово экономической деятельности". - М: "Дело и сервис", 2000.
Артеменко В. Г., Беллендир М. В. Финансовый анализ - М.,1997.
Большаков С.В. Основы управления финансами.- М, 2000.
. Бланк И. В. Финансовый менеджмент - М, 1999.
Богатин Ю.В. Экономическая оценка качества и эффективности работы предприятия. - М: Издательство стандартов, 1991.
Бригхэм Юджин Ф. Энциклопедия финансового менеджмента: пер. с англ.- М.: Pare - Экономика, 1998.
Бригхэм Ю.Финансовый менеджмент - С-Пб, 1997.
Баканов М. И., Шеремет А. Д. Теория экономического анализа: учебник 3-е изд. - М.: Финансы и статистика,1995.
Балабанов И.Т. "Основы финансового менеджмента" - М., 1994.
Балабанов И. Т. Риск-менеджмент - М.: Финансы и стаистика,1996.
16. Бернстайн Л. А. Анализ финансовой отчетности: пер. с анг. - М.: Финансы и статистика,1996.
17. Вартанов А.С. Экономическая диагностика деятельности предприятия:
организация и методология. - М: Финансы и статистика, 1991.
18. Вил Р.В., Палий В.Ф. Управленческий учет. - М.: Дело, 1997.
19. Ван Хорн Дж. Основы управления финансами / пер. с анг. Под ред И.И. Елисеевой - М.,1996.
20. Грузинов В.П., Грибов В.Д. Экономика предприятия. - М., 1998.
21. Дюсембаев К.Ш., Егембердиев С.К. Анализ финансовой устойчивости
предприятия. - «Библиотека бухгалтера и предпринимателя», 1996.
22. Дамарк Р. Финансы и предпринимательство. - М: Периодика, 1993.
23. Дюсембаев К Ш. Аудит и анализ финансовой отчетности - Алматы,1999.
24. Ермолович Л. Л., Сивчик Л. Г., Толкач Г. В., Щитникова И. В. - Анализ хозяйственной деятельности предприятия: Учебное пособие. - «Интерпрессервис» - 2001 - 576 стр.
25. Ефимова О. В. Финансовый анализ- М.: Изд-во «Бухгалтерский учет»,1999. - 352стр.
26. Ковалев А.И., Привалов В.П. Анализ финансового состояния
предприятия. Издание второе, переработанное и дополненное. - М.: Центр
экономики и Маркетинга, 1997.
27. Колчина Н.В. и др. Финансы предприятий. - М.: Изд-во ЮНИТИ, 2004.
28. Маркарьян Э. А., Герасименко Г. П. Финансовый анализ. - М.: Приор,1996.
29. Нидлз Б. Принципы бухгалтерского учета. - М.: «Финансы и статистика», 2003.
30. Шеремет А Д., Сайфулин Р. С. Финансовый анализ - М.: Аудит и финансовый анализ, 1995.
31. Годовой отчет ТОО «Батсу» за 2004,2005, 2006 г.
1. Закон Республики Казахстан «Об аудиторской деятельности в Республике Казахстан» от 18 октября 1993 года.
2. Утвержденной Постоновлением Госкомитата Республики Казахстан от 16.11.1994 года №73
3. Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің 2004 жылғы 19 наурыздағы №-128 бұйрығы.
4. Утвержденной Постоновлением Национальной комиссии Республики Казахстан по бухгалтерскому учету от 13.11.96 года № 3 в веденным в действия с 01.01.97
4. Андросов А.М «Бухгалтерский учет и отчетность в банке» Москва-1994.
5. Антони Р. «Основы бухгалтерского учета» перевод с английского 1992
Абрютина М. С., Грачев А. В. "Анализ финансово экономической деятельности". - М: "Дело и сервис", 2000.
Артеменко В. Г., Беллендир М. В. Финансовый анализ - М.,1997.
Большаков С.В. Основы управления финансами.- М, 2000.
. Бланк И. В. Финансовый менеджмент - М, 1999.
Богатин Ю.В. Экономическая оценка качества и эффективности работы предприятия. - М: Издательство стандартов, 1991.
Бригхэм Юджин Ф. Энциклопедия финансового менеджмента: пер. с англ.- М.: Pare - Экономика, 1998.
Бригхэм Ю.Финансовый менеджмент - С-Пб, 1997.
Баканов М. И., Шеремет А. Д. Теория экономического анализа: учебник 3-е изд. - М.: Финансы и статистика,1995.
Балабанов И.Т. "Основы финансового менеджмента" - М., 1994.
Балабанов И. Т. Риск-менеджмент - М.: Финансы и стаистика,1996.
16. Бернстайн Л. А. Анализ финансовой отчетности: пер. с анг. - М.: Финансы и статистика,1996.
17. Вартанов А.С. Экономическая диагностика деятельности предприятия:
организация и методология. - М: Финансы и статистика, 1991.
18. Вил Р.В., Палий В.Ф. Управленческий учет. - М.: Дело, 1997.
19. Ван Хорн Дж. Основы управления финансами / пер. с анг. Под ред И.И. Елисеевой - М.,1996.
20. Грузинов В.П., Грибов В.Д. Экономика предприятия. - М., 1998.
21. Дюсембаев К.Ш., Егембердиев С.К. Анализ финансовой устойчивости
предприятия. - «Библиотека бухгалтера и предпринимателя», 1996.
22. Дамарк Р. Финансы и предпринимательство. - М: Периодика, 1993.
23. Дюсембаев К Ш. Аудит и анализ финансовой отчетности - Алматы,1999.
24. Ермолович Л. Л., Сивчик Л. Г., Толкач Г. В., Щитникова И. В. - Анализ хозяйственной деятельности предприятия: Учебное пособие. - «Интерпрессервис» - 2001 - 576 стр.
25. Ефимова О. В. Финансовый анализ- М.: Изд-во «Бухгалтерский учет»,1999. - 352стр.
26. Ковалев А.И., Привалов В.П. Анализ финансового состояния
предприятия. Издание второе, переработанное и дополненное. - М.: Центр
экономики и Маркетинга, 1997.
27. Колчина Н.В. и др. Финансы предприятий. - М.: Изд-во ЮНИТИ, 2004.
28. Маркарьян Э. А., Герасименко Г. П. Финансовый анализ. - М.: Приор,1996.
29. Нидлз Б. Принципы бухгалтерского учета. - М.: «Финансы и статистика», 2003.
30. Шеремет А Д., Сайфулин Р. С. Финансовый анализ - М.: Аудит и финансовый анализ, 1995.
31. Годовой отчет ТОО «Батсу» за 2004,2005, 2006 г.
Мазмұны
Кіріспе
1 Бөлім. Кредиторлық қарыздардың теориялық негіздері
1.1. Кредиторлық қарыздар түсінігі, оларды бағалау
1.2. Банк несиелері бойынша қарыздар есебі
1.3. Бюджетпен есеп айырысулар есебі
1.4. Жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу есебі
1.5. Еңбекақы бойынша кредиторлық қарыздар есебі
2 бөлім. Кредиторлық қарыздар аудитінің ерекшеліктері
2.1. Банк несиелері бойынша операциялар аудиті
2.2. Салық міндеттемелері бойынша есеп айырысулар аудиті
2.3. Жабдықтаушылармен есеп айырысулар дұрыстығын тексеру
2.4. Еңбекақы бойынша қызметкерлермен есеп айырысу аудитінің тәртібі
3 Бөлім. ''Батсу'' ЖШС-нің кредиторлық қарыздарын талдау
3.1. ''Батсу'' ЖШС-нің кредиторлық қарыздарын төлеу қабілеттілігін талдау
3.2. ''Батсу'' ЖШС-нің төлем қабілеттілігін арттыру жолдары
Қорытынды
Қолданған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Кіріспе
Қазіргі уақытта ақша қаражаттарының айналымдылығы, сонымен қатар
кредиторлармен жүзеге асырылатын есептік операциялардың дұрыс
ұйымдастырылып, жүргізілуі кәсіпорынның қаржылық нәтижелеріне үлкен әсерін
тигізеді.
Кредиторлармен есеп айырысулады дұрыс жолға қойып, оңтайлы
ұйымдастыру айналым қорларының айналымдылығын жоғарлатуға, ақша
қаражаттарының уақтылы түсуіне мүмкіндік береді. Осыған байланысты
кредиторлармен есеп айырысу операцияларын бақылау, басқару қажеттілігі
туындайды.
Есеп айырысу операцияларының жағдайын бақылау есептік тәртіпті
күшейтуге, өнімді тапсырыс еткен ассортиментте және сапада жабдықтау
бойынша міндеттемелердің орындалуына, төлем тәртібінің сақталуы бойынша
жауапкершілікті арттыруға, дебитолық және кредиторлық қарыздардың
төмендеуіне ықпал етеді, яғни кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсартады.
Жоғарыда аталған мәселелер таңдап алынған ғылыми жұмыс тақырыбының
өзектілігін айқындайды. Курстық жұмыстың негізгі мақсаты - кредиторлық
қарыздардың бухгалтерлік есебін жүргізу тәртібін зерттеп, оларды аудиторлық
тексеру ерекшеліктерін қарастыру, сондай-ақ нақты мысал негізінде
кәсіпорынның кредиторлық борыштарын талдау болып табылады.
Дипломдық жұмыс ''Батсу'' ЖШС-нің нақты материалдары негізінде
орындалды. Жұмыс үш бөлімнен тұрады, бірінші бөлімде ''Батсу'' ЖШС-дегі
кредиторлық борыштар есебін жүгізу тәртібі, яғни кәсіпорын жұмысшыларына
еңбекақы есептеу және төлеу, бюджетке аударылатын салықтық міндеттемер
сомасын анықтау және оны бюджетке аудару, жабдықтаушылармен есеп айырысу
операцияларының құжаттық рәсімделуі, банк несиелері бойынша операциялар
есебін жүргізу тәртібі зерттелді.
Жұмыстың екінші бөлімі кредиторлық борыштар аудитін ұйымдастыру
ерекшеліктеріне, атап айтар болсақ, кредиторлық қарыздарды аудиторлық
тексерудің жоспары мен бағдарламасын түзуге, тексеру жүргізудің
технологиясы мен әдістемесіне арналды.
Дипломдық жұмыстың үшінші бөлімінде ''Батсу'' ЖШС-нің
қаржылық есеп мәліметтерінің негізінде кәсіпорынның несие қабілеттілігі,
кредиторлық қарыздарын төлеу қабілеттілігі талданып, кредиторлық қарыздарды
басқаруды жақсарту жолдары қарастырылды.
1 Бөлім. Кредиторлық қарыздардың теориялық негіздері
1.1. Кредиторлық қарыздар түсінігі, оларды бағалау
Кредиторлық қарыз - кәсіпорынның басқа занды немесе жеке тұлғаларға
міндеттемелері (берешегі).
Пайда болу сипатына қарай кредиторлық қарыз қалыпты және анықталмаған
болып бөлінеді.
Қалыпты кредиторлық қарыз бен кәсіпорынның бизнес-жоспарын орындау
барысына, сондай-ақ есеп айырысудың іс жүзіндегі формаларымен
байланыстыларын санаған жөн. Бұларға төлеу мерзімі келмеген акцептелген
есеп-қисап құжаттары бойынша жабдықтаушыларға берешек және бюджетке
төлемдері өтіп кеткен берешек және т.б.
Ақталмаған кредиторлық қарыз болып бюджетпен есеп айырысу бойынша -
каржы органдарына, еңбекті өтеу бойынша - кәсіпорын қызметкерлеріне,
мерзімінде төленбеген есеп-кисап құжаттары бойынша - жабдықтаушыларға және
т.б мерзімі өткен берешектер саналады.
Кредиторлық қарыз - бұл бір тұлғаның нақты әрекетпен басқа тұлғаның
(кредит беруші) пайдасын көздейтін істі орындау борышы немесе міндеті.
Борышқордың нақты әрекетіне мыналар жатады: мүлікті беру, жұмысты орындау,
ақша төлеу және басқалар, әйтпесе белгілі бір әрекеттен тарту
(бас тарту), ал кредит беруші борышқорынан өз міндетін орындауын
талап етуге құқылы. Кредиторлық қарыз сомасы болашақтағы барлық ақшалай
төлемдердің ағымдағы құны ретінде өлшенеді.
Кредиторлық қарыздарды реттеу мынадай тәсілдермен іс жүзіне асырылады:
ақшалай қаражатпен төлеу; активтерді табыстау; қызмет ұсыну;
міндеттемені басқа міндеттемемен ауыстыру;
міндеттемені капиталға аудару.
Кредиторлық қарыз (қысқа мерзімді кредиттік берешек. Ол операциялык
кезеңдерде немесе есептелетін күннен 12 айдың ішінде өтеледі) және ұзақ
мерзімді (төлеу мерзімі бір жылдан көп) болып жіктеледі.
Кредиторлық қарыздарда негізінен шаруашылықты субъектінің есептесу
қатынастылықтарындағы көрсеткіштер, сонымен қатар, бюджетке төлемдер,
кәсіпорынның жұмысшыларына қаржылық көрсеткіштері сипатталады. Дебиторлық
- кредиторлық қарыздар деп аталатын мақалада А.М. Косой кредиторлық
қарыздарға мына төмендегідей қасиеттердің тиімді екенін атап көрсетеді :
- кредиторлық қарыздар - экономикалық қатынастардың сипаттау, себебі
оның пайда болып туындауы бір шаруашылықты субъектілерге тиімді,
кірісті болса, ол қорды субъектіге тиімсіз, қарыз болып жіктеледі. Осы
аталған қарыздар, әсіресе оның мерзімі өтіп кеткен сегменті,
шаруашылықты қатынастылықтарды ажыратуы, өндірістің көлемін
төмендету, қоғамда әлеуметтік дағдарыстың туындауына ықпал жасауы
мүмкін.
- кредиторлық қарыздар, кәсіпорынның жекелей айналымдағы қаржысын
алмастыруы мүмкін;
- кредиторлық қарыз-шаруашалықты айналымнан банктік несиені алу
қаситеттеріне ие, осы қажет кредиторлық қарыздың банктік несиемен
салыстырғандағы арзандық шамасымен сипатталады. Алайда, жедел түрден,
ұзақ мерзімді бағытта критикалық даму нүктесіне жете отырып,
кредитторлық қарыз, керісінше банктік несиенің стимулына айналып оған
төленетін төлем көрсеткішін жоғарылатып жіберуі мүмкін.
- кредиторлық қарыз кәсіпорыннан кәсіпорынға өзара байланыстылық
төлемақы тізбектері бойынша өте жылдам таралуымен сипатталады.
- кредиторлық қарыздардың қасиеттерінің бірі қолма-қол есептемелердің
трансформациялануында (өзгеруінде), төлем тәсілдерін алмастыру;
- белгілі бір кезеңдегі кредиторлық қарыздың мерзімдік
көрсеткіштерінің несиелеу жүйесін әлсіретумен сипатталады.
Қандайда болмасын шаруашылық субъектілерін олардың қандай
салада қызмет атқарғандығына қарамастан алып қарайтын болсақ, олардың
барлығының да міндеттемелері болады. Кез келген өндіріспен
айналысатын субъекті сол өнімді өндіру үшін қажетті шикізаттармен
материалдар үшін жабдықтаушыларының алдында міндетті болса, саудамен
айналысатын шаруашылық субъектісі сол сататын тауарларын жеткізіп
беруші яғни жабдықтаушы субъектінің алдында міндетті болуы мүмкін.
Қазіргі таңда қаржының жетіспеушілігінен банктер, банктен тыс
мекемелерден, шетелдерден қарыз, несие алып өздерінің жұмысын
жандандырып жатқан, сондай-ақ міндеттемелерін шектен тыс көбейтіп
алып, оны қайтаруға мүмкіншілігі болмай жабылып, аукционға салынып,
сатылып жатқан субъектілер көптеп кездеседі.
Халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес кредиторлық
қарыздар есебін келесі шоттарда жүргізу қарастырылған:
Батсу ЖШС-де кредиторлық борыштар есебі қаржы-шаруашылық
қызметі бас шоттар жоспарының алтыншы Міндеттемелер деп аталатын
бөлім шоттарында есептелініп жүргізіледі. Бұл бөлімде 60-Несиелер,
61-Алдағы кезең кірістері, 62-Дивидендтер бойынша есеп айырысу, 63-
Бюджетпен есеп айырысу, 64-Еншілес (тәуелді) серіктестіктермен есеп
айырысу, 65-Бюджеттен тыс төлемдер бойынша есеп айырысу, 66-
Алынған аванстар, 67-Жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп
айырысу, 68- Басқадай несиелік борыштар бойынша есеп айырысу деп
аталатын бас шоттарының тиісті бөлімше шоттары орналасқан.
Кредиторлық қарыздарды бағалау мақсаттылықтары, активтерді бағалау
мақсаттарына ұқсас. Дәстүрлі түрде, олардың бастылары - түсімді, табысты
анықтауда шығындар мен жоғалту жүйелермен байланысты. Қазіргі кезеңде,
алдыңғы жоспарда инвесторлар мен кредиторларды қаржының қозғалысын болжауға
қажетті ақпараттармен қамтамасыз ету мәселелері қойылуда. Осы мәселелермен
қатар, түрлі фирмалардың есеп беру деректері мен есеп беру кезеңіндегі
акционерлердің мүліктік құқықтылықтарын салыстыру қажеттілігі туындайды.
Кредиторлық қарызды тану бір бағыттылық жүйеде анықталады, себебі келісім-
шарт міндеттемелерді өтеу уақыты мен сомасын көрсетеді немесе шарттардан
келіп жүйеленеді. Алайда, төлемдік сома ретінде міндеттемелерге байланысты
болады, мысалы, арендалық негізгі қаржыны қолдануға байланысты алынған
табыстың сомалық көрсеткішіне. Монетарлы кредиторлық қарыздар номиналды
бағалар бойынша есепке алынады. Ол төленуге қажетті қаржыны көрсетеді.
Ереже бойынша, осы соманың шамасы келісім-шарттармен анықталған. Кез-келген
жағдайда, қарыздық міндеттемелердің ағымдық бағалануы, болашақтағы
төленетін ағымдық дисконттты бағасын көрсеттеді. Ағымды қарыздық
міндеттемелер аз мерзімнің ішінде өтелумен сипаттала отырып, дисконттың
шамасы көп емес, және кредиторлық қарыз өзінің минималды құны бойынша
өрнектеледі. Берілген векселдерді толық өтеуде, алдын-ала төленген
проценттік шама векселдің минималды құнынан алынып тасталынады. Егер
кредиторлық қарыздар түрлі жолдармен өтелген болса, онда мүмкін болатын
бағадан минималды көрсеткіш дисконтталады. Альтернативті вариант жоғарғы
соманы сипаттаумен өрнектеледі, кәсіпкерлік іс-әрекеттерді өте жоғары
дәрежеде орындауда қарызды өтеу мәселелері туындайды. Ұзақ мерзімді
кредиторлық қарыз жағдайларында дисконттың сомасы жоғары, сондықтан,
кредиторлық қарыздың ағымды бағалануы, болашақтағы төлемді дисконтталған
бағалаумен сипатталады.
2. Банк несиелері бойынша қарыздар есебі
Несие - бір заңды тұлғаның екінші бар заңды тұлғаға немесе жеке
адамның заңды тұлғаға әдетте келісілген мөлшерде пайыз, өсім (процент) алу
үшін белгілі бір уақытқа заттай немесе ақшалай уақытша қаржы беруге
байланысты пайда болатын экономикалық қарым-қатынас жүйесі болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайында несие коммерциялық және банктік болып
екіге бөлінеді.
Коммерциялық несие - бір кәсіпорынның екінші кәсіпорынға сатқан
тауарының құнынан алынатын төлемнің кейінге қалдырылуына байланысты
туындайды.
Банк несиесі - ұйымға ақша түрінде өндірісін ұлғайтуға,ағымдағы
қызметтеріне байланысты қарыздарын төлеу үшін беріледі.
Несие беру және оны қайтару (өтеу) тәртібі тиісті заңдарға сәйкес және
кәсіпорынның банкімен немесе басқа да несие берушілермен жасалған келісім-
шарттары негізінде реттеліп жүргізіледі. Онда несие берілетін объекті,
несие беру шарты мен тәртібі, оның өтелетін (қайтарылу) мерзімі,
міндеттемесі, өзара қамтамасыз ету түрі, пайыздық (проценттік) өсім
ставкалары мен оның төлем тәртібі, екі жақтың жауапкершілігі мен құқығы,
толтырылатын және бір-біріне беретін құжаттарының тізімі тағы да басқалар
көрсетіледі.
Кәсіпорындар банк мекемесінен несие сұрамастан бұрын несие алудың
қажеттілігін, оны уақытында қайтарудың мүмкіншілігін, әрбір коммерциялық
банктердің несие беру, өтеу, өсім пайызы (проценті) ставкаларымен және
басқадай талаптарымен танысып, алдын-ала шешіп алуы қажет. Банк
мекемелері, әдетте несие сұраушы ұйымның төлем қабілеттілігі және қаржы
тұрақтылығы жағдайын тексереді. Ол үшін кәсіпорынның тиісті бухгалтерлік
ақпаратты мәліметтерін алып танысады. Берілетін уақыт аралағына сәйкес банк
несиесі қысқа мерзімді (бір жылға дейінгі уақыт) және ұзақ мерзімді (бір
жылдан артық уақыт) болып екіге бөлінеді.
Несиенің объективті қажеттілігі-бұл, кәсіпорынның өндірістік және
сауда айналымы капиталының заңдылықтарына негізделген.
Банк несиесі есебі қысқа және ұзақ мерзімді несие беру туралы
Қазақстан Республикасының Ұлттық банк мекемесі бекітетін "қысқа және ұзақ
мерзімді несие беру ережелеріне" сай жүргізіледі. Қысқа мерзімді несие
ұйымның айналым қаржысын құрайтын көздердің бірі болып саналады.
Несиелер қайтарымдылық, төлем және мерзімділік шарттары бойынша
келісіп, коммерциялық негізде беріледі.
Несие алу үшін кәсіпорындар банк мекемесі басшысының атына өтініш
береді. Бұл өтінішке қосымша өзіне қажетті несие сомасы мөлшерін, оның
жұмсалатын мақсаты мен бағытын, өтелу яғни қайтару мерзімін, сонымен қатар
осы несие сомасы арқылы орындалатын операциялар үшін жасалған бизнес-
жоспар, тағы да басқадай құжаттар табыс етуі тиіс.
Кәсіпорындар мен ұйымдар банктен бірінші рет несие алуы барысында
жоғарыда аталған құжаттармен қоса банкке өздерінің жарғысын, құрылтайлық
құжаттарының көшірмесін, тіркелу куәліктерін және тағы да басқа құжаттарды
табыс етуі керек.
Жалпы кәсіпорындарға берілетін несие сомасы, банк мекемесінің жауапты
мамандары ұйымның өткізген құжаттарын тексеріп болғаннан кейін, несие
бойынша борышты және пайызды (процентті) қайтару, өтеу үшін кепілдікке
салынған меншік туралы келісім-шарттың орындалуына сәйкес беріледі.
Банк мекемесі мен несие алушы кәсіпорын арасындағы несиелік қызмет
көрсету бойынша келісім-шарт бір жылға немесе одан да ұзақ мерзімге
жасалады. егер келісім-шарт бір жылдан артық уақытқа жасалған жағдайда
несие жыл сайын бекітілетін несиелік келісім-шарт негізінде беріледі.
несиелік келісім-шарт банк мекемесімен әрбір несие алушы ұйм (клиент) үшін
жеке-жеке жасалады.
Қысқа мерзімді банк несиелері 1 (бір) жылдан аспайтын уақытқа беріледі
(яғни 12 (он екі) айдан артық емес уақытқа). Кейбір жағдайларда түрлі
себептерге байланысты бұндай несиенің мерзімі ұзартылуы мүмкін. бірақ
ұзартылған мерзімін қоса есептегенде оның мерзімі екі жылдан аспауы керек.
Банк несиесі кәсіпорынның, яғни несие алушының есеп айырысу
шоттарындағы қаражаттарының мөлшеріне (көлеміне) қарамай-ақ беріледі және
қолма-қол емес тәртіппен несие алушының қарыз шотынан оның есеп айырысу
шотына ақша аудару арқылы жүргізіледі. несиелік борышты өтеу тәртібі, нақты
мерзімі, әдістері несиелік келісім-шартта қарастырылады. егер несие алушы
келісім-шартта белгіленіп көрсетілген мерзімінде несиелік борышын өтей
алмайтын болса, банк мекемесі алдын ала несие алушының рұқсатынсыз кепілдік
берушінің шотынан қарыз сомасын қайтару жайлы талап қояды.
Кәспорын банк мекемесінен несие алған уақытында:
Д-т: "Ақшалар" немесе "Жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп
айырысу" және тағы да басқа шоттар
К-т: "Банк мекемесінің қарызы" шоты түрінде бухгалтерлік жазуы
жазылады.
Ал бұл алынған несие қайтарылған уақытта:
Д-т: "Банк мекемесінің қарызы" шоты
К-т: "Ақшалар" шоты түрінде бухгалтерлік жазуы жазылады.
Осы алынған несие үшін есептелген пайыз (процент) сомасына:
Д-т: "Сыйақы түріндегі шығын" шоты
К-т: "Төленетін сыйақы" шоты түрінде бухгалтерлік жазуы жазылады.
Кәсіпорын бұл міндеттемені төлеген уақытында:
Д-т: "Төленетін сыйақы" шоты,
К-т: "Ақшалар" шоты түрінде бухгалтерлік жазуы жазылады.
Еліміздің экономикалық жағдайын көтеру үшін сырттан инвестиция тартып,
әр түрлі дүние жүзіндегі ірі банктерден де несие алынады. Соның ішіне
есептелетін пайызы мен берілетін пайдалану мерзімі жағынан тиімді де
маңызды болып саналатын халықаралық валюталық қордың мүше-елдеріне
берілетін "СТЭД-БАЙ" несиесі болып табылады. бұл қордың мүшеліген кіретін
елдер кез келген уақытта халықаралық валюталық қордан келісілген уақыт
ішінде белгілі бір соманы ұлттық валютадан шетел валютасына айырбастауына,
кедендік төлемдерді төлеу мерзімін несие есебінен ұзартуға құқығы бар.
Шетелдік банктерден немесе басқалардан шетелдік валюта түрінде несие
алған ұйымның бухгалтериясында:
Д-т: "Ел ішіндегі валюталық шоттардағы ақшалар" немесе "Шетелдердегі
валюталық шоттардағы ақшалар" шоттарының тиістісі,
К-т: "Банк мекемесінің қарызы" шоты түрінде бухгалтерлік жазу
жазылады.
Ал ұйым бұл несиені қайтарған уақытында:
Д-т: "Банк мекемесінің қарызы" шоты
К-т: "Ел ішіндегі валюталық шоттардағы ақшалар" шоттарының тиісті
түрінде бухгалтерлік жазу жазылады.
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы заңға сәйкес барлық
кәсіпорындар өздерінің меншігіндегі ақшаларының қозғалысын еркін
пайдалануға, яғни өз қалауы бойынша жұмсауға құқылы. Яғни өзінің бос
тұрған ақшаларын кәсіпорын басқа кәсіпорындарға инвестиция ретінде салуға
немесе несиеге беруіне болады. Міне, сондықтан да ұйымдар өзіне қажет
ақшаны тек қана банк мекемелерінен емес, басқа заңды немесе жеке
тұлғалардан да несиеге, қарызға алуларына болады. Ұйымдардың басқа
кәсіпорындардан алған несиені бухгалтерияда жазылатын екі жақты жазу банк
мекемелерінен алынатын несиеге жазылатын жазуға ұқсас болып келеді.
Ұйым банктен тыс мекемеден несие алған уақытында:
Д-т: "Ақшалар" шоты,
К-т: "Банктен тыс мекемелердің қарызы" шоты түрінде бухгалтерлік жазуы
жазылады.
Ал бұл алынған несие қайтарылған уақытта:
Д-т: "Банктен тыс мекемелердің қарызы" шоты,
К-т: "Ақшалар" шоты түрінде бухгалтерлік жазуы жазылады.
Осы алынған несие үшін есептелген пайыз (процент) сомасына:
Д-т: "Сыйақы түріндегі шығын" шоты,
К-т: "Төленетін сыйақы" шоты түрінде бухгалтерлік жазуы жазылады.
Кәсіпорындар бұл міндеттемені төлеген уақытында:
Д-т: "Төленетін сыйақы" шоты,
К-т: "Ақшалар" шоты түрінде бухгалтерлік жазуы жазылады.
Коммерциялық банктер іс жүзінде көбінесе несиені нақты ақшалай емес,
төлем қаржысы есебінде, яғни пайдаланатын вексель түрінде береді. Несие
алушы ұйымдар мұндай вексельдерді өздерін материалдық қорлармен,
тауарлармен жабдықтайтын, сондай-ақ қызмет көрсететін жабдықтаушылпрмен
есеп айырысу үшін пайдаланады. Әрбір вексельдің айналу мерзімі несие беруші
банк мекемесімен несие алушы ұйывмның арасындағы келісім-шартта
қарастырылып белгіленеді. Бұл айтылған вексельдер айналым мерзімі шегінде
бір ұйымнан екінші ұйымға төлем құралы ретінде бірнеше рет берілуі
мүмкін. Олардың пайдалану мерзімі аяқталғанда вексельді ұстаушы ұйым оны
банк мекемесіне төлем ретінде табыс етеді. Ал осы вексель түрінде несие
алған ұйым несиелік келісім-шарттың аяқталуына қарай банк мекемесіне алған
несиесіне сәйкес есептелетін пайыз (процент) сомасын аударады.
Әрбір кәсіпорын өз қалауы бойынша "Басқадай қарыздар" деп аталатын
шотта "Басқадай қысқа мерзімді несиелер" және "Басқадай ұзақ мерзімді
несиелер" деп аталатын аралық шоттарын ашуларына болады. Сонымен қатар бұл
шоттарда алынған несиелердің басқадай түрлері де есептеледі. кәсіпорынның
бухгалтерлік есебінде нақты несиеге алынған ақшаларына:
Д-т: "Ақшалар" шоты,
К-т: "Басқадай қарыздар" шоты түрінде бухгалтерлік жазу жазылады.
Бұл алынған қаржы бойынша есептелген пайыз (процент) сомасына:
Д-т: "Сыйақы түріндегі шығын" шоты,
К-т: "Басқадай қарыздар" шоты түрінде екі жақты жазу жазылады.
Ал вексельдерді дисконттау бойынша операцияларға:
Д-т: "Басқадай қарыздар" шоты,
К-т: "Алынған вексельдер" шоты түрінде бухгалтерлік жазу жазылады.
Банктен тыс мекемелерден қарыз алу - қарыз беруші жақ қарыз алушы
жаққа белгілі бір кезеңде қайтару шартымен ақша немесе материалдық қорды
келісім-шарт бойынша қарызға береді.
Банктің қарыз түрлері:
- қысқа мерзімді - бір жылға дейін, бірақ екі жылдан көл болмауы керек;
- орташа мерзімді - бір жылдан үш жылға дейін;
- ұзақ мерзімді - үш жылдан жоғары.
Орташа мерзімді және ұзақ мерзімді қарыздар өндірістік және
кәсіпорынның әлеуметтік даму мақсаттарына пайдаланылады.
Кредиттеу түрлері:
- аванстық - дайындаушы ұйымдарға беріледі;
- бланктік (сенімгерлік) - қаржысы тұрақты субъектіге, сенімді төлеушіге
толық сеніп беріледі;
- консорциумдық (синдицированный - бірлестірілген кредит - бір
қарыз алушының екі немесе одан да көп банкілеріне аса ірі мақсатты
бағдарламаны кредиттеу (бір банктің қаражат жетпеген жағдайда) үшін
беріледі;
- ипотекалық - мүлік (жылжымайтын мүлік) кепілдігімен берілетін ұзақ
мерзімді несие;
- овердрафт - нәтижесінде дебеттік сальдо пайда болатын банктегі клиент
шотынан (шоттағы қалған бөлікті) қаражатты есептен шығарып тастау аркылы
жүзеге асырылатын қысқа мерзімді кредиттеу түрі;
1.3. Бюджетпен есеп айырысулар есебі
Салық міндеттемесі мемлекет алдындағы әрбір салық төлеушінің
міндеттемесі болып табылады және ол салық заңына сәйкес
жүргізіледі.
2001 жылғы 12 - маусымда № 209-11 Қазақстан Республикасының Салық
және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері туралы (өзгертулермен
және толықтырулармен) Салық Кодексі қабылданды. Кодекске сәйкес жеке және
заңды тұлғалардан алынатын салықтар мемлекеттік бюджетті толықтырудың
негізгі көзі болып табылады.
Салықтар дегеніміз - мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан
белгілі бір мөлшерде түсетін міндетті төлемдер.
Әлеуметтік салық - заңды тұлғалардың бюджетке төлейтін салықтарының
бірі. Оның басқа салық түрлерінен ерекшелігі, бұл салықтың мөлшері
кәсіпорынның жұмысшылары мен қызметкерлеріне олардың атқарған қызметі мен
орындаған жұмысы үшін есептелінетін еңбекақы төлеу қорына тікелей
байланысты болып табылады. Яғни бұл салық ұйымның еңбекақы төлеу қорының
шығындарына қосылып отырады. Бірақ та жұмысшылар мен қызметкерлерге
есептелген еңбекақыдан ұстамайды. Әлеуметтік салықты төлеушілердің қатарына
барлық заңды тұлғалар мен кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғалар
жатады.
Әлеуметтік салық салу объектісіне, яғни еңбекақы төлеу қорына табыстың
барлық түрлері кіреді; оның ішінде: әр түрлі сыйақылар, жәрдемақылар, жеке
әлеуметтік жеңілдіктер, тағы да басқадай төлемдер.
Шаруашылық жүргізуші ұйымдарда әлеуметті салық ағымдығы айдың еңбекақы
төлеу қорының заңда қаралған пайызы мөлшерінде есептеледі де, келесі айдың
15-ші жұлдызынан кешіктірілмей төленуі тиіс.
Әлеуметтік салық ай сайын есептелінеді , ол үшін еңбеккерлердің
жалпы табысынан әлеуметтік салық ұсталмайтын сомасы шегеріліп ,
қалған сомадан әлеуметтік салық ұсталынады.
Есепті жыл бойы салық салынатын табысқа ие болған жеке тұлғалар салық
төлеушілер борлып табылады. Жеке тұлғалардың жылдық жиынтық табысына еңбек
ақы түрінде алынатын табыстар, кәсіпкерлік қызметтен алатын табыстары, тағы
да басқа табыстары кіреді.
Табыс салығының мөлшерін ай сайын бір қалыпты ұстау үшін салық
салынатын табыстың есепті сомасы есептелетін айлардың санын білдіретін сан
мәні бар бірлікке 12 санының қатынасын көрсететін қайта есептеу көрсеткіші
белгіленген. Мердігерлік шарт бойынша жұмыс істейтін тұлғаларға төленетін
төлем, соңдай-ақ бір жолғы төлем түрінде берілетін басқа да төлемдерден
салық ұстау кезінде бұл есептеу көрсеткіші қолданылмайды.
Корпоративтік табыс салығының салық салынатын негізгі объектісі
салық салынатын табысы болып табылады, оның деңгейі жылдық табыс
жиынтығы мен шегерімнің (тұрақты мекемелер арқылы қызметін жүзеге
асырмайтын, резидент еместерді қоспағанда) арасындағы айырмасы арқылы
анықтайды :
Салық ’ Жылдық табыс -
Шегерімдер
салынатын табыс жиынтығы
Жылдық табыс жиынтығына: жөнелтілген өнімдер , атқарылған жұмыстар,
көрсетілген қызметтер және басқа да операциялар үшін салық төлеушінің
алуына (алғанына) жататын ақшалай немесе басқа қаражаттар , өзара
есеп айырысу ретінде үшінші тұлғаларға жіберілген, тікелей, не жанама
түрінде шығындарды өтеуге жіберілген қаражаттар кіреді. Кәсіпкерлік
қызметтерден түсетін кірістерге: өнімді( жұмысты, қызметті) сатқаннан
түсетін кірістер; ғимараттарды, қондырғыларды сату кезінде құнының
өсуінен, сондай - ақ амортизациялауға жатпайтын активтерден инфляцияға
байланысты олардың құндарына түзетулерді есепке алу барысында түскен
кірістер: басқа да сатудан тыс кірістер , соның ішінде: пайыздар
бойынша кіріс; дивиденттер; ақысыз мүліктер мен ақша қаражаттары;
мүліктерді жалға беруден түсетін кірістер; роялти; мемлекеттен және
басқа да заңды тұлғалардан алынған жәрдем ақшалар; кәсіпкерлік
қызметтен немесе оның қызметін шектеуден алынған кірістер; қарыздарды
есептен шығарудан түскен кірістер және тағы да басқалар жатады.
Айналым-сальдолық ведомстьке сәйкес Батсу ЖШС 2006 жылы келесідей
міндетті төлемдер аударылған.
Салықтық Есепті кезең Кезең ішіндегі Есепті кезең
төлемдер басындағы қалдық айналым соңындағы қалдық
Дебет Кредит Дебет Кредит Дебет Кредит
Қосылған құн 195,200 1370,409 1532,466 33,143
салығы
Мүлік салығы 3,489 10,000 4,376 2,135
Табыс салығы 12,591 288,000 287,342 11,934
Қоршаған ортаны2,575 3,000 1,222 4,453
қорғау
Корпоративтік 263,749 595,000 327,568 3,682
табыс салығы
Әлеуметтік 575,961 583,919 7,958
салық
Зейнетақы 36,724 439,776 404,608 1,556
қорына
аударымдар
Бухгалтерлік есепте табыс пен зиян есеп саясатында қаралған
және есеп стандарттарымен қарастырылған қағидасы бойынша қаржылық -
шаруашылық қызметінің нәтижесі анықталады. Салықтық есепте табыс пен
зияның сомасы бухгалтерлік есепте көрсетілген сомамен салыстырылып,
солардың арасындағы айырмасына тиісті түзетулерді көмегімен
анықталады.
Бұл арада мынаны ескерге жөн : салық (жедел) есебінде жиынтық
жылдық табыстан ( негізгі құрал - жабдықтарды амортизациялау , негізгі
құрал - жабдықтарды жөндеу пайыздар және тағы басқалары бойынша)
ұстап қалулар ( жеңілдіктер ) туралы , сондай - ақ табыстар туралы
(үйлерді , ғимараттарды ) сату кезіндегі құнның , сондай - ақ ақша
құнсыздануына түзетулерді еске ала отырып амортизациялауға жатпайтын
алашақтардың өсуі ; кәсіпкерлік қызметті шектеуге келіскені және
кәсіпорынды жапқаны үшін тағы басқалары жөнінде хабарлама
қалыптасады ; бұл хабарламада салық салынатын табыс сомалары және
бюджетке төленуге тиісті заңды тұлғалардан алынатын табыс салығының
сомалары туралы бухгалтерлік әрі салық есебі деректері арасындағы
алшақтыққа әкеледі.
Корпоративтік табыс салығының есептелуі мен бюджетке аударылу
дұрыстығын салықтық бақылау нәтижесінде Батсу ЖШС-де келесідей ақпарат
анықталған: тапсырылған 2006 жылдың жылдық жиынтық табысы бойынша
Декларацияға сәйкес өнім өткізуден алынған табыс 78406190 теңге болса,
салықтық тексеру бойынша 78395570 теңге болған, яғни ауытқу 10620 теңгені
құраған. Өткізілген өнім бойынша шығындар салық төлеушінің мәліметі бойынша
60021180 теңге, салықтар 6722720 теңге, амортизациялық аударымдар 743340
теңге болған. Жалпы алғанда салық салынатын табыс мөлшері Декларация
бойынша 10918950 теңге, тексеру нәтижесі бойынша 10720640 теңге болып отыр.
Қосылған құнға салынатын салық тауарларды өндіру, жұмысты орындау
немесе қызмет көрсету және олардың айналысы барысында қосылған құн өсімінің
бір бөлігін аудару, сондай-ақ осы елге тауарлар импорты кезіндегі аударым
болып табылады. Бұл ретте салық салынатын айналым мен салық салынатын
импорт салық объектісі болып табылады. Қосылған құнға салынатын салық
Қосылған құнға салынатын салық шотында есептелінеді. Бұл пассивтік шот
болғандықтан кредитіне салынған салық сомасы, ал дебетіне бюджетке
аударылған және субъектінің жабдықтаушыларға тиісті түрде рәсімделген салық
шоты бойынша төлеген сомалары жазылады. Бюджетке төленуге тиісті қосылған
құңға салынатын салық өткізілген өнім, орындалған жұмыс немесе көрсетілген
қызмет үшін есе,птелген қосылған құнға салынатын салықтың сомасы мен сатып
алынған тауарлар, материалдар мен жабдықтаушылардың көрсеткен қызметі,
орындаған жұмысы үшін төленген (есептелген) қосылған құнға салынатын салық
сомаларының арасындағы айырма ретінде айқындалады. Қосылған құнға салынатын
салық мөлшері Қазақстан Республикасының салық заңында белгіленеді.
Батсу ЖШС-нің қосылған құн салығы бойынша Декларацияға сәйкес
01.05.06 пен 31.05.06 мезім аралығында айналым 18936050 теңгені құраған.
Соның ішінде келесі баптар табыс алынған:
• қосылған құн салынатын айналым 2528900 теңге
• салық салынатын айналым мөлшерін түзету 496550 теңге
Осы кезеңдегі есепке жатқызылатын ҚҚС-тың жалпы сомасы 549860 теңгені
құрады.
1.4. Жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу
Жабдықтаушылар мен мердігерлерге шикізат, материал және тауарлы-
материалдық қорды жеткізушілер жатады, сондай-ақ әр түрлі қызмет түрлерін
көрсетушілер (электр.қуатын, буды, суды, газды және т.б. босатушы) және әр
қилы жұмыс орьшдаушылар (күрделі жөндеу, жай жөндеу және т.б.)
жабдықтаушылар мен мердігерлер болып саналады.
Жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу - не тауарлы-
материалдық қундылықтарды тиеу жұмысын орындағаннан кейін немесе қызмет
көрсеткеннен кейін, не олардың кәсіпорынмен келісуі арқылы бір мезгілде
немесе олардың тапсырмасы бойынша, не алдын ала төлеуі бойынша жүзеге
асырылады. Кәсіпорынның келісімінсіз ризальжсыз тэртіппен газды, суды,
жылуды, электр энергиясын есептеу шотының көрсеткіштері негізінде және т.б.
есептен шығару арқылы олардың босатылуы үшін есеп айырысу құжатымен
төленеді. Есеп айырысу, сонымен қатар, инкассо, аккредитивтер, чектер
тәртібімен жүзеге асырылады.
Жабдықтаушылармен есеп айырысу есебі әрбір фактура-шоты бойынша және
әрбір жеке жабдықтаушы бойынша жүргізіледі. Есеп айырысу құжатын алу
барысында олар жабдықтаушылармен есеп айырысу кітапшасына жазылады. Төлеу
шотьна қабылдау бойынша акцепт төлем тапсырмасын жазады және оны есеп
айырысу құжаттарымен бірге қаражаттың қайта есептелуі үшін банкке береді.
Төлем тапсырмасымен банк мекемелері арқылы алынған және
қабылданған тауарлар үшін қолма-қол ақшасыз есеп айырысу жүргізіледі.
Сондай-ақ салықтық фактура-шотының нөмірі мен күніне, тауар-көлік
жүкқұжатына және тауар босатуды немесе қызмет көрсетуді растайтын басқа
құжаттарға, сонымен бірге тауарлық емес операция бойынша тапсырмаларына
сілтемесімен кызметтердің есеп айырысуы жүргізіледі. Төлем тапсырмасы -
бұл қызмет етуші кәсіпорынның банкке арнайы бланкте ресімдеу арқылы өз
шотынан белгілі бір соманы басқа кәсіпорын шотына аудару туралы нұсқау.
Қаражатты немесе одан да кеп алушыға аудару арқылы қызмет еткен бір
банкке төлем тапсырмаларының жиынтығы жазылады.
Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу алынған тауарлы-
материалдық құндылықтар, орындалған жұмыстар мен қызметтер үшін алдын ала
төлем, инкассо, аккредитивтер, чектер тәртібімен жүзеге асырылады.
Жабдықтаушылармен есеп айырысу есебі бір айға ашылатын 671 шот бойынша
№6 журнал-ордердегі төлемді талап ету-тапсырудың әрбір фактура-шоты бойынша
жүргізіледі. Бұл журнал-ордердегі шоттардың дебетіне 671 кредит шоты
бойынша жазудан басқа корреспонденттік шоты қоса көрсетіліп
жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу бойынша дебеттік айналым
да көрініс табады.
Айдың аяғында айналымдар саналады, ал төленбеген шоттар бойынша
калдықтары шығарылады.
1.5. Еңбекақы бойынша кредиторлық қарыздар есебі
Еңбек есебінің маңызды элементі болып еңбектің күрделілігіне,
жұмысшылармен қызметкерлердің мамандық дәрежесіне қарай жұмыстың әр түріне
кететін жұмыс уақытының мөлшерін анықтау болып саналады. Жұмыстың
күрделілігіне қарай еңбек ақының мөлшері тарифтік жүйеде қарастырылады. Бұл
жүйенің негізгі элементтері келесілері болып табылады:
• Тарифтік кесте;
• Тарифтік еңбек ақы мөлшері;
• Тарифтік мамандық анықтамалары;
Көрсетілген жүйеге негізделіп жұмысшылармен қызметкерлердің еңбек ақы
мөлшерінің үлгілі кестесі жасалады. Бұл кәсіпорын тарифте әрбір атқаратын
жұмыстың нақты түрлеріне мінездеме беріп, жұмысшылармен қызмекерлердің
өзіне берілген разрядқа ие болуына керекті еңбек дағдысы мен біліміне де
мінездеме береді.
ҚР Еңбек Кодексінің 120 бабына сәйкес, еңбек ақы төлеу жүйелері,
Қызметкерлердің еңбегіне ақы мерзімді, кесімді немесе өзге де еңбекақы
жүйелері бойынша төленеді.
Мерзiмдi еңбекақы деп - нақты iстеген уақыты үшiн еңбек ақының мөлшерi
немесе тарифтiк мөлшерлемесi бойынша еңбеккерлерге есептелiнетiн жалақы
нысанын айтамыз.
Мерзiмдi еңбекақы нысаны жай мерзiмдiлiк және сыйақылы мерзiмдiлiк болып
бөлiнедi.
Жай мерзiмдi еңбекақы - өзiне берiлген тарифтiк мөлшерлемесi немесе
нақты iстеген уақыт бойынша еңбеккерлерге еңбек ақы есептеу. Және ол сағат,
күн, ай тарифтiк ставкiлерiмен және окладпен (өтелген уақыт санын
бекiтiлген тариф ставкасына көбейтiп есептейдi) өндiрiледi.
Сыйақылы - мерзiмдi еңбекақы жүйесi және басқада еңбек ақылар.
қызметшiнiң жұмыстан босатылуы, демалысқа кетуi және басқада оқиғалар
кезiнде жұмысшының орташа жалақысынан аударымдар есептелiнедi.
Тариф мөлшерлемесін және бюджет саласындағы еңбеккерлердің қызмет
иесінің (лауазымды адамның) айлығын белгілеген кезде жалақының минималды
деңгейін және бірыңғай тариф сеткасын пайдаланады. Бірыңғай тариф сеткасы
ақының 21 разрядының негізінде құрылады және әрбір разряд үшін өзіндік
тариф коэффиценті белгіленеді.
Кесiмдi еңбек ақы төлеген кезде алдын ала белгіленiп қойған деңгейде
әзiрленген өнiмнiң немесе орындалған жұмыстың әрбiр бiрлiгiне есептейдi.
Кесімді баға белгіленген жұмыс уақытында өндірілуге тиісті өнім көлемі мен
сапасына негізделіп белгіленеді. Уақыт мөлшері бір жұмысты орындауға
керекті, яғни қажет болатын, адам сағат, адамкүн өлшемінде көрсетілген
уақыт болып саналады.
Кесімді еңбек ақының мынадай жүйелері бар:
• Тікелей кесімді
• Кесімді сыйлықты
• Үдемелі кесімді
• Акордтық
• Жанама кесімді
Тiкелей кесiмдi еңбек ақы жүйесi - бір жұмысшының немесе бір
бригаданың өндірген өнімінің, істеген жұмысының бәрі тек қана еңбек
бағасымен есептеледі. Бұл жүйе бойынша еңбек ақы мөлшері - бұл құжатта
көрсетілген, өндірілген өнімнің санын сол өнімнің бір данасына
қарастырылған яғни белгіленген еңбек бағасына көбейту арқылы табады.
Кесiмдi-сыйлықты - бұл қосымша марапаттау төлемiн қарастырады,
белгiленген көрсеткiштi орындаған кезде ғана пайдаланады.
Кесiмдi - үдемелi (прогрессивтi) еңбек ақы төлемi. Еңбек төлемiнiң бұл
жүйесi жұмысшылардың белгiленген артық өндiргенi үшiн көтермелеу ретiнде
пайдаланылады. Норма мөлшерiнде пайдаланғаны үшiн жұмысшыларға төлемдi
тiкелей кесiмдi бағалар бойынша есептейдi, ал нормадан асыра дайындалған
өнiм үшiн үдемелi бағалар бойынша есептейдi.
Жанама еңбек ақы төлемi. Мұнда қосалқы және басқа да жұмысшылардың
еңбек төлемi қызмет көрсететiн учаскiсiнiң, цехтың негiзгi жұмысшылардың
төлем ақысына шаққандағы процентiмен анықталады.
Еңбек ақы төлемiнiң аккордтық жүйесi. Бұл жүйеде жұмысшылардың еңбек
төлемiн нормаланған тапсыпманың немесе жұмыс көлемiнiң орындалуы және алдын
ала кешендiк жұмыстың тұтастай орындалуына белгiленген жалпы кесiмдiк
бағасы бойынша анықтайды. Еңбек төлемiнiң бұл жүйесi жұмысшылардың бөлек
топтары немесе бригадалардың бөлек ұжымдары үшiн еңбек өнiмдiлiгiн
арттыруда және жұмыстың орындалу мерзiмдерiн қысқартуда, олардың
ынталылығын күшейтуге ықпал ету үшiн пайдаланады.
Егер қызметкер 2004 ж. 3 маусымнан бастап 18 күнтізбелік күнге жыл
сайынғы еңбек демалысына кетті. 2005 ж. 3 маусымнан 2006 ж. 3 маусымға
дейінгі есептік кезең толықтай жұмыспен өтелген. Бұл кезеңде оған 250 000
теңге жалақы есептелген десек ,сонда демалыс ақысын есептегенде қандай
нәтижеге кенелетінін көреміз. Егер бүкіл есептік кезең толықтай жұмыспен
өтелсе, онда нұсқаулыұтың 19-тармағының 1-тармашасына сәйкес демалыс ақысын
немесе пайдаланылмаған демалыс үшін өтемақыны төлеу үшін орташа күндік
жалақы есептік жалақы есепті кезеңде есептелген жалақы соммасын 120-ге және
жылдағы күнтізбелік күндердің орташа айлық санынан бөлу жолымен есептеледі.
1) Орташа күндік жалақыны анықтаймыз: 250 000 теңге : 12 ай : 29,66 (
2004 ж. Күнтізбелік күндердің орташа айлық саны) 1-тармашасына сәйкес
демалыс ақысын немесе пайдаланылмаған демалыс үшін өтемақыны төлеу үшін
орташа күндік жалақы есептік жалақы есепті кезеңде есептелген жалақы
соммасын 120-ге және жылдағы күнтізбелік күндердің орташа айлық санынан
бөлу жолымен есептеледі.
1) Орташа күндік жалақыны анықтаймыз: 250 000 теңге : 12 ай : 29,66 (
2004 ж. Күнтізбелік күндердің орташа айлық саны) = 702,4 теңге
2) Демалыс үшін ақы мынандай болады:
702,4 теңге x 18 күнтізбелік күн = 12 643,2 теңге.
Ал егер 2005 ж. 16 маусымда жұмысқа қабылданды және жеке еңбек шартының
талаптары бойынша оған 24 күнтізбелік күнге созылатын еңбек демалысы
берілуге тиіс, бірақ жеке еңбек шарты 2006 ж. 16 мамырда қызметкердің
бастамасы бойынша бұзылды. Жұмыс істеген уақыты үшін оған 150 000 теңге
соммасында жалақы есептелді. Сонда пайдаланылмаған еңбек демалысы үшін өтем
ақы есептеу қалай жүргізіледі?
Қызметкердің пайдаланылмаған еңбек демалысы үшін өтемақы соммасы орташа
күндік жалақыны төленуге жататын күндер санына көбейту арқылы анықталады.
1) Бұл жағдайда 24 күн : 356 күн x 326 күн = 22 күнтізбелік күн
Мұнда 24 - жек еңбек шартымен белгіленген қызмекердің жыл сайынғы еңбек
демалысының күнтізбелік күндері;
356 - ҚР заңдарымен белгіленген мереке күндерін қоспағанда, 2006 жылғы
күнтізбеліккүндердің саны ;
326 - жұмыспен өтелген күндерге келетін күнтізбелік күндердің саны.
2) Орташа күндік жалақыны анықтаймыз:
150 000 теңге : 326 күн =460,12 теңге
3) Пайдаланылмаған еңбек демалысы үшін өтем ақы соммасын анықтаймыз:
460,12 теңге x 22 күнтізбелік күн = 10122,64 теңге.
Кәсіпорындардағы жұмысшылар мен қызметкерлердің бәріне және
әрқайсысына бір айға төленуге тиісті еңбекақының жалпы сомасын табу үшін
алғашқы құжаттар бойынша өндірілген өнімдер мен істелген жұмыстарға және
қосымша төлемдер мен қосымша еңбекақыларына қоса төленетін жалпы соманы
анықтап одан ұсталуға тиісті сомаларды алып тастау керек. Жұмысшылар мен
қызметкерлердің табысын, оның ішінде табыстан ұсталатын ұсталымдарды және
оларға төленуге тиісті еңбекақы сомаларын жинақтап, қорытындылауға арналған
құжатты есеп айырысу - төлеу тізімі деп атайды. Бұл тізімдеме әрбір цехтар,
бөлімшелер бойынша толтырылады. Еңбекақы жөнінде есеп айырысу - төлеу
тізімдемесі әрбір жұмысшы мен қызметкер бойынша есептелген еңбекақы мен
басқа да төлем сомаларын және одан ұсталған сомаларды жинақтаушы құжат
болып табылады. Бұл тізімдемеде жұмысшы - қызметкерлердің аты - жөні,
табельдік номері, есептелген негізгі және қосымша еңбекақылары мен
ұсталымдар, сол айдың басындағы және соңындағы кәсіпорынның жұмысшылар мен
қызметкерлерге қарыз сомалары көрсетіледі. Жұмысшылар мен қызметкерлер осы
есеп айырысу - төлеу тізімдемесі бойынша ұйымның кассасынан өзіне тиісті
еңбекақыны алып, қол қояды. Бұл тізімдеме бойынша, біріншіден, еңбекақы
бойынша есеп айырысу жүргізілсе, екіншіден, ол есеп айырысулардың
талдамалық есебі болып табылады, ал үшіншіден, осы тізімдеме арқылы
жұмысшылар мен қызметкерлерге олардың еңбегіне қарай ақы төлейді.
Кәсіпорындарда жұмысшылар және қызметкерлермен есеп айырысу есебі
681 "Қызметкерлермен еңбекақы бойынша есеп айырысу" деп аталатын
синтетикалық, пассивті шотта есептеліп жүргізіледі. Бұл шот бойынша
деректер мен ақпараттар 10 журнал - ордерде көрсетіледі. Жұмысшылар мен
қызметкерлерге істеген жұмысы, атқарған қызметі,өндірген өнімі үшін
есептелетін еңбекақы өндіріс шығындарының бір элементі ретінде еңбекті
пайдалану бағытына қарай шығындарды есептейтін белгілі бір шотқа, оның
ішінде тиісті өндірістік өнімге жатқызылуы керек. Сонымен қатар бұл туралы
еңбек қоры жайлы тиісті орындарға есеп берілуі қажет. Сондықтан да
рапорттар ман өнім өндіру тізімдемелері, табельдер және тағы басқа алғашқы
құжаттар негізінде әр бөлімше бойынша есептелген еңбекақы олардың түрлері
және қызметкерлердің санаттары бойынша топталады. Бұл топтау журнал -
ордердің 3 және 4 өңдеу кестелерінде жүргізіледі, ол кестенің сол жағында
дебеттелетін шоттар номерлері, ал оң жағында жұмысшы - қызметкерлердің
мамандық дәрежелеріне сәйкес есептелген еңбекақы сомалары түрлері бойынша
бөлініп жазылады.
Кесте 1
Жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы есептегенде
бухгалтерлік есеп шоттары бойынша жүргізілетін операциялар
Операциялар мазмұны Дебет Кредит
Жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбек ақы, сыйақы және
басқа да төлемдер есептелінді:
-Негізі өндіріс жұмысшыларына 902 681
-Қосалқы өндіріс жұмысшыларына 922 681
- Цехтің қызметкерлеріне 932 681
-Кәсіпорынның бақару аппараты қызметкерлеріне 821 681
-Маркетинг бөлімінің, басқада тауарларды сатумен 811 681
айналысатын жұмыскерлерге
-Жұмысшыларға кезекті демалыс ақысын есептеу 685 681
- Демалыс ақысынан есептелген әлеуметтік салық 685 635
сомасы
Жұмысшылармен қызметкерлерге есептелген еңбек ақыдан681 686
зейнет ақы қорына ұсталынатын соммаға;
Жеке тұлғаларға есептелген еңбек ақыдан ұсалатын 681 639
табыс салығы соммасына;
Жұмысшылардың еңбек ақысынан сот органдарының 681 687
шешіміне сәйкес орындалатын құжат бойынша ұсталған
соммаға;
Жұмысшылардың еңбек ақысының олардың есеп беруі 681 333
бойынша ұсталатын соммаларына;
Бүлінген материалдық- құндылықтардың орнын толтыру 681 333
мақсатымен жұмысшылардың еңбек ақысынан ұсталатын
соммаға;
Жұмысшылардың еңбек ақысынан олардың алдыңғы 681 333
уақыттарда алған қарыздары үшін ұсталатын соммаларға
Есептелген, бірақ белгіленген мерзімде тартылмаған 682,682 687
еңбек ақы ;
Жұмысшылар мен қызметкерлерге кассадан төленген 681 451
еңбек ақы, сыйақы, жәрдемақы, және зейнет ақы
соммасына;
Лауазымды тұлға болып саналатын жұмысшылар мен 821 682
қызметкерлерге төлемдер ;
Лауазымды тұлғаларға есептелген еңбек ақыдан 682 639
ұсталған табыс салығы соммасы
Лауазымды тұлғаларға есептелген еңбек ақы соммасы 682 451
кассадан төленді;
Жұмысшылардың алдағы уақыттардағы демалыс ақылары 903,913, 685
үшін есептелген резерв соммасына; 923,821
2 бөлім. Кредиторлық қарыздар аудитінің ерекшеліктері
2.1. Банк несиелері бойынша операциялар аудиті
Төлеу циклы шоттардағы ақшалармен және олардан төлем жасаумен
байланысты барлық операцияларды қамтиды, соның ішінде басым үлес салмаққа
кәсіпорынның міндеттемелерін орындаумен байланысты операциялар ие. Бұл
операциялардың тобын біз келесі шоттар бойынша банк несиесін төлеу жағдайын
зерттеуден бастауды ұсынамыз: 601 Банк несиесі, 602 Банктік емес
мекемелердің несиелері, 603 Басқа да несиелер. Кәсіпорын аудиторы
кәсіпорынмен несиені қайтару уақыттылығын және несиені қолдану үшін
пайыздарды төлеу бойынша тексеру жүргізеді, себебі төлемнің уақыттылы
болмауы айыппұлдық санкцияларға алып келеу мүмкін. [15бет153] [18 бет 157].
Аудитор кепілдік мүліктің бар болуына көз жеткізу керек
(ғимараттар, құрылғылар, дайын өнім, тауарлы-материалдық құндылықтар, құнды
қағаздар), себебі банк-кредитор ары қарай несиелеуді тоқтату мүмкін немесе
келісім-шарт бойынша айыппұлдық санкциялар қоюға құқығы бар, егер ондай
фактілер орын алса. Кәсіпорын аудитор, сонымен қатар, несиені өтеу шамасына
қарай кепілдік мүліктен шектеуді алуға бақылау жасайды, соның ішінде
банктен кәсіпорынға құнды қағаздарды толық мөлшерде қайтару, немесе, одан
басқа банктің алдыңда міндеттемесін қайтару немесе өтеу үшін ссуданы және
ол бойынша пайызды өтеу туралы кепілдік хаттың әрекетімен.
Аудитор алынған несиелердің мақсатты қолдануын тексереді, кері
жағдайда банк қызметкерлерімен бұндай жағдайды анықтау барысында бұған
қарағанда қатаң шаралар қабылдануы мүмкін.
Ауыл шаруашылық өнімдерін, малды сатып алуға бөлінген
несиелердің бар болуы кезінде немесе кәсіпорын бұндай операциялардың
кепілдігі ретінде шыққанда аудитор кредиторлармен, жеке тұлғалармен
келісімнің шарттарын орындауды аса мұқият тексереді.
Ұзақ мерзімді несиелер бойынша операцияларды тексеру барысында
аудитор нарықтың шарттарына, инфляцияның ресми деңгейіне тәуелді несиелерді
қолдану үшін (еркін жүзетін пайыздар) проценттік ставкілердің жоғарлатудың
негізділігіне аса көңіл бөлу керек, асыған байланысты банк-кредитордың
арнайы хатының бар болуын, онда нақты дәлелдемелерді, қол таңбалар,
мөрлердің бар болуын тексереді.
Банктен тыс мекемелердің несиесінің, яғни қарыз құралдарының
аудиті жоғарыда қарастырылған несиелеудің тәртібіне және сол принциптерге
сай 602 Банктік емес мекемелердің несиелері шоты бойынша тексеріледі.
Тексеруден ҚР-ның Кепілдік туралы заңына сай кепілдік мүлік туралы
келісім-шарт өтеді (1991 жылдың 23 желтоқсанында, №1019-хп), [16], онда
келісім-шарттарды рәсімдеу бойынша барлық сұрақтар қарастырылған.
Кәсіпорынның қызметкерлері үшін банк несиесін аса тексеру керек.
Бұл несиеге сатылған тауарлар үшін несиелер, индивидуалды үй-тұрғындық
құрылыс үшін несиелер, бақтық үйлерді салу несиелер болуы мүмкін. Тексеру
333 Қызметкерлердің және басқа да тұлғаларды қарыздары шотына және 603
шоттың Қызметкерлер үшін банк несиесі субшотында негізделген несие
келісіміне негізделіп жүзеге асырылады. Әр кредитор үшін несие үшін қайтару
соммасын және оларды кассада немесе есеп айырысу шотында кіріске алуынуын
мұқият тексеру керек, сонымен қатар, несие алған қызметкер жұмыстан несиені
өтемей кетіп қалмауына бақылау жасау керек.
Несиені қолдану үшін пайыздарды төлеу бойынша операцияларды
бақылау керек, олар келісімнің шарттарына сай келетіндігін тексеру керек,
жиі жағдайларды кәсіпорын өзі пайыздарды төлейді, ал несие соммасы
кәсіпорынмен негізсіз мерзімнен бұрын өтеледі және т.б.
Ағымдағы міндеттемелерге банктердің қысқа мерзімді қарыздары, банктен
тыс мекемелерден алынған қарыз және кредиторлық берешек жатады. Банктердің
қысқа мерзімді қарыздары бір жылдан аспайтын мерзімге беріледі.
Қысқа мерзімді қарыздарды алу мен өтеуге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Бөлім. Кредиторлық қарыздардың теориялық негіздері
1.1. Кредиторлық қарыздар түсінігі, оларды бағалау
1.2. Банк несиелері бойынша қарыздар есебі
1.3. Бюджетпен есеп айырысулар есебі
1.4. Жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу есебі
1.5. Еңбекақы бойынша кредиторлық қарыздар есебі
2 бөлім. Кредиторлық қарыздар аудитінің ерекшеліктері
2.1. Банк несиелері бойынша операциялар аудиті
2.2. Салық міндеттемелері бойынша есеп айырысулар аудиті
2.3. Жабдықтаушылармен есеп айырысулар дұрыстығын тексеру
2.4. Еңбекақы бойынша қызметкерлермен есеп айырысу аудитінің тәртібі
3 Бөлім. ''Батсу'' ЖШС-нің кредиторлық қарыздарын талдау
3.1. ''Батсу'' ЖШС-нің кредиторлық қарыздарын төлеу қабілеттілігін талдау
3.2. ''Батсу'' ЖШС-нің төлем қабілеттілігін арттыру жолдары
Қорытынды
Қолданған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Кіріспе
Қазіргі уақытта ақша қаражаттарының айналымдылығы, сонымен қатар
кредиторлармен жүзеге асырылатын есептік операциялардың дұрыс
ұйымдастырылып, жүргізілуі кәсіпорынның қаржылық нәтижелеріне үлкен әсерін
тигізеді.
Кредиторлармен есеп айырысулады дұрыс жолға қойып, оңтайлы
ұйымдастыру айналым қорларының айналымдылығын жоғарлатуға, ақша
қаражаттарының уақтылы түсуіне мүмкіндік береді. Осыған байланысты
кредиторлармен есеп айырысу операцияларын бақылау, басқару қажеттілігі
туындайды.
Есеп айырысу операцияларының жағдайын бақылау есептік тәртіпті
күшейтуге, өнімді тапсырыс еткен ассортиментте және сапада жабдықтау
бойынша міндеттемелердің орындалуына, төлем тәртібінің сақталуы бойынша
жауапкершілікті арттыруға, дебитолық және кредиторлық қарыздардың
төмендеуіне ықпал етеді, яғни кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсартады.
Жоғарыда аталған мәселелер таңдап алынған ғылыми жұмыс тақырыбының
өзектілігін айқындайды. Курстық жұмыстың негізгі мақсаты - кредиторлық
қарыздардың бухгалтерлік есебін жүргізу тәртібін зерттеп, оларды аудиторлық
тексеру ерекшеліктерін қарастыру, сондай-ақ нақты мысал негізінде
кәсіпорынның кредиторлық борыштарын талдау болып табылады.
Дипломдық жұмыс ''Батсу'' ЖШС-нің нақты материалдары негізінде
орындалды. Жұмыс үш бөлімнен тұрады, бірінші бөлімде ''Батсу'' ЖШС-дегі
кредиторлық борыштар есебін жүгізу тәртібі, яғни кәсіпорын жұмысшыларына
еңбекақы есептеу және төлеу, бюджетке аударылатын салықтық міндеттемер
сомасын анықтау және оны бюджетке аудару, жабдықтаушылармен есеп айырысу
операцияларының құжаттық рәсімделуі, банк несиелері бойынша операциялар
есебін жүргізу тәртібі зерттелді.
Жұмыстың екінші бөлімі кредиторлық борыштар аудитін ұйымдастыру
ерекшеліктеріне, атап айтар болсақ, кредиторлық қарыздарды аудиторлық
тексерудің жоспары мен бағдарламасын түзуге, тексеру жүргізудің
технологиясы мен әдістемесіне арналды.
Дипломдық жұмыстың үшінші бөлімінде ''Батсу'' ЖШС-нің
қаржылық есеп мәліметтерінің негізінде кәсіпорынның несие қабілеттілігі,
кредиторлық қарыздарын төлеу қабілеттілігі талданып, кредиторлық қарыздарды
басқаруды жақсарту жолдары қарастырылды.
1 Бөлім. Кредиторлық қарыздардың теориялық негіздері
1.1. Кредиторлық қарыздар түсінігі, оларды бағалау
Кредиторлық қарыз - кәсіпорынның басқа занды немесе жеке тұлғаларға
міндеттемелері (берешегі).
Пайда болу сипатына қарай кредиторлық қарыз қалыпты және анықталмаған
болып бөлінеді.
Қалыпты кредиторлық қарыз бен кәсіпорынның бизнес-жоспарын орындау
барысына, сондай-ақ есеп айырысудың іс жүзіндегі формаларымен
байланыстыларын санаған жөн. Бұларға төлеу мерзімі келмеген акцептелген
есеп-қисап құжаттары бойынша жабдықтаушыларға берешек және бюджетке
төлемдері өтіп кеткен берешек және т.б.
Ақталмаған кредиторлық қарыз болып бюджетпен есеп айырысу бойынша -
каржы органдарына, еңбекті өтеу бойынша - кәсіпорын қызметкерлеріне,
мерзімінде төленбеген есеп-кисап құжаттары бойынша - жабдықтаушыларға және
т.б мерзімі өткен берешектер саналады.
Кредиторлық қарыз - бұл бір тұлғаның нақты әрекетпен басқа тұлғаның
(кредит беруші) пайдасын көздейтін істі орындау борышы немесе міндеті.
Борышқордың нақты әрекетіне мыналар жатады: мүлікті беру, жұмысты орындау,
ақша төлеу және басқалар, әйтпесе белгілі бір әрекеттен тарту
(бас тарту), ал кредит беруші борышқорынан өз міндетін орындауын
талап етуге құқылы. Кредиторлық қарыз сомасы болашақтағы барлық ақшалай
төлемдердің ағымдағы құны ретінде өлшенеді.
Кредиторлық қарыздарды реттеу мынадай тәсілдермен іс жүзіне асырылады:
ақшалай қаражатпен төлеу; активтерді табыстау; қызмет ұсыну;
міндеттемені басқа міндеттемемен ауыстыру;
міндеттемені капиталға аудару.
Кредиторлық қарыз (қысқа мерзімді кредиттік берешек. Ол операциялык
кезеңдерде немесе есептелетін күннен 12 айдың ішінде өтеледі) және ұзақ
мерзімді (төлеу мерзімі бір жылдан көп) болып жіктеледі.
Кредиторлық қарыздарда негізінен шаруашылықты субъектінің есептесу
қатынастылықтарындағы көрсеткіштер, сонымен қатар, бюджетке төлемдер,
кәсіпорынның жұмысшыларына қаржылық көрсеткіштері сипатталады. Дебиторлық
- кредиторлық қарыздар деп аталатын мақалада А.М. Косой кредиторлық
қарыздарға мына төмендегідей қасиеттердің тиімді екенін атап көрсетеді :
- кредиторлық қарыздар - экономикалық қатынастардың сипаттау, себебі
оның пайда болып туындауы бір шаруашылықты субъектілерге тиімді,
кірісті болса, ол қорды субъектіге тиімсіз, қарыз болып жіктеледі. Осы
аталған қарыздар, әсіресе оның мерзімі өтіп кеткен сегменті,
шаруашылықты қатынастылықтарды ажыратуы, өндірістің көлемін
төмендету, қоғамда әлеуметтік дағдарыстың туындауына ықпал жасауы
мүмкін.
- кредиторлық қарыздар, кәсіпорынның жекелей айналымдағы қаржысын
алмастыруы мүмкін;
- кредиторлық қарыз-шаруашалықты айналымнан банктік несиені алу
қаситеттеріне ие, осы қажет кредиторлық қарыздың банктік несиемен
салыстырғандағы арзандық шамасымен сипатталады. Алайда, жедел түрден,
ұзақ мерзімді бағытта критикалық даму нүктесіне жете отырып,
кредитторлық қарыз, керісінше банктік несиенің стимулына айналып оған
төленетін төлем көрсеткішін жоғарылатып жіберуі мүмкін.
- кредиторлық қарыз кәсіпорыннан кәсіпорынға өзара байланыстылық
төлемақы тізбектері бойынша өте жылдам таралуымен сипатталады.
- кредиторлық қарыздардың қасиеттерінің бірі қолма-қол есептемелердің
трансформациялануында (өзгеруінде), төлем тәсілдерін алмастыру;
- белгілі бір кезеңдегі кредиторлық қарыздың мерзімдік
көрсеткіштерінің несиелеу жүйесін әлсіретумен сипатталады.
Қандайда болмасын шаруашылық субъектілерін олардың қандай
салада қызмет атқарғандығына қарамастан алып қарайтын болсақ, олардың
барлығының да міндеттемелері болады. Кез келген өндіріспен
айналысатын субъекті сол өнімді өндіру үшін қажетті шикізаттармен
материалдар үшін жабдықтаушыларының алдында міндетті болса, саудамен
айналысатын шаруашылық субъектісі сол сататын тауарларын жеткізіп
беруші яғни жабдықтаушы субъектінің алдында міндетті болуы мүмкін.
Қазіргі таңда қаржының жетіспеушілігінен банктер, банктен тыс
мекемелерден, шетелдерден қарыз, несие алып өздерінің жұмысын
жандандырып жатқан, сондай-ақ міндеттемелерін шектен тыс көбейтіп
алып, оны қайтаруға мүмкіншілігі болмай жабылып, аукционға салынып,
сатылып жатқан субъектілер көптеп кездеседі.
Халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес кредиторлық
қарыздар есебін келесі шоттарда жүргізу қарастырылған:
Батсу ЖШС-де кредиторлық борыштар есебі қаржы-шаруашылық
қызметі бас шоттар жоспарының алтыншы Міндеттемелер деп аталатын
бөлім шоттарында есептелініп жүргізіледі. Бұл бөлімде 60-Несиелер,
61-Алдағы кезең кірістері, 62-Дивидендтер бойынша есеп айырысу, 63-
Бюджетпен есеп айырысу, 64-Еншілес (тәуелді) серіктестіктермен есеп
айырысу, 65-Бюджеттен тыс төлемдер бойынша есеп айырысу, 66-
Алынған аванстар, 67-Жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп
айырысу, 68- Басқадай несиелік борыштар бойынша есеп айырысу деп
аталатын бас шоттарының тиісті бөлімше шоттары орналасқан.
Кредиторлық қарыздарды бағалау мақсаттылықтары, активтерді бағалау
мақсаттарына ұқсас. Дәстүрлі түрде, олардың бастылары - түсімді, табысты
анықтауда шығындар мен жоғалту жүйелермен байланысты. Қазіргі кезеңде,
алдыңғы жоспарда инвесторлар мен кредиторларды қаржының қозғалысын болжауға
қажетті ақпараттармен қамтамасыз ету мәселелері қойылуда. Осы мәселелермен
қатар, түрлі фирмалардың есеп беру деректері мен есеп беру кезеңіндегі
акционерлердің мүліктік құқықтылықтарын салыстыру қажеттілігі туындайды.
Кредиторлық қарызды тану бір бағыттылық жүйеде анықталады, себебі келісім-
шарт міндеттемелерді өтеу уақыты мен сомасын көрсетеді немесе шарттардан
келіп жүйеленеді. Алайда, төлемдік сома ретінде міндеттемелерге байланысты
болады, мысалы, арендалық негізгі қаржыны қолдануға байланысты алынған
табыстың сомалық көрсеткішіне. Монетарлы кредиторлық қарыздар номиналды
бағалар бойынша есепке алынады. Ол төленуге қажетті қаржыны көрсетеді.
Ереже бойынша, осы соманың шамасы келісім-шарттармен анықталған. Кез-келген
жағдайда, қарыздық міндеттемелердің ағымдық бағалануы, болашақтағы
төленетін ағымдық дисконттты бағасын көрсеттеді. Ағымды қарыздық
міндеттемелер аз мерзімнің ішінде өтелумен сипаттала отырып, дисконттың
шамасы көп емес, және кредиторлық қарыз өзінің минималды құны бойынша
өрнектеледі. Берілген векселдерді толық өтеуде, алдын-ала төленген
проценттік шама векселдің минималды құнынан алынып тасталынады. Егер
кредиторлық қарыздар түрлі жолдармен өтелген болса, онда мүмкін болатын
бағадан минималды көрсеткіш дисконтталады. Альтернативті вариант жоғарғы
соманы сипаттаумен өрнектеледі, кәсіпкерлік іс-әрекеттерді өте жоғары
дәрежеде орындауда қарызды өтеу мәселелері туындайды. Ұзақ мерзімді
кредиторлық қарыз жағдайларында дисконттың сомасы жоғары, сондықтан,
кредиторлық қарыздың ағымды бағалануы, болашақтағы төлемді дисконтталған
бағалаумен сипатталады.
2. Банк несиелері бойынша қарыздар есебі
Несие - бір заңды тұлғаның екінші бар заңды тұлғаға немесе жеке
адамның заңды тұлғаға әдетте келісілген мөлшерде пайыз, өсім (процент) алу
үшін белгілі бір уақытқа заттай немесе ақшалай уақытша қаржы беруге
байланысты пайда болатын экономикалық қарым-қатынас жүйесі болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайында несие коммерциялық және банктік болып
екіге бөлінеді.
Коммерциялық несие - бір кәсіпорынның екінші кәсіпорынға сатқан
тауарының құнынан алынатын төлемнің кейінге қалдырылуына байланысты
туындайды.
Банк несиесі - ұйымға ақша түрінде өндірісін ұлғайтуға,ағымдағы
қызметтеріне байланысты қарыздарын төлеу үшін беріледі.
Несие беру және оны қайтару (өтеу) тәртібі тиісті заңдарға сәйкес және
кәсіпорынның банкімен немесе басқа да несие берушілермен жасалған келісім-
шарттары негізінде реттеліп жүргізіледі. Онда несие берілетін объекті,
несие беру шарты мен тәртібі, оның өтелетін (қайтарылу) мерзімі,
міндеттемесі, өзара қамтамасыз ету түрі, пайыздық (проценттік) өсім
ставкалары мен оның төлем тәртібі, екі жақтың жауапкершілігі мен құқығы,
толтырылатын және бір-біріне беретін құжаттарының тізімі тағы да басқалар
көрсетіледі.
Кәсіпорындар банк мекемесінен несие сұрамастан бұрын несие алудың
қажеттілігін, оны уақытында қайтарудың мүмкіншілігін, әрбір коммерциялық
банктердің несие беру, өтеу, өсім пайызы (проценті) ставкаларымен және
басқадай талаптарымен танысып, алдын-ала шешіп алуы қажет. Банк
мекемелері, әдетте несие сұраушы ұйымның төлем қабілеттілігі және қаржы
тұрақтылығы жағдайын тексереді. Ол үшін кәсіпорынның тиісті бухгалтерлік
ақпаратты мәліметтерін алып танысады. Берілетін уақыт аралағына сәйкес банк
несиесі қысқа мерзімді (бір жылға дейінгі уақыт) және ұзақ мерзімді (бір
жылдан артық уақыт) болып екіге бөлінеді.
Несиенің объективті қажеттілігі-бұл, кәсіпорынның өндірістік және
сауда айналымы капиталының заңдылықтарына негізделген.
Банк несиесі есебі қысқа және ұзақ мерзімді несие беру туралы
Қазақстан Республикасының Ұлттық банк мекемесі бекітетін "қысқа және ұзақ
мерзімді несие беру ережелеріне" сай жүргізіледі. Қысқа мерзімді несие
ұйымның айналым қаржысын құрайтын көздердің бірі болып саналады.
Несиелер қайтарымдылық, төлем және мерзімділік шарттары бойынша
келісіп, коммерциялық негізде беріледі.
Несие алу үшін кәсіпорындар банк мекемесі басшысының атына өтініш
береді. Бұл өтінішке қосымша өзіне қажетті несие сомасы мөлшерін, оның
жұмсалатын мақсаты мен бағытын, өтелу яғни қайтару мерзімін, сонымен қатар
осы несие сомасы арқылы орындалатын операциялар үшін жасалған бизнес-
жоспар, тағы да басқадай құжаттар табыс етуі тиіс.
Кәсіпорындар мен ұйымдар банктен бірінші рет несие алуы барысында
жоғарыда аталған құжаттармен қоса банкке өздерінің жарғысын, құрылтайлық
құжаттарының көшірмесін, тіркелу куәліктерін және тағы да басқа құжаттарды
табыс етуі керек.
Жалпы кәсіпорындарға берілетін несие сомасы, банк мекемесінің жауапты
мамандары ұйымның өткізген құжаттарын тексеріп болғаннан кейін, несие
бойынша борышты және пайызды (процентті) қайтару, өтеу үшін кепілдікке
салынған меншік туралы келісім-шарттың орындалуына сәйкес беріледі.
Банк мекемесі мен несие алушы кәсіпорын арасындағы несиелік қызмет
көрсету бойынша келісім-шарт бір жылға немесе одан да ұзақ мерзімге
жасалады. егер келісім-шарт бір жылдан артық уақытқа жасалған жағдайда
несие жыл сайын бекітілетін несиелік келісім-шарт негізінде беріледі.
несиелік келісім-шарт банк мекемесімен әрбір несие алушы ұйм (клиент) үшін
жеке-жеке жасалады.
Қысқа мерзімді банк несиелері 1 (бір) жылдан аспайтын уақытқа беріледі
(яғни 12 (он екі) айдан артық емес уақытқа). Кейбір жағдайларда түрлі
себептерге байланысты бұндай несиенің мерзімі ұзартылуы мүмкін. бірақ
ұзартылған мерзімін қоса есептегенде оның мерзімі екі жылдан аспауы керек.
Банк несиесі кәсіпорынның, яғни несие алушының есеп айырысу
шоттарындағы қаражаттарының мөлшеріне (көлеміне) қарамай-ақ беріледі және
қолма-қол емес тәртіппен несие алушының қарыз шотынан оның есеп айырысу
шотына ақша аудару арқылы жүргізіледі. несиелік борышты өтеу тәртібі, нақты
мерзімі, әдістері несиелік келісім-шартта қарастырылады. егер несие алушы
келісім-шартта белгіленіп көрсетілген мерзімінде несиелік борышын өтей
алмайтын болса, банк мекемесі алдын ала несие алушының рұқсатынсыз кепілдік
берушінің шотынан қарыз сомасын қайтару жайлы талап қояды.
Кәспорын банк мекемесінен несие алған уақытында:
Д-т: "Ақшалар" немесе "Жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп
айырысу" және тағы да басқа шоттар
К-т: "Банк мекемесінің қарызы" шоты түрінде бухгалтерлік жазуы
жазылады.
Ал бұл алынған несие қайтарылған уақытта:
Д-т: "Банк мекемесінің қарызы" шоты
К-т: "Ақшалар" шоты түрінде бухгалтерлік жазуы жазылады.
Осы алынған несие үшін есептелген пайыз (процент) сомасына:
Д-т: "Сыйақы түріндегі шығын" шоты
К-т: "Төленетін сыйақы" шоты түрінде бухгалтерлік жазуы жазылады.
Кәсіпорын бұл міндеттемені төлеген уақытында:
Д-т: "Төленетін сыйақы" шоты,
К-т: "Ақшалар" шоты түрінде бухгалтерлік жазуы жазылады.
Еліміздің экономикалық жағдайын көтеру үшін сырттан инвестиция тартып,
әр түрлі дүние жүзіндегі ірі банктерден де несие алынады. Соның ішіне
есептелетін пайызы мен берілетін пайдалану мерзімі жағынан тиімді де
маңызды болып саналатын халықаралық валюталық қордың мүше-елдеріне
берілетін "СТЭД-БАЙ" несиесі болып табылады. бұл қордың мүшеліген кіретін
елдер кез келген уақытта халықаралық валюталық қордан келісілген уақыт
ішінде белгілі бір соманы ұлттық валютадан шетел валютасына айырбастауына,
кедендік төлемдерді төлеу мерзімін несие есебінен ұзартуға құқығы бар.
Шетелдік банктерден немесе басқалардан шетелдік валюта түрінде несие
алған ұйымның бухгалтериясында:
Д-т: "Ел ішіндегі валюталық шоттардағы ақшалар" немесе "Шетелдердегі
валюталық шоттардағы ақшалар" шоттарының тиістісі,
К-т: "Банк мекемесінің қарызы" шоты түрінде бухгалтерлік жазу
жазылады.
Ал ұйым бұл несиені қайтарған уақытында:
Д-т: "Банк мекемесінің қарызы" шоты
К-т: "Ел ішіндегі валюталық шоттардағы ақшалар" шоттарының тиісті
түрінде бухгалтерлік жазу жазылады.
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы заңға сәйкес барлық
кәсіпорындар өздерінің меншігіндегі ақшаларының қозғалысын еркін
пайдалануға, яғни өз қалауы бойынша жұмсауға құқылы. Яғни өзінің бос
тұрған ақшаларын кәсіпорын басқа кәсіпорындарға инвестиция ретінде салуға
немесе несиеге беруіне болады. Міне, сондықтан да ұйымдар өзіне қажет
ақшаны тек қана банк мекемелерінен емес, басқа заңды немесе жеке
тұлғалардан да несиеге, қарызға алуларына болады. Ұйымдардың басқа
кәсіпорындардан алған несиені бухгалтерияда жазылатын екі жақты жазу банк
мекемелерінен алынатын несиеге жазылатын жазуға ұқсас болып келеді.
Ұйым банктен тыс мекемеден несие алған уақытында:
Д-т: "Ақшалар" шоты,
К-т: "Банктен тыс мекемелердің қарызы" шоты түрінде бухгалтерлік жазуы
жазылады.
Ал бұл алынған несие қайтарылған уақытта:
Д-т: "Банктен тыс мекемелердің қарызы" шоты,
К-т: "Ақшалар" шоты түрінде бухгалтерлік жазуы жазылады.
Осы алынған несие үшін есептелген пайыз (процент) сомасына:
Д-т: "Сыйақы түріндегі шығын" шоты,
К-т: "Төленетін сыйақы" шоты түрінде бухгалтерлік жазуы жазылады.
Кәсіпорындар бұл міндеттемені төлеген уақытында:
Д-т: "Төленетін сыйақы" шоты,
К-т: "Ақшалар" шоты түрінде бухгалтерлік жазуы жазылады.
Коммерциялық банктер іс жүзінде көбінесе несиені нақты ақшалай емес,
төлем қаржысы есебінде, яғни пайдаланатын вексель түрінде береді. Несие
алушы ұйымдар мұндай вексельдерді өздерін материалдық қорлармен,
тауарлармен жабдықтайтын, сондай-ақ қызмет көрсететін жабдықтаушылпрмен
есеп айырысу үшін пайдаланады. Әрбір вексельдің айналу мерзімі несие беруші
банк мекемесімен несие алушы ұйывмның арасындағы келісім-шартта
қарастырылып белгіленеді. Бұл айтылған вексельдер айналым мерзімі шегінде
бір ұйымнан екінші ұйымға төлем құралы ретінде бірнеше рет берілуі
мүмкін. Олардың пайдалану мерзімі аяқталғанда вексельді ұстаушы ұйым оны
банк мекемесіне төлем ретінде табыс етеді. Ал осы вексель түрінде несие
алған ұйым несиелік келісім-шарттың аяқталуына қарай банк мекемесіне алған
несиесіне сәйкес есептелетін пайыз (процент) сомасын аударады.
Әрбір кәсіпорын өз қалауы бойынша "Басқадай қарыздар" деп аталатын
шотта "Басқадай қысқа мерзімді несиелер" және "Басқадай ұзақ мерзімді
несиелер" деп аталатын аралық шоттарын ашуларына болады. Сонымен қатар бұл
шоттарда алынған несиелердің басқадай түрлері де есептеледі. кәсіпорынның
бухгалтерлік есебінде нақты несиеге алынған ақшаларына:
Д-т: "Ақшалар" шоты,
К-т: "Басқадай қарыздар" шоты түрінде бухгалтерлік жазу жазылады.
Бұл алынған қаржы бойынша есептелген пайыз (процент) сомасына:
Д-т: "Сыйақы түріндегі шығын" шоты,
К-т: "Басқадай қарыздар" шоты түрінде екі жақты жазу жазылады.
Ал вексельдерді дисконттау бойынша операцияларға:
Д-т: "Басқадай қарыздар" шоты,
К-т: "Алынған вексельдер" шоты түрінде бухгалтерлік жазу жазылады.
Банктен тыс мекемелерден қарыз алу - қарыз беруші жақ қарыз алушы
жаққа белгілі бір кезеңде қайтару шартымен ақша немесе материалдық қорды
келісім-шарт бойынша қарызға береді.
Банктің қарыз түрлері:
- қысқа мерзімді - бір жылға дейін, бірақ екі жылдан көл болмауы керек;
- орташа мерзімді - бір жылдан үш жылға дейін;
- ұзақ мерзімді - үш жылдан жоғары.
Орташа мерзімді және ұзақ мерзімді қарыздар өндірістік және
кәсіпорынның әлеуметтік даму мақсаттарына пайдаланылады.
Кредиттеу түрлері:
- аванстық - дайындаушы ұйымдарға беріледі;
- бланктік (сенімгерлік) - қаржысы тұрақты субъектіге, сенімді төлеушіге
толық сеніп беріледі;
- консорциумдық (синдицированный - бірлестірілген кредит - бір
қарыз алушының екі немесе одан да көп банкілеріне аса ірі мақсатты
бағдарламаны кредиттеу (бір банктің қаражат жетпеген жағдайда) үшін
беріледі;
- ипотекалық - мүлік (жылжымайтын мүлік) кепілдігімен берілетін ұзақ
мерзімді несие;
- овердрафт - нәтижесінде дебеттік сальдо пайда болатын банктегі клиент
шотынан (шоттағы қалған бөлікті) қаражатты есептен шығарып тастау аркылы
жүзеге асырылатын қысқа мерзімді кредиттеу түрі;
1.3. Бюджетпен есеп айырысулар есебі
Салық міндеттемесі мемлекет алдындағы әрбір салық төлеушінің
міндеттемесі болып табылады және ол салық заңына сәйкес
жүргізіледі.
2001 жылғы 12 - маусымда № 209-11 Қазақстан Республикасының Салық
және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері туралы (өзгертулермен
және толықтырулармен) Салық Кодексі қабылданды. Кодекске сәйкес жеке және
заңды тұлғалардан алынатын салықтар мемлекеттік бюджетті толықтырудың
негізгі көзі болып табылады.
Салықтар дегеніміз - мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан
белгілі бір мөлшерде түсетін міндетті төлемдер.
Әлеуметтік салық - заңды тұлғалардың бюджетке төлейтін салықтарының
бірі. Оның басқа салық түрлерінен ерекшелігі, бұл салықтың мөлшері
кәсіпорынның жұмысшылары мен қызметкерлеріне олардың атқарған қызметі мен
орындаған жұмысы үшін есептелінетін еңбекақы төлеу қорына тікелей
байланысты болып табылады. Яғни бұл салық ұйымның еңбекақы төлеу қорының
шығындарына қосылып отырады. Бірақ та жұмысшылар мен қызметкерлерге
есептелген еңбекақыдан ұстамайды. Әлеуметтік салықты төлеушілердің қатарына
барлық заңды тұлғалар мен кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғалар
жатады.
Әлеуметтік салық салу объектісіне, яғни еңбекақы төлеу қорына табыстың
барлық түрлері кіреді; оның ішінде: әр түрлі сыйақылар, жәрдемақылар, жеке
әлеуметтік жеңілдіктер, тағы да басқадай төлемдер.
Шаруашылық жүргізуші ұйымдарда әлеуметті салық ағымдығы айдың еңбекақы
төлеу қорының заңда қаралған пайызы мөлшерінде есептеледі де, келесі айдың
15-ші жұлдызынан кешіктірілмей төленуі тиіс.
Әлеуметтік салық ай сайын есептелінеді , ол үшін еңбеккерлердің
жалпы табысынан әлеуметтік салық ұсталмайтын сомасы шегеріліп ,
қалған сомадан әлеуметтік салық ұсталынады.
Есепті жыл бойы салық салынатын табысқа ие болған жеке тұлғалар салық
төлеушілер борлып табылады. Жеке тұлғалардың жылдық жиынтық табысына еңбек
ақы түрінде алынатын табыстар, кәсіпкерлік қызметтен алатын табыстары, тағы
да басқа табыстары кіреді.
Табыс салығының мөлшерін ай сайын бір қалыпты ұстау үшін салық
салынатын табыстың есепті сомасы есептелетін айлардың санын білдіретін сан
мәні бар бірлікке 12 санының қатынасын көрсететін қайта есептеу көрсеткіші
белгіленген. Мердігерлік шарт бойынша жұмыс істейтін тұлғаларға төленетін
төлем, соңдай-ақ бір жолғы төлем түрінде берілетін басқа да төлемдерден
салық ұстау кезінде бұл есептеу көрсеткіші қолданылмайды.
Корпоративтік табыс салығының салық салынатын негізгі объектісі
салық салынатын табысы болып табылады, оның деңгейі жылдық табыс
жиынтығы мен шегерімнің (тұрақты мекемелер арқылы қызметін жүзеге
асырмайтын, резидент еместерді қоспағанда) арасындағы айырмасы арқылы
анықтайды :
Салық ’ Жылдық табыс -
Шегерімдер
салынатын табыс жиынтығы
Жылдық табыс жиынтығына: жөнелтілген өнімдер , атқарылған жұмыстар,
көрсетілген қызметтер және басқа да операциялар үшін салық төлеушінің
алуына (алғанына) жататын ақшалай немесе басқа қаражаттар , өзара
есеп айырысу ретінде үшінші тұлғаларға жіберілген, тікелей, не жанама
түрінде шығындарды өтеуге жіберілген қаражаттар кіреді. Кәсіпкерлік
қызметтерден түсетін кірістерге: өнімді( жұмысты, қызметті) сатқаннан
түсетін кірістер; ғимараттарды, қондырғыларды сату кезінде құнының
өсуінен, сондай - ақ амортизациялауға жатпайтын активтерден инфляцияға
байланысты олардың құндарына түзетулерді есепке алу барысында түскен
кірістер: басқа да сатудан тыс кірістер , соның ішінде: пайыздар
бойынша кіріс; дивиденттер; ақысыз мүліктер мен ақша қаражаттары;
мүліктерді жалға беруден түсетін кірістер; роялти; мемлекеттен және
басқа да заңды тұлғалардан алынған жәрдем ақшалар; кәсіпкерлік
қызметтен немесе оның қызметін шектеуден алынған кірістер; қарыздарды
есептен шығарудан түскен кірістер және тағы да басқалар жатады.
Айналым-сальдолық ведомстьке сәйкес Батсу ЖШС 2006 жылы келесідей
міндетті төлемдер аударылған.
Салықтық Есепті кезең Кезең ішіндегі Есепті кезең
төлемдер басындағы қалдық айналым соңындағы қалдық
Дебет Кредит Дебет Кредит Дебет Кредит
Қосылған құн 195,200 1370,409 1532,466 33,143
салығы
Мүлік салығы 3,489 10,000 4,376 2,135
Табыс салығы 12,591 288,000 287,342 11,934
Қоршаған ортаны2,575 3,000 1,222 4,453
қорғау
Корпоративтік 263,749 595,000 327,568 3,682
табыс салығы
Әлеуметтік 575,961 583,919 7,958
салық
Зейнетақы 36,724 439,776 404,608 1,556
қорына
аударымдар
Бухгалтерлік есепте табыс пен зиян есеп саясатында қаралған
және есеп стандарттарымен қарастырылған қағидасы бойынша қаржылық -
шаруашылық қызметінің нәтижесі анықталады. Салықтық есепте табыс пен
зияның сомасы бухгалтерлік есепте көрсетілген сомамен салыстырылып,
солардың арасындағы айырмасына тиісті түзетулерді көмегімен
анықталады.
Бұл арада мынаны ескерге жөн : салық (жедел) есебінде жиынтық
жылдық табыстан ( негізгі құрал - жабдықтарды амортизациялау , негізгі
құрал - жабдықтарды жөндеу пайыздар және тағы басқалары бойынша)
ұстап қалулар ( жеңілдіктер ) туралы , сондай - ақ табыстар туралы
(үйлерді , ғимараттарды ) сату кезіндегі құнның , сондай - ақ ақша
құнсыздануына түзетулерді еске ала отырып амортизациялауға жатпайтын
алашақтардың өсуі ; кәсіпкерлік қызметті шектеуге келіскені және
кәсіпорынды жапқаны үшін тағы басқалары жөнінде хабарлама
қалыптасады ; бұл хабарламада салық салынатын табыс сомалары және
бюджетке төленуге тиісті заңды тұлғалардан алынатын табыс салығының
сомалары туралы бухгалтерлік әрі салық есебі деректері арасындағы
алшақтыққа әкеледі.
Корпоративтік табыс салығының есептелуі мен бюджетке аударылу
дұрыстығын салықтық бақылау нәтижесінде Батсу ЖШС-де келесідей ақпарат
анықталған: тапсырылған 2006 жылдың жылдық жиынтық табысы бойынша
Декларацияға сәйкес өнім өткізуден алынған табыс 78406190 теңге болса,
салықтық тексеру бойынша 78395570 теңге болған, яғни ауытқу 10620 теңгені
құраған. Өткізілген өнім бойынша шығындар салық төлеушінің мәліметі бойынша
60021180 теңге, салықтар 6722720 теңге, амортизациялық аударымдар 743340
теңге болған. Жалпы алғанда салық салынатын табыс мөлшері Декларация
бойынша 10918950 теңге, тексеру нәтижесі бойынша 10720640 теңге болып отыр.
Қосылған құнға салынатын салық тауарларды өндіру, жұмысты орындау
немесе қызмет көрсету және олардың айналысы барысында қосылған құн өсімінің
бір бөлігін аудару, сондай-ақ осы елге тауарлар импорты кезіндегі аударым
болып табылады. Бұл ретте салық салынатын айналым мен салық салынатын
импорт салық объектісі болып табылады. Қосылған құнға салынатын салық
Қосылған құнға салынатын салық шотында есептелінеді. Бұл пассивтік шот
болғандықтан кредитіне салынған салық сомасы, ал дебетіне бюджетке
аударылған және субъектінің жабдықтаушыларға тиісті түрде рәсімделген салық
шоты бойынша төлеген сомалары жазылады. Бюджетке төленуге тиісті қосылған
құңға салынатын салық өткізілген өнім, орындалған жұмыс немесе көрсетілген
қызмет үшін есе,птелген қосылған құнға салынатын салықтың сомасы мен сатып
алынған тауарлар, материалдар мен жабдықтаушылардың көрсеткен қызметі,
орындаған жұмысы үшін төленген (есептелген) қосылған құнға салынатын салық
сомаларының арасындағы айырма ретінде айқындалады. Қосылған құнға салынатын
салық мөлшері Қазақстан Республикасының салық заңында белгіленеді.
Батсу ЖШС-нің қосылған құн салығы бойынша Декларацияға сәйкес
01.05.06 пен 31.05.06 мезім аралығында айналым 18936050 теңгені құраған.
Соның ішінде келесі баптар табыс алынған:
• қосылған құн салынатын айналым 2528900 теңге
• салық салынатын айналым мөлшерін түзету 496550 теңге
Осы кезеңдегі есепке жатқызылатын ҚҚС-тың жалпы сомасы 549860 теңгені
құрады.
1.4. Жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу
Жабдықтаушылар мен мердігерлерге шикізат, материал және тауарлы-
материалдық қорды жеткізушілер жатады, сондай-ақ әр түрлі қызмет түрлерін
көрсетушілер (электр.қуатын, буды, суды, газды және т.б. босатушы) және әр
қилы жұмыс орьшдаушылар (күрделі жөндеу, жай жөндеу және т.б.)
жабдықтаушылар мен мердігерлер болып саналады.
Жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу - не тауарлы-
материалдық қундылықтарды тиеу жұмысын орындағаннан кейін немесе қызмет
көрсеткеннен кейін, не олардың кәсіпорынмен келісуі арқылы бір мезгілде
немесе олардың тапсырмасы бойынша, не алдын ала төлеуі бойынша жүзеге
асырылады. Кәсіпорынның келісімінсіз ризальжсыз тэртіппен газды, суды,
жылуды, электр энергиясын есептеу шотының көрсеткіштері негізінде және т.б.
есептен шығару арқылы олардың босатылуы үшін есеп айырысу құжатымен
төленеді. Есеп айырысу, сонымен қатар, инкассо, аккредитивтер, чектер
тәртібімен жүзеге асырылады.
Жабдықтаушылармен есеп айырысу есебі әрбір фактура-шоты бойынша және
әрбір жеке жабдықтаушы бойынша жүргізіледі. Есеп айырысу құжатын алу
барысында олар жабдықтаушылармен есеп айырысу кітапшасына жазылады. Төлеу
шотьна қабылдау бойынша акцепт төлем тапсырмасын жазады және оны есеп
айырысу құжаттарымен бірге қаражаттың қайта есептелуі үшін банкке береді.
Төлем тапсырмасымен банк мекемелері арқылы алынған және
қабылданған тауарлар үшін қолма-қол ақшасыз есеп айырысу жүргізіледі.
Сондай-ақ салықтық фактура-шотының нөмірі мен күніне, тауар-көлік
жүкқұжатына және тауар босатуды немесе қызмет көрсетуді растайтын басқа
құжаттарға, сонымен бірге тауарлық емес операция бойынша тапсырмаларына
сілтемесімен кызметтердің есеп айырысуы жүргізіледі. Төлем тапсырмасы -
бұл қызмет етуші кәсіпорынның банкке арнайы бланкте ресімдеу арқылы өз
шотынан белгілі бір соманы басқа кәсіпорын шотына аудару туралы нұсқау.
Қаражатты немесе одан да кеп алушыға аудару арқылы қызмет еткен бір
банкке төлем тапсырмаларының жиынтығы жазылады.
Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу алынған тауарлы-
материалдық құндылықтар, орындалған жұмыстар мен қызметтер үшін алдын ала
төлем, инкассо, аккредитивтер, чектер тәртібімен жүзеге асырылады.
Жабдықтаушылармен есеп айырысу есебі бір айға ашылатын 671 шот бойынша
№6 журнал-ордердегі төлемді талап ету-тапсырудың әрбір фактура-шоты бойынша
жүргізіледі. Бұл журнал-ордердегі шоттардың дебетіне 671 кредит шоты
бойынша жазудан басқа корреспонденттік шоты қоса көрсетіліп
жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу бойынша дебеттік айналым
да көрініс табады.
Айдың аяғында айналымдар саналады, ал төленбеген шоттар бойынша
калдықтары шығарылады.
1.5. Еңбекақы бойынша кредиторлық қарыздар есебі
Еңбек есебінің маңызды элементі болып еңбектің күрделілігіне,
жұмысшылармен қызметкерлердің мамандық дәрежесіне қарай жұмыстың әр түріне
кететін жұмыс уақытының мөлшерін анықтау болып саналады. Жұмыстың
күрделілігіне қарай еңбек ақының мөлшері тарифтік жүйеде қарастырылады. Бұл
жүйенің негізгі элементтері келесілері болып табылады:
• Тарифтік кесте;
• Тарифтік еңбек ақы мөлшері;
• Тарифтік мамандық анықтамалары;
Көрсетілген жүйеге негізделіп жұмысшылармен қызметкерлердің еңбек ақы
мөлшерінің үлгілі кестесі жасалады. Бұл кәсіпорын тарифте әрбір атқаратын
жұмыстың нақты түрлеріне мінездеме беріп, жұмысшылармен қызмекерлердің
өзіне берілген разрядқа ие болуына керекті еңбек дағдысы мен біліміне де
мінездеме береді.
ҚР Еңбек Кодексінің 120 бабына сәйкес, еңбек ақы төлеу жүйелері,
Қызметкерлердің еңбегіне ақы мерзімді, кесімді немесе өзге де еңбекақы
жүйелері бойынша төленеді.
Мерзiмдi еңбекақы деп - нақты iстеген уақыты үшiн еңбек ақының мөлшерi
немесе тарифтiк мөлшерлемесi бойынша еңбеккерлерге есептелiнетiн жалақы
нысанын айтамыз.
Мерзiмдi еңбекақы нысаны жай мерзiмдiлiк және сыйақылы мерзiмдiлiк болып
бөлiнедi.
Жай мерзiмдi еңбекақы - өзiне берiлген тарифтiк мөлшерлемесi немесе
нақты iстеген уақыт бойынша еңбеккерлерге еңбек ақы есептеу. Және ол сағат,
күн, ай тарифтiк ставкiлерiмен және окладпен (өтелген уақыт санын
бекiтiлген тариф ставкасына көбейтiп есептейдi) өндiрiледi.
Сыйақылы - мерзiмдi еңбекақы жүйесi және басқада еңбек ақылар.
қызметшiнiң жұмыстан босатылуы, демалысқа кетуi және басқада оқиғалар
кезiнде жұмысшының орташа жалақысынан аударымдар есептелiнедi.
Тариф мөлшерлемесін және бюджет саласындағы еңбеккерлердің қызмет
иесінің (лауазымды адамның) айлығын белгілеген кезде жалақының минималды
деңгейін және бірыңғай тариф сеткасын пайдаланады. Бірыңғай тариф сеткасы
ақының 21 разрядының негізінде құрылады және әрбір разряд үшін өзіндік
тариф коэффиценті белгіленеді.
Кесiмдi еңбек ақы төлеген кезде алдын ала белгіленiп қойған деңгейде
әзiрленген өнiмнiң немесе орындалған жұмыстың әрбiр бiрлiгiне есептейдi.
Кесімді баға белгіленген жұмыс уақытында өндірілуге тиісті өнім көлемі мен
сапасына негізделіп белгіленеді. Уақыт мөлшері бір жұмысты орындауға
керекті, яғни қажет болатын, адам сағат, адамкүн өлшемінде көрсетілген
уақыт болып саналады.
Кесімді еңбек ақының мынадай жүйелері бар:
• Тікелей кесімді
• Кесімді сыйлықты
• Үдемелі кесімді
• Акордтық
• Жанама кесімді
Тiкелей кесiмдi еңбек ақы жүйесi - бір жұмысшының немесе бір
бригаданың өндірген өнімінің, істеген жұмысының бәрі тек қана еңбек
бағасымен есептеледі. Бұл жүйе бойынша еңбек ақы мөлшері - бұл құжатта
көрсетілген, өндірілген өнімнің санын сол өнімнің бір данасына
қарастырылған яғни белгіленген еңбек бағасына көбейту арқылы табады.
Кесiмдi-сыйлықты - бұл қосымша марапаттау төлемiн қарастырады,
белгiленген көрсеткiштi орындаған кезде ғана пайдаланады.
Кесiмдi - үдемелi (прогрессивтi) еңбек ақы төлемi. Еңбек төлемiнiң бұл
жүйесi жұмысшылардың белгiленген артық өндiргенi үшiн көтермелеу ретiнде
пайдаланылады. Норма мөлшерiнде пайдаланғаны үшiн жұмысшыларға төлемдi
тiкелей кесiмдi бағалар бойынша есептейдi, ал нормадан асыра дайындалған
өнiм үшiн үдемелi бағалар бойынша есептейдi.
Жанама еңбек ақы төлемi. Мұнда қосалқы және басқа да жұмысшылардың
еңбек төлемi қызмет көрсететiн учаскiсiнiң, цехтың негiзгi жұмысшылардың
төлем ақысына шаққандағы процентiмен анықталады.
Еңбек ақы төлемiнiң аккордтық жүйесi. Бұл жүйеде жұмысшылардың еңбек
төлемiн нормаланған тапсыпманың немесе жұмыс көлемiнiң орындалуы және алдын
ала кешендiк жұмыстың тұтастай орындалуына белгiленген жалпы кесiмдiк
бағасы бойынша анықтайды. Еңбек төлемiнiң бұл жүйесi жұмысшылардың бөлек
топтары немесе бригадалардың бөлек ұжымдары үшiн еңбек өнiмдiлiгiн
арттыруда және жұмыстың орындалу мерзiмдерiн қысқартуда, олардың
ынталылығын күшейтуге ықпал ету үшiн пайдаланады.
Егер қызметкер 2004 ж. 3 маусымнан бастап 18 күнтізбелік күнге жыл
сайынғы еңбек демалысына кетті. 2005 ж. 3 маусымнан 2006 ж. 3 маусымға
дейінгі есептік кезең толықтай жұмыспен өтелген. Бұл кезеңде оған 250 000
теңге жалақы есептелген десек ,сонда демалыс ақысын есептегенде қандай
нәтижеге кенелетінін көреміз. Егер бүкіл есептік кезең толықтай жұмыспен
өтелсе, онда нұсқаулыұтың 19-тармағының 1-тармашасына сәйкес демалыс ақысын
немесе пайдаланылмаған демалыс үшін өтемақыны төлеу үшін орташа күндік
жалақы есептік жалақы есепті кезеңде есептелген жалақы соммасын 120-ге және
жылдағы күнтізбелік күндердің орташа айлық санынан бөлу жолымен есептеледі.
1) Орташа күндік жалақыны анықтаймыз: 250 000 теңге : 12 ай : 29,66 (
2004 ж. Күнтізбелік күндердің орташа айлық саны) 1-тармашасына сәйкес
демалыс ақысын немесе пайдаланылмаған демалыс үшін өтемақыны төлеу үшін
орташа күндік жалақы есептік жалақы есепті кезеңде есептелген жалақы
соммасын 120-ге және жылдағы күнтізбелік күндердің орташа айлық санынан
бөлу жолымен есептеледі.
1) Орташа күндік жалақыны анықтаймыз: 250 000 теңге : 12 ай : 29,66 (
2004 ж. Күнтізбелік күндердің орташа айлық саны) = 702,4 теңге
2) Демалыс үшін ақы мынандай болады:
702,4 теңге x 18 күнтізбелік күн = 12 643,2 теңге.
Ал егер 2005 ж. 16 маусымда жұмысқа қабылданды және жеке еңбек шартының
талаптары бойынша оған 24 күнтізбелік күнге созылатын еңбек демалысы
берілуге тиіс, бірақ жеке еңбек шарты 2006 ж. 16 мамырда қызметкердің
бастамасы бойынша бұзылды. Жұмыс істеген уақыты үшін оған 150 000 теңге
соммасында жалақы есептелді. Сонда пайдаланылмаған еңбек демалысы үшін өтем
ақы есептеу қалай жүргізіледі?
Қызметкердің пайдаланылмаған еңбек демалысы үшін өтемақы соммасы орташа
күндік жалақыны төленуге жататын күндер санына көбейту арқылы анықталады.
1) Бұл жағдайда 24 күн : 356 күн x 326 күн = 22 күнтізбелік күн
Мұнда 24 - жек еңбек шартымен белгіленген қызмекердің жыл сайынғы еңбек
демалысының күнтізбелік күндері;
356 - ҚР заңдарымен белгіленген мереке күндерін қоспағанда, 2006 жылғы
күнтізбеліккүндердің саны ;
326 - жұмыспен өтелген күндерге келетін күнтізбелік күндердің саны.
2) Орташа күндік жалақыны анықтаймыз:
150 000 теңге : 326 күн =460,12 теңге
3) Пайдаланылмаған еңбек демалысы үшін өтем ақы соммасын анықтаймыз:
460,12 теңге x 22 күнтізбелік күн = 10122,64 теңге.
Кәсіпорындардағы жұмысшылар мен қызметкерлердің бәріне және
әрқайсысына бір айға төленуге тиісті еңбекақының жалпы сомасын табу үшін
алғашқы құжаттар бойынша өндірілген өнімдер мен істелген жұмыстарға және
қосымша төлемдер мен қосымша еңбекақыларына қоса төленетін жалпы соманы
анықтап одан ұсталуға тиісті сомаларды алып тастау керек. Жұмысшылар мен
қызметкерлердің табысын, оның ішінде табыстан ұсталатын ұсталымдарды және
оларға төленуге тиісті еңбекақы сомаларын жинақтап, қорытындылауға арналған
құжатты есеп айырысу - төлеу тізімі деп атайды. Бұл тізімдеме әрбір цехтар,
бөлімшелер бойынша толтырылады. Еңбекақы жөнінде есеп айырысу - төлеу
тізімдемесі әрбір жұмысшы мен қызметкер бойынша есептелген еңбекақы мен
басқа да төлем сомаларын және одан ұсталған сомаларды жинақтаушы құжат
болып табылады. Бұл тізімдемеде жұмысшы - қызметкерлердің аты - жөні,
табельдік номері, есептелген негізгі және қосымша еңбекақылары мен
ұсталымдар, сол айдың басындағы және соңындағы кәсіпорынның жұмысшылар мен
қызметкерлерге қарыз сомалары көрсетіледі. Жұмысшылар мен қызметкерлер осы
есеп айырысу - төлеу тізімдемесі бойынша ұйымның кассасынан өзіне тиісті
еңбекақыны алып, қол қояды. Бұл тізімдеме бойынша, біріншіден, еңбекақы
бойынша есеп айырысу жүргізілсе, екіншіден, ол есеп айырысулардың
талдамалық есебі болып табылады, ал үшіншіден, осы тізімдеме арқылы
жұмысшылар мен қызметкерлерге олардың еңбегіне қарай ақы төлейді.
Кәсіпорындарда жұмысшылар және қызметкерлермен есеп айырысу есебі
681 "Қызметкерлермен еңбекақы бойынша есеп айырысу" деп аталатын
синтетикалық, пассивті шотта есептеліп жүргізіледі. Бұл шот бойынша
деректер мен ақпараттар 10 журнал - ордерде көрсетіледі. Жұмысшылар мен
қызметкерлерге істеген жұмысы, атқарған қызметі,өндірген өнімі үшін
есептелетін еңбекақы өндіріс шығындарының бір элементі ретінде еңбекті
пайдалану бағытына қарай шығындарды есептейтін белгілі бір шотқа, оның
ішінде тиісті өндірістік өнімге жатқызылуы керек. Сонымен қатар бұл туралы
еңбек қоры жайлы тиісті орындарға есеп берілуі қажет. Сондықтан да
рапорттар ман өнім өндіру тізімдемелері, табельдер және тағы басқа алғашқы
құжаттар негізінде әр бөлімше бойынша есептелген еңбекақы олардың түрлері
және қызметкерлердің санаттары бойынша топталады. Бұл топтау журнал -
ордердің 3 және 4 өңдеу кестелерінде жүргізіледі, ол кестенің сол жағында
дебеттелетін шоттар номерлері, ал оң жағында жұмысшы - қызметкерлердің
мамандық дәрежелеріне сәйкес есептелген еңбекақы сомалары түрлері бойынша
бөлініп жазылады.
Кесте 1
Жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы есептегенде
бухгалтерлік есеп шоттары бойынша жүргізілетін операциялар
Операциялар мазмұны Дебет Кредит
Жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбек ақы, сыйақы және
басқа да төлемдер есептелінді:
-Негізі өндіріс жұмысшыларына 902 681
-Қосалқы өндіріс жұмысшыларына 922 681
- Цехтің қызметкерлеріне 932 681
-Кәсіпорынның бақару аппараты қызметкерлеріне 821 681
-Маркетинг бөлімінің, басқада тауарларды сатумен 811 681
айналысатын жұмыскерлерге
-Жұмысшыларға кезекті демалыс ақысын есептеу 685 681
- Демалыс ақысынан есептелген әлеуметтік салық 685 635
сомасы
Жұмысшылармен қызметкерлерге есептелген еңбек ақыдан681 686
зейнет ақы қорына ұсталынатын соммаға;
Жеке тұлғаларға есептелген еңбек ақыдан ұсалатын 681 639
табыс салығы соммасына;
Жұмысшылардың еңбек ақысынан сот органдарының 681 687
шешіміне сәйкес орындалатын құжат бойынша ұсталған
соммаға;
Жұмысшылардың еңбек ақысының олардың есеп беруі 681 333
бойынша ұсталатын соммаларына;
Бүлінген материалдық- құндылықтардың орнын толтыру 681 333
мақсатымен жұмысшылардың еңбек ақысынан ұсталатын
соммаға;
Жұмысшылардың еңбек ақысынан олардың алдыңғы 681 333
уақыттарда алған қарыздары үшін ұсталатын соммаларға
Есептелген, бірақ белгіленген мерзімде тартылмаған 682,682 687
еңбек ақы ;
Жұмысшылар мен қызметкерлерге кассадан төленген 681 451
еңбек ақы, сыйақы, жәрдемақы, және зейнет ақы
соммасына;
Лауазымды тұлға болып саналатын жұмысшылар мен 821 682
қызметкерлерге төлемдер ;
Лауазымды тұлғаларға есептелген еңбек ақыдан 682 639
ұсталған табыс салығы соммасы
Лауазымды тұлғаларға есептелген еңбек ақы соммасы 682 451
кассадан төленді;
Жұмысшылардың алдағы уақыттардағы демалыс ақылары 903,913, 685
үшін есептелген резерв соммасына; 923,821
2 бөлім. Кредиторлық қарыздар аудитінің ерекшеліктері
2.1. Банк несиелері бойынша операциялар аудиті
Төлеу циклы шоттардағы ақшалармен және олардан төлем жасаумен
байланысты барлық операцияларды қамтиды, соның ішінде басым үлес салмаққа
кәсіпорынның міндеттемелерін орындаумен байланысты операциялар ие. Бұл
операциялардың тобын біз келесі шоттар бойынша банк несиесін төлеу жағдайын
зерттеуден бастауды ұсынамыз: 601 Банк несиесі, 602 Банктік емес
мекемелердің несиелері, 603 Басқа да несиелер. Кәсіпорын аудиторы
кәсіпорынмен несиені қайтару уақыттылығын және несиені қолдану үшін
пайыздарды төлеу бойынша тексеру жүргізеді, себебі төлемнің уақыттылы
болмауы айыппұлдық санкцияларға алып келеу мүмкін. [15бет153] [18 бет 157].
Аудитор кепілдік мүліктің бар болуына көз жеткізу керек
(ғимараттар, құрылғылар, дайын өнім, тауарлы-материалдық құндылықтар, құнды
қағаздар), себебі банк-кредитор ары қарай несиелеуді тоқтату мүмкін немесе
келісім-шарт бойынша айыппұлдық санкциялар қоюға құқығы бар, егер ондай
фактілер орын алса. Кәсіпорын аудитор, сонымен қатар, несиені өтеу шамасына
қарай кепілдік мүліктен шектеуді алуға бақылау жасайды, соның ішінде
банктен кәсіпорынға құнды қағаздарды толық мөлшерде қайтару, немесе, одан
басқа банктің алдыңда міндеттемесін қайтару немесе өтеу үшін ссуданы және
ол бойынша пайызды өтеу туралы кепілдік хаттың әрекетімен.
Аудитор алынған несиелердің мақсатты қолдануын тексереді, кері
жағдайда банк қызметкерлерімен бұндай жағдайды анықтау барысында бұған
қарағанда қатаң шаралар қабылдануы мүмкін.
Ауыл шаруашылық өнімдерін, малды сатып алуға бөлінген
несиелердің бар болуы кезінде немесе кәсіпорын бұндай операциялардың
кепілдігі ретінде шыққанда аудитор кредиторлармен, жеке тұлғалармен
келісімнің шарттарын орындауды аса мұқият тексереді.
Ұзақ мерзімді несиелер бойынша операцияларды тексеру барысында
аудитор нарықтың шарттарына, инфляцияның ресми деңгейіне тәуелді несиелерді
қолдану үшін (еркін жүзетін пайыздар) проценттік ставкілердің жоғарлатудың
негізділігіне аса көңіл бөлу керек, асыған байланысты банк-кредитордың
арнайы хатының бар болуын, онда нақты дәлелдемелерді, қол таңбалар,
мөрлердің бар болуын тексереді.
Банктен тыс мекемелердің несиесінің, яғни қарыз құралдарының
аудиті жоғарыда қарастырылған несиелеудің тәртібіне және сол принциптерге
сай 602 Банктік емес мекемелердің несиелері шоты бойынша тексеріледі.
Тексеруден ҚР-ның Кепілдік туралы заңына сай кепілдік мүлік туралы
келісім-шарт өтеді (1991 жылдың 23 желтоқсанында, №1019-хп), [16], онда
келісім-шарттарды рәсімдеу бойынша барлық сұрақтар қарастырылған.
Кәсіпорынның қызметкерлері үшін банк несиесін аса тексеру керек.
Бұл несиеге сатылған тауарлар үшін несиелер, индивидуалды үй-тұрғындық
құрылыс үшін несиелер, бақтық үйлерді салу несиелер болуы мүмкін. Тексеру
333 Қызметкерлердің және басқа да тұлғаларды қарыздары шотына және 603
шоттың Қызметкерлер үшін банк несиесі субшотында негізделген несие
келісіміне негізделіп жүзеге асырылады. Әр кредитор үшін несие үшін қайтару
соммасын және оларды кассада немесе есеп айырысу шотында кіріске алуынуын
мұқият тексеру керек, сонымен қатар, несие алған қызметкер жұмыстан несиені
өтемей кетіп қалмауына бақылау жасау керек.
Несиені қолдану үшін пайыздарды төлеу бойынша операцияларды
бақылау керек, олар келісімнің шарттарына сай келетіндігін тексеру керек,
жиі жағдайларды кәсіпорын өзі пайыздарды төлейді, ал несие соммасы
кәсіпорынмен негізсіз мерзімнен бұрын өтеледі және т.б.
Ағымдағы міндеттемелерге банктердің қысқа мерзімді қарыздары, банктен
тыс мекемелерден алынған қарыз және кредиторлық берешек жатады. Банктердің
қысқа мерзімді қарыздары бір жылдан аспайтын мерзімге беріледі.
Қысқа мерзімді қарыздарды алу мен өтеуге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz