Қазақстан жеріндегі эпиграфикалық ескерткіштер
Кіріспе
Қазақстан жеріндегі эпиграфикалық ескерткіштер
ІІ. Негізгі бөлім
Көне түркі руникалық жазба ескерткіштері
1.Ескерткіштердің табылуы мен зерттелуі.
2.Орхон.Енисей жазба ескерткіштері.
2.1 Ескерткіштер туралы кейбір пікірлер
2.2 Орхон . Енисей жазуларының шығу төркіні жөнінде
3.Қазақстандағы ескерткіштер.
3.1. Талас руникалық ескерткіштері.
3.2. «Таңбалы тас» жазба мұрасы
Қорытынды бөлім
Қазақстан жеріндегі эпиграфикалық ескерткіштер
ІІ. Негізгі бөлім
Көне түркі руникалық жазба ескерткіштері
1.Ескерткіштердің табылуы мен зерттелуі.
2.Орхон.Енисей жазба ескерткіштері.
2.1 Ескерткіштер туралы кейбір пікірлер
2.2 Орхон . Енисей жазуларының шығу төркіні жөнінде
3.Қазақстандағы ескерткіштер.
3.1. Талас руникалық ескерткіштері.
3.2. «Таңбалы тас» жазба мұрасы
Қорытынды бөлім
Көне түркі руникалық жазба ескерткіштерінің бүгінде мәлім болған аймақтары: Сібірдегі Енисей, Селенга өзендерінің алқабы, Орта Азия мен Қазақстандағы Талас пен Сыр бойы, Ертіс пен Іле қойнауы екенін айқындалып отыр. Мұндағы жазу таңбаларын ғалымдар алғашқы табылған жердегі өзен аттарымен «Орхон-Енисей жазуы» немесе сыртқы нұсқалық көрінісі жағынан Скандинавия руналарына біршама ұқсас болғандықтан, оның «құпия» таңбаларына балап «руникалық» деп атап кетті.*
Көне түркі жазу ескерткіштерінің ең көп қанат жайған аймағы жоғарыда атап кеткеніміздей – Оңтүстік Сібір, Монғолия, Қазақстан мен Қырғызстанның кең жазиралы далалары мен шатқалдары. Сөз болып отырған жазу нұсқаларының ішінде 200-ге жуығы тасқа қашалған, ал ондаған нұсқасы түрлі қорғандардан табылған металл, күйдірілген саз балшықтай жасалған бұйымдарға ойылса, сондай-ақ сирек те болса, ағаш пен сүйек сияқты заттарда қолданылғаны айқындалып отыр.
Бірнеше ғасырға созылған араб графикасындағы жазба дәстүр ескі түркі жазба әдеби тілдерінің дамуына желі болып таралып, сол бір бастаудан нәр алған өзбек, ұйғыр, қарақалпақ, қазақ т.б. халықтарының қазіргі жазба әдеби тілдерінің мәуелеп өркендеуіне негіз салды.
Көне түркі жазу ескерткіштерінің ең көп қанат жайған аймағы жоғарыда атап кеткеніміздей – Оңтүстік Сібір, Монғолия, Қазақстан мен Қырғызстанның кең жазиралы далалары мен шатқалдары. Сөз болып отырған жазу нұсқаларының ішінде 200-ге жуығы тасқа қашалған, ал ондаған нұсқасы түрлі қорғандардан табылған металл, күйдірілген саз балшықтай жасалған бұйымдарға ойылса, сондай-ақ сирек те болса, ағаш пен сүйек сияқты заттарда қолданылғаны айқындалып отыр.
Бірнеше ғасырға созылған араб графикасындағы жазба дәстүр ескі түркі жазба әдеби тілдерінің дамуына желі болып таралып, сол бір бастаудан нәр алған өзбек, ұйғыр, қарақалпақ, қазақ т.б. халықтарының қазіргі жазба әдеби тілдерінің мәуелеп өркендеуіне негіз салды.
1М. Дүйсенов. «Сағанатас сырлары» Алматы 1992 ж
2Р.Сыздықова, М.Қойгелдиев. «Қадырғали би Қасымұлы және оның жылнамалар жинағы» Алматы 1991 ж
3Ғ.Айдаров. Орхон ескерткіштерінің тексі Алматы 1990 ж
4Ғ.Айдаров .Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі, Алматы 1971 ж
5А.Аманжолов. .Түркі филологиясы және жазу құралы, Алматы 1996 ж
6Ғ.Айдаров . Көне түркі жазуларының материалдар Алматы 1990 ж
7Ғ.Айдаров. Күлтегін ескерткіштері. Алматы 1995 ж
8А.Аманжолов. Түркі филологиясы және жазу тарихы Алматы 1996 ж
9«Ақиқат» журналы 2003 ж. №10. Бауыржан Жақыпов. «Көне жазба ескерткіштер»
10.К.Р.Аманжолов. «Түркі халықтарының тарихы» Алматы 2002ж. Білім
11.С.Е.Малов.Памятники древнетюркской письменности..1951г издание 2-ое
12.Махмуд Қашғари.Түбі бір түркі тілі.1993ж
13.Ежелгі дәуір әдебиеті.Хрестоматия 2- кітап Алматы 1991
14.Сөз атасы.Мақал-мәтелдер мен қанатты сөздер.»V-XVIIIғғ жазба ескерткіштерінің материалдары бойынша»Алматы 1987
15.А.Г.Медоев.Гравюры на скалах.Алматы 1992
16.Мусатаева М.,Шеляховская .Л.Словообразовательный словарь тюркизмов.Алматы 1995
17.Барманкулов.Тюркская вселенная.Алматы 1996
18.Қуанғанов.Ш..Т.Ғұн немесе арғын тарихы туралы.Алматы 1997
19.Мурад Аджи.Полынь половецского поля.Москва 1994
20.Қоңыратбаев Ә.,Қоңыратбаев Т.Көне мәдениет жазбалары Алматы 1991
21.Махмутов.А.Эпиграфикалық мұраларды зерттеу тарихынан.Қазақстан эпиграфикасы.Алматы 1971
22.Казақ Ұлттық Энциклопедиясы 5 том
2Р.Сыздықова, М.Қойгелдиев. «Қадырғали би Қасымұлы және оның жылнамалар жинағы» Алматы 1991 ж
3Ғ.Айдаров. Орхон ескерткіштерінің тексі Алматы 1990 ж
4Ғ.Айдаров .Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі, Алматы 1971 ж
5А.Аманжолов. .Түркі филологиясы және жазу құралы, Алматы 1996 ж
6Ғ.Айдаров . Көне түркі жазуларының материалдар Алматы 1990 ж
7Ғ.Айдаров. Күлтегін ескерткіштері. Алматы 1995 ж
8А.Аманжолов. Түркі филологиясы және жазу тарихы Алматы 1996 ж
9«Ақиқат» журналы 2003 ж. №10. Бауыржан Жақыпов. «Көне жазба ескерткіштер»
10.К.Р.Аманжолов. «Түркі халықтарының тарихы» Алматы 2002ж. Білім
11.С.Е.Малов.Памятники древнетюркской письменности..1951г издание 2-ое
12.Махмуд Қашғари.Түбі бір түркі тілі.1993ж
13.Ежелгі дәуір әдебиеті.Хрестоматия 2- кітап Алматы 1991
14.Сөз атасы.Мақал-мәтелдер мен қанатты сөздер.»V-XVIIIғғ жазба ескерткіштерінің материалдары бойынша»Алматы 1987
15.А.Г.Медоев.Гравюры на скалах.Алматы 1992
16.Мусатаева М.,Шеляховская .Л.Словообразовательный словарь тюркизмов.Алматы 1995
17.Барманкулов.Тюркская вселенная.Алматы 1996
18.Қуанғанов.Ш..Т.Ғұн немесе арғын тарихы туралы.Алматы 1997
19.Мурад Аджи.Полынь половецского поля.Москва 1994
20.Қоңыратбаев Ә.,Қоңыратбаев Т.Көне мәдениет жазбалары Алматы 1991
21.Махмутов.А.Эпиграфикалық мұраларды зерттеу тарихынан.Қазақстан эпиграфикасы.Алматы 1971
22.Казақ Ұлттық Энциклопедиясы 5 том
ЖОСПАР
Кіріспе
Қазақстан жеріндегі эпиграфикалық ескерткіштер
ІІ. Негізгі бөлім
Көне түркі руникалық жазба ескерткіштері
1.Ескерткіштердің табылуы мен зерттелуі.
2.Орхон-Енисей жазба ескерткіштері.
2.1 Ескерткіштер туралы кейбір пікірлер
2.2 Орхон – Енисей жазуларының шығу төркіні жөнінде
3.Қазақстандағы ескерткіштер.
3.1. Талас руникалық ескерткіштері.
3.2. Таңбалы тас жазба мұрасы
Қорытынды бөлім
Тақырыптың мақсаты:
Көне түркі жазуының аса бір құндылығы – ертедегі Қазақстан жерін
мекендеген сақ тайпаларының тілі көне түркі тілі болғандығын нақты дәлелдей
түседі. Сондай-ақ Қазақстан жеріндегі алғашқы көшпелілерде жазу-сызу
болмады-мыс деген дәстүрлі пікірдің ешбір негізсіз екенін айқындап, бұдан
2 жарым мың жыл бұрын түркі тілдес тайпалардың алфавиттік жазуды
білгендігін және оны кең түрде пайдаланылғандығын куәландырады.
Көне түркі руникалық жазуы арғы ата-бабаларымыздың 1500 жыл бойы
қолданған төл жазуы екендігі ешқандай күмән туғызбайды. Бұл алвафит
соншалық өмір сүргендігін қазіргі біздің қолымыздағы деректер айқындап,
көзімізді толық жеткізе алады.
Жазба ескерткіштерді ғылыми зерттеу қоғамның рухани мәдениетінің
тарихын, тілін терең танып, байыпты білуге жол ашады. Әр түрлі түркі жазба
текстерінің ертеден бүгінге дейін жасалған нұсқаларындағы тілдік,
графикалық ерешеліктерін анықтап, мәдени, әдеби және тарихи мәні мен
мазмұнын көрсету-зерттеу жұмысының басты мақсаты .
Тақырыптың өзектілігі:
Жазудың пайда болу тарихы, шығу тегі өте күрделі де, шешілмеген
жұмбақтарға толы. Өйткені алфавиттік жазу – дүние жүзі мәдениетінің қол
жеткен орасан зор табысы болса, бұл мәдени мұраға біздің ата-бабаларымыз да
өзіндік үлес қосып, келер ұрпаққа мирас еткен. Алғашқы әріп жазуының бір
тармағы – руникалық көне түркі алфавиті болып табылады. Бұл алфавитпен
жазылған ескерткіштер – көне түркі тайпаларының жоғары тіл мәдениеті мен
білім өресінің ауыз толтырып айтарлықтай көрсеткіші.
Орхон-Енисей жазба ескерткіштері түркі халықтарының бәріне ортақ,
баға жетпес қазына болып саналады. Сондықтан Орта Азия мен Қазақстанды
мекен еткен қазақ, өзбек ,түркмен, қырғыз да, Шығыс Түркістанды мекендеген
ұйғыр да, Еділ бойын жайлаған татар мен башқұрт та, Алтай аймағында өмір
сүрген алтай, хакас,шор және тува тайпалары да Орхон жазба ескерткіштерін
ерте кездерде өз ата-бабаларының қалдырып, тас беттеріне жазып кеткен
тарихи мұралары ретінде қабылдайды.
Қашанда халықтың рухани мәдениетін оның тілі мен жазба
ескерткіштерінсіз, сондай-ақ заманадан-замананы көктей өткен ауыз
әдебиетінсіз толық тану да,түсіну де мүмкін емес.Бұлардың бір-бірімен
іштей қабысып, кірігіп жатқандығын да естен шығармаған абзал.
Ескі жаба дәстүр әр түрлі даму кезендерін бастан кешіріп, өзінің
жалғасын тауып, халқымыздың тарихын танып білуге үлкен роль атқарды.Ал,
қазақ сахарасындағы мәдениеттің бір жарқын түрі-тарихи дәуірлерде осы
мекенді қоныстап келген көптеген тайпалардың тас бетіне жазып қалдырған
белгілері болып табылады.
Кіріспе
Көне түркі руникалық жазба ескерткіштерінің бүгінде мәлім
болған аймақтары: Сібірдегі Енисей, Селенга өзендерінің алқабы, Орта Азия
мен Қазақстандағы Талас пен Сыр бойы, Ертіс пен Іле қойнауы екенін
айқындалып отыр. Мұндағы жазу таңбаларын ғалымдар алғашқы табылған жердегі
өзен аттарымен Орхон-Енисей жазуы немесе сыртқы нұсқалық көрінісі жағынан
Скандинавия руналарына біршама ұқсас болғандықтан, оның құпия таңбаларына
балап руникалық деп атап кетті.*
Көне түркі жазу ескерткіштерінің ең көп қанат жайған аймағы жоғарыда
атап кеткеніміздей – Оңтүстік Сібір, Монғолия, Қазақстан мен Қырғызстанның
кең жазиралы далалары мен шатқалдары. Сөз болып отырған жазу нұсқаларының
ішінде 200-ге жуығы тасқа қашалған, ал ондаған нұсқасы түрлі қорғандардан
табылған металл, күйдірілген саз балшықтай жасалған бұйымдарға ойылса,
сондай-ақ сирек те болса, ағаш пен сүйек сияқты заттарда қолданылғаны
айқындалып отыр.
Бірнеше ғасырға созылған араб графикасындағы жазба дәстүр ескі түркі
жазба әдеби тілдерінің дамуына желі болып таралып, сол бір бастаудан нәр
алған өзбек, ұйғыр, қарақалпақ, қазақ т.б. халықтарының қазіргі жазба әдеби
тілдерінің мәуелеп өркендеуіне негіз салды.
*А.С.Аманжолов.Түркі филологиясы жазу тарихы Алматы.1996жКөне түркі
жазуы тарихының даму кезеңдері 39-40бет
Қазақстанның байтақ өлкесінде 4 түрлі жазудың үлгісі сақталған :
1. Ескі сақ, ғұн, үйсіндер пайдаланған руна жазуы;
2. Орхон дәуіріндегі руна жазуы;
3. Шығыс Түркістанда ұйғырлар пайдаланған арамей жазуы (Жұбан Ана,
Батағай).
4. Араб жазулары (Айша бибі, Бабаша Хатын, Болған ана, Көк кесене, тағы
басқалар).
Бұл тасқа немесе мавзолейдің қабырғаларына жазып қалдырған тарихи
сөздер қазақ мәдениетінің ерте кездегі, орта ғасырлардағы бір үлкен
белгісі, қазақта жазу болмаған, шикі, тағы ел деп айтушылардың сөзін
теріске шығаратын ашық белгілер екені бәрімізге мәлім. Осындай тасқа
жазылған кітап сөздерін, мұраларын біріктіріп, жеке бір кітап етіп шығарса,
қазақтың білмейтіндер өзінен-өзі таң қалып жүрер еді.
Әуелде, түркі филологиясында ерекше орын алып, дамып келе жатқан және
болашағы зор салалары - түркі эпиграфикасы мен түркі палеографиясы. Олар
көне таңбалардың эволюциясын, яғни графиканың даму тарихын зерттеуді
өзінің еншісіне айналдырған. Былайша айтқанда, эпиграфика тас, метал,
сүйек, саз балшық тағы басқа бұйымдарға ойылып жазылған таңбаларды
тексерсе, палеография қолжазба мен кітаптағы жазба таңбаларды зерттейді.
Көне түркі тіліндегі руникалық жазулар тек тастарға қашау әдісімен
ғана емес, үй жиһаздары, түрлі бұйымдарға да ойылып жазылғандығы айқындала
түсті. Сазбалшықтан ыдыс-аяқтар мен құмыраларға кескінделген руникалық
бірнеше Ферғанада және Дон өзенінің құйылысынан табылды. Алтай мен
Хакасиядағы ескі мола-қорымдарын қазғанда, археологтар алтын, күміс
табақтар мен құмыра, тостағаншаларға және күміс қапсырмаға ойылған
руникалық жазулардың куәсі болады.
Кең тараған руникалық жазулардың Шығыс Түркістаннан VIIІ-IX ғасырда
қағазға жазылған нұсқаларын ХХ ғасырдың бас кезінде ұйымдастырылған
археологиялық экспедициялар айқындады десек, Алатаудың оңтүстік өңіріндегі
Талас алқабынан ағаш таяқшаға ойып жазылған нұсқасы табылды.
Көне түркі руникалық жазу ескерткіштерінің ең қанат жайған аймағы жоғарыда
атап кеткеніміздей – Оңтүстік Сібір, Монғолия, Қазақстан мен Қырғызстанның
кең жазиралы далалары мен шатқалдары. Сөз болып отырған жазу нұсқаларының
ішінде 200-ге жуығы тасқа қашалған, ал ондаған нұсқасы түрлі қорғандардан
табылған металл, күйдірілген саз балшықтай жасалған бұйымдарға ойылса,
сондай-ақ сирек те болса, ағаш пен сүйек сияқты заттарда қолданылғаны
айқындалып отыр.
Қашанда халықтың рухани мәдениетін оның тілі мен жазба
ескерткіштерінсіз, сондай-ақ заманадан замананы көктей өткен ауыз
әдебиетінсіз толық тану да, түсіну де мүмкін емес. Бұлардың бір-бірімен
іштей қабысып, кірігіп жатқандығын да естен шығармағанымыз абзал.
Түркі қағанаты құрамына енген ру-тайпалардың бір-бірімен пікір
алысатын, белгілі жүйеге түсіп қалыптасқан тілі, тілдік ерекшеліктерін
көрсететін арнаулы жазулары болды.
Қазіргі замандағы қай тілді алсақ та, ол бір ғана заманның жемісі емес,
оның негізі - грамматикалық құрылысы, дыбыстық жүйесі, сөздік құрамына -
әлденеше заманның жемісі. Олардың элементтері бағзы дәуірінде жасалып,
ғасырдан-ғасырға, ұрпақтан-ұрпаққа көшіп. Біздің заманымызға келіп жеткен.
1.Ескерткіштердің табылуы мен зерттелу деңгейі.
Құпия жазуларға алғаш көңіл бөліп, оны талдауға әрекет жасаған Т.Бойер
1729 жылы ескі кельт жазулары деп есептеді. 1793 жылы А.С.Паллас бұл
жазуларды ескі гот жазуы деп қателесті. 1818 жылы орыс ғалымы Г.Спасский
Древность Сибири деген журналды бұл белгісіз жазуларды моңғол не қалмақ
жазуы түрінде қарады. Моңғол және қалмақ жазулары соғды жазулары негізінде
пайда болғанын ескермеді. Кейінірек 1857 жылғы бір еңбегінде ол өзінің
алғашқы пікірінен тайып, бұл жазуларды ескі славян жазуы деп есептеді.
Ғылымның бұл пікірі де дәлелсіз еді. Ол кісі 1822 жылы құпия жазуларды
индогот ұрпақтарының ескі жазулары болуы ықтимал деп шатасты. 1824 жылы
Ю.Клапрот оларды грек жазуы негізінде қарады. Ж.Аспелин Сібір жерлерінен
табылған жазулар жөніндегі өз пікірін 1884 жылы Одесса қаласында болған
археологтардың конгресінде хабарлап, оны шалғай жатқан Скандинавия
халықтары жазуы деп ұйғарды. М.А.Кастрен құпия жазулардың шығу тегі жөнінде
үзілді-кесілді пікір айтып, оны фин халықтарының ерте замандағы жазуы
түрінде қарады. Кейінгі кездері, 1933 жылдар Г.Ксенофонтов бұл жазуларды
якут жазуы түрінде қарады.
Жазуларға көбірек мән берген В.Томсен, В.Радлов, П.М.Мелиоранский т.б.
он ескі қырғыз жазуы түрінде қарады.
Қалай болған күнде де бұл кезге дейін белгісіз, құпия болып келген
жазулардың оқылу кілтін тауып, олардың қай халықтікі екендігін анықтау
керек болды.
Орхон-Енисей жазба нұсқаларының шығу төркіні жайлы тюркологтар арасында
әртүрлі, шындыққа жанаспайтын пікірлер де болды. Солардың бастылары
төмендегідей:
В.Томсен жазудың арғы тегі арамей жазуы болуы керек деген пікірді
қуаттайды. Алайда ол басқа да элементтерден толығуы ықтимал деген жорамал
жасайды. Кезінде бұл пікірді О.Доннер, Е.Блоше, С.П.Толстов, В.Радлов т.б.
қолдады. Арамей жазуы ескі еврей, сирия алфавиттерімен қатар финики жазуы
негізінде пайда болғандығы ескерілмеді.
Тарихшы С.Г.Кляшторный орхон жазуы пехлеви, соғды жазуынан пайда болды
деген пікірін одан әрі дамыта түсті. Кейбір ғалымдар көне түркі тайпалары
бұл жазуды өздері көрші отырған жуженьдіктер арқылы гунндардан үйренді деп
есептейді. Тарихи деректерге үңілсек гунндар бұдан 1200 жылдай бұрын өмір
сүрді, олар арамей жазуын қолданды. Әрине, бұл мәселелер тереңірек
зерттеуді қажет етеді
Енисей мен Орхон аңғарларынан табылған жазулар Мочжо мен Могилян
дәуіріндегі Шығыс түркі қағанатын зерттеп білудің негізгі көзі болып
табылады. Әсіресе, олардың істеген істерімен жорықтары сипатталып жазылған
қағандар мен бектердің басына орнатылған жазулы тастардың ерекше маңызы
бар.
Тюркологиялық әдебиеттерде көне түркі жазулары жөнінде ең алғаш хабар
берген кісі - Амстердам қаласының бургомистрі Н.Видаев бұдан кейінгі
мағлұмат Тобыл қаласының бояры Семен Ремезовтың 1697 жылғы Сібір
қалаларының, жерлерінің шөл далалары мен асуы қиын таулы өлкелерінің
чертежі атты еңбегінде көрсетіледі.
Ең алғашқы Енисей аңғарларынан табылған құпия жазулар жөніндегі ақиқат
мағлұматтар швед елінің тұтқын офицері И.Страленбергтің еңбектерінде анық
көрсетілді. Оның ескерткіштер туралы еңбегі 1730 жылы Стокгольм қаласында
неміс тілінде жарияланды. Мұнда Сібірде жүрген кезінде кездестірген
бірқатар құпия жазулардың кестесі ұсынылды. Сондай-ақ Енисей өзені бойынан
табылған жез құмыра бетіндегі жазу да көрсетілгенді.
Сібірден табылып жатқан жазуларды Т.Байер оқып, оларды өзінше талдағысы
келіп еді, бірақ оның әрекеті сәтсіз аяқталды. 1793 жылы П.С.Паллас Сібір
жерінен табылып жатқан құпия жазулардың бірқатар үлгілерін жариялайды.
1818 жьглы Г.Спасский өзі шығарып тұрған Сибирский Вестник атты
журналда табылып жатқан құпия жазулардың кейбір үлгілерін жариялайды. Бұл
деректер көп кешікпей-ақ латын тіліне аударылып, шетел ғалымдарына белгілі
бола бастайды. Енді оларға көптеген шетел ғалымдары өз көңілдерін аудара
бастайды.
1875 жылдан бастап, фин ғалымдары Минусинск ойпатына екі рет экспедиция
ұйымдастырып, көптеген ескерткіштерді жинайды.
Г. Спасский: Келешекте Сібір ескі жазуларының өз Шампольоны болуы
мүмкін және В.Р.Розеннің: ... күні бүгінге дейін белгісіз Сібір құпия
жазуларының сыры ашылмай, 20 ғасырға өтеді деген мен сенбеймін деген
қағидалары шын мәнінде жүзеге асты.
Ескерткіштердің талдап, олардың оқылу кілтін табу Дания елінің ғалымы
В.Томсеннің үлесіне тиді. Ол кісі ең алдымен ескерткіштерде кездесетін
таңбалардың екінші бір таңбаларымен тіркес, қатар келетін және келмейтін
ерекшеліктерін ескерді.
В.Томсен бұдан соң түркі жазу жүйесінде дауысты дыбыстардың
қолданылуына байланысты олардың жуан және жіңішке айтылатын екі түрлі
ерекшелік болатындығын байқады.
Өйткені, түркі тілдеріндегі үндестік заңы ерекшеліктерін жете білудің
өте қажет екендігіне көзі жетті. Ол үшін ғалым шартты түрде ХҮХ таңбаларын
алып, Х-дауыссыз, Ү-дауысты, не мұның керісінше, Ү-дауыссыз, х-дауысты деп
қарады.
Бұдан соң жазуды қалай оқу керек деген қорытындыға келді. Ғалым жазуды
солдан оңға қарай емес, оңнан солға қарай оқу керек екендігін анықтады.
Шындығында В.Томсеннің бұл пікірі дұрыс болып шықты. Енді
ескерткіштің орнына жұмсалатындығын ажырату керек болды. Ол
ескерткіштердегі текстерге, ондағы кездесетін таңбаларға көп үңілді, көп
қарады. Таңбаларды бірімен-бірін салыстырды. Мұның бәрі де ғалым үшін
нәтижелі болды. Ол қорытындыда ескерткіштерде не бәрі 38 негізгі таңба бар
екендігін анықтады. В.Томсеннің анықтауы бойынша ескерткіштерде
төмендегідей әріптер болды.
Енисей ескерткіштері қатарына: Енисей өзені, Тува автономиялы
республикасы, Алтай, Хакас автономиялы облысы, Краснояр өлкесі
территориясынан табылған ірілі-кішілі бірқатар ескерткіштер жатады.
Енисей ескерткіштері көлемі жағынан шағын: ең үлкені 10-15 жолдан,
кішілер - бір, екі және үш жолдардан кұралған. Олардың
бірқатары Хакас автономиялы облысындағы Минусинск қаласы Н.М.Мартьянов
музейінде Е. 1, 2, 10, 11, 13, 19, 25, 32, 37, 40, 42, 48, Тува АССР қызыл
қаласындағы өлкетану музейінде Е. 3, 5, 9, 14, 18, 20, Ленинград
қаласындагы Ұлы Петр I атындағы антропология және
география музейінде Е. 17, 21, 23, 71, Финляндияның Хельсинки музейінде
Е. 16 және табылған жерлерінде Е. 12, 15,?, 24, 60, 6, 67,
70, 72, 75 ескерткіштер сақталады.
Қолдану мерзімі жағынан Енисей ескерткіштері көне түркі жазуларының ең
көнесі, ол шамамен Ү-ҮІІ ғасырларды қамтиды.
Енисей ескерткіштерінің кейбір үлгілерін 1730 жыл Ф.И.Табберт-
Страленберг, 1793 жыл П.С.Паллас, 1818-1857 жылдары Г.Спасский өз
еңбектерінде жариялап, жұртшылыққа таныстырды.
Көне түркі руникалық жазбалардың көптеген зерттеушілер VII-IX ғғ.
жатқызып келеді. Бұл турасында әртүрлі даулы пікірлер айтылып келеді.
Дегенмен, 80-ші жылдары Монғолиядан табылған тас ескерткіштер руна
жазуларының бастапқы кезеңінің әріде жатқызғандығын дәлелдеп берді. Көне
түркі жазба ескерткіштерінің ішіндегі неғұрлым ежелгілерінің ішіндегі бірі
ретінде Бұғыты жазбасы (Бугутская надпись) аталып жүр. Бұл жәдігерлік VI
ғасырдың соңғы ширегіне жатқызылады.
Орхон-Енисей ескерткіштерінің зерттелу тарихы XVII ғасырдың ІІ
жартысынан басталады. Ең алғаш рет (1662 ж) Орхон-Енисей жазуы жөнінде
хабар берген адам-Амстердам қаласының бургомистрі Н.Витзен.
1697 Тобыл қаласының бояры С.Ремезовтың Сібір қалаларының шөл
далалары мен таулы жерлерінің чертежі атты еңбегі жарық көрді. Сол еңбекте
Талас бойындағы Орхон тасы деген жер атап көрсетілді. Көне пікірі
бойынша, осы жер 1896-1898 жылдардағы Талас ескерткіштері табылған нұсқа
сай келеді.
Ал, Орхон-Енисей ескерткіштері үлгілерінің алғаш жарық көруі Сібірде
13 жыл айдауда болған швед офицері Ф.И.Табберт-Страленбергтің атымен тығыз
байланысты. Оның 1730 ж Стокгольм қаласында неміс тілінде басылып шықан
Европа мен Азияның Солтүстік және Шығыс бөлімдері деген еңбегінде көне
ескерткіштер туралы көптеген қызғылықты мағлұмат берілді. Сондай-ақ 1721-
1722 жылдары Сібір өлкесін аралаған Д.Е.Мессершмидтік күнделік жазбаларында
да көне түркі жазбаларының кейбір үлгілері туралы деректер келтірілді.
1783 ж. П.С.Паллас көне түркі жазба нұсқаларының кейбір үлгілерін
жариялады. Міне, осы кезден бастап көне түркі жазуларының жаңа дәуірі туды.
Оларды жинау, бастыру мәселелері жедел қолға алына бастайды. Сібір
хабарлары деген журналда Г.И.Спасскийдің Сібір естеліктерінің жазбалары
атты еңбегі жарияланды. Бұл еңбек латын тіліне аударылып, шетел
ғалымдарына да белгілі бола басталды. Олардың орысша аудармалары 1825 ж.
Азия хабарлары атты журналда басылып шықты.
1887-1888 жылдары Фин елінің көрнекті ғалымы Ж.Аспелин арнаулы
экспедициямен Енисей өзені бойындағы жазуларды зерттеп қайтып,
экспедицияның қорытынды материалдары 1889 ж. Гельсенгфоргте Енисей
жазбалары деген атпен жарық көрді. Мұнда 14 текстік иллюстрация, 32 жазу
таңбасы, 8 фотосуреттер қамтылған еді.
1889 ж. А.М.Ядринцев бастаған орыс географиялық қоғамның Шығыс Сібір
бөлімі экспедициясы Монғолиядағы Орхон өзені бойынан 2 үлкен ескерткіш
тауып, тюркология ғылымына елеулі үлес қосты. Оның бірі-Күлтегінге,
екіншісі – Білге қағанға (Могилянға) арналған ескерткіштер еді.
Осыдан көп кешікпей-ақ 1890 ж. Г.Гейкель бастаған фин және 1891 ж.
В.В.Радлов басқарған экспедициялар Монғолияға барып, Орхон және Енисей
бойындағы ескерткіштерді зерттеп қайтты.
Ал, белгісіз жазуларды оқып, талдау (расшифровка жасау) Дания елінің
ғұлама ғалымы В.Томсеннің үлесіне тиді. Жазуды солдан оңға қарай емес,
керісінше оңнан солға оқу керек деген көрегендік қорытындыға келді және
ескерткіштердегі таңбаларды салыстырып, онда 38 негізгі таңба бар екендігін
анықтады. Сөйтіп, данышпан ғалым 1893 ж. 15 желтоқсан күні Дания королінің
қоғамы мәжілісінде өзінің 15 беттік баяндамасында сол күнге дейін белгісіз,
құпия болып келген жазулардың кілтін тауып, оның түркі халықтарының төл
жазуы екендігін дүние жүзі алдында дәлелдеп берді.
Ғалым ежелгі түркі жазуларының сырын ашып, оны оқумен ғана
қанағаттанып қойған жоқ, ол сондай-ақ бірсыпыра Орхон ескерткіштерінің
аудармаларын жасап, кезінде оны жұртшылықпен кеңінен таныстырды. Ол өз
еңбегінде Орхон-Енисей алфавитінің пайда болуы, сөз бен сөзді, сөйлем мен
сөйлемді бір-бірінен ажырататын қос нүкте т.б. жөнінде деректер берді.
Сонымен бірге ғалымның бұл еңбегінде VI-XIII ғасырлары түркі тайпалары мен
олардың әдет ғұрыптары жөнінде қыруар мәліметтер берді.
Көне түркі жазуларын жете тексеріп, оны зерттеуге айрықша көңіл
бөлген ғалымдардың бірі-В.В.Радлов. Ол бірінші болып Күлтегін мен Білге
қаған ескерткіштерінің аудармаларын жасады. 1894-1895 жылдары Кошо-
Цайдам, Онгин және басқа да бірсыпыра үлкенді – кішілі ескерткіштердің
аудармаларын жасап, бастырып шығарды. Оның көптеген еңбектері Орхон-Енисей
ескерткіштерінің тілдік ерекшеліктеріне арналды.
Орхон-Енисей ескерткіштерін зерттеуге үлес қосқан орыс ғалымдарының
бірі – П.М.Мелиоранский. Ол өзінің қысқа ғұмыры ішінде 40-тан аса еңбек
жазып қалдырды. Сол еңбектерінің жартысынан көбі тюркология мәселелеріне
арналған. Бұлардың ішіндегі ең шоқтығы биігі – Күлтегін ескерткішін
зерттеген еңбегі. Ол 140 беттен тұрады. П.М.Мелиоранскийдің еңбектерін
Н.Ф.Катанов өте жоғары бағалады.
Енисей, Орхон және Талас жазу ескерткіштеріне арнап В.Радлов,
В.Томсен, П.М.Мелиоранский, Б.Бартольд, А.Н.Бернштам, С.Е.Малов,
С.В.Киселев, И.А.Батманов, Х.Н.Оркун, В.Банг, В.Л.Котвич, Г.И.Рамстед
сияқты ұлы ғалымдар көптеген еңбектерін жазды.*
*Ғ.Айдаров.Көне жазба ескерткіштерінің тілі.1-бөлім.Орхон-Енисей және
Талас ескерткіштері5-8 бет.
Тюркология ғылымына белгілі 1950 жылдарға дейін аталмыш ескерткіштер
бойынша біздің елімізде еңбек еткен С.Е.Малов. Ол кісі осы ескерткіштер
бойынша бірқатар құнды еңбектер жазды. Мұның өзі Орхон-Енисей
ескерткіштерін одан әрі зерттей түсуге белгілі дәрежеде ықпалын тигізді.
Осы өткен дәуір ішінде Қазақстанда Орхон-Енисей жазба ескерткіштері
бойынша кадрлар да өсіп жетісті.
Г.Мұсабаев Орхон-Енисей ескерткіштеріне ерекше мән беріп, Күлтегін
ескерткіші бойынша арнайы мақала жазды.
Қазақстанда алғашқылардың бірі болып осы еңбектің авторы бірсыпыра
еңбектер жазды. Ол осы өткен дәуірдің ішінде онға тарта ірілі-уақты
кітаптар мен 140-қа тарта мақалалар жазды.
Ескерткіштер жөнінде аумақты қызмет атқарып жүрген ғалымдардың бірі
– Алтай Аманжолов. Ол 1963 ж. бастап, ескерткіштердің синтаксистік және
графикалық жақтарына арнайы көңіл бөлсе, 1864 ж. Е.Ағманов бұл
ескерткіштердегі сөз тіркестерімен шұғылданып, бірнеше мақала жариялады.
Сол кездері М.Жолдасбеков те Орхон-Енисей ескерткіштерінің әдеби
жағымен шұғылданып, 20 шақтағы мақала жариялады.
1970 жылдан бастап А.Есенғұлов осы ескерткіштердегі кездесетін сөз
тудыратын қосымшалар жөнінде еңбек етіп, біраз ғылыми еңбектер жазды.
Бұлармен қатар Ә.Құрымжанов, М.Томанов, А.Махмұтовтар да Орхон-Енисей
жазба ескерткіштерімен әуестеніп, бірсыпыра мақалалар мен жоғары оқу
орындары үшін көмекші құралдар құрастырды.
Талас өзені бойындағы Айыртам – Ой дейтін жерден (қазіргі Жамбыл
облысы, 1896 жылы Әулие Ата уезінің бастығы В.А.Каллаур ғылымға үлкен
жаңалық болып енген жазуы бар тас тауып алды. Бұл ескерткіштің бұдан
кейін Г.Гейкель қарап шықты. Оның аудармасын В.Радлов (1899), Ю. Немет
(1926), С. Е.Малов (1928). Х. Н. Оркун (1930) жасады.
Екінші ескерткіш 1898 жылы Талас өзені бойындағы Дмитриевск селосы
маңынан (М. Е. Массонның көрсетуі бойынша бірінші ескерткіштен 500 қадамдай
жерден) табылды. Екінші ескерткіштің аудармасын жасап жариялағандар: П.М.
Мелиоранский , Ю. Немет, С.Е. Малов және Х. Н.Оркун.
Үшінші ескерткіш те осы маңнан табылды. Аудармаларын жоғарыда
аталған ғалымдар. П.М. Мелиоранский , Ю. Немет, С.Е. Малов және Х. Н.Оркун
жасады.
Төртінші, бесінші және алтыншы ескерткіштер осы жылдары табылды. Бұл
ескерткіштерді тауып аудармаларын жасап жариялауда. П.Оранский, С. Е.
Малов, Ю. Немет және т.б. ғалымдар елеулі еңбек етті.
1932 жылға дейінгі табылған Талас ескерткіштерінің бүкіл соңы алтау
болатын. Кейінгі кездері И.А. Батманов бастаған бір топ қырғыз ғалымдары
Талас өзені бойында түрлі ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізді.
1961 жылы археолог-топограф П.Н. Кожмяко Талас өзені бойынан төрт
жолдан тұратын жаңа бір ескерткіш тапты. Дәл сол жылы Қырғыз ССР Ғылым
академиясы ұйымдастырған экспедиция мүшелері тағыда жаңа үш ескерткіш
тауып, Талас ескерткіштерінің санын арттыра түсті.
И.А. Батманов бұрынғы және кейінгі кездерде табылған Талас
ескерткіштерін одан әрі арнайы зерттеп, өз алдына кітапша етіп шығарды.
Ескерткіштері зерттеушілердің топшалауы бойынша Талас жазба ескрткіштері
VIIІ ғасырды қамтиды. Талас ескерткіштерінің басқа Орхон-Енисей
ескерткіштеріне қарағанда өзіне кейбір графикалық ерекшеліктері бар
екендігі байқалады. Өз еңбектерінің басым көпшілігін осы ескерткіштерге
арнаған П.М. Мелиоранский, В.В. Бартольд Талас ескерткіштерін Енисей жазба
нұсқаларына жақын деген пікірді қуаттайды. Бұл пікірді С.Б: Киселов те
жақтап шықты.
II-тарау
1.Орхон-Енисей жазба ескерткіштері.
Орхон-Енисей ескерткіштері негізінен VI-VIII ғасырдағы тарихи
деректерді баяндаумен қатар, түркі тайпаларының салтын, мәдениетін, күн
көру жайларын шын мәнінде сөз етеді.
Ескерткіштердің негізгі идеясы –түркі тайпалараның ғасырлар бойы
аңсаған мақсат, өз елінің тәуелсіздігі мен өз жерін ішкі-сыртқы жаулардан
қорғау. Ел қамын ойлаған Елтеріс, Күлтегін, Білге қаған, Тоныкөк, Кули-Чор
тағы басқа солар сияқты қағандар мен бектердің іс-әрекеттері текстерде
тамаша суреттеледі.
Орхон-Енисей жазу ескерткіштері табылған уақыт түркі тілдерінің даму
тарихындағы “Көне түркі” дәуіріне сай Шығыс Түркі құрамындағы өмір сүрген
тайпалар осы Орхон-Енисей жазуын қолданып, осы жазу тілінде сөйлеген
Орхон – Енисей жазу ескерткіштерінің ең көп табылған жері – Орхон, Енисей,
Селенга және Талас бойы.
Енисей жазба мұралары. Олардың бұлайша аталуы тас бетіндегі сына
жазуларының Енисей бойынан табылуымен байланысты. Енисей ескерткіштері
қатарына: Енисей өзені, Тува автономиялы Республикасы, Алтай, Хакас
автономиялы облысымен Краснояр өлкесі территориясымен табылған бірсыпыра
ірілі-уақты ескерткіштер жатады. Қазір Енисей ескерткіштерінің жалпы саны
145-ке жетіп отыр. Оларды әркім әр уақытта жоғарыда аталған территориядан
тауып алып отырған. Атап айтқанда, мұндай ескерткіштерді алғаш тапқандардың
ішінде Ошуров, Мессершмидт (1721ж.), Кастерн (1847ж), Костров (1757ж.),
Корчаков (1878ж.), Кузнецов (1885ж.), Клеменц (1886ж.), Савенков,
Проскуряков, Рамстедт (1900ж.), Андрианов (1915ж) сияқты ғалымдар мен
әртүрлі мамандық өкілдері бар. Сондай-ақ ескерткіштерді іздестіріп табуға
көптеген елдердің ғылыми қоғамдарды ұйымдастырған экспедициялар да елеулі
үлес қосты. Енисей ескерткіштері көлемі жағынан негізінен шағын болып
келеді. Ең үлкені 10-15 жолдан, ең кішісі 1-2 жолдан ғана тұрады.
Қолданылуы жағынан Енисей ескерткіштері – ескі түркі жазуының алғашқы
шығып, қалыптаса тараған нұсқасы. Бұл жазу біртіндеп Орхон өзені, одан
Талас өңіріне тараған.
Орхон жазуы Көне түркі жазба-мұраларының ішінде қазір түркі тектес
халықтардың бәріне ортақ көне түркі әдеби тілінде жазылған. Ол кезде сонау
Сібірден бастап Орта Азия мен аймағы тұтастай Түркі қағандығының қол астына
қараған болатын. VI ғасырдың ортасында қазіргі солтүстік Монғолия жерінде
бас құраған. Түркі қағандығы сол ғасырдың аяқ шенінде батысы Каспий
теңізіне, шығысы Корей бұғазына дейінгі аралықты алып жатқан ұлы империяға
айналды. Кейін келе Батыс Түркі және Шығыс Түркі қағандығы деп аталатын екі
үлкен қағандыққа бөлініп кеткені белгілі солай бола тұра, V-VII ғасырларда
жартастардың беттері мен тас мүсіндерге сондай-ақ кейбір ыдыстардың
жиегі, түбі мен қабырғаларына ойылып жазылған көне түркі жазбаларының
ішіндегі ең маңыздысы – Орхон жазба мұралары Орхон өзенінің бойынан
табылған бұл ескерткіштердің ішінде тасқа қашалып жазылған үш тарихи мұра
ерекше аталады. Оның біріншісі – 731 жылы Күлтегінге, екіншісі – 735 жылы
дүние салған Білге қағанның өзіне, ал үшіншісі – Тоныккөкке арналған
ескерткіштер.
Орхон текстерінде Бумын, Естеми, Елтеріс қағандармен бірге ерекше мән
берілетін басты тұлға Күлтегін ол жеті жаста әкеден жетім қалып, он екі
жасқа шыққанда, ел қамын ойлайды. Он алты жаста қару-жарақ асынып, жорыққа
аттанады, жиырма бір жаста Чача сеңүнмен, жиырма алты жаста қырғыздарға,
содан соң түркештерге, отыз жасында қарлұқтарға, отыз бір жасында оғыздарға
шабуыл жасап, қырық жеті жасында қайтыс болғаны жазба нұсқаларда анық
көрсетіледі.
Бұл ескерткішті тұңғыш тапқан орыс ғалымы Н.М.Ядринцев 1890 жылы
Г.Гейкель бастаған фин-угор қоғамының, 1901 жылы В.В.Радлов бастаған Орыс
Ғылым академиясының экспедициялары ескерткіш орнатылған жерге барып, жазуды
тексеріп қайтқан.
1902 жылы Учжоудағы ағылшын консулы Н.К.Кэмпбелл Күлтегін жазбасына
қатысты бірсыпыра зерттеу жүргізген. 1909 жылы француз саяхатшысы Ля Кост,
1912 жылы В.Л.Котвич, 1958 жылы чех археологы Л.Иисль қарастырды. Жалпы бұл
жазуды дат оқымыстысы Вильгельм Томсен, әйгілі ғалым В.В.Радлов, кейін
С.Е.Малов өз тілдеріне аударды. Түп нұсқаны зерттеуде В.Бартольд,
П.М.Мелиоранский, В.Томсен, А.Н.Бернштам, Л.Н.Гумилев, С.Г.Кляшторный т.б.
ғалымдар көп еңбек сіңірді. Көне түркі жазбаларын қазақша аударуда,
Ғұбайдолла Айдаров, Құрмет Өмірәлиев, Мырзатай Жолдасбеков еңбектері
айрықша. Кейінгі жылдары ақындар Қадыр Мырза Әли мен Теміржан Медетбеков
Күлтегін жазбасының еркін поэтикалық аудармасын жасады. Күлтегін
ескерткіштерінің аудармасын жасады, ені – 1,24 м, қалыңдығы-0,41 м. 11-12
бет. Ескерткіштің жоғарғы жағы бес бұрышты. Оның қырларында айдаһардың
суреттері мен қаған таңбалары бейнеленген. Екінші жағында ескерткіштің
орнатылған күні – 1 тамыз, 732 жыл деп жазылған ескеткіштегі жазу екі
бөліктен тұрады. Ол негізгі беттегі 40 жыл жазу үлкен жазу (КТҮ) деп, ал
сол жақ бетіндегі 13 жол жазу-кіші жазу (КТЛ) деп аталады.
Көне жазба ескерткіштерінің ішінде осындай нақтылы фактілерге
негізделген Күлтегін тарихи жәдігерінің үлкен жазуы 428 өлең жолынан
тұрады. Бұл жырдың ерекшелігі – осы жыр бір-біріне толық дербес тұрған алты
хикаядан, яғни 6 оқиғадан құралған деуге болады. Бірінші хикая – түркі
халқының ұлы ата-балалары туралы, екінші хикая – түркілерді тамғаштардың
бағындырып алғаны жөнінде, үшінші хикая –Елтеріс қағанғы сипаттауға
арналған, төртінші хикая – Қараған қаған туралы, бесінші хикая – Білге
қағанды жыр еткен, алтыншы хикая – Күлтегін туралы жыр.
Орхон текстерінде Күлтегіннен кейінгі кезде түсетін тұлға – Білге
қаған. Қытай мағмұматтарында Могилян. Ол ақылды, дем беруші қаған қаған
түрінде көрсетіледі.
Күлтегін мен Білге қаған ескерткіштерінің авторы – Иоллығ тегін. Ол
өз дәуірінің тарихы мен әлеуметтік, саяси жағдайын жете жақсы білетін, ой-
өрісі кең, қабілеті мен жазушылық шеберлігі мол қаған туысы.
Білге қаған киелі орын кешені Орталық Моңғолия Архангай аймағы Хашаты
сұмыны, Орхон өзенінің шығыс жағалауы, Цайдам деген кішкентай көлшіктің
батыс оң жағындағы Цайдам атты жазықтықта орналасқан. Кешен Қарақорым
қалашығының (Эрдэнэзуу шіркеуі) солтүстігінде 45 км қашықтықта жатыр.
Улан-Батыр қаласынан 400 км, Хашат сұмынынан 15 км қашықтықта. Бұл Цайдам
жазығын тұрғындар Коше-Цайдам (ескерткішті жазық дала) деп атайды. Осы
Цайдам жазығының төрінде орналасқан Күлтегін кешенінің оң жағында 500 м
жерде Білге қаған кешені.
Білге қаған кешенінің зерттелуі жоғарыдағы Күлтегін кешенімен бірдей.
Әйгілі ғалымдар Н.М.Ядринцев, О.Гейкель, В.Томсен, В.В.Радловтардың
есімімен байланысты. Ескерткішке ең әуелі тәжірибе жүзінде В.В.Радлов
шағын қазба жүргізген 1976-1982 жылдар аралғында Қ.Сартқожаұлы кешеннің
жалпы сызба-жоспарын қағаз бетіне түсіріп, мүсінтастардың өлшемін алып,
суретін сызып, фотоға түсірді. Монғол археологы Д.Баяр қаған
ескерткішіндегі адамдардың мүсінтасының суретін сызып сипаттамасымен қоса
жариялады.
2000 жылдан бастап Моңғолиямен Түркияның біріккен экспедициясы
кешенде толықтай қазба жұмысын жүргізіп, зерттей бастады. Археологиялық
қазба жұмысы әлі де аяқталған жоқ.
Білге қаған кешені Күлтегін кешенінің оңтүстік жағында 500 м
қашықтықта орын тепкен Кешеннің жалпы құрылымы Күлтегін кешенімен ұқсас,
батыстан шығысқа қарай орналасқан.
Сыртқы қорғаны сілемімен қоса есептегенде 150 х 110 м Барықтың есігі
шығысқа қарайды. Қазіргі жағдайда қорғанның орны жол болып қалған. Жал
сыртында ор. Ордың жалпақтығы қалыңдығы -2,50 м. ордың ішінде қорған Қорған
қабырғасының қалыңдығы. Күлтегін кешенінің қабырғасымен мөлшерлес.
Тюркологиялық әдебиеттерде көне түркі жазуларын ең алғаш хабар берген
кісі-Амстердам қаласының бургомистрі Н.Витзен. Бұдан кейінгі мағлұмат Тобыл
қалысының бояры Семен Ремезовтың 1697 жылы Сібір қалаларының жерлерінің
шөл далалары мен асуы қиын таулы өлкелерінің чертежі атты еңбегінде
көрсетілді.
Ел алғашқы Енисей аңғарларынан табылған құпия жазулар жөніндегі
ақиқат мағлұматтар швед елінің тұтқын офицері И.Страленбергтің
еңбектерінде анық көрсетіледі. Оның ескерткіштер туралы еңбегі
ескерткіштер туралы еңбегі 1730 жылы Стокгольм қаласында неміс тілінде
жарияланды. Мұнда Сібірде жүрген кезінде кездестірген бірқатар құпия
жазулардың кестесі ұсынылды. Сондай-ақ Енисей өзені бойынан табылған жез
құмыра бетіндегі жазу да көрсетілді.
Д.Г.Мессершмидт Петр І-нің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
Қазақстан жеріндегі эпиграфикалық ескерткіштер
ІІ. Негізгі бөлім
Көне түркі руникалық жазба ескерткіштері
1.Ескерткіштердің табылуы мен зерттелуі.
2.Орхон-Енисей жазба ескерткіштері.
2.1 Ескерткіштер туралы кейбір пікірлер
2.2 Орхон – Енисей жазуларының шығу төркіні жөнінде
3.Қазақстандағы ескерткіштер.
3.1. Талас руникалық ескерткіштері.
3.2. Таңбалы тас жазба мұрасы
Қорытынды бөлім
Тақырыптың мақсаты:
Көне түркі жазуының аса бір құндылығы – ертедегі Қазақстан жерін
мекендеген сақ тайпаларының тілі көне түркі тілі болғандығын нақты дәлелдей
түседі. Сондай-ақ Қазақстан жеріндегі алғашқы көшпелілерде жазу-сызу
болмады-мыс деген дәстүрлі пікірдің ешбір негізсіз екенін айқындап, бұдан
2 жарым мың жыл бұрын түркі тілдес тайпалардың алфавиттік жазуды
білгендігін және оны кең түрде пайдаланылғандығын куәландырады.
Көне түркі руникалық жазуы арғы ата-бабаларымыздың 1500 жыл бойы
қолданған төл жазуы екендігі ешқандай күмән туғызбайды. Бұл алвафит
соншалық өмір сүргендігін қазіргі біздің қолымыздағы деректер айқындап,
көзімізді толық жеткізе алады.
Жазба ескерткіштерді ғылыми зерттеу қоғамның рухани мәдениетінің
тарихын, тілін терең танып, байыпты білуге жол ашады. Әр түрлі түркі жазба
текстерінің ертеден бүгінге дейін жасалған нұсқаларындағы тілдік,
графикалық ерешеліктерін анықтап, мәдени, әдеби және тарихи мәні мен
мазмұнын көрсету-зерттеу жұмысының басты мақсаты .
Тақырыптың өзектілігі:
Жазудың пайда болу тарихы, шығу тегі өте күрделі де, шешілмеген
жұмбақтарға толы. Өйткені алфавиттік жазу – дүние жүзі мәдениетінің қол
жеткен орасан зор табысы болса, бұл мәдени мұраға біздің ата-бабаларымыз да
өзіндік үлес қосып, келер ұрпаққа мирас еткен. Алғашқы әріп жазуының бір
тармағы – руникалық көне түркі алфавиті болып табылады. Бұл алфавитпен
жазылған ескерткіштер – көне түркі тайпаларының жоғары тіл мәдениеті мен
білім өресінің ауыз толтырып айтарлықтай көрсеткіші.
Орхон-Енисей жазба ескерткіштері түркі халықтарының бәріне ортақ,
баға жетпес қазына болып саналады. Сондықтан Орта Азия мен Қазақстанды
мекен еткен қазақ, өзбек ,түркмен, қырғыз да, Шығыс Түркістанды мекендеген
ұйғыр да, Еділ бойын жайлаған татар мен башқұрт та, Алтай аймағында өмір
сүрген алтай, хакас,шор және тува тайпалары да Орхон жазба ескерткіштерін
ерте кездерде өз ата-бабаларының қалдырып, тас беттеріне жазып кеткен
тарихи мұралары ретінде қабылдайды.
Қашанда халықтың рухани мәдениетін оның тілі мен жазба
ескерткіштерінсіз, сондай-ақ заманадан-замананы көктей өткен ауыз
әдебиетінсіз толық тану да,түсіну де мүмкін емес.Бұлардың бір-бірімен
іштей қабысып, кірігіп жатқандығын да естен шығармаған абзал.
Ескі жаба дәстүр әр түрлі даму кезендерін бастан кешіріп, өзінің
жалғасын тауып, халқымыздың тарихын танып білуге үлкен роль атқарды.Ал,
қазақ сахарасындағы мәдениеттің бір жарқын түрі-тарихи дәуірлерде осы
мекенді қоныстап келген көптеген тайпалардың тас бетіне жазып қалдырған
белгілері болып табылады.
Кіріспе
Көне түркі руникалық жазба ескерткіштерінің бүгінде мәлім
болған аймақтары: Сібірдегі Енисей, Селенга өзендерінің алқабы, Орта Азия
мен Қазақстандағы Талас пен Сыр бойы, Ертіс пен Іле қойнауы екенін
айқындалып отыр. Мұндағы жазу таңбаларын ғалымдар алғашқы табылған жердегі
өзен аттарымен Орхон-Енисей жазуы немесе сыртқы нұсқалық көрінісі жағынан
Скандинавия руналарына біршама ұқсас болғандықтан, оның құпия таңбаларына
балап руникалық деп атап кетті.*
Көне түркі жазу ескерткіштерінің ең көп қанат жайған аймағы жоғарыда
атап кеткеніміздей – Оңтүстік Сібір, Монғолия, Қазақстан мен Қырғызстанның
кең жазиралы далалары мен шатқалдары. Сөз болып отырған жазу нұсқаларының
ішінде 200-ге жуығы тасқа қашалған, ал ондаған нұсқасы түрлі қорғандардан
табылған металл, күйдірілген саз балшықтай жасалған бұйымдарға ойылса,
сондай-ақ сирек те болса, ағаш пен сүйек сияқты заттарда қолданылғаны
айқындалып отыр.
Бірнеше ғасырға созылған араб графикасындағы жазба дәстүр ескі түркі
жазба әдеби тілдерінің дамуына желі болып таралып, сол бір бастаудан нәр
алған өзбек, ұйғыр, қарақалпақ, қазақ т.б. халықтарының қазіргі жазба әдеби
тілдерінің мәуелеп өркендеуіне негіз салды.
*А.С.Аманжолов.Түркі филологиясы жазу тарихы Алматы.1996жКөне түркі
жазуы тарихының даму кезеңдері 39-40бет
Қазақстанның байтақ өлкесінде 4 түрлі жазудың үлгісі сақталған :
1. Ескі сақ, ғұн, үйсіндер пайдаланған руна жазуы;
2. Орхон дәуіріндегі руна жазуы;
3. Шығыс Түркістанда ұйғырлар пайдаланған арамей жазуы (Жұбан Ана,
Батағай).
4. Араб жазулары (Айша бибі, Бабаша Хатын, Болған ана, Көк кесене, тағы
басқалар).
Бұл тасқа немесе мавзолейдің қабырғаларына жазып қалдырған тарихи
сөздер қазақ мәдениетінің ерте кездегі, орта ғасырлардағы бір үлкен
белгісі, қазақта жазу болмаған, шикі, тағы ел деп айтушылардың сөзін
теріске шығаратын ашық белгілер екені бәрімізге мәлім. Осындай тасқа
жазылған кітап сөздерін, мұраларын біріктіріп, жеке бір кітап етіп шығарса,
қазақтың білмейтіндер өзінен-өзі таң қалып жүрер еді.
Әуелде, түркі филологиясында ерекше орын алып, дамып келе жатқан және
болашағы зор салалары - түркі эпиграфикасы мен түркі палеографиясы. Олар
көне таңбалардың эволюциясын, яғни графиканың даму тарихын зерттеуді
өзінің еншісіне айналдырған. Былайша айтқанда, эпиграфика тас, метал,
сүйек, саз балшық тағы басқа бұйымдарға ойылып жазылған таңбаларды
тексерсе, палеография қолжазба мен кітаптағы жазба таңбаларды зерттейді.
Көне түркі тіліндегі руникалық жазулар тек тастарға қашау әдісімен
ғана емес, үй жиһаздары, түрлі бұйымдарға да ойылып жазылғандығы айқындала
түсті. Сазбалшықтан ыдыс-аяқтар мен құмыраларға кескінделген руникалық
бірнеше Ферғанада және Дон өзенінің құйылысынан табылды. Алтай мен
Хакасиядағы ескі мола-қорымдарын қазғанда, археологтар алтын, күміс
табақтар мен құмыра, тостағаншаларға және күміс қапсырмаға ойылған
руникалық жазулардың куәсі болады.
Кең тараған руникалық жазулардың Шығыс Түркістаннан VIIІ-IX ғасырда
қағазға жазылған нұсқаларын ХХ ғасырдың бас кезінде ұйымдастырылған
археологиялық экспедициялар айқындады десек, Алатаудың оңтүстік өңіріндегі
Талас алқабынан ағаш таяқшаға ойып жазылған нұсқасы табылды.
Көне түркі руникалық жазу ескерткіштерінің ең қанат жайған аймағы жоғарыда
атап кеткеніміздей – Оңтүстік Сібір, Монғолия, Қазақстан мен Қырғызстанның
кең жазиралы далалары мен шатқалдары. Сөз болып отырған жазу нұсқаларының
ішінде 200-ге жуығы тасқа қашалған, ал ондаған нұсқасы түрлі қорғандардан
табылған металл, күйдірілген саз балшықтай жасалған бұйымдарға ойылса,
сондай-ақ сирек те болса, ағаш пен сүйек сияқты заттарда қолданылғаны
айқындалып отыр.
Қашанда халықтың рухани мәдениетін оның тілі мен жазба
ескерткіштерінсіз, сондай-ақ заманадан замананы көктей өткен ауыз
әдебиетінсіз толық тану да, түсіну де мүмкін емес. Бұлардың бір-бірімен
іштей қабысып, кірігіп жатқандығын да естен шығармағанымыз абзал.
Түркі қағанаты құрамына енген ру-тайпалардың бір-бірімен пікір
алысатын, белгілі жүйеге түсіп қалыптасқан тілі, тілдік ерекшеліктерін
көрсететін арнаулы жазулары болды.
Қазіргі замандағы қай тілді алсақ та, ол бір ғана заманның жемісі емес,
оның негізі - грамматикалық құрылысы, дыбыстық жүйесі, сөздік құрамына -
әлденеше заманның жемісі. Олардың элементтері бағзы дәуірінде жасалып,
ғасырдан-ғасырға, ұрпақтан-ұрпаққа көшіп. Біздің заманымызға келіп жеткен.
1.Ескерткіштердің табылуы мен зерттелу деңгейі.
Құпия жазуларға алғаш көңіл бөліп, оны талдауға әрекет жасаған Т.Бойер
1729 жылы ескі кельт жазулары деп есептеді. 1793 жылы А.С.Паллас бұл
жазуларды ескі гот жазуы деп қателесті. 1818 жылы орыс ғалымы Г.Спасский
Древность Сибири деген журналды бұл белгісіз жазуларды моңғол не қалмақ
жазуы түрінде қарады. Моңғол және қалмақ жазулары соғды жазулары негізінде
пайда болғанын ескермеді. Кейінірек 1857 жылғы бір еңбегінде ол өзінің
алғашқы пікірінен тайып, бұл жазуларды ескі славян жазуы деп есептеді.
Ғылымның бұл пікірі де дәлелсіз еді. Ол кісі 1822 жылы құпия жазуларды
индогот ұрпақтарының ескі жазулары болуы ықтимал деп шатасты. 1824 жылы
Ю.Клапрот оларды грек жазуы негізінде қарады. Ж.Аспелин Сібір жерлерінен
табылған жазулар жөніндегі өз пікірін 1884 жылы Одесса қаласында болған
археологтардың конгресінде хабарлап, оны шалғай жатқан Скандинавия
халықтары жазуы деп ұйғарды. М.А.Кастрен құпия жазулардың шығу тегі жөнінде
үзілді-кесілді пікір айтып, оны фин халықтарының ерте замандағы жазуы
түрінде қарады. Кейінгі кездері, 1933 жылдар Г.Ксенофонтов бұл жазуларды
якут жазуы түрінде қарады.
Жазуларға көбірек мән берген В.Томсен, В.Радлов, П.М.Мелиоранский т.б.
он ескі қырғыз жазуы түрінде қарады.
Қалай болған күнде де бұл кезге дейін белгісіз, құпия болып келген
жазулардың оқылу кілтін тауып, олардың қай халықтікі екендігін анықтау
керек болды.
Орхон-Енисей жазба нұсқаларының шығу төркіні жайлы тюркологтар арасында
әртүрлі, шындыққа жанаспайтын пікірлер де болды. Солардың бастылары
төмендегідей:
В.Томсен жазудың арғы тегі арамей жазуы болуы керек деген пікірді
қуаттайды. Алайда ол басқа да элементтерден толығуы ықтимал деген жорамал
жасайды. Кезінде бұл пікірді О.Доннер, Е.Блоше, С.П.Толстов, В.Радлов т.б.
қолдады. Арамей жазуы ескі еврей, сирия алфавиттерімен қатар финики жазуы
негізінде пайда болғандығы ескерілмеді.
Тарихшы С.Г.Кляшторный орхон жазуы пехлеви, соғды жазуынан пайда болды
деген пікірін одан әрі дамыта түсті. Кейбір ғалымдар көне түркі тайпалары
бұл жазуды өздері көрші отырған жуженьдіктер арқылы гунндардан үйренді деп
есептейді. Тарихи деректерге үңілсек гунндар бұдан 1200 жылдай бұрын өмір
сүрді, олар арамей жазуын қолданды. Әрине, бұл мәселелер тереңірек
зерттеуді қажет етеді
Енисей мен Орхон аңғарларынан табылған жазулар Мочжо мен Могилян
дәуіріндегі Шығыс түркі қағанатын зерттеп білудің негізгі көзі болып
табылады. Әсіресе, олардың істеген істерімен жорықтары сипатталып жазылған
қағандар мен бектердің басына орнатылған жазулы тастардың ерекше маңызы
бар.
Тюркологиялық әдебиеттерде көне түркі жазулары жөнінде ең алғаш хабар
берген кісі - Амстердам қаласының бургомистрі Н.Видаев бұдан кейінгі
мағлұмат Тобыл қаласының бояры Семен Ремезовтың 1697 жылғы Сібір
қалаларының, жерлерінің шөл далалары мен асуы қиын таулы өлкелерінің
чертежі атты еңбегінде көрсетіледі.
Ең алғашқы Енисей аңғарларынан табылған құпия жазулар жөніндегі ақиқат
мағлұматтар швед елінің тұтқын офицері И.Страленбергтің еңбектерінде анық
көрсетілді. Оның ескерткіштер туралы еңбегі 1730 жылы Стокгольм қаласында
неміс тілінде жарияланды. Мұнда Сібірде жүрген кезінде кездестірген
бірқатар құпия жазулардың кестесі ұсынылды. Сондай-ақ Енисей өзені бойынан
табылған жез құмыра бетіндегі жазу да көрсетілгенді.
Сібірден табылып жатқан жазуларды Т.Байер оқып, оларды өзінше талдағысы
келіп еді, бірақ оның әрекеті сәтсіз аяқталды. 1793 жылы П.С.Паллас Сібір
жерінен табылып жатқан құпия жазулардың бірқатар үлгілерін жариялайды.
1818 жьглы Г.Спасский өзі шығарып тұрған Сибирский Вестник атты
журналда табылып жатқан құпия жазулардың кейбір үлгілерін жариялайды. Бұл
деректер көп кешікпей-ақ латын тіліне аударылып, шетел ғалымдарына белгілі
бола бастайды. Енді оларға көптеген шетел ғалымдары өз көңілдерін аудара
бастайды.
1875 жылдан бастап, фин ғалымдары Минусинск ойпатына екі рет экспедиция
ұйымдастырып, көптеген ескерткіштерді жинайды.
Г. Спасский: Келешекте Сібір ескі жазуларының өз Шампольоны болуы
мүмкін және В.Р.Розеннің: ... күні бүгінге дейін белгісіз Сібір құпия
жазуларының сыры ашылмай, 20 ғасырға өтеді деген мен сенбеймін деген
қағидалары шын мәнінде жүзеге асты.
Ескерткіштердің талдап, олардың оқылу кілтін табу Дания елінің ғалымы
В.Томсеннің үлесіне тиді. Ол кісі ең алдымен ескерткіштерде кездесетін
таңбалардың екінші бір таңбаларымен тіркес, қатар келетін және келмейтін
ерекшеліктерін ескерді.
В.Томсен бұдан соң түркі жазу жүйесінде дауысты дыбыстардың
қолданылуына байланысты олардың жуан және жіңішке айтылатын екі түрлі
ерекшелік болатындығын байқады.
Өйткені, түркі тілдеріндегі үндестік заңы ерекшеліктерін жете білудің
өте қажет екендігіне көзі жетті. Ол үшін ғалым шартты түрде ХҮХ таңбаларын
алып, Х-дауыссыз, Ү-дауысты, не мұның керісінше, Ү-дауыссыз, х-дауысты деп
қарады.
Бұдан соң жазуды қалай оқу керек деген қорытындыға келді. Ғалым жазуды
солдан оңға қарай емес, оңнан солға қарай оқу керек екендігін анықтады.
Шындығында В.Томсеннің бұл пікірі дұрыс болып шықты. Енді
ескерткіштің орнына жұмсалатындығын ажырату керек болды. Ол
ескерткіштердегі текстерге, ондағы кездесетін таңбаларға көп үңілді, көп
қарады. Таңбаларды бірімен-бірін салыстырды. Мұның бәрі де ғалым үшін
нәтижелі болды. Ол қорытындыда ескерткіштерде не бәрі 38 негізгі таңба бар
екендігін анықтады. В.Томсеннің анықтауы бойынша ескерткіштерде
төмендегідей әріптер болды.
Енисей ескерткіштері қатарына: Енисей өзені, Тува автономиялы
республикасы, Алтай, Хакас автономиялы облысы, Краснояр өлкесі
территориясынан табылған ірілі-кішілі бірқатар ескерткіштер жатады.
Енисей ескерткіштері көлемі жағынан шағын: ең үлкені 10-15 жолдан,
кішілер - бір, екі және үш жолдардан кұралған. Олардың
бірқатары Хакас автономиялы облысындағы Минусинск қаласы Н.М.Мартьянов
музейінде Е. 1, 2, 10, 11, 13, 19, 25, 32, 37, 40, 42, 48, Тува АССР қызыл
қаласындағы өлкетану музейінде Е. 3, 5, 9, 14, 18, 20, Ленинград
қаласындагы Ұлы Петр I атындағы антропология және
география музейінде Е. 17, 21, 23, 71, Финляндияның Хельсинки музейінде
Е. 16 және табылған жерлерінде Е. 12, 15,?, 24, 60, 6, 67,
70, 72, 75 ескерткіштер сақталады.
Қолдану мерзімі жағынан Енисей ескерткіштері көне түркі жазуларының ең
көнесі, ол шамамен Ү-ҮІІ ғасырларды қамтиды.
Енисей ескерткіштерінің кейбір үлгілерін 1730 жыл Ф.И.Табберт-
Страленберг, 1793 жыл П.С.Паллас, 1818-1857 жылдары Г.Спасский өз
еңбектерінде жариялап, жұртшылыққа таныстырды.
Көне түркі руникалық жазбалардың көптеген зерттеушілер VII-IX ғғ.
жатқызып келеді. Бұл турасында әртүрлі даулы пікірлер айтылып келеді.
Дегенмен, 80-ші жылдары Монғолиядан табылған тас ескерткіштер руна
жазуларының бастапқы кезеңінің әріде жатқызғандығын дәлелдеп берді. Көне
түркі жазба ескерткіштерінің ішіндегі неғұрлым ежелгілерінің ішіндегі бірі
ретінде Бұғыты жазбасы (Бугутская надпись) аталып жүр. Бұл жәдігерлік VI
ғасырдың соңғы ширегіне жатқызылады.
Орхон-Енисей ескерткіштерінің зерттелу тарихы XVII ғасырдың ІІ
жартысынан басталады. Ең алғаш рет (1662 ж) Орхон-Енисей жазуы жөнінде
хабар берген адам-Амстердам қаласының бургомистрі Н.Витзен.
1697 Тобыл қаласының бояры С.Ремезовтың Сібір қалаларының шөл
далалары мен таулы жерлерінің чертежі атты еңбегі жарық көрді. Сол еңбекте
Талас бойындағы Орхон тасы деген жер атап көрсетілді. Көне пікірі
бойынша, осы жер 1896-1898 жылдардағы Талас ескерткіштері табылған нұсқа
сай келеді.
Ал, Орхон-Енисей ескерткіштері үлгілерінің алғаш жарық көруі Сібірде
13 жыл айдауда болған швед офицері Ф.И.Табберт-Страленбергтің атымен тығыз
байланысты. Оның 1730 ж Стокгольм қаласында неміс тілінде басылып шықан
Европа мен Азияның Солтүстік және Шығыс бөлімдері деген еңбегінде көне
ескерткіштер туралы көптеген қызғылықты мағлұмат берілді. Сондай-ақ 1721-
1722 жылдары Сібір өлкесін аралаған Д.Е.Мессершмидтік күнделік жазбаларында
да көне түркі жазбаларының кейбір үлгілері туралы деректер келтірілді.
1783 ж. П.С.Паллас көне түркі жазба нұсқаларының кейбір үлгілерін
жариялады. Міне, осы кезден бастап көне түркі жазуларының жаңа дәуірі туды.
Оларды жинау, бастыру мәселелері жедел қолға алына бастайды. Сібір
хабарлары деген журналда Г.И.Спасскийдің Сібір естеліктерінің жазбалары
атты еңбегі жарияланды. Бұл еңбек латын тіліне аударылып, шетел
ғалымдарына да белгілі бола басталды. Олардың орысша аудармалары 1825 ж.
Азия хабарлары атты журналда басылып шықты.
1887-1888 жылдары Фин елінің көрнекті ғалымы Ж.Аспелин арнаулы
экспедициямен Енисей өзені бойындағы жазуларды зерттеп қайтып,
экспедицияның қорытынды материалдары 1889 ж. Гельсенгфоргте Енисей
жазбалары деген атпен жарық көрді. Мұнда 14 текстік иллюстрация, 32 жазу
таңбасы, 8 фотосуреттер қамтылған еді.
1889 ж. А.М.Ядринцев бастаған орыс географиялық қоғамның Шығыс Сібір
бөлімі экспедициясы Монғолиядағы Орхон өзені бойынан 2 үлкен ескерткіш
тауып, тюркология ғылымына елеулі үлес қосты. Оның бірі-Күлтегінге,
екіншісі – Білге қағанға (Могилянға) арналған ескерткіштер еді.
Осыдан көп кешікпей-ақ 1890 ж. Г.Гейкель бастаған фин және 1891 ж.
В.В.Радлов басқарған экспедициялар Монғолияға барып, Орхон және Енисей
бойындағы ескерткіштерді зерттеп қайтты.
Ал, белгісіз жазуларды оқып, талдау (расшифровка жасау) Дания елінің
ғұлама ғалымы В.Томсеннің үлесіне тиді. Жазуды солдан оңға қарай емес,
керісінше оңнан солға оқу керек деген көрегендік қорытындыға келді және
ескерткіштердегі таңбаларды салыстырып, онда 38 негізгі таңба бар екендігін
анықтады. Сөйтіп, данышпан ғалым 1893 ж. 15 желтоқсан күні Дания королінің
қоғамы мәжілісінде өзінің 15 беттік баяндамасында сол күнге дейін белгісіз,
құпия болып келген жазулардың кілтін тауып, оның түркі халықтарының төл
жазуы екендігін дүние жүзі алдында дәлелдеп берді.
Ғалым ежелгі түркі жазуларының сырын ашып, оны оқумен ғана
қанағаттанып қойған жоқ, ол сондай-ақ бірсыпыра Орхон ескерткіштерінің
аудармаларын жасап, кезінде оны жұртшылықпен кеңінен таныстырды. Ол өз
еңбегінде Орхон-Енисей алфавитінің пайда болуы, сөз бен сөзді, сөйлем мен
сөйлемді бір-бірінен ажырататын қос нүкте т.б. жөнінде деректер берді.
Сонымен бірге ғалымның бұл еңбегінде VI-XIII ғасырлары түркі тайпалары мен
олардың әдет ғұрыптары жөнінде қыруар мәліметтер берді.
Көне түркі жазуларын жете тексеріп, оны зерттеуге айрықша көңіл
бөлген ғалымдардың бірі-В.В.Радлов. Ол бірінші болып Күлтегін мен Білге
қаған ескерткіштерінің аудармаларын жасады. 1894-1895 жылдары Кошо-
Цайдам, Онгин және басқа да бірсыпыра үлкенді – кішілі ескерткіштердің
аудармаларын жасап, бастырып шығарды. Оның көптеген еңбектері Орхон-Енисей
ескерткіштерінің тілдік ерекшеліктеріне арналды.
Орхон-Енисей ескерткіштерін зерттеуге үлес қосқан орыс ғалымдарының
бірі – П.М.Мелиоранский. Ол өзінің қысқа ғұмыры ішінде 40-тан аса еңбек
жазып қалдырды. Сол еңбектерінің жартысынан көбі тюркология мәселелеріне
арналған. Бұлардың ішіндегі ең шоқтығы биігі – Күлтегін ескерткішін
зерттеген еңбегі. Ол 140 беттен тұрады. П.М.Мелиоранскийдің еңбектерін
Н.Ф.Катанов өте жоғары бағалады.
Енисей, Орхон және Талас жазу ескерткіштеріне арнап В.Радлов,
В.Томсен, П.М.Мелиоранский, Б.Бартольд, А.Н.Бернштам, С.Е.Малов,
С.В.Киселев, И.А.Батманов, Х.Н.Оркун, В.Банг, В.Л.Котвич, Г.И.Рамстед
сияқты ұлы ғалымдар көптеген еңбектерін жазды.*
*Ғ.Айдаров.Көне жазба ескерткіштерінің тілі.1-бөлім.Орхон-Енисей және
Талас ескерткіштері5-8 бет.
Тюркология ғылымына белгілі 1950 жылдарға дейін аталмыш ескерткіштер
бойынша біздің елімізде еңбек еткен С.Е.Малов. Ол кісі осы ескерткіштер
бойынша бірқатар құнды еңбектер жазды. Мұның өзі Орхон-Енисей
ескерткіштерін одан әрі зерттей түсуге белгілі дәрежеде ықпалын тигізді.
Осы өткен дәуір ішінде Қазақстанда Орхон-Енисей жазба ескерткіштері
бойынша кадрлар да өсіп жетісті.
Г.Мұсабаев Орхон-Енисей ескерткіштеріне ерекше мән беріп, Күлтегін
ескерткіші бойынша арнайы мақала жазды.
Қазақстанда алғашқылардың бірі болып осы еңбектің авторы бірсыпыра
еңбектер жазды. Ол осы өткен дәуірдің ішінде онға тарта ірілі-уақты
кітаптар мен 140-қа тарта мақалалар жазды.
Ескерткіштер жөнінде аумақты қызмет атқарып жүрген ғалымдардың бірі
– Алтай Аманжолов. Ол 1963 ж. бастап, ескерткіштердің синтаксистік және
графикалық жақтарына арнайы көңіл бөлсе, 1864 ж. Е.Ағманов бұл
ескерткіштердегі сөз тіркестерімен шұғылданып, бірнеше мақала жариялады.
Сол кездері М.Жолдасбеков те Орхон-Енисей ескерткіштерінің әдеби
жағымен шұғылданып, 20 шақтағы мақала жариялады.
1970 жылдан бастап А.Есенғұлов осы ескерткіштердегі кездесетін сөз
тудыратын қосымшалар жөнінде еңбек етіп, біраз ғылыми еңбектер жазды.
Бұлармен қатар Ә.Құрымжанов, М.Томанов, А.Махмұтовтар да Орхон-Енисей
жазба ескерткіштерімен әуестеніп, бірсыпыра мақалалар мен жоғары оқу
орындары үшін көмекші құралдар құрастырды.
Талас өзені бойындағы Айыртам – Ой дейтін жерден (қазіргі Жамбыл
облысы, 1896 жылы Әулие Ата уезінің бастығы В.А.Каллаур ғылымға үлкен
жаңалық болып енген жазуы бар тас тауып алды. Бұл ескерткіштің бұдан
кейін Г.Гейкель қарап шықты. Оның аудармасын В.Радлов (1899), Ю. Немет
(1926), С. Е.Малов (1928). Х. Н. Оркун (1930) жасады.
Екінші ескерткіш 1898 жылы Талас өзені бойындағы Дмитриевск селосы
маңынан (М. Е. Массонның көрсетуі бойынша бірінші ескерткіштен 500 қадамдай
жерден) табылды. Екінші ескерткіштің аудармасын жасап жариялағандар: П.М.
Мелиоранский , Ю. Немет, С.Е. Малов және Х. Н.Оркун.
Үшінші ескерткіш те осы маңнан табылды. Аудармаларын жоғарыда
аталған ғалымдар. П.М. Мелиоранский , Ю. Немет, С.Е. Малов және Х. Н.Оркун
жасады.
Төртінші, бесінші және алтыншы ескерткіштер осы жылдары табылды. Бұл
ескерткіштерді тауып аудармаларын жасап жариялауда. П.Оранский, С. Е.
Малов, Ю. Немет және т.б. ғалымдар елеулі еңбек етті.
1932 жылға дейінгі табылған Талас ескерткіштерінің бүкіл соңы алтау
болатын. Кейінгі кездері И.А. Батманов бастаған бір топ қырғыз ғалымдары
Талас өзені бойында түрлі ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізді.
1961 жылы археолог-топограф П.Н. Кожмяко Талас өзені бойынан төрт
жолдан тұратын жаңа бір ескерткіш тапты. Дәл сол жылы Қырғыз ССР Ғылым
академиясы ұйымдастырған экспедиция мүшелері тағыда жаңа үш ескерткіш
тауып, Талас ескерткіштерінің санын арттыра түсті.
И.А. Батманов бұрынғы және кейінгі кездерде табылған Талас
ескерткіштерін одан әрі арнайы зерттеп, өз алдына кітапша етіп шығарды.
Ескерткіштері зерттеушілердің топшалауы бойынша Талас жазба ескрткіштері
VIIІ ғасырды қамтиды. Талас ескерткіштерінің басқа Орхон-Енисей
ескерткіштеріне қарағанда өзіне кейбір графикалық ерекшеліктері бар
екендігі байқалады. Өз еңбектерінің басым көпшілігін осы ескерткіштерге
арнаған П.М. Мелиоранский, В.В. Бартольд Талас ескерткіштерін Енисей жазба
нұсқаларына жақын деген пікірді қуаттайды. Бұл пікірді С.Б: Киселов те
жақтап шықты.
II-тарау
1.Орхон-Енисей жазба ескерткіштері.
Орхон-Енисей ескерткіштері негізінен VI-VIII ғасырдағы тарихи
деректерді баяндаумен қатар, түркі тайпаларының салтын, мәдениетін, күн
көру жайларын шын мәнінде сөз етеді.
Ескерткіштердің негізгі идеясы –түркі тайпалараның ғасырлар бойы
аңсаған мақсат, өз елінің тәуелсіздігі мен өз жерін ішкі-сыртқы жаулардан
қорғау. Ел қамын ойлаған Елтеріс, Күлтегін, Білге қаған, Тоныкөк, Кули-Чор
тағы басқа солар сияқты қағандар мен бектердің іс-әрекеттері текстерде
тамаша суреттеледі.
Орхон-Енисей жазу ескерткіштері табылған уақыт түркі тілдерінің даму
тарихындағы “Көне түркі” дәуіріне сай Шығыс Түркі құрамындағы өмір сүрген
тайпалар осы Орхон-Енисей жазуын қолданып, осы жазу тілінде сөйлеген
Орхон – Енисей жазу ескерткіштерінің ең көп табылған жері – Орхон, Енисей,
Селенга және Талас бойы.
Енисей жазба мұралары. Олардың бұлайша аталуы тас бетіндегі сына
жазуларының Енисей бойынан табылуымен байланысты. Енисей ескерткіштері
қатарына: Енисей өзені, Тува автономиялы Республикасы, Алтай, Хакас
автономиялы облысымен Краснояр өлкесі территориясымен табылған бірсыпыра
ірілі-уақты ескерткіштер жатады. Қазір Енисей ескерткіштерінің жалпы саны
145-ке жетіп отыр. Оларды әркім әр уақытта жоғарыда аталған территориядан
тауып алып отырған. Атап айтқанда, мұндай ескерткіштерді алғаш тапқандардың
ішінде Ошуров, Мессершмидт (1721ж.), Кастерн (1847ж), Костров (1757ж.),
Корчаков (1878ж.), Кузнецов (1885ж.), Клеменц (1886ж.), Савенков,
Проскуряков, Рамстедт (1900ж.), Андрианов (1915ж) сияқты ғалымдар мен
әртүрлі мамандық өкілдері бар. Сондай-ақ ескерткіштерді іздестіріп табуға
көптеген елдердің ғылыми қоғамдарды ұйымдастырған экспедициялар да елеулі
үлес қосты. Енисей ескерткіштері көлемі жағынан негізінен шағын болып
келеді. Ең үлкені 10-15 жолдан, ең кішісі 1-2 жолдан ғана тұрады.
Қолданылуы жағынан Енисей ескерткіштері – ескі түркі жазуының алғашқы
шығып, қалыптаса тараған нұсқасы. Бұл жазу біртіндеп Орхон өзені, одан
Талас өңіріне тараған.
Орхон жазуы Көне түркі жазба-мұраларының ішінде қазір түркі тектес
халықтардың бәріне ортақ көне түркі әдеби тілінде жазылған. Ол кезде сонау
Сібірден бастап Орта Азия мен аймағы тұтастай Түркі қағандығының қол астына
қараған болатын. VI ғасырдың ортасында қазіргі солтүстік Монғолия жерінде
бас құраған. Түркі қағандығы сол ғасырдың аяқ шенінде батысы Каспий
теңізіне, шығысы Корей бұғазына дейінгі аралықты алып жатқан ұлы империяға
айналды. Кейін келе Батыс Түркі және Шығыс Түркі қағандығы деп аталатын екі
үлкен қағандыққа бөлініп кеткені белгілі солай бола тұра, V-VII ғасырларда
жартастардың беттері мен тас мүсіндерге сондай-ақ кейбір ыдыстардың
жиегі, түбі мен қабырғаларына ойылып жазылған көне түркі жазбаларының
ішіндегі ең маңыздысы – Орхон жазба мұралары Орхон өзенінің бойынан
табылған бұл ескерткіштердің ішінде тасқа қашалып жазылған үш тарихи мұра
ерекше аталады. Оның біріншісі – 731 жылы Күлтегінге, екіншісі – 735 жылы
дүние салған Білге қағанның өзіне, ал үшіншісі – Тоныккөкке арналған
ескерткіштер.
Орхон текстерінде Бумын, Естеми, Елтеріс қағандармен бірге ерекше мән
берілетін басты тұлға Күлтегін ол жеті жаста әкеден жетім қалып, он екі
жасқа шыққанда, ел қамын ойлайды. Он алты жаста қару-жарақ асынып, жорыққа
аттанады, жиырма бір жаста Чача сеңүнмен, жиырма алты жаста қырғыздарға,
содан соң түркештерге, отыз жасында қарлұқтарға, отыз бір жасында оғыздарға
шабуыл жасап, қырық жеті жасында қайтыс болғаны жазба нұсқаларда анық
көрсетіледі.
Бұл ескерткішті тұңғыш тапқан орыс ғалымы Н.М.Ядринцев 1890 жылы
Г.Гейкель бастаған фин-угор қоғамының, 1901 жылы В.В.Радлов бастаған Орыс
Ғылым академиясының экспедициялары ескерткіш орнатылған жерге барып, жазуды
тексеріп қайтқан.
1902 жылы Учжоудағы ағылшын консулы Н.К.Кэмпбелл Күлтегін жазбасына
қатысты бірсыпыра зерттеу жүргізген. 1909 жылы француз саяхатшысы Ля Кост,
1912 жылы В.Л.Котвич, 1958 жылы чех археологы Л.Иисль қарастырды. Жалпы бұл
жазуды дат оқымыстысы Вильгельм Томсен, әйгілі ғалым В.В.Радлов, кейін
С.Е.Малов өз тілдеріне аударды. Түп нұсқаны зерттеуде В.Бартольд,
П.М.Мелиоранский, В.Томсен, А.Н.Бернштам, Л.Н.Гумилев, С.Г.Кляшторный т.б.
ғалымдар көп еңбек сіңірді. Көне түркі жазбаларын қазақша аударуда,
Ғұбайдолла Айдаров, Құрмет Өмірәлиев, Мырзатай Жолдасбеков еңбектері
айрықша. Кейінгі жылдары ақындар Қадыр Мырза Әли мен Теміржан Медетбеков
Күлтегін жазбасының еркін поэтикалық аудармасын жасады. Күлтегін
ескерткіштерінің аудармасын жасады, ені – 1,24 м, қалыңдығы-0,41 м. 11-12
бет. Ескерткіштің жоғарғы жағы бес бұрышты. Оның қырларында айдаһардың
суреттері мен қаған таңбалары бейнеленген. Екінші жағында ескерткіштің
орнатылған күні – 1 тамыз, 732 жыл деп жазылған ескеткіштегі жазу екі
бөліктен тұрады. Ол негізгі беттегі 40 жыл жазу үлкен жазу (КТҮ) деп, ал
сол жақ бетіндегі 13 жол жазу-кіші жазу (КТЛ) деп аталады.
Көне жазба ескерткіштерінің ішінде осындай нақтылы фактілерге
негізделген Күлтегін тарихи жәдігерінің үлкен жазуы 428 өлең жолынан
тұрады. Бұл жырдың ерекшелігі – осы жыр бір-біріне толық дербес тұрған алты
хикаядан, яғни 6 оқиғадан құралған деуге болады. Бірінші хикая – түркі
халқының ұлы ата-балалары туралы, екінші хикая – түркілерді тамғаштардың
бағындырып алғаны жөнінде, үшінші хикая –Елтеріс қағанғы сипаттауға
арналған, төртінші хикая – Қараған қаған туралы, бесінші хикая – Білге
қағанды жыр еткен, алтыншы хикая – Күлтегін туралы жыр.
Орхон текстерінде Күлтегіннен кейінгі кезде түсетін тұлға – Білге
қаған. Қытай мағмұматтарында Могилян. Ол ақылды, дем беруші қаған қаған
түрінде көрсетіледі.
Күлтегін мен Білге қаған ескерткіштерінің авторы – Иоллығ тегін. Ол
өз дәуірінің тарихы мен әлеуметтік, саяси жағдайын жете жақсы білетін, ой-
өрісі кең, қабілеті мен жазушылық шеберлігі мол қаған туысы.
Білге қаған киелі орын кешені Орталық Моңғолия Архангай аймағы Хашаты
сұмыны, Орхон өзенінің шығыс жағалауы, Цайдам деген кішкентай көлшіктің
батыс оң жағындағы Цайдам атты жазықтықта орналасқан. Кешен Қарақорым
қалашығының (Эрдэнэзуу шіркеуі) солтүстігінде 45 км қашықтықта жатыр.
Улан-Батыр қаласынан 400 км, Хашат сұмынынан 15 км қашықтықта. Бұл Цайдам
жазығын тұрғындар Коше-Цайдам (ескерткішті жазық дала) деп атайды. Осы
Цайдам жазығының төрінде орналасқан Күлтегін кешенінің оң жағында 500 м
жерде Білге қаған кешені.
Білге қаған кешенінің зерттелуі жоғарыдағы Күлтегін кешенімен бірдей.
Әйгілі ғалымдар Н.М.Ядринцев, О.Гейкель, В.Томсен, В.В.Радловтардың
есімімен байланысты. Ескерткішке ең әуелі тәжірибе жүзінде В.В.Радлов
шағын қазба жүргізген 1976-1982 жылдар аралғында Қ.Сартқожаұлы кешеннің
жалпы сызба-жоспарын қағаз бетіне түсіріп, мүсінтастардың өлшемін алып,
суретін сызып, фотоға түсірді. Монғол археологы Д.Баяр қаған
ескерткішіндегі адамдардың мүсінтасының суретін сызып сипаттамасымен қоса
жариялады.
2000 жылдан бастап Моңғолиямен Түркияның біріккен экспедициясы
кешенде толықтай қазба жұмысын жүргізіп, зерттей бастады. Археологиялық
қазба жұмысы әлі де аяқталған жоқ.
Білге қаған кешені Күлтегін кешенінің оңтүстік жағында 500 м
қашықтықта орын тепкен Кешеннің жалпы құрылымы Күлтегін кешенімен ұқсас,
батыстан шығысқа қарай орналасқан.
Сыртқы қорғаны сілемімен қоса есептегенде 150 х 110 м Барықтың есігі
шығысқа қарайды. Қазіргі жағдайда қорғанның орны жол болып қалған. Жал
сыртында ор. Ордың жалпақтығы қалыңдығы -2,50 м. ордың ішінде қорған Қорған
қабырғасының қалыңдығы. Күлтегін кешенінің қабырғасымен мөлшерлес.
Тюркологиялық әдебиеттерде көне түркі жазуларын ең алғаш хабар берген
кісі-Амстердам қаласының бургомистрі Н.Витзен. Бұдан кейінгі мағлұмат Тобыл
қалысының бояры Семен Ремезовтың 1697 жылы Сібір қалаларының жерлерінің
шөл далалары мен асуы қиын таулы өлкелерінің чертежі атты еңбегінде
көрсетілді.
Ел алғашқы Енисей аңғарларынан табылған құпия жазулар жөніндегі
ақиқат мағлұматтар швед елінің тұтқын офицері И.Страленбергтің
еңбектерінде анық көрсетіледі. Оның ескерткіштер туралы еңбегі
ескерткіштер туралы еңбегі 1730 жылы Стокгольм қаласында неміс тілінде
жарияланды. Мұнда Сібірде жүрген кезінде кездестірген бірқатар құпия
жазулардың кестесі ұсынылды. Сондай-ақ Енисей өзені бойынан табылған жез
құмыра бетіндегі жазу да көрсетілді.
Д.Г.Мессершмидт Петр І-нің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz