Кеңестік Ресейдің халықаралық конференцияларға қатысуы
1.1 Генуя конференциясы
1.2 Гаагы конференциясы
1.3 Мәскеу конференциясы
1.4 Лозанн конференциясы
2. Кеңес Одағын әлем елдерінің мойындауы (1924.1933)
Халықаралық аренада КСРО позицияларын бекіту.
2.1 КСРО.Ұлыбритания қарым.қатынастары
2.1.1. Ұлыбританияның КСРО.ны мойындауы. 1922.1929 жж. кеңестік.ағылшын қарым.қатынастары
2.1.2 Кеңестік.ағылшын қарым.қатынастарының ажырауы мен асқынуы.
2.1.3 Ұлыбританияның антикеңестік саясаты
2.2 Францияның КСРО.ны мойындауы. Кеңестік.француз қарым.қатынастары.
2.3 Кеңестік.герман қарым.қатынастары
2.4 Кеңестік.американдық қарым.қатынастары
2.5 КСРО.ның Азия және шығыс елдерімен қарым.қатынастары
1.2 Гаагы конференциясы
1.3 Мәскеу конференциясы
1.4 Лозанн конференциясы
2. Кеңес Одағын әлем елдерінің мойындауы (1924.1933)
Халықаралық аренада КСРО позицияларын бекіту.
2.1 КСРО.Ұлыбритания қарым.қатынастары
2.1.1. Ұлыбританияның КСРО.ны мойындауы. 1922.1929 жж. кеңестік.ағылшын қарым.қатынастары
2.1.2 Кеңестік.ағылшын қарым.қатынастарының ажырауы мен асқынуы.
2.1.3 Ұлыбританияның антикеңестік саясаты
2.2 Францияның КСРО.ны мойындауы. Кеңестік.француз қарым.қатынастары.
2.3 Кеңестік.герман қарым.қатынастары
2.4 Кеңестік.американдық қарым.қатынастары
2.5 КСРО.ның Азия және шығыс елдерімен қарым.қатынастары
Шетел интервенттерінің күйреуінен кейін және ішкі контр революциядан халықаралық жағдайда Кеңестік мемлекеттердің жаңа кезеңі басталды. В.И. Ленин:”...-біз тек қана демалуды иемденбейміз, -біз қашан халықаралық иеленуіміз копиталистік елдерді жеңіп алғаннан соң қосылуымызды иемденеміз ”-деді . Жаңа жолдың ерекшелігі мемлекеттер арасындағы ескі жүйедегі қарулы күрес олардың толыққанды емес тұрақсыз тепе-теңдігіндегі бейбіт қатынасының алмасуымен тұрақталады.
Кеңестік елдер мен капиталистік мемлекеттердің арасындағы серіктестік қызмет жайлы сұрақтың шешімі тек Кеңестік билікке ғана емес, сонымен қатар капиталистік елдердің билік ету шеңберіне де тәуелді болады.
Капиталитік елдермен өзара қарым-қатынасының реттеу мүмкіндігін есепке алған УК Политикалық бюро 1921 жылы қыркүйекте патшалық Ресейдің соғысқа дейінгі қарыздары туралы сұрақты қарастырды. Сонансоң белгілі мемлекеттерге анықталған қарыздары бойынша Ресейге мойындау міндетінің мүмкіндіктеріне шешім қабылдады. Оларға әскери қарызды төлеуге, кеңестік контрпретенцияның принциптік залалдары үшін Кеңестік Ресейдің және Кеңестік биліктің заңды мойындалуы ұсынылды .
Кеңестік елдер мен капиталистік мемлекеттердің арасындағы серіктестік қызмет жайлы сұрақтың шешімі тек Кеңестік билікке ғана емес, сонымен қатар капиталистік елдердің билік ету шеңберіне де тәуелді болады.
Капиталитік елдермен өзара қарым-қатынасының реттеу мүмкіндігін есепке алған УК Политикалық бюро 1921 жылы қыркүйекте патшалық Ресейдің соғысқа дейінгі қарыздары туралы сұрақты қарастырды. Сонансоң белгілі мемлекеттерге анықталған қарыздары бойынша Ресейге мойындау міндетінің мүмкіндіктеріне шешім қабылдады. Оларға әскери қарызды төлеуге, кеңестік контрпретенцияның принциптік залалдары үшін Кеңестік Ресейдің және Кеңестік биліктің заңды мойындалуы ұсынылды .
1. Кеңестік Ресейдің халықаралық конференцияларға қатысуы.
1.1 Генуя конференциясы
Шетел интервенттерінің күйреуінен кейін және ішкі контр революциядан халықаралық жағдайда Кеңестік мемлекеттердің жаңа кезеңі басталды. В.И. Ленин:”...-біз тек қана демалуды иемденбейміз, -біз қашан халықаралық иеленуіміз копиталистік елдерді жеңіп алғаннан соң қосылуымызды иемденеміз ”-деді1. Жаңа жолдың ерекшелігі мемлекеттер арасындағы ескі жүйедегі қарулы күрес олардың толыққанды емес тұрақсыз тепе-теңдігіндегі бейбіт қатынасының алмасуымен тұрақталады.
Кеңестік елдер мен капиталистік мемлекеттердің арасындағы серіктестік қызмет жайлы сұрақтың шешімі тек Кеңестік билікке ғана емес, сонымен қатар капиталистік елдердің билік ету шеңберіне де тәуелді болады.
Капиталитік елдермен өзара қарым-қатынасының реттеу мүмкіндігін есепке алған УК Политикалық бюро 1921 жылы қыркүйекте патшалық Ресейдің соғысқа дейінгі қарыздары туралы сұрақты қарастырды. Сонансоң белгілі мемлекеттерге анықталған қарыздары бойынша Ресейге мойындау міндетінің мүмкіндіктеріне шешім қабылдады. Оларға әскери қарызды төлеуге, кеңестік контрпретенцияның принциптік залалдары үшін Кеңестік Ресейдің және Кеңестік биліктің заңды мойындалуы ұсынылды2.
1921 жылы 28 қыркүйекте Кеңестік билік Ұлыбритания, Франция, Италия, Жапония және АҚШ биліктерімен қараған еді. Мұнда экономикалық серіктестіктегі соғыстық қауіпті алып тастау мақсатында, Ресейдің соғысқа дейінгі қарыздарын мойындауы жайлы сұрақты шешуге дайын екені, егер капиталистік елдер осы қарыздарды құтылуға ақшалай жеңілдіктерді қамтамассыз етсе, барлық қауіптерді, “Кеңестік Республикаларға және достық Таяушығы Республикалардың қауіпсіздігіне” іс-әрекеттерін тоқтатса,
олардың шекарасына сұғынуды қойса, және Кеңестік елдермен жалпы бейбітшілікте болса, барлығын мойындауға уәде берді. Осы сұрақты шешу төңірегінде Кеңестік билік халықаралық экономикалық конференцияға шақыруды ұсынды3.
Сол кезде халықаралық экономикалық конференцияға шақыру қажеттілігінің қорытындысында батыс капиталистік державалардың билік басындағыларыда келді. Одақтас державалардың Жоғарғы Кеңес отырысында 1922 жылы 6 қаңтарда Канна қаласында (Франция) осындай конференцияға шақыру туралы революция қабылданды. Барлық европалық державаларға, оның ішінде Кеңестік Ресейге Франция революциясына өздерінің уәкілетті өкілдерін жібіруді ұсынды4.
Канна конференциясында Антанта елдері қатысты. Одан басқа, Германия өкілдері, АҚШ-тан бақылаушыларды шақырған. Конференцияға қатысқан елдер Европаны экономикалық саладан құтқару үшін, күшті елдермен бірігуді талап ететіндігін мойындады. Содан Генуяда конференцияға шақыруда шешім қабылданды. Осының барысында Жоғарғы Кеңес алты талапты байқап қалды, олардың ойынша барлығын мойындаса, барлық жоспардағы табысқа жететін еді.
Бірде-бір мемлекет 1 бөлімді жасамады, ел ерекшеліктерін, өмірлерінің ішкі экономикалық жағдайын, басқаруды басқаға таңа алмайтын еді.
2-ші бөлімге келісті. Онда шетел капиталына қол сұғынбаушылықты, шетелдіктердің өз иеліктеріне, олардың құқықтары мен бостандықтарына сұғынбаушылықты қамтамассыз етеді5.
Үшінші талап мынандай образда болды: ”барлық мемлекеттердің өкілдіктері шетел несиелерін пайдалануды қажет ететіндер, барлық мемлекеттік қарыздары мен міндеттерін толық мойындаса, сондай-ақ шетелдіктерге тиесілі барлық міндеттерді қайта орнықтыру және олардың өз иеліктерін кәмпескелеуге уәде беруді құрастырды.”
Төртінші талабы сауда жүргізуді қамтамассыз ететін қаржы-ақша қатынастарын ұйымдастыруды талап етті.
Бесінші талабында басқа елдерге соғыс жайлы насихаттаудан тыйылу. Алтыншы талабы барлық елдер өздерінің көршілес елдерге басып кіруден тоқтатылуын қабылдады. Бұл талап Кеңестік Ресейдің мынадай талапқа мойынсынуын көрсетті:”Егер Ресейлік билік орыс саудасының дамуы үшін қажеттіліктерді қамтамассыз ету мақсатында ресми мойындалуды талап етті, Одақтас державалар егер де Ресей билігі жоғарыда көрсетілген талаптарды қабылдаған жағдайда ғана келісуге болатыны” туралы айтылды.
Кеңестік билік тез арада конференцияға қатысуға келісімін берді. Төтенше болған сессия 1922 жылы 27 қаңтарда осы конференцияға делегаттардан В.И. Лениннің төрағалық етуімен және Г.В.Чичериннң оның орынбасары болып тағайындалуымен бекітілді.
Бұл бірінші реттік Кеңестік өкілдерінің кездесуге қатысқаны еді, олар бұл конференцияға жақсылап дайындалды.
1922 жылы 6 наурызда Комунистік Жалпы ресейлік съездтің металлитерінде В.И. Ленин Кеңестік Республиканың халықаралық жағдайы туралы өз ойын былай деп жеткізді:”Біз басынан бастап, Генуяны қарсы аламыз және біз оған барамыз, оған біз сатып алушы ретінде ғана, өйткені бізге капиталистік елдермен сауда жасау шартты түрде қажет, сосын біз ол жаққа сауданың бұл жағдайға келетін саяси жағдайда шешудің дұрыс
және тиімді екенін анықтау үшін барамыз деп хабарлаған едік”,-деді6. 1922 жылы 24 ақпанда В.И.Лениннің Генуядағы Кеңестік делегаттардың тапсырмаларын құру жайлы жазылғанда, Кеңестік делегаттардың мақсаты-төзімді әлемді қалыптастыру және халықтардың экономикалық серіктестіктерін жабдықтау, Кеңестер Республикасы мен капиталитік елдердің арасындағы сауда қарым-қатынасын құру екені көрсетілді.
Генуя конференциясы 1922 жылы 10 сәуірде ашылды. Онда 29 мемлекеттердің өкілдері қатысты. Капиталитік державалардың арасында маңызды рольді Ұлыбритания, Франция, Италия, Белгия, Жапония өкілдері ойнады7.
Үлкен белсенділікті АҚШ-тың өкілдерінің бақылауымен болды. В.И.Ленин денсаулығына байланысты Генуяға бармайды. Оның орнына Г.В.Чичерин делегатқа жетекшілік етті8.
Бағдарланған хабарландыруда конференцияда Чичерин: Ресейлік билік Кан конференциясының бірінші пункті бойынша шешім қабылдайды. Ресейлік билік өкілдері мұнда өздерінің жеке теоретикалық көз қарастарын насихатауға келді, сауда-өнеркәсіптік елдермен, іс жүргізу өзара қатынасқа шығу үшін келді- деп мәлімдеді9. Конференцияда бірден-бір негізгі сұрақ қарыз туралы сұрақ болды. Ресейдің соғысқа деінгі қарызының жалпы сомасы шамамен 4,5 млрд. рубль алтын мен, үстіндегі пайызын есептемегенде осындай болды. Белгілі талаптар бойынша Кеңестік Ресей соғысқа дейінгі қарызды төлеуге мәжбүр болды.
Батыс державалар Кеңестік бағдарламаның бейбіт өмір сүру және қызметтік серіктестігінен бас тартады.
Ллойд-Джордж одақтастардың атынан, олар бұрынғы Ресей билігіне әсокери қарызынан бөлшектеп бас тартуға баруға дайындығын хабарлады. Антанта бұл бас тартуды Кеңестік биліктің интервенттерге тигізген залалын орнына келтіруді талап етумен екенін айтты.
Кеңестік делегаттардың үлкен жетістігі Раппаль келісім шартына қол қойылуы болды. Бұл оқиға 1922 жылы 16 сәуірде болды10.
Бұл күні Гену мен Раппаль Кеңестік Ресей мен Германия арасындағы екі жақты келісім шартқа қол қойды. Келісім шарт РСФСР мен Германия арасындағы әскери шығындардан, сондай-ақ әскери тұтқындардың ұстауынан өзара бас тартуын қарастырды. Германия ескі қарыздарды жою байланысындағы претензиялардан бас тартты.
Раппал келісім шартты халықаралық изоляция Германиядағы сияқты және Кеңестік Ресейдегі сияқты үзілістермен танылды. Келісім шарт қорытындысы кеңестік сыртқы саясат негізі болды. Ол Кеңестік елдегі халықаралық жағдайдың ұзақ мерзімді басымдығы еді.
“Кеңес үкіметі өзінің делегаттарына Германиямен келісімшарттың қатаң қоғалатынын және Кеңес елдерінің маңызды келісім шарты ешкімге хабарламай-ақ және ешкімнен сұрамай бекітуге құқын көрсетуге мүмкіндік берді.”
Брест-Литва келісімшартының орнына, Раппал келісім шарты мемлекеттер арасында өзара қарым-қатынастың жаңа типін құрды.
Раппал келісім шартының үш негізгі кезең оның саяси белгісін анықтап берді. Біріншіден барлық притензияларды өзара жойып тастау; екіншіден, Германия мен Ресей арасындағы дипломатиялық қарым-қатынасты құру, қалпына келтіру. (Шығыс мемлекеттерінен кейінгі Германия Кеңестік Ресеймен жақсы дипломатиялық қарым-қатынасқа түскен бірінші батыс европалық держава); үшіншіден, Раппал келісім шартының ақасына Ресеймен Германияның экономикалық жақындасуы. Мұндай жағдайда Кеңестік Ресейдің аумағындағы саяси брюкадалардың экономикалық сақинасы дамитын еді. Басқаша қарағанда Германия өзінің сауда аясын кеңейтуге мүмкіндік алар еді.
Сол кездері Кеңестік делегаттар Генуя конференциясында жұмысын жалғастыра берді. Ол эксперт жұмысымен танысты. 1922 жылы 20 сәуірде меморандумда олар эксперттердің баяндамалары 1922 жылғы 6 қаңтардағы Канн революциясына қарама-қайшы екенін хабарлады11. Өзінің меморандумында кеңес үкіметі интерветтерге келтірген залалы 39 млрд алтын рубль сомасын құрайтынын мәлімдеді.
Кеңестік делегаттар әскери қарыздарды төлеуді бұрып жіберді. Бірақ батыс европа елдермен қызмет серіктестігін жайғастырып алуды ойлады. Кеңестік үкімет мемлекеттік несиешілер әскери қарыз қатынасында претензиялардан бас тартса және Ресейге жеткілікті түрде қаржы көмегін берсе әскери қарызды төлеуге келістік.
Алайда бұл ұсыныс конференцияның басқа қатысушылармен қабылданбаған еді 1922 жылы 19 мамырда Генуяда кіріптарлық отырыс болды12.
Онда мынадай шешім қабылданды: 26 маусымда Гаагаға жиналатын комиссия жалғастырады, мұнда тағы да кеңес үкіметі мен Антанта мемлекеттерінің үкіметтері арасындағы келіспеушілікті қарайды. Ллойд Джордж конференцияны жабу кезінде Ресей көмекті қажетсінеді, Европа мен бейбіт Ресейдің өнім бере алатыны қажетсінеді, Ресей қазба байлықтары мен білімді қажетсінеді, ол бейбіт қайта қалпына келуді ұсынады - деп қорытындылады.
Генуя конференциясының маңыздылығы - Ресей дипломаттарының батыс мемлекеттерімен сауда қызметін, экономиканы бекітудің бірінші қадамы еді. Алғашында бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін әлем делегаттары бірге жиналып, халықаралық қатынастарын бейбіт арнаға бағыттауын ұсынды.
Кеңес үкіметі мен Германия арасындағы Раппал келісімшартының қорытындысында Кеңес Одағы үлкен халықаралық белгіге ие болды.Келісімшарт халықтар арасында экономикалық байланыстың дамуының кең мүмкіндіктерін ашып берді.
1.2 Гаагы конференциясы
Жоғарыда айтылғандай 1922 ж 19 мамырда Конференция қатысушылары комиссия белгіленіп, тағы да Кеңестік Ресей үкіметі мен басқа үкіметтермен бірге арасындағы келіспеушілігін қарауға, сондай-ақ бұл контактіге Ресей комиссиясының қосылуын қабылдады.Талқылауға жеке иеліктегі және несие қарыздары туралы сұрақтар түсті.
Ресми түрде Гаагы конференциясы 1922 ж 26 маусымда ашылды13.Бірінші отырыста жеке иеліктегі сұрақтар бойынша комиссия мүшелері РСФСР-дай ұлттандырылған барлық шетел иеліктерін немесе қожалықтардың толық компескелеуін қайтаруда талап етті.Қарыздардың комиссиясында, Кеңестік Ресей несие алуда тек барлық қарызды мойындау барысында ала алатынын хабарлады.
Кеңес делигаттары халық шаруашылығын қалпына келтіруде шетел капиталдарын несие алу және басқа формаларын еліктіру туралы сұрақ қойды.Қабылдау талабына қарай белгілі несие алу қажет болды.Делигаттар 3жылға жуық мерзімде 3224 млн алтын рубль соммасында кредит алуды айтты.
Кеңестік делегаттар қайтадан өткен қожалықтардың претензиялары ұлттандырылған жекешелендіруге қайтару қатысында қанағаттанарлық болмайтынын хабарлады.Алайда, өткен шетел қожалықтарының иеліктеріне бұрынғы ұйымдары қайтарылатыны айтылды.
Кеңестік Ресей шетел державаларының әскери қарыздан бас тартқан жағдайда, өз кезегінде интервенттерге келтірген залалдарының контер претензияларынан бас тартқан жағдайда дайындықтарын хабарлады.Кеңестік Ресей соғысқа дейінгі мемлекеттік қарызын ағымдағы уақытта пайызссыз төлеуге келісім берді.
Ескі жақ та бір көзқарасқа, мәмілеге келмей жатыр.1922 ж шілденің ортасында Гаагы конференциясы тұйықта қалады.Кеңестік тарихнпамада конференция жұмыстарын қалпына келтірудегі негізгі себептің бірі американдық бақылаушылардың бұзу қызметі жарияланады.
1922ж 18 шілдедегі МКИД-ке М.М. Литвиновтың хатында, ол конференцияның құрылымында және оның себебін былай деп түсіндіреді: “Шетел делегаттарының берілген құралы барысында, ағылшындардың, француздардың, бельгиялықтардың тырысып бағуы конференцияны бұзбай, Гаагыдан нәтижелерді алу қиын болды. Тереңірек себеп болып, ойламаған жерден ағылшын үкіметіне назарын аудару мәселесі болды. Бұл мәселені шешуде Ллойд Джорджқа бұрынғыдай сияқты, Францияға жақындасуға тура келді.”
1922 жылы 20 шілдеде Гаагы конференциясы өз жұмысын тоқтатты14.
Ок-ке партияның 1922 жылдың маусым-шілде үшін есеп беруінде, “бұрынғысынша кеңестік делегаттар Кеңестік Ресейдегі шетелдіктерге жеке қожалықтардың қалпына келтіру мүмкіндігігің жоқтығы қатаң және нақты жауап ретінде берді,”-деп жазылған. Осымен Генуядағы хабарласулар тоқтатылды, одан кейін Гаагыда мұндай хабарласулар болмады.
Мұндай жағдайда, Гаагы конференциясының белгісінде, ол Кеңестік Ресей мен батыс державалардың арасындағы қарама-қайшылықты хабарлайды. Бір жағынан, Кеңестік дипломаттар олардың алдына партиялардың несие беру мақсатына жетпеді.
1.3 Мәскеу конференциясы
1922 жылы 12 маусымда РСФСР үкіметі Польша, Латвия, Эстония, Финьляндия үкіметтерне Мәскеу конференциясына аталған елдер бойынша қарулануды қысқарту сөзімен хабарласты15. Шақыру Румынияға бір шама кеш барды.
1-3 тамызда Таллинде Польша, Финляндия, Латвия, Эстония әскери үкіметтерінің жалпы тәртіпті өңдеу үшін отырыс болды. Бұл отырыста мынадай шешім қабылданды:”Қандай да болмасын ұсыныстар Ресей өкімет басындағыларға берілсе, олар шартты түрде Эстония, Финляндия, Латвия, Польша және Румынияның қарулы күшінің белгілі мөлшерде қысқартылуын қарастыратын болады.”16
Мәскеу конференциясы 1922 жылы 2-12 желтоқсанда құрылды. Кеңестік мелекеттің конференцияға қатысушы елдердің әскер қатарын салмақты түрде қысқартуын, алғашқыда 75%-ға дейін, сосын 25%-ға дейін барды. 11- желтоқсанда қатысушы елдерге өкілдері декларация ұсынды. Онда қаруланудың пропорционалды негізде әскерді қықартатынын, бұл кеңес делегаттарының ұсынысы екенін хабарлады.
Қатысушы елдер әскери келісімдерді, осы елдер мен Мәскеу арасындағы өзара қарым-қатынастың саяси сұрақтары шешілмейінше қортындыламауы мүмкін.
Одан басқа олар сондай-ақ сақталып отырды. Кеңес өкіметінің қарулы күштерді тез арада қысқартуы кеңестік Рессеймен салыстырғанда қиын жағдайға әкеләп қоймай-ма деп күдіктенді17.
1.4 Лозанн конференциясы
Антанта державалары 1922 жылдың соңында Лозаннада бейбіт конференцияға шақыруды шешті. Онда таяу шығыс мәселелерін реттеумен, Қара теңіз бұғаздарын қоса есептегенде, Таяу және Орта шығыста өзінің позицияларын сақтау сатылары мен бекітумен байланысу сұрақтары қарастырылған. Алғашында конференцияға Кеңестік Ресейде делегаттарды шақырмады.
1922 жылы 24 қыркүйекте Кеңес үкіметі шешімнен Қара теңіздік емес державалардың өздеріне бұғаздардың режимін реттеудегі құқын, Ресейдің қатысуынысыз алғанына қарсы екенін айтады. Кеңестік өкімет өздерінің қатысуынсыз қабылданған конферецияның еш бір шешімдерін мойындамайтынын айтады.
Конференция 1922 жылы 20 қарашада ашылды18. Ұлыбританияны Керзон- лорды, Францияны – Гизанкаре , Италияны болса Муссолини өкіл етеді. Оданда басқа Түркиядан, Грекиядан, Югославиядан, Болгариядан, Румыниядан және Жапониядан, Кеңестік Ресейден делегаттар қатысты. АҚШ бұл коференцияға қатыспады .
1922 жылы 4 желтоқсанда комиссиялар отырысында бұғаздар боынша кеңестік делегаттардың басшысы Г.В Чичерин Кеңес үкіметінің деклорациясын таныстырды. Онда Кеңестік делегаттар сұрақтар бойынша, талқылауға қатысатын сұрақтар негізгі екі приншципті орындауға тырысады: 1) Ресейдің тең құқықтығы және оның одақтастарының басқа державалармен теңдігі; 2) Әлемді сақтау және Ресей территориясының қауіпсіздігін, онымен одақтас Республикалардың қауіпсіздігін сақтау; сондай-ақ олардың басқа елдермен экономикалық қатынасының бостандығын сақтау.
Керзонмен жасалынған, Францияның, Италияның қолдауымен жазылған ағылшын жобалары, бейбіт замандағыдай кез-келген елдің әскери кемелері бұғаз арқылы бейбіт өтуіне құқын қарастырды, сондай-ақ әскери кезеңде де өтуіне болатынын қарады.
Ұлыбритания сонымен қатар бұғаз жағалауларын демилитаризацияға және оның үстінен халықаралық комиссияның бақылауын беруді қозғады. Ағылшын жобасының қабылдануы Қара теңіз жағалауына Кеңестік Одақтың тұрақты қаупін туғызар еді. Кеңес делегаттары 1922 жылы 19 желтоқсанда Керзон жоспарына қарсы шықты19. Ол, “Дорданелла, Мрамор теңізі және Босфорды соттың өтуі үшін ережесі” жобасын ұсынды.
Кеңестік жоба бұғаз арқылы сауда және кез келген державалардың коммерциялық авиациясы үшін өтуге бостандық беруді, бірақ Түркиядан басқа барлық елдерге әскери авиацияны және әскери кемелер үшін бұғаздың жабылуын талап етті.
Үш толықтырушы кезеңде, яғни 1923 жылы 7-нен, 13-нен және 20 қаңтардан кеңес делегаттары батыс делгаттарының Түркиямен отырысына жол бермеді20.
1923 жылы 1 ақпанда Г.В.Чичериннің сөз сөйлеуінде:”Кеңестік елдер үшін Керзонның талабымен құрылған бұғаздардың режимі туралы конвенция жобасы анықтап көрсетілгендей ақылға сыймайды,”-деді.
Лозанндық келіс сөздердің екінші этапында, 1923 жылы 23 сәуірде басталған кеңес делегаттардың көңілінен шықпады, өйткені күнтізбе жоспарында бұғаз туралы сұрақтар болмаған еді.
1923 жылы 24 шілдеде Лозанндық конференциясының қорытынды отырысында одақтас державалардың арасында және Түркия мен, және Керзон жобасының негізінде жасалған бұғаздар режимінің конвенциясы бейбіт келісімге қол қойылды21.
1923 жылы 14 тамызда Римде Лозанндық конференцияға қол қойылуы болды. СССР олардың заңдарын бұзуда құқықтары мен сенім етілмеген Қара теңіздік елдердің қауіпсіздіктерін шешпеді. Кеңестік дипломаттардың позициясының Г.В.Чичериннің 8-ші отырыста 1923 жылы 1 ақпандағы бұғаз туралы айтқанын келтіруге болады22.
Ол “Біз Ресейдің, Украинаның, Грузияның қатысуынсыз өңделген бұғаз жайлы конвенциясының жобасымен жұмысты иемденеміз” дейді. Ары қарай: “Біз сондықтанда осы жаңа жобаны кім ұсынады және жаңа жоба қандай құқық бойынша ұсынылады, оған қызығушылығы бар жақтардың қатысуынсыз өңделген бұл жоба кімге тиімді?” деп сұрайды23.
Лозанндық конференция кеңестік жақ үшін өте ауыр етті. Кеңестік делегаттардың мүшесі В. Воровской Лозаннада болып, дипломатиялық істерден шектеледі, сонан соң оны өлтіру көзделді. Г.В.Чичерин қауіпсіздіктен қамтамасыз етілген конференция қатысушыларына кінә тағып отыр.
Мұндай жағдайда Лозанндық конференцияны Кеңестік дипломатия үшін үлкен сабақ болғанын айту керек. Іс жүзінде кеңестік делегаттар конференция жұмысында ешқандай қатыспады. Лозанндық конвенция Кеңестік Ресейдің қызығуымен ғана қол қойылған. Бұл, мемлекеттің халықаралық аренадан өте әлсіз мемлекет екендігімен түсіндіріледі.
2. Кеңес Одағын әлем елдерінің мойындауы (1924-1933)
Халықаралық аренада КСРО позицияларын бекіту.
2.1 КСРО-Ұлыбритания қарым-қатынастары
2.1.1. Ұлыбританияның КСРО-ны мойындауы. 1922-1929 жж. кеңестік-ағылшын қарым-қатынастары.
1924 жылы СССР тарихқа сыртқы саясатымен Европа елдерінің Кеңестік одақтың мойындау жылы ретінде кірген еді. Мемлекеттің ішкі саясатында кейбір тұрақтанулар болып жатқанын атап көрсету керек. 1924 жылғы мамырда құрылған РКП съезінде елде экономикалық өрлеу байқалғандығы айтылды24.
Кеңестік дипломат әлемдегі елдермен өзара қарым-қатынасын және тең құқықты негіздерін бекітуге тырысып бақты.
Шетел істерінің халықтық комиссариатының бөлімінде 1918 жылдан 1928 жылға дейін ұрпақтық дворян Г.В.Чичерин тұрды.
Белгілі сатыда оның тәжірибелігінің арқасында, дәрежесіне, халықаралық құқықты білу және шетел сыртқы саясат ведомстволарының байланысын білуі, Кеңестік Ресейдің және шетел елдерімен өзара қарым-қатынасы ақырындап орына келе бастады. Мемлекет аралық қарым-қатынасты құру әрекетін, батыс елдерінің өкілеттері Кеңестік биліктің Ресейде ұзақ мерзімде болатынына көз жеткізген соң, жасай берді.
Бұл екі процесс 20-30 жылдары қарсы қадамдарды алдын ала қабылдауына әкелді. Ол Кеңестік мемлекеттер мен батыс елдерінің арасында дипломатиялық дамудың және құрудың негізі еді25.
Мұнда біз КСРО-ның дипломатиялық қарым-қатынасының Европа, Ұлыбритания мемлекеттерінің құрылуын қарастырамыз.
1921 жылы Кеңестік Ресей мен Ұлыбритания арасында сауда келісім шарты бекітілді. СССР ден ағылшын импортының негізгі статьясы сол кездері орман, астық және басқа тауарлар болды. Ұлыбритания СССР-ге машина, құралдар, түсті металдар, химиялық заттар, каучук және т.б. тасыды.
Дипломатиялық байланысты құру экономикалық байланыстар мен оларды дамыту үшін талаптарын маңыздырақ жақсартуға және олардың кеңеюіне қабілеттендіру керек еді. 1924 жылы 22 қаңтарда бірінші рет Ұлыбритания тарихында лейборристер үкіметі құрылды. Оның басында шетел істерін министр болған Магдональд тұрды.
Лейббористік партия өзінің сайлау алдындағы платформасында СССР мен қатынасын қалыпты ету үшін ұрандарын шығарды.
Алайда, Кеңестік ағылшын қарым-қатынасының жақсару жолында көптеген қиындықтар тұрды. Ағылшын үкіметі Кеңестік Одақта алдын ала келіс сөздерге шырмалауға әрекеттенген еді. 1924 жылы 3 қаңтарда Магдональд Кеңес үкіметіне хат жібереді. Онда Кеңестік үкіметтің мойындалуы “ешқандай талапсыз” Ұлыбритания үшін түсірмені жасау керектігі айтылады.
НКИД нұсқауына сәйкес Магдональдқа үшінші ел арқылы Кеңес үкіметінің дайындығы туралы Ұлыбританиямен сұрақтарды реттеу бойынша келіс сөздер жүргізу керек.
1924 жылы 2 ақпанда Лонданның нұсқауы бойынша ағылшын ресми агенті Ходжсонда Мәскеуге, Кеңестік үкіметке Ұлыбританияның Кеңестік Ресейді мойындауы туралы сөзді жіберген еді. Онда, сондай-ақ, “достық қарым-қатынастағы толығымен қалыпты талабын құру үшін және толық көлемде сауда қатынастарын сұрақтар қатары бойынша іс жүзіндегі келісімдерді бекіту керек деген жазу да бар26.”
Мұнда да ағылшын үкіметі Кеңес үкіметін “Үкімет есебінде бұрынғы Ресей империясының, оның билігін барлығы мойындайтын үкімет есебінде мойындады.”
Ағылшын үкіметі Ресей мен Ұлыбритания арасындағы Қазан революциясына дейінгі бекітілген келісім шарттың шындығы туралы келісімді бекітуді ұсынды.
СССР үкіметі сондай-ақ оны мойындаудың еніп жатқан тура немесе жанама сұрақтарды достық негізде шешіп және талқылауға дайындығы туралы хабарлады. Ол “Британдық үкіметпен ескі келіссөздерді ауыстыру сұрағы бойынша келісетініне дайындығын жеткізді27”
1924 жылы ақпанда Чичерин Магдональдқа СССР мен Ұлыбритания арасындағы дипломатиялық қарым-қатынасты құрғаны үшін құттықтап, оған қызметі барысында табыстарға жетуіне тілек білдірді. Чичерин сондай-ақ СССР дің бейбәтшәлікке және Ұлыбританиямен достық қызметтестікті белгілеген еді.
СССР мен Ұлыбритания арасындағы дипломатиялық қарым-қатынастың құрылуы үлкен экономикалық және саяси белгі болды. Алайда, Ұлыбритания мен СССР арасындағы саяси және экономикалық қатынастың автоматты түрде жақсарғаны өздігінше мойындалмады. Ол үшін шешілмеген күрделі сұрақтар қатарын және сауда қатынастарын реттеу міндетті түрде тұрды. Осындай мақсатта Лонданда 1924 жылдың 14 сәуірінен 12 тамызға дейін ағылшын-кеңестік конференциялар өтіп жатты28.
Конференцияның бірінші отырысында делегаттардың басшылары өздерінің үкіметтерінің позициясы жайлы баяндамасымен шықты. Кеңестік делегаттар екі ел арасында экономикалық және саяси сұрақтарды, жалпы қаруландыруды қысқарту мәселелерін талқылау, халықаралық қызметтестікті кеңейту, Версаль келісім шартын қайта қарау және т.б. сұрақтарды қойды. Кеңетсік жақ сондай-ақ, соғысқа ждейінгі қарыздар мәселесәне дайындығына рұқсатын білдірді29. Ұлыбритания өз кезегінде Кеңестік үкіметке өз қарыздарын мойындауын; Британдық орыстың бағалы қағаздарын ұстаушылардың притензияларын қанағаттандыру және ұлттандырылған кеңестік биліктің шетелдіктердің иеліктерін қамтамасыз ету, Ресей мен Ұлыбритания арасындағы келіс сөздерді жаңалау, 1921жылғы комерциялық келісім мен сауда келіс сөзін ауыстыру. 4-ші тамызда конференция тығырыққа кірді. Кеңес үкіметі тек негізделген притензияны мойындауға келісті. Осының барлығының нәтижесінде 1924жылы 8 тамызда Ұлыбритания мен СССР арасында екі келіс сөзге қол қойылды: жалпы, 1921 жылғы ағылшын-кеңестік ел арасындағы сауда келіс сөзі қаралды.Жалпы келіс сөзге келіскен Кеңес үкіметі Британдық жақтың притензиясын бөлшектеп қанағаттандыруға келісті, сосын ағылшын қожалықтарының Ресейде ұлттандырылған кәмпескесін төлеу жөнінде сұрақтарын өңдеу, бекіту ретін жүргізуді бастады. Ағылшын үкіметі, үкіметтік гарантияны Ұлыбританияға Кеңес үкіметінің қарызы үшін қадамды қабылдауға міндетті емес еді. Ағылшын Кеңестік келіссөз СССР дің срытқы саудадағы мемлекеттік монополияларын мойындады, СССР дің сауда үкіметінің құқықтық жағдайын анықтап берді. 1924 жылы қазанда лейбористік үкімет парламентті таратты және жаңадан сайлауды тағайындады, онда лейбористер жеңілуді көтерді. Жеңісті косерваторлар қолдап бермеді, сосын Балдуиннің басқаруымен косервативті кабинетті белгіледі. 24 қарашада ол парламенттің қарауына келіссөздерді ұсына алмайтыны хабарлады. Мұндай жағдайда, жоғарыдан ағылшын билік басындағылар шеңберінде антикеңетік тенденциялар, ал Кеңестік мемлекеттерге саясат пен күресті жүргізетінін алды.
2.1.2 Кеңестік-ағылшын қарым-қатынастарының ажырауы мен асқынуы.
1925-1926 жылдары Ұлыбританиямен Кеңес Одағының арасындағы қарым-қатынас маңызды асқынды30.
1926 жылы маусымда ағылшын үкіметі Кеңес үкіметіне Ұлыбританияның ішкі ісіне араласқаны үшін айыптауы жайлы жолдама жіберді. Кеңес үкіметі ағылшын жолдамасына ешқашанда қандай да болмасын ақшаны ағылшы жұмысшыларына берілмегенін, ақшалар кеңестік профессионалды одақтарымен жіберілгенін Кеңестіки үкімет өзінің жағынан олардың құқықтарына арлысуға, қорларын қарауға шамалары кемегенін ақталып жазып жібереді.
Дипломатиялық қатынастардың жақсаруы жөнінде келіссөздер СССР дің Ұлыбританиядағы төрағасы Л.Б. Красин жүргізуге ниет білдірді.
Алайда Чемберлен басынан бастап қайтадан, СССР Кеңестік ағылшындық сауда келіссөзін бұзып жатыр және антибритандық насихат жүргізіп жатыр деп айыптауды шығарды. Чемберлин Кеңестік үкіметтің қарыздарын мойындауға мәжбүрледі.
Ұлыбританияда 1926 жылдың соңында антикеңестік компания үлкен құлаш жасады31.
1927 жылы ақпанда ағылшын баспасында ағылшын үкіметі СССР ді Қытайдың ішкі ісіне араласқаны үшін және ағылшын Кеңестік 1921 жылы сауда қатынастарын бұзғаны үшін деп жалған айыптарды шығаруды дайындап қойыпты.
Осы күрделі жағдайда Кеңес үкіметі ағылшын тарапынан келетін соққыға ескерту жасауды шешті. 1927 жылы 4 ақпанда НКИД-ға ағылшын Кеңестік қатынастары туралы арызды газет бетіне шығарды. Онда СССР жалпы әлемге және екі ел арасындағы бейбіт қатынасты сақтау қызығушылығының жетекшілік еткенін жазады.
Кеңестік үкімет Қытайдың ішкі істеріне араласпайтыны және Ұлыбритания позициясы шығыста бекітілмейтініне, нәтижесінде Ұлыбританияны СССР-ге қарсылығының күшеюіне назар аударып, оған қатысы жоқ екені еске алады.
1927 жылы 23 ақпанда ағылшын үкіметі кеңес үкіметін ағылшын кеңестік сауда келіс сөзін бұзғаны үшін айыптады. Онда СССР дің жеке қызметиелеріне арналған сөздер жазылған, және Кеңес газеттерінің бетінде Қытайға көңіл айтқандары жазылған32.
Ағылшын реакционерлерінің копанияларындағы үлкен роль СССР- ге қарсылығы Қытайға ауысты, мұнда толқынды революция дамып жатқан еді. Революцияны өрпіту үшін империалистер 1927 жылы наурызда ашық қарулы интервенцияны Қытай халқына алып шықты. Сол кезде ағылшын империалистері реакциялық күшті кеңістікке содан кейін Қытайға арандатуды шешті, Қытай мен Кеңес Одағын ұрыстыру, СССР дің сыртқы саясат позициясын әлсірету, сосын Қытай революциясының соққысына алу еді. Саяси жүйе қатарын орындауда Балдуин үкіметі 1927 жылы 27 мамырды Кеңес Одағымен дипломатиялық қарым-қатынасты тас-талқан етті.
1927 жылы 6 сәуірде қарулы полиция және Пекин үкіметінің салдаттары Пекиндегі Кеңестік ұйымдардың мекемелеріне еніп, онда тінті жұмыстарын жүргізіп, кейбір дипломатиялық қызметкерлерді қамауға алды. Мұндай оқиғалар шанхайдағы және Тянь Цзиндегі Кеңестік консулдықтарды орын алды.
Бұл шабуылдаудың мақсаты Кеңестік үкіметінің Пекиндік Үкіметпен арасындағы толыққанды кофликтіні жағып жібері болды.
Ағылшын билеушілері Кеңес Одағы өзінің қарулы күшін солтүстік Қытайдағы миметарит Үжан Цзо-линаға қарсы бағыттаған еді.
Ағылшын үкіметі Лондандық конторға АОКОС (ол СССР мен Ұлыбритания арасындағы сауда операцияларын жүргізу үшін құрылған) Ұйымдастыруды шешті.
1927 жылы 12 мамырда АРКОС мекемесі және Кеңес Одағының сауда делегаттары еш бірі негізсіз ағылшын полициясының қарулы отрядымен қоршалған болатын. Бірнеше күн ішінде 16 мамырға дейін полиция тінтіу жұмыстарын жүргізді33.
1927 жылы 27 мамырда О.Чемберлин Кеңес өкіліне Ұлыбританияға ағылшын үкіметінің СССР-ден дипломатиялық қарым-қатынасын талқандауы және 1921 жылғы сауда келіс сөзін жоюы туралы жазылған сөзін қарауға берді.
1927жылы 28 мамырда Кеңес үкіметі Ұлыбритания үкіметіне жауап қайтарды. Онда олар 1921 жылғы сауда келіс сөзін бұзудағы барлық айыптаулар дәлелденбеген және негізделмеген деп көрсетіп жіберді.
СССР-ден қарым-қатынасын үзген соң, ағылшын билеушілері Кеңес Үкіметінің саяси және экономикалық изоляциясына жетуді есептеді.
2.1.3 Ұлыбританияның антикеңестік саясаты.
СССР ден дипломатиялық қарым-қатынасты үзуден соң, ағылшын билеушілері өздерінің сыртқы саясаты негізгі тапсырма етіп алды. СССР мен оның көршілес елдер мен арасындағы соғысқа арандатушылық тапсырмасы тұрды.
Бірінші кезекте ағылшын реакциялық шеңберлері антикеңестік блокты Польшаға бұруға барды. Поляк Кеңес соғысын арандату мақсатында Польшада Кеңестік өкілдің айуандықпен өлтірілуі болды34.
1927 жылы 7 маусымда П.Л.Войсквов орыс ақгвардияшыларының, Поляк Б. Каверданның сатқындық жасауымен өлтірілді. П.Л Войсковқа дер кезінде көмек көрсетілмеген еді, ол ауруханаға жарақат алған соң бір сағаттан кейін жеткізілген еді, бірақ сол күні ол қайтыс болды.
П.Л Войсковтың өлімінен кейін ағылшын ипериалистері оларға Польшаға қысымды күшейте берді, оны СССР-ге қарсы шығуға шақырды. Оларды АҚШ көтермелеп, қарызға ақша берді.
Кеңестік дипломаттар Кеңес-Поляк қарым-қатынасын күйреуін жіберіп алмас үшін барлық амалдарды қабылдады. Войсковтың өлімімен байланысы СССР Поляк үкіметінің әрекетіне қарсы наразылығын білдірді. Олар қатыгез террорлық ұйымдармен күресі үшін қажетті амалдарды қабылдамаған еді. Кеңес үкіметі бейбіт жолмен шиеліністі реттеуге тырысуын көрсетті. Поляк үкіметі өлім үшін кешірім сұрады. Екі ел арасындағы бас кірмеушілік туралы келісім шартқа қатысты келіс сөзді жаңартуды ұсынды. Польша мен болған шиеленіс Кеңес делегаттарының белсенділігімен иілгіштігінің әлемдік сипатта ойластырылған идеясының арқасында қайта қалыпқа келтірілді35.
Ұлыбритания антикеңестік күреске Германияны да қосуға ұмтылды. Неміс бұржуазиясында жеке топтары антикеңестік блокта қатысқаны үшін шықты. Олардың қатарына “болат шлем” одағы кірді. Ол Германияның ұлттандырылған және әскери шеңберімен астыртын байланыста болды.
Герман үкіметі, бірде мұндай блокқа қатысу тиімсіз болатындығын, Германия үшін ұтымсыз болатынын түсінді Кеңес үкіметі Германиямен қызметтестікті бекіту ісінде инициятивасын жариалады.
Неміс және Кеңес саясаткерлерінің арасында және дипломаттар мен кездесулер мен әңгіме жүргізулер өтті. Онда Кеңес өкілдері Ұлыбритания Кеңес Одағына қарсы күрес жүргізуге тырысып жатқанын көрсетуге тырысты. Нәтижесінде , бұл мемлекеттер жеңіледі, ал Ұлыбритания жеңіп алуы мүмкін деген ой келді.
Германияның шетел министрі Штреземанмен кездесуінде Г.В. Чичерин 1927 жылы маусымда әлемде Европада әлемдік істердің үлкен белгісін Германия Европада өз позициясын ұстауға болатынына көз жеткізеді. Бұған жауап ретінде Штреземан Чичеринге Германия СССР-ге қарым-қатынасы Германияның СССР-ге қарым-қатынасыөзгертілмей қалатынын және Германия батыс державалардың олардың бейтараптығын бұзу, олардың территориясынан әскерін алып өтуіне қарсы әрекетін көрсететінін жеткізді36.
Г.В. Чичерин Штреземанға Ұлыбритания акциясының нәтижесінде Германия үшін жақсы жағдай туатынына түсінуге мұрша берді. “Біздің саудалық ұрпағымыз ұлы британия орнына басқа елдерге бағытталатынын, біздің саудамызды Германиямен үлкейтеді”,-деді37.
Ұлыбритания күшті қарқынмен Францияның антикеңестік саясатына қатысуына тырысты.
Ағылшын дипломаттары Франциямен жақындасуына қадам қатарын қабылдады. Олардың жоспарлары белгілі деңгейде халықаралық қайта құруды қажетсінді. Қытайдағы революция Француз билеушілерінің Үндіқытай және басқа Француздық колония үшін қорқынышты күшейтті.
Кеңестік дипломатия өз кезегінде ағылшын дипломатиясын сақдандыруға тырысты. Оларға Франция мен қарым-қатынасын жақсартуға әрекет амалдарын қабылдады. Сол кездері өткен оқиғалар кеңес-француз қарыз және несие жайлы келіс сөздерде Кеңестік делегат Франциямен келісімге жету үшін 1927 жылы мамырда ол Француздық іс-әрекеттлерді қабылдайтынын хабарлады. Тез жету мақсатында келіс сөздің жетілдірілуі кеңестік жақтың қарыз және несие туралы сұрақтарын реттеу ұсынысы, Францияның үлкен орын алмасуларымен өткен кезеңдері және қарызды өз мойнына алып екі жыл ішінде белгілі соманы төлеуге міндетін алды.
1927 жылдың ортасында Кеңес дипломатиясы Брианнан және Пуанкареден Ұлыбританияға Францияны СССР – мен тас талқан ете алмайтын туралы хатты алды.
Кеңестік - француздық дипломатиялық қарым – қатынасты сақтауда елдер арасында экономикалық байланыстық кеңейтілуіне әрекет етті. СССР –дің Ұлыбритания мен дипломатиялық қарым – қатынасын үзгеннен соң, барлық кеңестік тапсырыстар Ұлыбританиядан Францияға ауысты.
Ұлыбритания мен СССР арасындағы дипломатиялық қарым – қатынастың орнығуы консерванттардың билік басынан кеткеннен кейін болды38.
1929 жылы 30 – мамырда Ұлыбританияда лейбористер жеңіске жететін сайлау болды. Екінші лейберистік үкімет Макданольдтың қайта құруымен жүзеге асты.
Лейберистердің басқаруымен Ұлыбритания 1929 жылы 3 – қазанда СССР мен дипломатиялық қарым – қатынасын қайтадан құрды. Сонымен қатар Ұлыбритания антикеңестік саясатты белсенді түрде жүргізіп жатады.
2.2 Францияның КСРО-ны мойындауы. Кеңестік-француз қарым–қатынастары.
1924 жылы СССР – мен қарым - қатынасын жақсартудағы жолында Францияда кірісті. Билік басындағылары антикеңестік саясатты жүргізді.
1924 – 1929 жж. Франция сауда - өнеркәсіптік және саяси шеңберінде себептер мойындау тенденциясы күшейді.
Объективті себептер Францияны СССР - мен қарым – қатынасының қалыптандыруға итермелеп отырды39.
Кеңес Одағында Француз өнеркәсіпшілері мен саудагерлері өздерінің тауарларын өткізе алмай, ол жақтан шикізат барлығынан бұрын мұнайды өндіре алмады.
1923 жылы 22 желтоқсанда үкіметке жақын Тан газеті СССР – мен дипломатиялық және экономикалық қарым – қатынасты қайта қалпына келтіру туралы жазуды, бірақ кеңестік үкіметті патшалық қарыздардың барлығын төлеуге, азаматтардың орыстың бағалы қағаздарын ұстап отырған, және ұлттандырылған иеліктерді қайтарып беру талабы бойынша шығарды.
Кеңес үкіметі екі ел арасындағы қиындықтарды шешудің жолын іздеді40.
1923 – 1924 жж. Францияның сыртқы саясаты нашарлап кетті. Рур авантюрасы елдегі қаржыны алып қоюдан басталды. Геннуия мен Гаагы конференциясынан кейін Францияда алдымен экономикалық қайта құруға, сосын Кеңестік елдермен саяси қарым – қатынасты құруда талпыныс біршама өсті.
Пуанкаре 1924 жылдың басында СССР-мен келіссөздерден бастауды жөн көрді.
1924 жылы 3 қаңтарда Кеңестік өкілдердің ішіндегі Прагадағы төрағасы К.К. Юренов НКИД- ға Чехословакияның шетел істерінің министрі Бенеш Францияның өтініші бойынша келесі арыздарды жасағанын хабарлайды.
Франция Ресеймен келіссөз қатынасына түсуге дайын екен, бірақ талаптардың алдын-ала қатарын құруға талпынып жатыр... Пуанкаре СССР үкіметінен келесі сұрақтарға жауап беруді сұрайды:
1. халықаралық келіссөз жүргізуге дайын ба және
2. соғысқа дейінгі қарыздарды мойындау принціпімен келісе ме келіспей ме (20 млрд франк)41.
Сондай-ақ, Ұлыбританиямен келіс сөздегідей бұл алдын ала шарттар Кеңестік үкіметінің қарамай қоюымен бітті. СССР мүмкіндіктерді маңызды сұрақтарды сатып алуды есептемеді.
1924 жылы 11 қаңтарда Чечерин Прагадағы өкілге былай деп хабарлайды: сұрақтар өте күрделі, оларға жауап беру үшін қысқаша иә немесе жоқ деу керек. Біз жалпы қандай да бір үкіметпен келіс сөздер жасау үшін алдын – ала қойылған талаптан бас тарттық.
1923 жылы СССР мен француз сауда - өнеркәсіптік шеңберінде саясаттан гөрі жаны бар бағаға жетті42.
1923 жылы маусымда Мәскеуге Францияның сауда шеңберіндегі делегаттар (мемлекеттік) париждік биржаның мемлекеттік өкілі Дюверженің бастауымен келді. Сосын Мәскеуге іскер және ірі қорғаушы, сенатор де Монзи СССР- дің осыған дейінгі Кеңес үкіметінің әскери және соғысқа дейінгі қарыздарын төлеуді талап етеді.
Мұның барлығы СССР – дің мойындауы туралы сұрақ Париж саясатына да ықпалын тигізді. Әсіресе екі пысықтауыш өте маңызды болды.
Біріншіден, СССР – ден сауданы кеңейтуді қызықтыратын іскер шеңбердің қысымы; екіншіден, Францияның халықаралық жағдайдағы құлдырауы мен окупациядан кейін Ұлыбританиямен қарым - қатынастың бұзылуы.
1923 жылы 22 желтоқсанда Пуанкаре Кеңес Одағына ресми түрде дипломатиялық және экономикалық қарым – қатынастың қайта құрылуы туралы мәлімдеме жасады. Алайда, қарым - қатынасты қайта қалпына келтіру үшін талабына ал патшалық қарызды мойындауға, сондай – ақ бұрынғы орыс бағалы қағаздарын ұстағандардың иеліктерін қайтарып беруді талап етті43.
Мұндай мәлім кеңес үкіметінде қабылданбауы болуы мүмкін. Сонымен қатар Францияға СССР – мен қалыпты дипломатиьялық қарым - қатынаста құрылуын түсіндіруге қадамдар жасаған еді.
1924 жылы мамырда Францияда парламент сайлауы болды. Ол радикал – социалистік сол блокқа, мемлекеттік социалистік және социалистік партияның жеңіп шығуына алып келді. Олар өздерінше ұран алып, СССР – мен дипломатиялық қарым - қатынасқа түсуіне талпынды. Билік басына үкімет басшысы Э. Эррио келді, Эррио - буржуазиялық демократ, франк - кеңестік серіктестіктің мүшесі. Ол елдегі ел үмітін өтеген мойындаумен және беделімен отырды.
Эррионың өзі қандай да бір ресми үкіметпен қатынастың қалыс қалуы, Ресейдегі билікті жеті жыл ішінде сақтаған болса, біздің азаматтардың алға жылжуында қалыпты емес жағдайды айқындады.
Үкіметтің бағдарлы хабарламасында осы мәселе бойынша: қазіргі таңбада біз СССР-мен қалыпты қарым – қатынасты қалпына келтіруге дайындалып жатырмыз, алда талаптарды сақтау, екі ел арасындағы келіс сөз сыпайылықпен қарауды ұсынады44.
Одан бұрын формуланы, француздың қызығушылықты сақтайтын белгілі амалдармен қабылдап және мәліметтер жинауымыз керек, - деп айтылған.
1924 жылы 15 шілдеде Эррио Чечеринге француз үкіметінің қысқа уақыт аралығында Франция мен Ресей арасындағы қалыпты қарым – қатынасты қалпына келтіру туралы амалдарды дайындау керек деген сөзін жіберді.
Чичериннің жауап жеделхатында 1924 жылғы 18 шілдедегі Кеңес үкіметі терең қанағаттанарлықпен Эррионың достық хатының мәліметін қаьылдады. Онда тез арада біздің елмен арасындағы қалыпты қарым – қатынасын қайта қалпына келтіру сұраған жетуді жеткізді.
Эрриоға берген хатындағы жауабында француздық үкіметті орыс азаматтарына кең түрде қызмет үкіметі Францияға келгісі келетіндерге болады.
Жеделхатта мұндай жұмыста ұстап қалу немесе қиындықтар туса, оны екі үкімет арас ындағы ресми қарым – қатынаспен шешіледі деп көрсетілген45.
Қысқа мерзімдегі сол іске Эриио жазған қысқа бола қойған жоқ. Француз үкіметі мойындауға асықпады және жасанды түрде оның жолындағы әртүрлі кездейсоқтықтарға жауап беріп отырды46.
1924 жылы қыркүйекте Эррио Францияның кеңес Ожағын мойындауы жөніндегі сұрақты оқып үйрету үшін Де Монзидің төрағалық етуімен арнайы коммисияны тағайындады. Ол екі ел арасындағы сұрақтарға келіссөз жүргізу жақсарып болған соң ғана басталатыны туралы айтылды.
Мұндай жағдайда сол блок үкіметі, толықтай Макдональдық басқаруындағы Кеңес Одағына шешілмеген сұрақтардың принципінде алыдын – ала шешім қабылдануға, сонымен қатар патшалық Ресейдің қарыздары туралы шешуді жырлады.
1924 жылы 19-20 қазан Дуврада де - Монзи мен СССР өкілімен, Ұлыбританиялық Раковскиймен кездесу болды47.
1924 жылы 15 шілдеде Эдуард Эррио Г.В.Чечеринге: француз үкіметі қысқа мерзімде Кеңестік Ресеймен қалыпты қарым – қатынасын қалпына келтіруді дайындай алатынын білдірді.
Алайда, антикеңестік күштердің әсеріне қысымның асытнда француз үкіметі дипломатиялық қарым – қатынасты құруға жай басарлық жасады. Эррио СССР - мен қарым – қатынасын жаңартуда сақтану шараларының белгілі түрлері қабылдануы керек және әртүрлі мәліметтер жиналуы керек деп хабарлады.
Кеңестік – француз қарым – қатынасы қалыпты жағдайға келуі қиындады. Сосын Вашингтон қысымы, Вашингтонның қатыгез компаниясының Франция мен СССР арасындағы келісімді бұзуға қатысуы жағдайды ауырлатты.
АҚШ – тың мемлекеттік хатшысы Францияны СССР – ді мойындауынан сақтап отырды, ол акт қателік болып табылады деп ескертті.
1924 жылы жазда арнайы түрде Европаға Кеңес – дипломатиялық қатынас ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.1 Генуя конференциясы
Шетел интервенттерінің күйреуінен кейін және ішкі контр революциядан халықаралық жағдайда Кеңестік мемлекеттердің жаңа кезеңі басталды. В.И. Ленин:”...-біз тек қана демалуды иемденбейміз, -біз қашан халықаралық иеленуіміз копиталистік елдерді жеңіп алғаннан соң қосылуымызды иемденеміз ”-деді1. Жаңа жолдың ерекшелігі мемлекеттер арасындағы ескі жүйедегі қарулы күрес олардың толыққанды емес тұрақсыз тепе-теңдігіндегі бейбіт қатынасының алмасуымен тұрақталады.
Кеңестік елдер мен капиталистік мемлекеттердің арасындағы серіктестік қызмет жайлы сұрақтың шешімі тек Кеңестік билікке ғана емес, сонымен қатар капиталистік елдердің билік ету шеңберіне де тәуелді болады.
Капиталитік елдермен өзара қарым-қатынасының реттеу мүмкіндігін есепке алған УК Политикалық бюро 1921 жылы қыркүйекте патшалық Ресейдің соғысқа дейінгі қарыздары туралы сұрақты қарастырды. Сонансоң белгілі мемлекеттерге анықталған қарыздары бойынша Ресейге мойындау міндетінің мүмкіндіктеріне шешім қабылдады. Оларға әскери қарызды төлеуге, кеңестік контрпретенцияның принциптік залалдары үшін Кеңестік Ресейдің және Кеңестік биліктің заңды мойындалуы ұсынылды2.
1921 жылы 28 қыркүйекте Кеңестік билік Ұлыбритания, Франция, Италия, Жапония және АҚШ биліктерімен қараған еді. Мұнда экономикалық серіктестіктегі соғыстық қауіпті алып тастау мақсатында, Ресейдің соғысқа дейінгі қарыздарын мойындауы жайлы сұрақты шешуге дайын екені, егер капиталистік елдер осы қарыздарды құтылуға ақшалай жеңілдіктерді қамтамассыз етсе, барлық қауіптерді, “Кеңестік Республикаларға және достық Таяушығы Республикалардың қауіпсіздігіне” іс-әрекеттерін тоқтатса,
олардың шекарасына сұғынуды қойса, және Кеңестік елдермен жалпы бейбітшілікте болса, барлығын мойындауға уәде берді. Осы сұрақты шешу төңірегінде Кеңестік билік халықаралық экономикалық конференцияға шақыруды ұсынды3.
Сол кезде халықаралық экономикалық конференцияға шақыру қажеттілігінің қорытындысында батыс капиталистік державалардың билік басындағыларыда келді. Одақтас державалардың Жоғарғы Кеңес отырысында 1922 жылы 6 қаңтарда Канна қаласында (Франция) осындай конференцияға шақыру туралы революция қабылданды. Барлық европалық державаларға, оның ішінде Кеңестік Ресейге Франция революциясына өздерінің уәкілетті өкілдерін жібіруді ұсынды4.
Канна конференциясында Антанта елдері қатысты. Одан басқа, Германия өкілдері, АҚШ-тан бақылаушыларды шақырған. Конференцияға қатысқан елдер Европаны экономикалық саладан құтқару үшін, күшті елдермен бірігуді талап ететіндігін мойындады. Содан Генуяда конференцияға шақыруда шешім қабылданды. Осының барысында Жоғарғы Кеңес алты талапты байқап қалды, олардың ойынша барлығын мойындаса, барлық жоспардағы табысқа жететін еді.
Бірде-бір мемлекет 1 бөлімді жасамады, ел ерекшеліктерін, өмірлерінің ішкі экономикалық жағдайын, басқаруды басқаға таңа алмайтын еді.
2-ші бөлімге келісті. Онда шетел капиталына қол сұғынбаушылықты, шетелдіктердің өз иеліктеріне, олардың құқықтары мен бостандықтарына сұғынбаушылықты қамтамассыз етеді5.
Үшінші талап мынандай образда болды: ”барлық мемлекеттердің өкілдіктері шетел несиелерін пайдалануды қажет ететіндер, барлық мемлекеттік қарыздары мен міндеттерін толық мойындаса, сондай-ақ шетелдіктерге тиесілі барлық міндеттерді қайта орнықтыру және олардың өз иеліктерін кәмпескелеуге уәде беруді құрастырды.”
Төртінші талабы сауда жүргізуді қамтамассыз ететін қаржы-ақша қатынастарын ұйымдастыруды талап етті.
Бесінші талабында басқа елдерге соғыс жайлы насихаттаудан тыйылу. Алтыншы талабы барлық елдер өздерінің көршілес елдерге басып кіруден тоқтатылуын қабылдады. Бұл талап Кеңестік Ресейдің мынадай талапқа мойынсынуын көрсетті:”Егер Ресейлік билік орыс саудасының дамуы үшін қажеттіліктерді қамтамассыз ету мақсатында ресми мойындалуды талап етті, Одақтас державалар егер де Ресей билігі жоғарыда көрсетілген талаптарды қабылдаған жағдайда ғана келісуге болатыны” туралы айтылды.
Кеңестік билік тез арада конференцияға қатысуға келісімін берді. Төтенше болған сессия 1922 жылы 27 қаңтарда осы конференцияға делегаттардан В.И. Лениннің төрағалық етуімен және Г.В.Чичериннң оның орынбасары болып тағайындалуымен бекітілді.
Бұл бірінші реттік Кеңестік өкілдерінің кездесуге қатысқаны еді, олар бұл конференцияға жақсылап дайындалды.
1922 жылы 6 наурызда Комунистік Жалпы ресейлік съездтің металлитерінде В.И. Ленин Кеңестік Республиканың халықаралық жағдайы туралы өз ойын былай деп жеткізді:”Біз басынан бастап, Генуяны қарсы аламыз және біз оған барамыз, оған біз сатып алушы ретінде ғана, өйткені бізге капиталистік елдермен сауда жасау шартты түрде қажет, сосын біз ол жаққа сауданың бұл жағдайға келетін саяси жағдайда шешудің дұрыс
және тиімді екенін анықтау үшін барамыз деп хабарлаған едік”,-деді6. 1922 жылы 24 ақпанда В.И.Лениннің Генуядағы Кеңестік делегаттардың тапсырмаларын құру жайлы жазылғанда, Кеңестік делегаттардың мақсаты-төзімді әлемді қалыптастыру және халықтардың экономикалық серіктестіктерін жабдықтау, Кеңестер Республикасы мен капиталитік елдердің арасындағы сауда қарым-қатынасын құру екені көрсетілді.
Генуя конференциясы 1922 жылы 10 сәуірде ашылды. Онда 29 мемлекеттердің өкілдері қатысты. Капиталитік державалардың арасында маңызды рольді Ұлыбритания, Франция, Италия, Белгия, Жапония өкілдері ойнады7.
Үлкен белсенділікті АҚШ-тың өкілдерінің бақылауымен болды. В.И.Ленин денсаулығына байланысты Генуяға бармайды. Оның орнына Г.В.Чичерин делегатқа жетекшілік етті8.
Бағдарланған хабарландыруда конференцияда Чичерин: Ресейлік билік Кан конференциясының бірінші пункті бойынша шешім қабылдайды. Ресейлік билік өкілдері мұнда өздерінің жеке теоретикалық көз қарастарын насихатауға келді, сауда-өнеркәсіптік елдермен, іс жүргізу өзара қатынасқа шығу үшін келді- деп мәлімдеді9. Конференцияда бірден-бір негізгі сұрақ қарыз туралы сұрақ болды. Ресейдің соғысқа деінгі қарызының жалпы сомасы шамамен 4,5 млрд. рубль алтын мен, үстіндегі пайызын есептемегенде осындай болды. Белгілі талаптар бойынша Кеңестік Ресей соғысқа дейінгі қарызды төлеуге мәжбүр болды.
Батыс державалар Кеңестік бағдарламаның бейбіт өмір сүру және қызметтік серіктестігінен бас тартады.
Ллойд-Джордж одақтастардың атынан, олар бұрынғы Ресей билігіне әсокери қарызынан бөлшектеп бас тартуға баруға дайындығын хабарлады. Антанта бұл бас тартуды Кеңестік биліктің интервенттерге тигізген залалын орнына келтіруді талап етумен екенін айтты.
Кеңестік делегаттардың үлкен жетістігі Раппаль келісім шартына қол қойылуы болды. Бұл оқиға 1922 жылы 16 сәуірде болды10.
Бұл күні Гену мен Раппаль Кеңестік Ресей мен Германия арасындағы екі жақты келісім шартқа қол қойды. Келісім шарт РСФСР мен Германия арасындағы әскери шығындардан, сондай-ақ әскери тұтқындардың ұстауынан өзара бас тартуын қарастырды. Германия ескі қарыздарды жою байланысындағы претензиялардан бас тартты.
Раппал келісім шартты халықаралық изоляция Германиядағы сияқты және Кеңестік Ресейдегі сияқты үзілістермен танылды. Келісім шарт қорытындысы кеңестік сыртқы саясат негізі болды. Ол Кеңестік елдегі халықаралық жағдайдың ұзақ мерзімді басымдығы еді.
“Кеңес үкіметі өзінің делегаттарына Германиямен келісімшарттың қатаң қоғалатынын және Кеңес елдерінің маңызды келісім шарты ешкімге хабарламай-ақ және ешкімнен сұрамай бекітуге құқын көрсетуге мүмкіндік берді.”
Брест-Литва келісімшартының орнына, Раппал келісім шарты мемлекеттер арасында өзара қарым-қатынастың жаңа типін құрды.
Раппал келісім шартының үш негізгі кезең оның саяси белгісін анықтап берді. Біріншіден барлық притензияларды өзара жойып тастау; екіншіден, Германия мен Ресей арасындағы дипломатиялық қарым-қатынасты құру, қалпына келтіру. (Шығыс мемлекеттерінен кейінгі Германия Кеңестік Ресеймен жақсы дипломатиялық қарым-қатынасқа түскен бірінші батыс европалық держава); үшіншіден, Раппал келісім шартының ақасына Ресеймен Германияның экономикалық жақындасуы. Мұндай жағдайда Кеңестік Ресейдің аумағындағы саяси брюкадалардың экономикалық сақинасы дамитын еді. Басқаша қарағанда Германия өзінің сауда аясын кеңейтуге мүмкіндік алар еді.
Сол кездері Кеңестік делегаттар Генуя конференциясында жұмысын жалғастыра берді. Ол эксперт жұмысымен танысты. 1922 жылы 20 сәуірде меморандумда олар эксперттердің баяндамалары 1922 жылғы 6 қаңтардағы Канн революциясына қарама-қайшы екенін хабарлады11. Өзінің меморандумында кеңес үкіметі интерветтерге келтірген залалы 39 млрд алтын рубль сомасын құрайтынын мәлімдеді.
Кеңестік делегаттар әскери қарыздарды төлеуді бұрып жіберді. Бірақ батыс европа елдермен қызмет серіктестігін жайғастырып алуды ойлады. Кеңестік үкімет мемлекеттік несиешілер әскери қарыз қатынасында претензиялардан бас тартса және Ресейге жеткілікті түрде қаржы көмегін берсе әскери қарызды төлеуге келістік.
Алайда бұл ұсыныс конференцияның басқа қатысушылармен қабылданбаған еді 1922 жылы 19 мамырда Генуяда кіріптарлық отырыс болды12.
Онда мынадай шешім қабылданды: 26 маусымда Гаагаға жиналатын комиссия жалғастырады, мұнда тағы да кеңес үкіметі мен Антанта мемлекеттерінің үкіметтері арасындағы келіспеушілікті қарайды. Ллойд Джордж конференцияны жабу кезінде Ресей көмекті қажетсінеді, Европа мен бейбіт Ресейдің өнім бере алатыны қажетсінеді, Ресей қазба байлықтары мен білімді қажетсінеді, ол бейбіт қайта қалпына келуді ұсынады - деп қорытындылады.
Генуя конференциясының маңыздылығы - Ресей дипломаттарының батыс мемлекеттерімен сауда қызметін, экономиканы бекітудің бірінші қадамы еді. Алғашында бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін әлем делегаттары бірге жиналып, халықаралық қатынастарын бейбіт арнаға бағыттауын ұсынды.
Кеңес үкіметі мен Германия арасындағы Раппал келісімшартының қорытындысында Кеңес Одағы үлкен халықаралық белгіге ие болды.Келісімшарт халықтар арасында экономикалық байланыстың дамуының кең мүмкіндіктерін ашып берді.
1.2 Гаагы конференциясы
Жоғарыда айтылғандай 1922 ж 19 мамырда Конференция қатысушылары комиссия белгіленіп, тағы да Кеңестік Ресей үкіметі мен басқа үкіметтермен бірге арасындағы келіспеушілігін қарауға, сондай-ақ бұл контактіге Ресей комиссиясының қосылуын қабылдады.Талқылауға жеке иеліктегі және несие қарыздары туралы сұрақтар түсті.
Ресми түрде Гаагы конференциясы 1922 ж 26 маусымда ашылды13.Бірінші отырыста жеке иеліктегі сұрақтар бойынша комиссия мүшелері РСФСР-дай ұлттандырылған барлық шетел иеліктерін немесе қожалықтардың толық компескелеуін қайтаруда талап етті.Қарыздардың комиссиясында, Кеңестік Ресей несие алуда тек барлық қарызды мойындау барысында ала алатынын хабарлады.
Кеңес делигаттары халық шаруашылығын қалпына келтіруде шетел капиталдарын несие алу және басқа формаларын еліктіру туралы сұрақ қойды.Қабылдау талабына қарай белгілі несие алу қажет болды.Делигаттар 3жылға жуық мерзімде 3224 млн алтын рубль соммасында кредит алуды айтты.
Кеңестік делегаттар қайтадан өткен қожалықтардың претензиялары ұлттандырылған жекешелендіруге қайтару қатысында қанағаттанарлық болмайтынын хабарлады.Алайда, өткен шетел қожалықтарының иеліктеріне бұрынғы ұйымдары қайтарылатыны айтылды.
Кеңестік Ресей шетел державаларының әскери қарыздан бас тартқан жағдайда, өз кезегінде интервенттерге келтірген залалдарының контер претензияларынан бас тартқан жағдайда дайындықтарын хабарлады.Кеңестік Ресей соғысқа дейінгі мемлекеттік қарызын ағымдағы уақытта пайызссыз төлеуге келісім берді.
Ескі жақ та бір көзқарасқа, мәмілеге келмей жатыр.1922 ж шілденің ортасында Гаагы конференциясы тұйықта қалады.Кеңестік тарихнпамада конференция жұмыстарын қалпына келтірудегі негізгі себептің бірі американдық бақылаушылардың бұзу қызметі жарияланады.
1922ж 18 шілдедегі МКИД-ке М.М. Литвиновтың хатында, ол конференцияның құрылымында және оның себебін былай деп түсіндіреді: “Шетел делегаттарының берілген құралы барысында, ағылшындардың, француздардың, бельгиялықтардың тырысып бағуы конференцияны бұзбай, Гаагыдан нәтижелерді алу қиын болды. Тереңірек себеп болып, ойламаған жерден ағылшын үкіметіне назарын аудару мәселесі болды. Бұл мәселені шешуде Ллойд Джорджқа бұрынғыдай сияқты, Францияға жақындасуға тура келді.”
1922 жылы 20 шілдеде Гаагы конференциясы өз жұмысын тоқтатты14.
Ок-ке партияның 1922 жылдың маусым-шілде үшін есеп беруінде, “бұрынғысынша кеңестік делегаттар Кеңестік Ресейдегі шетелдіктерге жеке қожалықтардың қалпына келтіру мүмкіндігігің жоқтығы қатаң және нақты жауап ретінде берді,”-деп жазылған. Осымен Генуядағы хабарласулар тоқтатылды, одан кейін Гаагыда мұндай хабарласулар болмады.
Мұндай жағдайда, Гаагы конференциясының белгісінде, ол Кеңестік Ресей мен батыс державалардың арасындағы қарама-қайшылықты хабарлайды. Бір жағынан, Кеңестік дипломаттар олардың алдына партиялардың несие беру мақсатына жетпеді.
1.3 Мәскеу конференциясы
1922 жылы 12 маусымда РСФСР үкіметі Польша, Латвия, Эстония, Финьляндия үкіметтерне Мәскеу конференциясына аталған елдер бойынша қарулануды қысқарту сөзімен хабарласты15. Шақыру Румынияға бір шама кеш барды.
1-3 тамызда Таллинде Польша, Финляндия, Латвия, Эстония әскери үкіметтерінің жалпы тәртіпті өңдеу үшін отырыс болды. Бұл отырыста мынадай шешім қабылданды:”Қандай да болмасын ұсыныстар Ресей өкімет басындағыларға берілсе, олар шартты түрде Эстония, Финляндия, Латвия, Польша және Румынияның қарулы күшінің белгілі мөлшерде қысқартылуын қарастыратын болады.”16
Мәскеу конференциясы 1922 жылы 2-12 желтоқсанда құрылды. Кеңестік мелекеттің конференцияға қатысушы елдердің әскер қатарын салмақты түрде қысқартуын, алғашқыда 75%-ға дейін, сосын 25%-ға дейін барды. 11- желтоқсанда қатысушы елдерге өкілдері декларация ұсынды. Онда қаруланудың пропорционалды негізде әскерді қықартатынын, бұл кеңес делегаттарының ұсынысы екенін хабарлады.
Қатысушы елдер әскери келісімдерді, осы елдер мен Мәскеу арасындағы өзара қарым-қатынастың саяси сұрақтары шешілмейінше қортындыламауы мүмкін.
Одан басқа олар сондай-ақ сақталып отырды. Кеңес өкіметінің қарулы күштерді тез арада қысқартуы кеңестік Рессеймен салыстырғанда қиын жағдайға әкеләп қоймай-ма деп күдіктенді17.
1.4 Лозанн конференциясы
Антанта державалары 1922 жылдың соңында Лозаннада бейбіт конференцияға шақыруды шешті. Онда таяу шығыс мәселелерін реттеумен, Қара теңіз бұғаздарын қоса есептегенде, Таяу және Орта шығыста өзінің позицияларын сақтау сатылары мен бекітумен байланысу сұрақтары қарастырылған. Алғашында конференцияға Кеңестік Ресейде делегаттарды шақырмады.
1922 жылы 24 қыркүйекте Кеңес үкіметі шешімнен Қара теңіздік емес державалардың өздеріне бұғаздардың режимін реттеудегі құқын, Ресейдің қатысуынысыз алғанына қарсы екенін айтады. Кеңестік өкімет өздерінің қатысуынсыз қабылданған конферецияның еш бір шешімдерін мойындамайтынын айтады.
Конференция 1922 жылы 20 қарашада ашылды18. Ұлыбританияны Керзон- лорды, Францияны – Гизанкаре , Италияны болса Муссолини өкіл етеді. Оданда басқа Түркиядан, Грекиядан, Югославиядан, Болгариядан, Румыниядан және Жапониядан, Кеңестік Ресейден делегаттар қатысты. АҚШ бұл коференцияға қатыспады .
1922 жылы 4 желтоқсанда комиссиялар отырысында бұғаздар боынша кеңестік делегаттардың басшысы Г.В Чичерин Кеңес үкіметінің деклорациясын таныстырды. Онда Кеңестік делегаттар сұрақтар бойынша, талқылауға қатысатын сұрақтар негізгі екі приншципті орындауға тырысады: 1) Ресейдің тең құқықтығы және оның одақтастарының басқа державалармен теңдігі; 2) Әлемді сақтау және Ресей территориясының қауіпсіздігін, онымен одақтас Республикалардың қауіпсіздігін сақтау; сондай-ақ олардың басқа елдермен экономикалық қатынасының бостандығын сақтау.
Керзонмен жасалынған, Францияның, Италияның қолдауымен жазылған ағылшын жобалары, бейбіт замандағыдай кез-келген елдің әскери кемелері бұғаз арқылы бейбіт өтуіне құқын қарастырды, сондай-ақ әскери кезеңде де өтуіне болатынын қарады.
Ұлыбритания сонымен қатар бұғаз жағалауларын демилитаризацияға және оның үстінен халықаралық комиссияның бақылауын беруді қозғады. Ағылшын жобасының қабылдануы Қара теңіз жағалауына Кеңестік Одақтың тұрақты қаупін туғызар еді. Кеңес делегаттары 1922 жылы 19 желтоқсанда Керзон жоспарына қарсы шықты19. Ол, “Дорданелла, Мрамор теңізі және Босфорды соттың өтуі үшін ережесі” жобасын ұсынды.
Кеңестік жоба бұғаз арқылы сауда және кез келген державалардың коммерциялық авиациясы үшін өтуге бостандық беруді, бірақ Түркиядан басқа барлық елдерге әскери авиацияны және әскери кемелер үшін бұғаздың жабылуын талап етті.
Үш толықтырушы кезеңде, яғни 1923 жылы 7-нен, 13-нен және 20 қаңтардан кеңес делегаттары батыс делгаттарының Түркиямен отырысына жол бермеді20.
1923 жылы 1 ақпанда Г.В.Чичериннің сөз сөйлеуінде:”Кеңестік елдер үшін Керзонның талабымен құрылған бұғаздардың режимі туралы конвенция жобасы анықтап көрсетілгендей ақылға сыймайды,”-деді.
Лозанндық келіс сөздердің екінші этапында, 1923 жылы 23 сәуірде басталған кеңес делегаттардың көңілінен шықпады, өйткені күнтізбе жоспарында бұғаз туралы сұрақтар болмаған еді.
1923 жылы 24 шілдеде Лозанндық конференциясының қорытынды отырысында одақтас державалардың арасында және Түркия мен, және Керзон жобасының негізінде жасалған бұғаздар режимінің конвенциясы бейбіт келісімге қол қойылды21.
1923 жылы 14 тамызда Римде Лозанндық конференцияға қол қойылуы болды. СССР олардың заңдарын бұзуда құқықтары мен сенім етілмеген Қара теңіздік елдердің қауіпсіздіктерін шешпеді. Кеңестік дипломаттардың позициясының Г.В.Чичериннің 8-ші отырыста 1923 жылы 1 ақпандағы бұғаз туралы айтқанын келтіруге болады22.
Ол “Біз Ресейдің, Украинаның, Грузияның қатысуынсыз өңделген бұғаз жайлы конвенциясының жобасымен жұмысты иемденеміз” дейді. Ары қарай: “Біз сондықтанда осы жаңа жобаны кім ұсынады және жаңа жоба қандай құқық бойынша ұсынылады, оған қызығушылығы бар жақтардың қатысуынсыз өңделген бұл жоба кімге тиімді?” деп сұрайды23.
Лозанндық конференция кеңестік жақ үшін өте ауыр етті. Кеңестік делегаттардың мүшесі В. Воровской Лозаннада болып, дипломатиялық істерден шектеледі, сонан соң оны өлтіру көзделді. Г.В.Чичерин қауіпсіздіктен қамтамасыз етілген конференция қатысушыларына кінә тағып отыр.
Мұндай жағдайда Лозанндық конференцияны Кеңестік дипломатия үшін үлкен сабақ болғанын айту керек. Іс жүзінде кеңестік делегаттар конференция жұмысында ешқандай қатыспады. Лозанндық конвенция Кеңестік Ресейдің қызығуымен ғана қол қойылған. Бұл, мемлекеттің халықаралық аренадан өте әлсіз мемлекет екендігімен түсіндіріледі.
2. Кеңес Одағын әлем елдерінің мойындауы (1924-1933)
Халықаралық аренада КСРО позицияларын бекіту.
2.1 КСРО-Ұлыбритания қарым-қатынастары
2.1.1. Ұлыбританияның КСРО-ны мойындауы. 1922-1929 жж. кеңестік-ағылшын қарым-қатынастары.
1924 жылы СССР тарихқа сыртқы саясатымен Европа елдерінің Кеңестік одақтың мойындау жылы ретінде кірген еді. Мемлекеттің ішкі саясатында кейбір тұрақтанулар болып жатқанын атап көрсету керек. 1924 жылғы мамырда құрылған РКП съезінде елде экономикалық өрлеу байқалғандығы айтылды24.
Кеңестік дипломат әлемдегі елдермен өзара қарым-қатынасын және тең құқықты негіздерін бекітуге тырысып бақты.
Шетел істерінің халықтық комиссариатының бөлімінде 1918 жылдан 1928 жылға дейін ұрпақтық дворян Г.В.Чичерин тұрды.
Белгілі сатыда оның тәжірибелігінің арқасында, дәрежесіне, халықаралық құқықты білу және шетел сыртқы саясат ведомстволарының байланысын білуі, Кеңестік Ресейдің және шетел елдерімен өзара қарым-қатынасы ақырындап орына келе бастады. Мемлекет аралық қарым-қатынасты құру әрекетін, батыс елдерінің өкілеттері Кеңестік биліктің Ресейде ұзақ мерзімде болатынына көз жеткізген соң, жасай берді.
Бұл екі процесс 20-30 жылдары қарсы қадамдарды алдын ала қабылдауына әкелді. Ол Кеңестік мемлекеттер мен батыс елдерінің арасында дипломатиялық дамудың және құрудың негізі еді25.
Мұнда біз КСРО-ның дипломатиялық қарым-қатынасының Европа, Ұлыбритания мемлекеттерінің құрылуын қарастырамыз.
1921 жылы Кеңестік Ресей мен Ұлыбритания арасында сауда келісім шарты бекітілді. СССР ден ағылшын импортының негізгі статьясы сол кездері орман, астық және басқа тауарлар болды. Ұлыбритания СССР-ге машина, құралдар, түсті металдар, химиялық заттар, каучук және т.б. тасыды.
Дипломатиялық байланысты құру экономикалық байланыстар мен оларды дамыту үшін талаптарын маңыздырақ жақсартуға және олардың кеңеюіне қабілеттендіру керек еді. 1924 жылы 22 қаңтарда бірінші рет Ұлыбритания тарихында лейборристер үкіметі құрылды. Оның басында шетел істерін министр болған Магдональд тұрды.
Лейббористік партия өзінің сайлау алдындағы платформасында СССР мен қатынасын қалыпты ету үшін ұрандарын шығарды.
Алайда, Кеңестік ағылшын қарым-қатынасының жақсару жолында көптеген қиындықтар тұрды. Ағылшын үкіметі Кеңестік Одақта алдын ала келіс сөздерге шырмалауға әрекеттенген еді. 1924 жылы 3 қаңтарда Магдональд Кеңес үкіметіне хат жібереді. Онда Кеңестік үкіметтің мойындалуы “ешқандай талапсыз” Ұлыбритания үшін түсірмені жасау керектігі айтылады.
НКИД нұсқауына сәйкес Магдональдқа үшінші ел арқылы Кеңес үкіметінің дайындығы туралы Ұлыбританиямен сұрақтарды реттеу бойынша келіс сөздер жүргізу керек.
1924 жылы 2 ақпанда Лонданның нұсқауы бойынша ағылшын ресми агенті Ходжсонда Мәскеуге, Кеңестік үкіметке Ұлыбританияның Кеңестік Ресейді мойындауы туралы сөзді жіберген еді. Онда, сондай-ақ, “достық қарым-қатынастағы толығымен қалыпты талабын құру үшін және толық көлемде сауда қатынастарын сұрақтар қатары бойынша іс жүзіндегі келісімдерді бекіту керек деген жазу да бар26.”
Мұнда да ағылшын үкіметі Кеңес үкіметін “Үкімет есебінде бұрынғы Ресей империясының, оның билігін барлығы мойындайтын үкімет есебінде мойындады.”
Ағылшын үкіметі Ресей мен Ұлыбритания арасындағы Қазан революциясына дейінгі бекітілген келісім шарттың шындығы туралы келісімді бекітуді ұсынды.
СССР үкіметі сондай-ақ оны мойындаудың еніп жатқан тура немесе жанама сұрақтарды достық негізде шешіп және талқылауға дайындығы туралы хабарлады. Ол “Британдық үкіметпен ескі келіссөздерді ауыстыру сұрағы бойынша келісетініне дайындығын жеткізді27”
1924 жылы ақпанда Чичерин Магдональдқа СССР мен Ұлыбритания арасындағы дипломатиялық қарым-қатынасты құрғаны үшін құттықтап, оған қызметі барысында табыстарға жетуіне тілек білдірді. Чичерин сондай-ақ СССР дің бейбәтшәлікке және Ұлыбританиямен достық қызметтестікті белгілеген еді.
СССР мен Ұлыбритания арасындағы дипломатиялық қарым-қатынастың құрылуы үлкен экономикалық және саяси белгі болды. Алайда, Ұлыбритания мен СССР арасындағы саяси және экономикалық қатынастың автоматты түрде жақсарғаны өздігінше мойындалмады. Ол үшін шешілмеген күрделі сұрақтар қатарын және сауда қатынастарын реттеу міндетті түрде тұрды. Осындай мақсатта Лонданда 1924 жылдың 14 сәуірінен 12 тамызға дейін ағылшын-кеңестік конференциялар өтіп жатты28.
Конференцияның бірінші отырысында делегаттардың басшылары өздерінің үкіметтерінің позициясы жайлы баяндамасымен шықты. Кеңестік делегаттар екі ел арасында экономикалық және саяси сұрақтарды, жалпы қаруландыруды қысқарту мәселелерін талқылау, халықаралық қызметтестікті кеңейту, Версаль келісім шартын қайта қарау және т.б. сұрақтарды қойды. Кеңетсік жақ сондай-ақ, соғысқа ждейінгі қарыздар мәселесәне дайындығына рұқсатын білдірді29. Ұлыбритания өз кезегінде Кеңестік үкіметке өз қарыздарын мойындауын; Британдық орыстың бағалы қағаздарын ұстаушылардың притензияларын қанағаттандыру және ұлттандырылған кеңестік биліктің шетелдіктердің иеліктерін қамтамасыз ету, Ресей мен Ұлыбритания арасындағы келіс сөздерді жаңалау, 1921жылғы комерциялық келісім мен сауда келіс сөзін ауыстыру. 4-ші тамызда конференция тығырыққа кірді. Кеңес үкіметі тек негізделген притензияны мойындауға келісті. Осының барлығының нәтижесінде 1924жылы 8 тамызда Ұлыбритания мен СССР арасында екі келіс сөзге қол қойылды: жалпы, 1921 жылғы ағылшын-кеңестік ел арасындағы сауда келіс сөзі қаралды.Жалпы келіс сөзге келіскен Кеңес үкіметі Британдық жақтың притензиясын бөлшектеп қанағаттандыруға келісті, сосын ағылшын қожалықтарының Ресейде ұлттандырылған кәмпескесін төлеу жөнінде сұрақтарын өңдеу, бекіту ретін жүргізуді бастады. Ағылшын үкіметі, үкіметтік гарантияны Ұлыбританияға Кеңес үкіметінің қарызы үшін қадамды қабылдауға міндетті емес еді. Ағылшын Кеңестік келіссөз СССР дің срытқы саудадағы мемлекеттік монополияларын мойындады, СССР дің сауда үкіметінің құқықтық жағдайын анықтап берді. 1924 жылы қазанда лейбористік үкімет парламентті таратты және жаңадан сайлауды тағайындады, онда лейбористер жеңілуді көтерді. Жеңісті косерваторлар қолдап бермеді, сосын Балдуиннің басқаруымен косервативті кабинетті белгіледі. 24 қарашада ол парламенттің қарауына келіссөздерді ұсына алмайтыны хабарлады. Мұндай жағдайда, жоғарыдан ағылшын билік басындағылар шеңберінде антикеңетік тенденциялар, ал Кеңестік мемлекеттерге саясат пен күресті жүргізетінін алды.
2.1.2 Кеңестік-ағылшын қарым-қатынастарының ажырауы мен асқынуы.
1925-1926 жылдары Ұлыбританиямен Кеңес Одағының арасындағы қарым-қатынас маңызды асқынды30.
1926 жылы маусымда ағылшын үкіметі Кеңес үкіметіне Ұлыбританияның ішкі ісіне араласқаны үшін айыптауы жайлы жолдама жіберді. Кеңес үкіметі ағылшын жолдамасына ешқашанда қандай да болмасын ақшаны ағылшы жұмысшыларына берілмегенін, ақшалар кеңестік профессионалды одақтарымен жіберілгенін Кеңестіки үкімет өзінің жағынан олардың құқықтарына арлысуға, қорларын қарауға шамалары кемегенін ақталып жазып жібереді.
Дипломатиялық қатынастардың жақсаруы жөнінде келіссөздер СССР дің Ұлыбританиядағы төрағасы Л.Б. Красин жүргізуге ниет білдірді.
Алайда Чемберлен басынан бастап қайтадан, СССР Кеңестік ағылшындық сауда келіссөзін бұзып жатыр және антибритандық насихат жүргізіп жатыр деп айыптауды шығарды. Чемберлин Кеңестік үкіметтің қарыздарын мойындауға мәжбүрледі.
Ұлыбританияда 1926 жылдың соңында антикеңестік компания үлкен құлаш жасады31.
1927 жылы ақпанда ағылшын баспасында ағылшын үкіметі СССР ді Қытайдың ішкі ісіне араласқаны үшін және ағылшын Кеңестік 1921 жылы сауда қатынастарын бұзғаны үшін деп жалған айыптарды шығаруды дайындап қойыпты.
Осы күрделі жағдайда Кеңес үкіметі ағылшын тарапынан келетін соққыға ескерту жасауды шешті. 1927 жылы 4 ақпанда НКИД-ға ағылшын Кеңестік қатынастары туралы арызды газет бетіне шығарды. Онда СССР жалпы әлемге және екі ел арасындағы бейбіт қатынасты сақтау қызығушылығының жетекшілік еткенін жазады.
Кеңестік үкімет Қытайдың ішкі істеріне араласпайтыны және Ұлыбритания позициясы шығыста бекітілмейтініне, нәтижесінде Ұлыбританияны СССР-ге қарсылығының күшеюіне назар аударып, оған қатысы жоқ екені еске алады.
1927 жылы 23 ақпанда ағылшын үкіметі кеңес үкіметін ағылшын кеңестік сауда келіс сөзін бұзғаны үшін айыптады. Онда СССР дің жеке қызметиелеріне арналған сөздер жазылған, және Кеңес газеттерінің бетінде Қытайға көңіл айтқандары жазылған32.
Ағылшын реакционерлерінің копанияларындағы үлкен роль СССР- ге қарсылығы Қытайға ауысты, мұнда толқынды революция дамып жатқан еді. Революцияны өрпіту үшін империалистер 1927 жылы наурызда ашық қарулы интервенцияны Қытай халқына алып шықты. Сол кезде ағылшын империалистері реакциялық күшті кеңістікке содан кейін Қытайға арандатуды шешті, Қытай мен Кеңес Одағын ұрыстыру, СССР дің сыртқы саясат позициясын әлсірету, сосын Қытай революциясының соққысына алу еді. Саяси жүйе қатарын орындауда Балдуин үкіметі 1927 жылы 27 мамырды Кеңес Одағымен дипломатиялық қарым-қатынасты тас-талқан етті.
1927 жылы 6 сәуірде қарулы полиция және Пекин үкіметінің салдаттары Пекиндегі Кеңестік ұйымдардың мекемелеріне еніп, онда тінті жұмыстарын жүргізіп, кейбір дипломатиялық қызметкерлерді қамауға алды. Мұндай оқиғалар шанхайдағы және Тянь Цзиндегі Кеңестік консулдықтарды орын алды.
Бұл шабуылдаудың мақсаты Кеңестік үкіметінің Пекиндік Үкіметпен арасындағы толыққанды кофликтіні жағып жібері болды.
Ағылшын билеушілері Кеңес Одағы өзінің қарулы күшін солтүстік Қытайдағы миметарит Үжан Цзо-линаға қарсы бағыттаған еді.
Ағылшын үкіметі Лондандық конторға АОКОС (ол СССР мен Ұлыбритания арасындағы сауда операцияларын жүргізу үшін құрылған) Ұйымдастыруды шешті.
1927 жылы 12 мамырда АРКОС мекемесі және Кеңес Одағының сауда делегаттары еш бірі негізсіз ағылшын полициясының қарулы отрядымен қоршалған болатын. Бірнеше күн ішінде 16 мамырға дейін полиция тінтіу жұмыстарын жүргізді33.
1927 жылы 27 мамырда О.Чемберлин Кеңес өкіліне Ұлыбританияға ағылшын үкіметінің СССР-ден дипломатиялық қарым-қатынасын талқандауы және 1921 жылғы сауда келіс сөзін жоюы туралы жазылған сөзін қарауға берді.
1927жылы 28 мамырда Кеңес үкіметі Ұлыбритания үкіметіне жауап қайтарды. Онда олар 1921 жылғы сауда келіс сөзін бұзудағы барлық айыптаулар дәлелденбеген және негізделмеген деп көрсетіп жіберді.
СССР-ден қарым-қатынасын үзген соң, ағылшын билеушілері Кеңес Үкіметінің саяси және экономикалық изоляциясына жетуді есептеді.
2.1.3 Ұлыбританияның антикеңестік саясаты.
СССР ден дипломатиялық қарым-қатынасты үзуден соң, ағылшын билеушілері өздерінің сыртқы саясаты негізгі тапсырма етіп алды. СССР мен оның көршілес елдер мен арасындағы соғысқа арандатушылық тапсырмасы тұрды.
Бірінші кезекте ағылшын реакциялық шеңберлері антикеңестік блокты Польшаға бұруға барды. Поляк Кеңес соғысын арандату мақсатында Польшада Кеңестік өкілдің айуандықпен өлтірілуі болды34.
1927 жылы 7 маусымда П.Л.Войсквов орыс ақгвардияшыларының, Поляк Б. Каверданның сатқындық жасауымен өлтірілді. П.Л Войсковқа дер кезінде көмек көрсетілмеген еді, ол ауруханаға жарақат алған соң бір сағаттан кейін жеткізілген еді, бірақ сол күні ол қайтыс болды.
П.Л Войсковтың өлімінен кейін ағылшын ипериалистері оларға Польшаға қысымды күшейте берді, оны СССР-ге қарсы шығуға шақырды. Оларды АҚШ көтермелеп, қарызға ақша берді.
Кеңестік дипломаттар Кеңес-Поляк қарым-қатынасын күйреуін жіберіп алмас үшін барлық амалдарды қабылдады. Войсковтың өлімімен байланысы СССР Поляк үкіметінің әрекетіне қарсы наразылығын білдірді. Олар қатыгез террорлық ұйымдармен күресі үшін қажетті амалдарды қабылдамаған еді. Кеңес үкіметі бейбіт жолмен шиеліністі реттеуге тырысуын көрсетті. Поляк үкіметі өлім үшін кешірім сұрады. Екі ел арасындағы бас кірмеушілік туралы келісім шартқа қатысты келіс сөзді жаңартуды ұсынды. Польша мен болған шиеленіс Кеңес делегаттарының белсенділігімен иілгіштігінің әлемдік сипатта ойластырылған идеясының арқасында қайта қалыпқа келтірілді35.
Ұлыбритания антикеңестік күреске Германияны да қосуға ұмтылды. Неміс бұржуазиясында жеке топтары антикеңестік блокта қатысқаны үшін шықты. Олардың қатарына “болат шлем” одағы кірді. Ол Германияның ұлттандырылған және әскери шеңберімен астыртын байланыста болды.
Герман үкіметі, бірде мұндай блокқа қатысу тиімсіз болатындығын, Германия үшін ұтымсыз болатынын түсінді Кеңес үкіметі Германиямен қызметтестікті бекіту ісінде инициятивасын жариалады.
Неміс және Кеңес саясаткерлерінің арасында және дипломаттар мен кездесулер мен әңгіме жүргізулер өтті. Онда Кеңес өкілдері Ұлыбритания Кеңес Одағына қарсы күрес жүргізуге тырысып жатқанын көрсетуге тырысты. Нәтижесінде , бұл мемлекеттер жеңіледі, ал Ұлыбритания жеңіп алуы мүмкін деген ой келді.
Германияның шетел министрі Штреземанмен кездесуінде Г.В. Чичерин 1927 жылы маусымда әлемде Европада әлемдік істердің үлкен белгісін Германия Европада өз позициясын ұстауға болатынына көз жеткізеді. Бұған жауап ретінде Штреземан Чичеринге Германия СССР-ге қарым-қатынасы Германияның СССР-ге қарым-қатынасыөзгертілмей қалатынын және Германия батыс державалардың олардың бейтараптығын бұзу, олардың территориясынан әскерін алып өтуіне қарсы әрекетін көрсететінін жеткізді36.
Г.В. Чичерин Штреземанға Ұлыбритания акциясының нәтижесінде Германия үшін жақсы жағдай туатынына түсінуге мұрша берді. “Біздің саудалық ұрпағымыз ұлы британия орнына басқа елдерге бағытталатынын, біздің саудамызды Германиямен үлкейтеді”,-деді37.
Ұлыбритания күшті қарқынмен Францияның антикеңестік саясатына қатысуына тырысты.
Ағылшын дипломаттары Франциямен жақындасуына қадам қатарын қабылдады. Олардың жоспарлары белгілі деңгейде халықаралық қайта құруды қажетсінді. Қытайдағы революция Француз билеушілерінің Үндіқытай және басқа Француздық колония үшін қорқынышты күшейтті.
Кеңестік дипломатия өз кезегінде ағылшын дипломатиясын сақдандыруға тырысты. Оларға Франция мен қарым-қатынасын жақсартуға әрекет амалдарын қабылдады. Сол кездері өткен оқиғалар кеңес-француз қарыз және несие жайлы келіс сөздерде Кеңестік делегат Франциямен келісімге жету үшін 1927 жылы мамырда ол Француздық іс-әрекеттлерді қабылдайтынын хабарлады. Тез жету мақсатында келіс сөздің жетілдірілуі кеңестік жақтың қарыз және несие туралы сұрақтарын реттеу ұсынысы, Францияның үлкен орын алмасуларымен өткен кезеңдері және қарызды өз мойнына алып екі жыл ішінде белгілі соманы төлеуге міндетін алды.
1927 жылдың ортасында Кеңес дипломатиясы Брианнан және Пуанкареден Ұлыбританияға Францияны СССР – мен тас талқан ете алмайтын туралы хатты алды.
Кеңестік - француздық дипломатиялық қарым – қатынасты сақтауда елдер арасында экономикалық байланыстық кеңейтілуіне әрекет етті. СССР –дің Ұлыбритания мен дипломатиялық қарым – қатынасын үзгеннен соң, барлық кеңестік тапсырыстар Ұлыбританиядан Францияға ауысты.
Ұлыбритания мен СССР арасындағы дипломатиялық қарым – қатынастың орнығуы консерванттардың билік басынан кеткеннен кейін болды38.
1929 жылы 30 – мамырда Ұлыбританияда лейбористер жеңіске жететін сайлау болды. Екінші лейберистік үкімет Макданольдтың қайта құруымен жүзеге асты.
Лейберистердің басқаруымен Ұлыбритания 1929 жылы 3 – қазанда СССР мен дипломатиялық қарым – қатынасын қайтадан құрды. Сонымен қатар Ұлыбритания антикеңестік саясатты белсенді түрде жүргізіп жатады.
2.2 Францияның КСРО-ны мойындауы. Кеңестік-француз қарым–қатынастары.
1924 жылы СССР – мен қарым - қатынасын жақсартудағы жолында Францияда кірісті. Билік басындағылары антикеңестік саясатты жүргізді.
1924 – 1929 жж. Франция сауда - өнеркәсіптік және саяси шеңберінде себептер мойындау тенденциясы күшейді.
Объективті себептер Францияны СССР - мен қарым – қатынасының қалыптандыруға итермелеп отырды39.
Кеңес Одағында Француз өнеркәсіпшілері мен саудагерлері өздерінің тауарларын өткізе алмай, ол жақтан шикізат барлығынан бұрын мұнайды өндіре алмады.
1923 жылы 22 желтоқсанда үкіметке жақын Тан газеті СССР – мен дипломатиялық және экономикалық қарым – қатынасты қайта қалпына келтіру туралы жазуды, бірақ кеңестік үкіметті патшалық қарыздардың барлығын төлеуге, азаматтардың орыстың бағалы қағаздарын ұстап отырған, және ұлттандырылған иеліктерді қайтарып беру талабы бойынша шығарды.
Кеңес үкіметі екі ел арасындағы қиындықтарды шешудің жолын іздеді40.
1923 – 1924 жж. Францияның сыртқы саясаты нашарлап кетті. Рур авантюрасы елдегі қаржыны алып қоюдан басталды. Геннуия мен Гаагы конференциясынан кейін Францияда алдымен экономикалық қайта құруға, сосын Кеңестік елдермен саяси қарым – қатынасты құруда талпыныс біршама өсті.
Пуанкаре 1924 жылдың басында СССР-мен келіссөздерден бастауды жөн көрді.
1924 жылы 3 қаңтарда Кеңестік өкілдердің ішіндегі Прагадағы төрағасы К.К. Юренов НКИД- ға Чехословакияның шетел істерінің министрі Бенеш Францияның өтініші бойынша келесі арыздарды жасағанын хабарлайды.
Франция Ресеймен келіссөз қатынасына түсуге дайын екен, бірақ талаптардың алдын-ала қатарын құруға талпынып жатыр... Пуанкаре СССР үкіметінен келесі сұрақтарға жауап беруді сұрайды:
1. халықаралық келіссөз жүргізуге дайын ба және
2. соғысқа дейінгі қарыздарды мойындау принціпімен келісе ме келіспей ме (20 млрд франк)41.
Сондай-ақ, Ұлыбританиямен келіс сөздегідей бұл алдын ала шарттар Кеңестік үкіметінің қарамай қоюымен бітті. СССР мүмкіндіктерді маңызды сұрақтарды сатып алуды есептемеді.
1924 жылы 11 қаңтарда Чечерин Прагадағы өкілге былай деп хабарлайды: сұрақтар өте күрделі, оларға жауап беру үшін қысқаша иә немесе жоқ деу керек. Біз жалпы қандай да бір үкіметпен келіс сөздер жасау үшін алдын – ала қойылған талаптан бас тарттық.
1923 жылы СССР мен француз сауда - өнеркәсіптік шеңберінде саясаттан гөрі жаны бар бағаға жетті42.
1923 жылы маусымда Мәскеуге Францияның сауда шеңберіндегі делегаттар (мемлекеттік) париждік биржаның мемлекеттік өкілі Дюверженің бастауымен келді. Сосын Мәскеуге іскер және ірі қорғаушы, сенатор де Монзи СССР- дің осыған дейінгі Кеңес үкіметінің әскери және соғысқа дейінгі қарыздарын төлеуді талап етеді.
Мұның барлығы СССР – дің мойындауы туралы сұрақ Париж саясатына да ықпалын тигізді. Әсіресе екі пысықтауыш өте маңызды болды.
Біріншіден, СССР – ден сауданы кеңейтуді қызықтыратын іскер шеңбердің қысымы; екіншіден, Францияның халықаралық жағдайдағы құлдырауы мен окупациядан кейін Ұлыбританиямен қарым - қатынастың бұзылуы.
1923 жылы 22 желтоқсанда Пуанкаре Кеңес Одағына ресми түрде дипломатиялық және экономикалық қарым – қатынастың қайта құрылуы туралы мәлімдеме жасады. Алайда, қарым - қатынасты қайта қалпына келтіру үшін талабына ал патшалық қарызды мойындауға, сондай – ақ бұрынғы орыс бағалы қағаздарын ұстағандардың иеліктерін қайтарып беруді талап етті43.
Мұндай мәлім кеңес үкіметінде қабылданбауы болуы мүмкін. Сонымен қатар Францияға СССР – мен қалыпты дипломатиьялық қарым - қатынаста құрылуын түсіндіруге қадамдар жасаған еді.
1924 жылы мамырда Францияда парламент сайлауы болды. Ол радикал – социалистік сол блокқа, мемлекеттік социалистік және социалистік партияның жеңіп шығуына алып келді. Олар өздерінше ұран алып, СССР – мен дипломатиялық қарым - қатынасқа түсуіне талпынды. Билік басына үкімет басшысы Э. Эррио келді, Эррио - буржуазиялық демократ, франк - кеңестік серіктестіктің мүшесі. Ол елдегі ел үмітін өтеген мойындаумен және беделімен отырды.
Эррионың өзі қандай да бір ресми үкіметпен қатынастың қалыс қалуы, Ресейдегі билікті жеті жыл ішінде сақтаған болса, біздің азаматтардың алға жылжуында қалыпты емес жағдайды айқындады.
Үкіметтің бағдарлы хабарламасында осы мәселе бойынша: қазіргі таңбада біз СССР-мен қалыпты қарым – қатынасты қалпына келтіруге дайындалып жатырмыз, алда талаптарды сақтау, екі ел арасындағы келіс сөз сыпайылықпен қарауды ұсынады44.
Одан бұрын формуланы, француздың қызығушылықты сақтайтын белгілі амалдармен қабылдап және мәліметтер жинауымыз керек, - деп айтылған.
1924 жылы 15 шілдеде Эррио Чечеринге француз үкіметінің қысқа уақыт аралығында Франция мен Ресей арасындағы қалыпты қарым – қатынасты қалпына келтіру туралы амалдарды дайындау керек деген сөзін жіберді.
Чичериннің жауап жеделхатында 1924 жылғы 18 шілдедегі Кеңес үкіметі терең қанағаттанарлықпен Эррионың достық хатының мәліметін қаьылдады. Онда тез арада біздің елмен арасындағы қалыпты қарым – қатынасын қайта қалпына келтіру сұраған жетуді жеткізді.
Эрриоға берген хатындағы жауабында француздық үкіметті орыс азаматтарына кең түрде қызмет үкіметі Францияға келгісі келетіндерге болады.
Жеделхатта мұндай жұмыста ұстап қалу немесе қиындықтар туса, оны екі үкімет арас ындағы ресми қарым – қатынаспен шешіледі деп көрсетілген45.
Қысқа мерзімдегі сол іске Эриио жазған қысқа бола қойған жоқ. Француз үкіметі мойындауға асықпады және жасанды түрде оның жолындағы әртүрлі кездейсоқтықтарға жауап беріп отырды46.
1924 жылы қыркүйекте Эррио Францияның кеңес Ожағын мойындауы жөніндегі сұрақты оқып үйрету үшін Де Монзидің төрағалық етуімен арнайы коммисияны тағайындады. Ол екі ел арасындағы сұрақтарға келіссөз жүргізу жақсарып болған соң ғана басталатыны туралы айтылды.
Мұндай жағдайда сол блок үкіметі, толықтай Макдональдық басқаруындағы Кеңес Одағына шешілмеген сұрақтардың принципінде алыдын – ала шешім қабылдануға, сонымен қатар патшалық Ресейдің қарыздары туралы шешуді жырлады.
1924 жылы 19-20 қазан Дуврада де - Монзи мен СССР өкілімен, Ұлыбританиялық Раковскиймен кездесу болды47.
1924 жылы 15 шілдеде Эдуард Эррио Г.В.Чечеринге: француз үкіметі қысқа мерзімде Кеңестік Ресеймен қалыпты қарым – қатынасын қалпына келтіруді дайындай алатынын білдірді.
Алайда, антикеңестік күштердің әсеріне қысымның асытнда француз үкіметі дипломатиялық қарым – қатынасты құруға жай басарлық жасады. Эррио СССР - мен қарым – қатынасын жаңартуда сақтану шараларының белгілі түрлері қабылдануы керек және әртүрлі мәліметтер жиналуы керек деп хабарлады.
Кеңестік – француз қарым – қатынасы қалыпты жағдайға келуі қиындады. Сосын Вашингтон қысымы, Вашингтонның қатыгез компаниясының Франция мен СССР арасындағы келісімді бұзуға қатысуы жағдайды ауырлатты.
АҚШ – тың мемлекеттік хатшысы Францияны СССР – ді мойындауынан сақтап отырды, ол акт қателік болып табылады деп ескертті.
1924 жылы жазда арнайы түрде Европаға Кеңес – дипломатиялық қатынас ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz