Халық педагогикасының асыл арналары
1. Халық педагогикасының асыл арнасы . халық ауыз әдебиеті.
2. Ертегілер . халықтық тәрбие жүйесінде.
3. Фольклор . халық педагогикасының объектісі.
4. Мақал.мәтел . халықтық тәрбие жүйесінде.
2. Ертегілер . халықтық тәрбие жүйесінде.
3. Фольклор . халық педагогикасының объектісі.
4. Мақал.мәтел . халықтық тәрбие жүйесінде.
Қазақ халқының ауыз әдебиеті өлшеусіз бай. Батырлық дастандар мен лирикалық поэмалар, толғаулар мен жырлар, мақалдар мен мәтелдер, ертегілер мен аңыздар, жұмбақ-жаңылтпаштар, айтыс өнері - халықтық педагогикадан бастау алатын атадан-балаға, ауыздан-ауызға беріліп келе жатқан мұралар.
Халық ауыз әдебиетінің негізгі түрлері:
а/ Тұрмыс-салт жырлары;
ә/ мақал-мәтелдер;
б/ ертегілер;
в/ эпостық жырлар;
г/ лиро-эпостық жырлар;
д/ айтыс өлеңдер;
ж/ тарихи жырлар.
Қазақ халқы шығыс халықтарының ішінде ауыз әдебиетіне ерекше бай, өзіндік ерекшелігі бар халық. Мысалы, басқа шығыс халқында кездеспейтін ауыз әдебиетінің үлгілері - айтыс өнері, терме, тұрмыс-салт өлеңдері, шешендік сөздер.
"Қазығұрттың басында кеме калған, Ол әулие болмаса неге қалған". Бұл рухани мұраларда тәрбиелік, өнегелік мәні аса ауқымды небір ойлар мен тұжырымдар жинақталған. Халқымыз халықтық педагогика негізінде діннің қоғамдық өмірге қатысын, халық психологиясы мен мінез-құлқын немесе, сонымен қатар өз тарихын, тәрбие жүйесің рухани дәстүрін білдіреді. Ертеде қазақ халқының жазу-сызуы болмаған кезде педагогикалық идеялар ұрпақтан-ұрпаққа тек қана халық ауыз әдебиетінің үлгілері арқылы таралған болатын.
XIX ғасырға дейін жазуы кенже дамыған қазақ халқы үшін өмірде көркем өдебиетте, білім де-ауыз әдебиеті болды. Халықтың бүкіл тіршілігі әлеуметтік экономикалық өмірі - ауыз әдебиетінен мол көрініс тапты.
Халық ауыз әдебиетінің негізгі түрлері:
а/ Тұрмыс-салт жырлары;
ә/ мақал-мәтелдер;
б/ ертегілер;
в/ эпостық жырлар;
г/ лиро-эпостық жырлар;
д/ айтыс өлеңдер;
ж/ тарихи жырлар.
Қазақ халқы шығыс халықтарының ішінде ауыз әдебиетіне ерекше бай, өзіндік ерекшелігі бар халық. Мысалы, басқа шығыс халқында кездеспейтін ауыз әдебиетінің үлгілері - айтыс өнері, терме, тұрмыс-салт өлеңдері, шешендік сөздер.
"Қазығұрттың басында кеме калған, Ол әулие болмаса неге қалған". Бұл рухани мұраларда тәрбиелік, өнегелік мәні аса ауқымды небір ойлар мен тұжырымдар жинақталған. Халқымыз халықтық педагогика негізінде діннің қоғамдық өмірге қатысын, халық психологиясы мен мінез-құлқын немесе, сонымен қатар өз тарихын, тәрбие жүйесің рухани дәстүрін білдіреді. Ертеде қазақ халқының жазу-сызуы болмаған кезде педагогикалық идеялар ұрпақтан-ұрпаққа тек қана халық ауыз әдебиетінің үлгілері арқылы таралған болатын.
XIX ғасырға дейін жазуы кенже дамыған қазақ халқы үшін өмірде көркем өдебиетте, білім де-ауыз әдебиеті болды. Халықтың бүкіл тіршілігі әлеуметтік экономикалық өмірі - ауыз әдебиетінен мол көрініс тапты.
1. Ә.Табылдиев. Халық тағылымы. Алматы, ҚазақУниверситеті. 1992 ж.
2. Ә.Қоңыратбаев. Қазақ фольклорының тарихы. Алматы, Ана тілі. 1992 ж.
3. С.Қалиев. Халық педагогикасының ауыз әдебиетіндегі көрінісі.
4. Қазақ жұмбақтары. Алматы, Ана тілі. 1992 ж.
5. Шешендік сөздер. Алматы, Отау. 1992 ж.
6. Педагогика тағылымдары. Алматы, Рауан. 1991 ж.
7. К.Қожахметова. Халықтық педагогиканы зерттеудің кейбір ғылыми және теориялық мәселелері. Алматы, 1995ж.
8. Қ.Жарықбаев. Аталар сөзі — ақылдың көзі. Алматы, 1980ж.
9. Қазақтың би-шешендері. І-ІІ кітап. Алматы, 1993 ж.
10. Ә.Табылдиев. Қазақ этнопедагогикасы. Алматы, 2001 ж.
2. Ә.Қоңыратбаев. Қазақ фольклорының тарихы. Алматы, Ана тілі. 1992 ж.
3. С.Қалиев. Халық педагогикасының ауыз әдебиетіндегі көрінісі.
4. Қазақ жұмбақтары. Алматы, Ана тілі. 1992 ж.
5. Шешендік сөздер. Алматы, Отау. 1992 ж.
6. Педагогика тағылымдары. Алматы, Рауан. 1991 ж.
7. К.Қожахметова. Халықтық педагогиканы зерттеудің кейбір ғылыми және теориялық мәселелері. Алматы, 1995ж.
8. Қ.Жарықбаев. Аталар сөзі — ақылдың көзі. Алматы, 1980ж.
9. Қазақтың би-шешендері. І-ІІ кітап. Алматы, 1993 ж.
10. Ә.Табылдиев. Қазақ этнопедагогикасы. Алматы, 2001 ж.
Халық педагогикасының асыл а р н а л а р ы
Жоспары:
1. Халық педагогикасының асыл арнасы - халық ауыз әдебиеті.
2. Ертегілер – халықтық тәрбие жүйесінде.
3. Фольклор - халық педагогикасының объектісі.
4. Мақал-мәтел - халықтық тәрбие жүйесінде.
I. Халық педагогикасының асыл арнасы - халық ауыз әдебиеті
Қазақ халқының ауыз әдебиеті өлшеусіз бай. Батырлық дастандар мен
лирикалық поэмалар, толғаулар мен жырлар, мақалдар мен мәтелдер, ертегілер
мен аңыздар, жұмбақ-жаңылтпаштар, айтыс өнері - халықтық педагогикадан
бастау алатын атадан-балаға, ауыздан-ауызға беріліп келе жатқан мұралар.
Халық ауыз әдебиетінің негізгі түрлері:
а Тұрмыс-салт жырлары;
ә мақал-мәтелдер;
б ертегілер;
в эпостық жырлар;
г лиро-эпостық жырлар;
д айтыс өлеңдер;
ж тарихи жырлар.
Қазақ халқы шығыс халықтарының ішінде ауыз әдебиетіне ерекше бай,
өзіндік ерекшелігі бар халық. Мысалы, басқа шығыс халқында кездеспейтін
ауыз әдебиетінің үлгілері - айтыс өнері, терме, тұрмыс-салт өлеңдері,
шешендік сөздер.
"Қазығұрттың басында кеме калған, Ол әулие болмаса неге қалған". Бұл
рухани мұраларда тәрбиелік, өнегелік мәні аса ауқымды небір ойлар мен
тұжырымдар жинақталған. Халқымыз халықтық педагогика негізінде діннің
қоғамдық өмірге қатысын, халық психологиясы мен мінез-құлқын немесе,
сонымен қатар өз тарихын, тәрбие жүйесің рухани дәстүрін білдіреді. Ертеде
қазақ халқының жазу-сызуы болмаған кезде педагогикалық идеялар ұрпақтан-
ұрпаққа тек қана халық ауыз әдебиетінің үлгілері арқылы таралған болатын.
XIX ғасырға дейін жазуы кенже дамыған қазақ халқы үшін өмірде көркем
өдебиетте, білім де-ауыз әдебиеті болды. Халықтың бүкіл тіршілігі
әлеуметтік экономикалық өмірі - ауыз әдебиетінен мол көрініс тапты.
Қазақ халқының ауыз әдебиеті- сан ғасырдың жемісі. Оның түп-төркіні
сонау патриархалдық-рулық заманнан басталады.
Ауыз әдебиетінің барлық жанры тұрмыс-салт жырлары, ертегілер, эпостық,
лиро-эпостық жырлар, негізінен сол заманнан келеді.
Халық ауыз әдебиетінің үлгілері: ертегі, жыр, аңыз, мақал-мәтелдер,
жаңылтпаш айтыс түрлері және т.б.
Ауыз әдебиеті - талай ғасыр жемісі халық жырлары, жыраулары, жыршылары,
ертекшілері сонау ықылым заманнан өзінін асыл қазынасы ретінде сабақтасып
ұрпақтан-ұрпаққа мұра етіп бүгінгі біздің дәуірімізге жеткен.
Әдебиеттік жағынан алғанда қазақтың әдебиеті әр алуан, Өркениетті
мәдениетгі елдердегідей мектеп, халық ағарту жүйесі, институт, университет,
баспасөз болмаған, дамымаған кездері ата бабаларымыз жас ұрпаққа ұсынар
тағылымын бір буыннан екінші буынға толқындай ауыстырып, мирас еткен аса
бай ауыз әдебиетіне шоғырландырылған.
Ал енді біз қазақ ауыз әдебиетінің: бесік жыры, жаңылтпаш және
жұмбақтардың этно-педагогикалық мәнін қарастырайық.
1. Бесік жырының тәрбиелік мәні
Тұрмыс салт әуендерімен айтылатын бесік жыры бөбекті жұбату үшін ғана
шығарылған емес.
Біріншіден, бесік жырынын ырғағы тәрбиесіне сәйкес келетін сабырлы
екпінде айтылатын қоңыржай әуен бөбектің сезім мүшелерімен арқылы оған
сүйкімді сүйсінерлік әсер етіп жан-жүйесін жадыратады, яғни ұнады әнмен
баланы жұбатады.
Екіншіден, баланың келешегінен үміт артып, тілек айта отырып, оны
жұбатушы ана оның болашақтың шамшырағымен нұр сәулесінен қуат алғандай әсер
етеді.
Үшіншіден, ата-ана жатқа айтқан әуендерді тілі шыққан балдырғандарда
жаттап әрі тілі дамиды, әрі сол сөздерден тәлім алады.
Бесік жырларын мазмұнына қарай: шілдехана, бесік тойы, жұбату және
тілек айту деп топтауға болады.
Бесікке бөлеу жыры, нәрестені бесікке алғанда, қуаныш тілек ретінде,
көбінесе көңілді, әуенді әуенмен айтылады.
Мойнымдағы маржаным,
Қорадағы мал-жаным:
Бесігіңе жата ғой.
Тәтті ұйқыға бата ғой
... ... ... ... . болсын есімің
Құтты болсын бесігің.
Бұның психологиялық-медициналық мәні өте зор. Әуен бөбек жанына дем
береді.
2. Жаңылтпаштардың тәрбиелік мәні
Халық баланың тілін ширату үшін, оған сөз үйретіп, дүниетанымын дамыту
мақсатында жаңылтпаштар ойлап шығарылған.
Жаңылтпаштарды жаттап, жаттыға айту арқылы баланың тілін ардақтау, ой-
қиялы дамиды, тәлім алады.
Жаңылтпаштарды халық бала психологиясы мен тілінде болатын мүкістерде
сәйкес шығарған.
Халық педагогикасының бұл саласын қазақ ақындары дамыта түсті. Олардың
бір ерекшіліктері жаңылтпаштар көбінесе, әрі тіл ширату, әрі дүние таныту,
арі білім беру, тәрбиелеу:
Мысалы,
Тілалғыш Бек
- Тіл алғыш, - деп
Мақтасақ біз
Біз алғыс деп, -
Білімділікке тәрбиелеи, бүлдіршінге сүйіспеншілік білдірсе:
Бөдене - бедеде,
Көбелек - көдеде
Бедені - беде де,
Көдені - көде де, -
деген жаңылтпаш арқылы "б", "к", "д" дыбыстарын айқын айтуға
жаттықтырса, әрі "бөдене", "беде", "көбелек", "көде" деген сөздердің
мағынасын жақсы ұғындыруды мақсат тұтады.
Жаңылтпаштар тек балалардың тілін ширату ғана қолданылмайды, сонымен
қатар жаңылтпаш айтысып, тіл ұстартуды үлкендер салтқа айналдырған болатын.
3. Жұмбақтың дүниетанымдық, тәрбиелік мәні
Халқымыз жұмбақтарды нақты бір зат туралы тұспалдап, ұқсатып, бейнелеп
айту арқылы баланы ойлату, танымдық білімділік ұғымдармен дүниетанымдық
дәрежесін дәрежесін, ой-қиял елегінен өткізіп, тұжырым жасап шешімге келуге
тапқырлық дәрежесін байқау үшін шығарған.
Ертегі жұмбақтар:
Апан, апан –
Ескі шапан,
Иір қобыз,
Жарық жұлдыз,
түйе
сияқты, көбінесе мал шаруашылығына байланысты және:
Сүмбіл теректі,
Жасыл желекті,
Ерден қалмайды,
Жауға керекті
найза
сияқты қару-жарақ, құрал-саймандар туралы болған.
Жұмбақтарды Аристотель "Жан жақты жымдасқан метафора" дейді. Яғни
заттарды бейнелеп, балалар сипаттау арқылы ұқсас заттардың қасиетімен
түріне, аумағына, көлеміне зер салып, жұмбақты шешуші жұмбақты шешеді, әр
заттарды салыстыра көз алдына елестетіп, дүние қабілетіне арттырады.
Жұмбақтар көбінесе үйлесімді ұйқасып әсем де, ырғақты өлеңдермен
құралады. Қара сөздермен жазылатын жұмбақтар да бар, "Отқа жанбас, суға
батпас" мұз айтыс түрінде құралған, яғни айтыс жұмбақтарын екі ақын
шығарып бірі өлеңмен жұмбақ айтса, екіншісі сол жұмбақпен шешуін шешеді.
Жұмбақтардың дүниетанымдық, ой дамытарлық мәнімен қатар, тәрбиелік
мәніде ерекше. Өйткені жұмбақ айтысу, жұмбақтарды жаттау кезінде
тәрбиеленуші өзінің дәрежесін байқап көп білуге талпынады, ынта жігері
артады, жауапкершілікке бейімделіп, өнерге талпынушылығы артады.
ІІ. Ертегілер - халықтық тәрбие жүйесінде
Халық педагогтары бала тәрбиесіндегі ертегінің алатын орны жөніндегі
түсінігі:.
1. Халқымның тіл байлығын жоғалтпай тіл ұштауға қажет екені түсінген.
2. Жазба әдебиеті жоқ жердегі ертегі баланың қиялын рухын тәрбиелеп,
қиялдандыруға, жүйелі түрде сөйлей білуге баулитындығын түсінген.
3. Халқымның ой-өрісінен, салт-санасынан дерек беретінін ұғынған
Сондықтан халық арасында арнайы ертегі айтатын ертекшілер болған. Олар
әңгімесін мәнерлеп тыңдаушыны қызықтыру жағын қарастырған.
Мысалы, Ертек-ертек ерте екен,
Ешкі жүні келте екен,
Қырғауыл жүні қызыл екен,
Құйрық жүні ұзын екен,
Мұзға мінген екен,
Бұты сынған екен, - тақпақтап бастап қызықтыра бастады, ертегі
айтушының тілі, үні, дауыс интонациясын қоя беру шеберлігі көңіл аударғанын
көреміз.
Қазақ ертегілері, 4 мыңға жуық сан алуан.
Оларды: хайуанаттар туралы, қиял ғажайып ертегілер, тұрмыс салт
ертегілер, батырлық күлдіргі болып бірнеше топқа бөледі.
Хайуанаттар туралы ертегілер, көне заманда елдің және аңдардың, малдың
киесі бар деген, сенім қалыптасқан кезде пайда болған, (Ақ қасқыр, Шопан
ата, Шек-Шек ата, Ойсыл ата, Зеңгі баба, Қамбар ата т.б.), ол дами келе,
тыңдаушыны қуантатын, көңілдіретін ертегілермен толысты. Қазіргі
хайуанаттар ертегілерінде космоска ұшып жүрген ("Бәтіңке, шұжық,
балқаймақ") хайуанаттармен төрт түлікті көреміз.
Қиял-тжайып ертегілері - ертегілердің ішіндегі баланың қиялын
шарықтатып, балалық шақтың болашағын елестетіп, келешекке сеніммен қарауға
тәрбиелейтін ең әсерлі ертегілер. Ертеде "Ұшқыш кілем" ойлап шығарған халық
енді "Зымыранның" өмірде бар екенін тілге тиек етіп, жұлдыздармен
планеталарды еркін аралайтын алыптар туралы ертегілер шығарды. Мұндай
ертегілердің көбісі ғылым болжамдарына сәйкестіріліп шығарылады. Сондықтан
олардың ғылыми фантастикалық ертегілер деп атауға болады.
Тұрмыс-салтқа байланысты ертегілер халықтың тарихи талаптарына
байланысты туған. Онда бай баласымен жарлы баласының таптық айырмашылықтары
сөз болады, ақылды кедей мен сараң бай, қанағатсыз саудагер, ақымақ хан мен
ақылды шаруаның іс-әрекеттері, мінез қылықтары суреттеледі.
Батырлық ертегілерде елін қорғап, халық қадірлеген ерлердің таң ғажайып
әрекеттері баяндалады. ("Күн астындағы Күнекей қыз" ,"Ер Төстік", "Керқұла
атты Кендебай"т.б.) олардың еңбектерімен ерліктері, адамгершілік іс-
әрекеттері кейінгі ұрпаққа үлгі-өнеге етіп айтылады.
Аңыз ертегілер, негізінен "Алдар Көсе", Қожанасыр есімдерімен
байланысты, ондағы кейіпкер Сараң бай, Зұлым хан, Қаніпезер уәзір, қуақы
құл, еріксіз қыз, еңіреп туған ер азамат болып келеді. Онда зұлымдықты
тапқырлық жеңіп отырады.
Ертегінің қандай түрі болсада бала жанына жақын, баланың қиялын, ойын
өрге сүйрететін, еңбек сүйгіш, қолынан келмейтін өнері жоқ, өнегелі," жеті
қырлы, бір сырлы" - болуға тәрбиелейді.
ІІІ. Фольклор-халық педагогикасының объектісі
"Ұлы сөзден ұлағат", демекші халық педагогикасының нәрімен суырылып,
өзінін тәрбиелік нәрін күні бүгінге дейін жоғалтпай келе жатқан бірден-бір
киелі мұра - фольклор.
Соңғы кезде фольклор термині "Халық ауыз әдебиеті", деген өзінің бір
кездегі ұғымы, шеберін кеңейтіп, халық өнерінін музыка, қолданбалы өнер,
халық ойындары сияқты салаларын толық қамтиды.
Халық педаогикасында атадан балаға жетіп отыратын, ел аузында сақталып
келген көркем сөз өнерін, оның айтылуы және орындалуы ерекшеліктерін -
фольклор деп атайды.
В.Г.Белинский "Фольклорда даңқты есімдер "болмайды" ондағы көркем сөз
авторы әркез халық - деген тұжырым жасайды.
Халық поэзисын көпшілігі өзі тудырғандықтан, ол елдің тұрмыс
тіршілігімен тығыз байланыста болған.
Әр ел өз басынан өткерген уақиғаларды құмарта жырлайды. Сол жырларға
қарап елдің әдеп ғұрпын, ой санасымен түрлі сезімдерін дәл танып білуге
болады. Сонымен қатар фольклорлық шығармаларынан халық тағдыры, оның өмірде
көрген қайғы қасіреттері мен мұң зары, келешектен күткен арман-тілектері
айқын көрінісін тапқан. Әрбір айтушы импровизатор өз тыңдаушысына ұстаздық
жасап, олардың түйсік сезімін киелі ой-ниеттерге бастап отырған.
Ғылымда халық поэзиясын "Фольклор", ал оның зерттейтін ғылым саласын
"Фольклористика" ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспары:
1. Халық педагогикасының асыл арнасы - халық ауыз әдебиеті.
2. Ертегілер – халықтық тәрбие жүйесінде.
3. Фольклор - халық педагогикасының объектісі.
4. Мақал-мәтел - халықтық тәрбие жүйесінде.
I. Халық педагогикасының асыл арнасы - халық ауыз әдебиеті
Қазақ халқының ауыз әдебиеті өлшеусіз бай. Батырлық дастандар мен
лирикалық поэмалар, толғаулар мен жырлар, мақалдар мен мәтелдер, ертегілер
мен аңыздар, жұмбақ-жаңылтпаштар, айтыс өнері - халықтық педагогикадан
бастау алатын атадан-балаға, ауыздан-ауызға беріліп келе жатқан мұралар.
Халық ауыз әдебиетінің негізгі түрлері:
а Тұрмыс-салт жырлары;
ә мақал-мәтелдер;
б ертегілер;
в эпостық жырлар;
г лиро-эпостық жырлар;
д айтыс өлеңдер;
ж тарихи жырлар.
Қазақ халқы шығыс халықтарының ішінде ауыз әдебиетіне ерекше бай,
өзіндік ерекшелігі бар халық. Мысалы, басқа шығыс халқында кездеспейтін
ауыз әдебиетінің үлгілері - айтыс өнері, терме, тұрмыс-салт өлеңдері,
шешендік сөздер.
"Қазығұрттың басында кеме калған, Ол әулие болмаса неге қалған". Бұл
рухани мұраларда тәрбиелік, өнегелік мәні аса ауқымды небір ойлар мен
тұжырымдар жинақталған. Халқымыз халықтық педагогика негізінде діннің
қоғамдық өмірге қатысын, халық психологиясы мен мінез-құлқын немесе,
сонымен қатар өз тарихын, тәрбие жүйесің рухани дәстүрін білдіреді. Ертеде
қазақ халқының жазу-сызуы болмаған кезде педагогикалық идеялар ұрпақтан-
ұрпаққа тек қана халық ауыз әдебиетінің үлгілері арқылы таралған болатын.
XIX ғасырға дейін жазуы кенже дамыған қазақ халқы үшін өмірде көркем
өдебиетте, білім де-ауыз әдебиеті болды. Халықтың бүкіл тіршілігі
әлеуметтік экономикалық өмірі - ауыз әдебиетінен мол көрініс тапты.
Қазақ халқының ауыз әдебиеті- сан ғасырдың жемісі. Оның түп-төркіні
сонау патриархалдық-рулық заманнан басталады.
Ауыз әдебиетінің барлық жанры тұрмыс-салт жырлары, ертегілер, эпостық,
лиро-эпостық жырлар, негізінен сол заманнан келеді.
Халық ауыз әдебиетінің үлгілері: ертегі, жыр, аңыз, мақал-мәтелдер,
жаңылтпаш айтыс түрлері және т.б.
Ауыз әдебиеті - талай ғасыр жемісі халық жырлары, жыраулары, жыршылары,
ертекшілері сонау ықылым заманнан өзінін асыл қазынасы ретінде сабақтасып
ұрпақтан-ұрпаққа мұра етіп бүгінгі біздің дәуірімізге жеткен.
Әдебиеттік жағынан алғанда қазақтың әдебиеті әр алуан, Өркениетті
мәдениетгі елдердегідей мектеп, халық ағарту жүйесі, институт, университет,
баспасөз болмаған, дамымаған кездері ата бабаларымыз жас ұрпаққа ұсынар
тағылымын бір буыннан екінші буынға толқындай ауыстырып, мирас еткен аса
бай ауыз әдебиетіне шоғырландырылған.
Ал енді біз қазақ ауыз әдебиетінің: бесік жыры, жаңылтпаш және
жұмбақтардың этно-педагогикалық мәнін қарастырайық.
1. Бесік жырының тәрбиелік мәні
Тұрмыс салт әуендерімен айтылатын бесік жыры бөбекті жұбату үшін ғана
шығарылған емес.
Біріншіден, бесік жырынын ырғағы тәрбиесіне сәйкес келетін сабырлы
екпінде айтылатын қоңыржай әуен бөбектің сезім мүшелерімен арқылы оған
сүйкімді сүйсінерлік әсер етіп жан-жүйесін жадыратады, яғни ұнады әнмен
баланы жұбатады.
Екіншіден, баланың келешегінен үміт артып, тілек айта отырып, оны
жұбатушы ана оның болашақтың шамшырағымен нұр сәулесінен қуат алғандай әсер
етеді.
Үшіншіден, ата-ана жатқа айтқан әуендерді тілі шыққан балдырғандарда
жаттап әрі тілі дамиды, әрі сол сөздерден тәлім алады.
Бесік жырларын мазмұнына қарай: шілдехана, бесік тойы, жұбату және
тілек айту деп топтауға болады.
Бесікке бөлеу жыры, нәрестені бесікке алғанда, қуаныш тілек ретінде,
көбінесе көңілді, әуенді әуенмен айтылады.
Мойнымдағы маржаным,
Қорадағы мал-жаным:
Бесігіңе жата ғой.
Тәтті ұйқыға бата ғой
... ... ... ... . болсын есімің
Құтты болсын бесігің.
Бұның психологиялық-медициналық мәні өте зор. Әуен бөбек жанына дем
береді.
2. Жаңылтпаштардың тәрбиелік мәні
Халық баланың тілін ширату үшін, оған сөз үйретіп, дүниетанымын дамыту
мақсатында жаңылтпаштар ойлап шығарылған.
Жаңылтпаштарды жаттап, жаттыға айту арқылы баланың тілін ардақтау, ой-
қиялы дамиды, тәлім алады.
Жаңылтпаштарды халық бала психологиясы мен тілінде болатын мүкістерде
сәйкес шығарған.
Халық педагогикасының бұл саласын қазақ ақындары дамыта түсті. Олардың
бір ерекшіліктері жаңылтпаштар көбінесе, әрі тіл ширату, әрі дүние таныту,
арі білім беру, тәрбиелеу:
Мысалы,
Тілалғыш Бек
- Тіл алғыш, - деп
Мақтасақ біз
Біз алғыс деп, -
Білімділікке тәрбиелеи, бүлдіршінге сүйіспеншілік білдірсе:
Бөдене - бедеде,
Көбелек - көдеде
Бедені - беде де,
Көдені - көде де, -
деген жаңылтпаш арқылы "б", "к", "д" дыбыстарын айқын айтуға
жаттықтырса, әрі "бөдене", "беде", "көбелек", "көде" деген сөздердің
мағынасын жақсы ұғындыруды мақсат тұтады.
Жаңылтпаштар тек балалардың тілін ширату ғана қолданылмайды, сонымен
қатар жаңылтпаш айтысып, тіл ұстартуды үлкендер салтқа айналдырған болатын.
3. Жұмбақтың дүниетанымдық, тәрбиелік мәні
Халқымыз жұмбақтарды нақты бір зат туралы тұспалдап, ұқсатып, бейнелеп
айту арқылы баланы ойлату, танымдық білімділік ұғымдармен дүниетанымдық
дәрежесін дәрежесін, ой-қиял елегінен өткізіп, тұжырым жасап шешімге келуге
тапқырлық дәрежесін байқау үшін шығарған.
Ертегі жұмбақтар:
Апан, апан –
Ескі шапан,
Иір қобыз,
Жарық жұлдыз,
түйе
сияқты, көбінесе мал шаруашылығына байланысты және:
Сүмбіл теректі,
Жасыл желекті,
Ерден қалмайды,
Жауға керекті
найза
сияқты қару-жарақ, құрал-саймандар туралы болған.
Жұмбақтарды Аристотель "Жан жақты жымдасқан метафора" дейді. Яғни
заттарды бейнелеп, балалар сипаттау арқылы ұқсас заттардың қасиетімен
түріне, аумағына, көлеміне зер салып, жұмбақты шешуші жұмбақты шешеді, әр
заттарды салыстыра көз алдына елестетіп, дүние қабілетіне арттырады.
Жұмбақтар көбінесе үйлесімді ұйқасып әсем де, ырғақты өлеңдермен
құралады. Қара сөздермен жазылатын жұмбақтар да бар, "Отқа жанбас, суға
батпас" мұз айтыс түрінде құралған, яғни айтыс жұмбақтарын екі ақын
шығарып бірі өлеңмен жұмбақ айтса, екіншісі сол жұмбақпен шешуін шешеді.
Жұмбақтардың дүниетанымдық, ой дамытарлық мәнімен қатар, тәрбиелік
мәніде ерекше. Өйткені жұмбақ айтысу, жұмбақтарды жаттау кезінде
тәрбиеленуші өзінің дәрежесін байқап көп білуге талпынады, ынта жігері
артады, жауапкершілікке бейімделіп, өнерге талпынушылығы артады.
ІІ. Ертегілер - халықтық тәрбие жүйесінде
Халық педагогтары бала тәрбиесіндегі ертегінің алатын орны жөніндегі
түсінігі:.
1. Халқымның тіл байлығын жоғалтпай тіл ұштауға қажет екені түсінген.
2. Жазба әдебиеті жоқ жердегі ертегі баланың қиялын рухын тәрбиелеп,
қиялдандыруға, жүйелі түрде сөйлей білуге баулитындығын түсінген.
3. Халқымның ой-өрісінен, салт-санасынан дерек беретінін ұғынған
Сондықтан халық арасында арнайы ертегі айтатын ертекшілер болған. Олар
әңгімесін мәнерлеп тыңдаушыны қызықтыру жағын қарастырған.
Мысалы, Ертек-ертек ерте екен,
Ешкі жүні келте екен,
Қырғауыл жүні қызыл екен,
Құйрық жүні ұзын екен,
Мұзға мінген екен,
Бұты сынған екен, - тақпақтап бастап қызықтыра бастады, ертегі
айтушының тілі, үні, дауыс интонациясын қоя беру шеберлігі көңіл аударғанын
көреміз.
Қазақ ертегілері, 4 мыңға жуық сан алуан.
Оларды: хайуанаттар туралы, қиял ғажайып ертегілер, тұрмыс салт
ертегілер, батырлық күлдіргі болып бірнеше топқа бөледі.
Хайуанаттар туралы ертегілер, көне заманда елдің және аңдардың, малдың
киесі бар деген, сенім қалыптасқан кезде пайда болған, (Ақ қасқыр, Шопан
ата, Шек-Шек ата, Ойсыл ата, Зеңгі баба, Қамбар ата т.б.), ол дами келе,
тыңдаушыны қуантатын, көңілдіретін ертегілермен толысты. Қазіргі
хайуанаттар ертегілерінде космоска ұшып жүрген ("Бәтіңке, шұжық,
балқаймақ") хайуанаттармен төрт түлікті көреміз.
Қиял-тжайып ертегілері - ертегілердің ішіндегі баланың қиялын
шарықтатып, балалық шақтың болашағын елестетіп, келешекке сеніммен қарауға
тәрбиелейтін ең әсерлі ертегілер. Ертеде "Ұшқыш кілем" ойлап шығарған халық
енді "Зымыранның" өмірде бар екенін тілге тиек етіп, жұлдыздармен
планеталарды еркін аралайтын алыптар туралы ертегілер шығарды. Мұндай
ертегілердің көбісі ғылым болжамдарына сәйкестіріліп шығарылады. Сондықтан
олардың ғылыми фантастикалық ертегілер деп атауға болады.
Тұрмыс-салтқа байланысты ертегілер халықтың тарихи талаптарына
байланысты туған. Онда бай баласымен жарлы баласының таптық айырмашылықтары
сөз болады, ақылды кедей мен сараң бай, қанағатсыз саудагер, ақымақ хан мен
ақылды шаруаның іс-әрекеттері, мінез қылықтары суреттеледі.
Батырлық ертегілерде елін қорғап, халық қадірлеген ерлердің таң ғажайып
әрекеттері баяндалады. ("Күн астындағы Күнекей қыз" ,"Ер Төстік", "Керқұла
атты Кендебай"т.б.) олардың еңбектерімен ерліктері, адамгершілік іс-
әрекеттері кейінгі ұрпаққа үлгі-өнеге етіп айтылады.
Аңыз ертегілер, негізінен "Алдар Көсе", Қожанасыр есімдерімен
байланысты, ондағы кейіпкер Сараң бай, Зұлым хан, Қаніпезер уәзір, қуақы
құл, еріксіз қыз, еңіреп туған ер азамат болып келеді. Онда зұлымдықты
тапқырлық жеңіп отырады.
Ертегінің қандай түрі болсада бала жанына жақын, баланың қиялын, ойын
өрге сүйрететін, еңбек сүйгіш, қолынан келмейтін өнері жоқ, өнегелі," жеті
қырлы, бір сырлы" - болуға тәрбиелейді.
ІІІ. Фольклор-халық педагогикасының объектісі
"Ұлы сөзден ұлағат", демекші халық педагогикасының нәрімен суырылып,
өзінін тәрбиелік нәрін күні бүгінге дейін жоғалтпай келе жатқан бірден-бір
киелі мұра - фольклор.
Соңғы кезде фольклор термині "Халық ауыз әдебиеті", деген өзінің бір
кездегі ұғымы, шеберін кеңейтіп, халық өнерінін музыка, қолданбалы өнер,
халық ойындары сияқты салаларын толық қамтиды.
Халық педаогикасында атадан балаға жетіп отыратын, ел аузында сақталып
келген көркем сөз өнерін, оның айтылуы және орындалуы ерекшеліктерін -
фольклор деп атайды.
В.Г.Белинский "Фольклорда даңқты есімдер "болмайды" ондағы көркем сөз
авторы әркез халық - деген тұжырым жасайды.
Халық поэзисын көпшілігі өзі тудырғандықтан, ол елдің тұрмыс
тіршілігімен тығыз байланыста болған.
Әр ел өз басынан өткерген уақиғаларды құмарта жырлайды. Сол жырларға
қарап елдің әдеп ғұрпын, ой санасымен түрлі сезімдерін дәл танып білуге
болады. Сонымен қатар фольклорлық шығармаларынан халық тағдыры, оның өмірде
көрген қайғы қасіреттері мен мұң зары, келешектен күткен арман-тілектері
айқын көрінісін тапқан. Әрбір айтушы импровизатор өз тыңдаушысына ұстаздық
жасап, олардың түйсік сезімін киелі ой-ниеттерге бастап отырған.
Ғылымда халық поэзиясын "Фольклор", ал оның зерттейтін ғылым саласын
"Фольклористика" ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz