Ілияс Жансүгіровтың поэмаларының көркемдік ерекшеліктері
Жоспары
І. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.9
І Тарау. Ілияс Жансүгіровтың «Күйші» поэмасының көркемдік және стильдік сыр . сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10.49
ІІ Тарау. Ақынның «Құлагер» поэмасының көркемдік ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50.68
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70.71
І. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.9
І Тарау. Ілияс Жансүгіровтың «Күйші» поэмасының көркемдік және стильдік сыр . сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10.49
ІІ Тарау. Ақынның «Құлагер» поэмасының көркемдік ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50.68
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70.71
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Қазақ кеңес әдебиетінің негізін қалаушылардың бірі, ақиық ақын Ілияс Жансүгіров шығармашылығының даму жолдары, әсіресе кең құлашты эпикалық поэмалары, сол жанрда әдебиетке қосқан өзіндік үлестерді бүгінгі күн көз қарасынан кең түрде зерттеуді қажет ететін өзекті тақырып. Осы айтылған ой желілері тақырыптық өзектілігін айқындайды.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті:Қазақ әдебиетінің қалыптасуына, халық тағдырына тікелей қатысты Ілияс Жансүгіров поэзиясын оның ішінде сюжетті поэмаларын ол туралы деректермен ғылыми зеріттеулерді, ой – танымдарды басшылыққа ала отырып, өзек болған ғылыми пікірлердің екрекшелігін ашып көрсету, талдау негізіне айналдыру. Осы бағытта ақын поэмаларының көркемдік ерекшеліктеріне ғылыми тұрғыдан талдап тұжырымды пікірлерді анықтау.
Ғылыми болжамы:Келешек оқу үрдісінде ғылыми жобалармен ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізгенде, бақылау, курс жұмыстары және кеңестік дәуірдегі қазақ әдебиеті пәнін өткенде көмекші дерек ретінде пайдалануға болады.
Зерттеу нысаны:Диплом жұмысын орындау барысында кеңес әдебиетімен мәдениетіне байланысты, Ілияс Жансүгіров шығармаларына қатысты қолда бар еңбектермен пікірлер іріктеліп пайдаланылды. Осы пайдаланған дерек көздері мен ақын поэзиясының көркемдік ерекшеліктері әдебиет теорисы заңдылықтары негізінде біз тақырыпқа қатысты еңбектерді ғана талдауға алып, олардың ғылыми және теориялық маңызына назар аудардық.
Диплом жұмысының құрылымы:Диплом жұмысы кіріспеден, екі үлкен тараудан және қорытынды пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Алғаш рет Қарағаш ауылындағы мектепте оқып, жәдитше сауат ашқан. Ташкенттегі екі жылдық мұғалімдік курсты бітіріп ( 1921), өз ауылында мұғалім болады. Одан кейін аз уақыт « Тілші » газетінде істеп Верныйдағы Қазақ ағарту институтының меңгерушілігіне тағайындалады (1922).
І.Жансүгіров 1894 жылы бұрынғы қапал уезі, Ақсу болысында ( қазіргі Талдықорған облысы, Ақсу ауданы) туған. Ескіше хат танитын, шағатай тілдеріндегі кітаптарды жинайтын, аңыз – ертегілерді, батырлық жырларды, тарихи оқиғаларды, әңгіме - шежірелерді жақсы білетін, көкірегі ояу, көзі қарақты, әр түрлі өнерді ұстанған әңгімеші, домбырашы, ұста, көшпелі Жансүгір анасынан ерте қалған Ілиясты жетімсіретпей, еркелетіп, жақсы үлгі көрсетіп, тәрбиелеп өсіреді.
Мәскеудегі Коммунистік журналистика институтына 1925 жылы түсіп, 1928 жылы бітірген соң « Еңбекші қазақ » газетіне қызметке алынады. Қазақстан Жазушылар одағы ұйымдастыру комиссиясының төрағасы ( 1932 – 1934 ). ҚАКСР Орталық Атқару Комитетінің мүшесі (1933 – 1936 ). 1937 – 1938 жылдары саяси қуғын- сүргін науқанының құрбаны болады.
І.Жансүгіров – ақын, драмашы, прозашы, оның поэзиясы ұлттық әдебиеттің классикалық байлығының қатарына жатады. Ақынның терең идеялы, көркем мүсінді, эпикалық кең тынысты шығармаларының танымдық тәрбиелік мәні зор. Олар қалың оқырманның ойына ой, сезіміне сезім қосады, қиялына қанат бітіреді, эстетикалық ләззат беріп, гуманистік адамгершілік идеяларды толғайды.
Халқымыздың құт - береке дарыған, ежелден ақындық, батырлық, даналық мекені Жетісу өлкесінің перзенті Ілияс көкірегіне жас күнінен бастап ән мен жырдың, өлең мен күйдің небір асыл нұсқалары ұялаған.
Өз үйінде, әкесінен хат таныған, одан соң молда алдын көрген Ілияс біріз уақыт Қарағаш деген жердегі татар үлгісіндегі мектептен оқып, әр түрлі пәндерден сабақ алады.
Жастық қиял арман толқулары, ауыл көріністері, табиғат суреттері оның жүрегін қозғап, тіліне сөздер оралып, өлең шығара бастайды.
1920 жылы Ілияс Алматыға келіп, үш айлық мұғалімдер курсын бітіреді. Артынан Ташкенттегі Қазақ ағарту институтының жанындағы қысқа мерзімді курста бес - алты ай оқығаннан кейін, денсаулығының нашарлауына байланысты ауылына қайтады.
Тақырыптың өзектілігі: Қазақ кеңес әдебиетінің негізін қалаушылардың бірі, ақиық ақын Ілияс Жансүгіров шығармашылығының даму жолдары, әсіресе кең құлашты эпикалық поэмалары, сол жанрда әдебиетке қосқан өзіндік үлестерді бүгінгі күн көз қарасынан кең түрде зерттеуді қажет ететін өзекті тақырып. Осы айтылған ой желілері тақырыптық өзектілігін айқындайды.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті:Қазақ әдебиетінің қалыптасуына, халық тағдырына тікелей қатысты Ілияс Жансүгіров поэзиясын оның ішінде сюжетті поэмаларын ол туралы деректермен ғылыми зеріттеулерді, ой – танымдарды басшылыққа ала отырып, өзек болған ғылыми пікірлердің екрекшелігін ашып көрсету, талдау негізіне айналдыру. Осы бағытта ақын поэмаларының көркемдік ерекшеліктеріне ғылыми тұрғыдан талдап тұжырымды пікірлерді анықтау.
Ғылыми болжамы:Келешек оқу үрдісінде ғылыми жобалармен ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізгенде, бақылау, курс жұмыстары және кеңестік дәуірдегі қазақ әдебиеті пәнін өткенде көмекші дерек ретінде пайдалануға болады.
Зерттеу нысаны:Диплом жұмысын орындау барысында кеңес әдебиетімен мәдениетіне байланысты, Ілияс Жансүгіров шығармаларына қатысты қолда бар еңбектермен пікірлер іріктеліп пайдаланылды. Осы пайдаланған дерек көздері мен ақын поэзиясының көркемдік ерекшеліктері әдебиет теорисы заңдылықтары негізінде біз тақырыпқа қатысты еңбектерді ғана талдауға алып, олардың ғылыми және теориялық маңызына назар аудардық.
Диплом жұмысының құрылымы:Диплом жұмысы кіріспеден, екі үлкен тараудан және қорытынды пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Алғаш рет Қарағаш ауылындағы мектепте оқып, жәдитше сауат ашқан. Ташкенттегі екі жылдық мұғалімдік курсты бітіріп ( 1921), өз ауылында мұғалім болады. Одан кейін аз уақыт « Тілші » газетінде істеп Верныйдағы Қазақ ағарту институтының меңгерушілігіне тағайындалады (1922).
І.Жансүгіров 1894 жылы бұрынғы қапал уезі, Ақсу болысында ( қазіргі Талдықорған облысы, Ақсу ауданы) туған. Ескіше хат танитын, шағатай тілдеріндегі кітаптарды жинайтын, аңыз – ертегілерді, батырлық жырларды, тарихи оқиғаларды, әңгіме - шежірелерді жақсы білетін, көкірегі ояу, көзі қарақты, әр түрлі өнерді ұстанған әңгімеші, домбырашы, ұста, көшпелі Жансүгір анасынан ерте қалған Ілиясты жетімсіретпей, еркелетіп, жақсы үлгі көрсетіп, тәрбиелеп өсіреді.
Мәскеудегі Коммунистік журналистика институтына 1925 жылы түсіп, 1928 жылы бітірген соң « Еңбекші қазақ » газетіне қызметке алынады. Қазақстан Жазушылар одағы ұйымдастыру комиссиясының төрағасы ( 1932 – 1934 ). ҚАКСР Орталық Атқару Комитетінің мүшесі (1933 – 1936 ). 1937 – 1938 жылдары саяси қуғын- сүргін науқанының құрбаны болады.
І.Жансүгіров – ақын, драмашы, прозашы, оның поэзиясы ұлттық әдебиеттің классикалық байлығының қатарына жатады. Ақынның терең идеялы, көркем мүсінді, эпикалық кең тынысты шығармаларының танымдық тәрбиелік мәні зор. Олар қалың оқырманның ойына ой, сезіміне сезім қосады, қиялына қанат бітіреді, эстетикалық ләззат беріп, гуманистік адамгершілік идеяларды толғайды.
Халқымыздың құт - береке дарыған, ежелден ақындық, батырлық, даналық мекені Жетісу өлкесінің перзенті Ілияс көкірегіне жас күнінен бастап ән мен жырдың, өлең мен күйдің небір асыл нұсқалары ұялаған.
Өз үйінде, әкесінен хат таныған, одан соң молда алдын көрген Ілияс біріз уақыт Қарағаш деген жердегі татар үлгісіндегі мектептен оқып, әр түрлі пәндерден сабақ алады.
Жастық қиял арман толқулары, ауыл көріністері, табиғат суреттері оның жүрегін қозғап, тіліне сөздер оралып, өлең шығара бастайды.
1920 жылы Ілияс Алматыға келіп, үш айлық мұғалімдер курсын бітіреді. Артынан Ташкенттегі Қазақ ағарту институтының жанындағы қысқа мерзімді курста бес - алты ай оқығаннан кейін, денсаулығының нашарлауына байланысты ауылына қайтады.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. З. Ахметов. Өлең сөздің теориясы.
2. Стиль сыры. Алматы, ғылым. 1974.
3. С. Қирабаев. Өнер өрісі. А. Жазушы. 1971
4. Р. Нұрғалиев. Арқау. Алматы. Жазушы,1991.
5. М. Дүйсенов, І. Жансүгіров. А. Ғылым, 1965.
6. М. Жолдасбеков. Асыл арналар. Алматы. Жазушы, 1986.
7. С. Сейітов. Тоғысқан толқындар. Алматы. Жазушы, 1975.
8. Қазақ ССР тарихы. І том. Алматы. Жазушы, 1957.
9. Ә.Дербісәлин. Мезгіл және қаламгер. Алматы. Жазушы,1968.
10. Сөзстан. 8 кітап. Алматы. Жалын, 1987.
11. Қ. Бекхожин. Дәстүр және жаңашылдық. Алматы. Жазушы , 1969.
12. Қ. Жұмалиев. Стиль ерекшеліктері.
13. У. Омаров . Әдеби талғамдар. Алматы. Жазушы, 1988.
14. Қазақ поэзиясындағы дәстүр ұласуы. Алматы. Ғылым, 1981.
15. Қ. Қуанышұлы. І. Жансүгіровтың екі поэмасы туралы «Қазақ әдебиеті» 1936ж 10 қаңтар
16. Советтік Қазақстан жазушылары. Алматы. Жазушы.
17. М. Әуезов. Әр жылдар ойлары. Алматы. Жазушы,1959.
18. М.Қаратаев. І. Жансүгіров. Алматы. Жазушы, 1961.
19. І. Жансүгіров. Шығармалар ІІ том. А. Жазушы, 1960.
20. С.Сейфуллин ІІ том, А. Жазушы, 1960.
21. А. Құнанбаев. Шығармалары І том А. 1983.
22. С.Қирабаев. Талантқа құрмет. А. Жазушы, 1988.
23. Қазақ ССР ІҮ том қысқаша энциклопедия.
24. Уақыт және қаламгер. А. Жазушы, 1984.
25. М. Базарбаев. Әдебиет және дәуір. А. Жазушы, 1966.
26. С. Шаймерденов. Әдеби толқындар. А. Жазушы,1986.
27. З. Серікқалиұлы. Жандауа. Астана, Елорда, 2004.
28. Қ. Ергөбек. Арыстар мен ағыстар. Астана.
29. А.Егеубаев. Сөз жүйесі. А. Жазушы,1985.
30. І. Жансүгіров. Шығармалар І том. А. Жазушы, 1960.
31. Ә. Тәжібаев. Өмір және поэзия.А. Жазушы, 1960.
32. І. Жансүгіров. Шығармалар, ІҮ том. А. Жазушы,1963.
1. З. Ахметов. Өлең сөздің теориясы.
2. Стиль сыры. Алматы, ғылым. 1974.
3. С. Қирабаев. Өнер өрісі. А. Жазушы. 1971
4. Р. Нұрғалиев. Арқау. Алматы. Жазушы,1991.
5. М. Дүйсенов, І. Жансүгіров. А. Ғылым, 1965.
6. М. Жолдасбеков. Асыл арналар. Алматы. Жазушы, 1986.
7. С. Сейітов. Тоғысқан толқындар. Алматы. Жазушы, 1975.
8. Қазақ ССР тарихы. І том. Алматы. Жазушы, 1957.
9. Ә.Дербісәлин. Мезгіл және қаламгер. Алматы. Жазушы,1968.
10. Сөзстан. 8 кітап. Алматы. Жалын, 1987.
11. Қ. Бекхожин. Дәстүр және жаңашылдық. Алматы. Жазушы , 1969.
12. Қ. Жұмалиев. Стиль ерекшеліктері.
13. У. Омаров . Әдеби талғамдар. Алматы. Жазушы, 1988.
14. Қазақ поэзиясындағы дәстүр ұласуы. Алматы. Ғылым, 1981.
15. Қ. Қуанышұлы. І. Жансүгіровтың екі поэмасы туралы «Қазақ әдебиеті» 1936ж 10 қаңтар
16. Советтік Қазақстан жазушылары. Алматы. Жазушы.
17. М. Әуезов. Әр жылдар ойлары. Алматы. Жазушы,1959.
18. М.Қаратаев. І. Жансүгіров. Алматы. Жазушы, 1961.
19. І. Жансүгіров. Шығармалар ІІ том. А. Жазушы, 1960.
20. С.Сейфуллин ІІ том, А. Жазушы, 1960.
21. А. Құнанбаев. Шығармалары І том А. 1983.
22. С.Қирабаев. Талантқа құрмет. А. Жазушы, 1988.
23. Қазақ ССР ІҮ том қысқаша энциклопедия.
24. Уақыт және қаламгер. А. Жазушы, 1984.
25. М. Базарбаев. Әдебиет және дәуір. А. Жазушы, 1966.
26. С. Шаймерденов. Әдеби толқындар. А. Жазушы,1986.
27. З. Серікқалиұлы. Жандауа. Астана, Елорда, 2004.
28. Қ. Ергөбек. Арыстар мен ағыстар. Астана.
29. А.Егеубаев. Сөз жүйесі. А. Жазушы,1985.
30. І. Жансүгіров. Шығармалар І том. А. Жазушы, 1960.
31. Ә. Тәжібаев. Өмір және поэзия.А. Жазушы, 1960.
32. І. Жансүгіров. Шығармалар, ІҮ том. А. Жазушы,1963.
Ілияс Жансүгіровтың поэмаларының көркемдік ерекшеліктері
Жоспары
І. Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... 3-9
І Тарау. Ілияс Жансүгіровтың Күйші поэмасының көркемдік және стильдік
сыр – сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10-49
ІІ Тарау. Ақынның Құлагер поэмасының көркемдік ерекшелігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .50-68
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 69
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70-71
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Қазақ кеңес әдебиетінің негізін қалаушылардың бірі,
ақиық ақын Ілияс Жансүгіров шығармашылығының даму жолдары, әсіресе кең
құлашты эпикалық поэмалары, сол жанрда әдебиетке қосқан өзіндік үлестерді
бүгінгі күн көз қарасынан кең түрде зерттеуді қажет ететін өзекті тақырып.
Осы айтылған ой желілері тақырыптық өзектілігін айқындайды.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті:Қазақ әдебиетінің қалыптасуына, халық
тағдырына тікелей қатысты Ілияс Жансүгіров поэзиясын оның ішінде сюжетті
поэмаларын ол туралы деректермен ғылыми зеріттеулерді, ой – танымдарды
басшылыққа ала отырып, өзек болған ғылыми пікірлердің екрекшелігін ашып
көрсету, талдау негізіне айналдыру. Осы бағытта ақын поэмаларының көркемдік
ерекшеліктеріне ғылыми тұрғыдан талдап тұжырымды пікірлерді анықтау.
Ғылыми болжамы:Келешек оқу үрдісінде ғылыми жобалармен ғылыми зерттеу
жұмыстарын жүргізгенде, бақылау, курс жұмыстары және кеңестік дәуірдегі
қазақ әдебиеті пәнін өткенде көмекші дерек ретінде пайдалануға болады.
Зерттеу нысаны:Диплом жұмысын орындау барысында кеңес әдебиетімен
мәдениетіне байланысты, Ілияс Жансүгіров шығармаларына қатысты қолда бар
еңбектермен пікірлер іріктеліп пайдаланылды. Осы пайдаланған дерек көздері
мен ақын поэзиясының көркемдік ерекшеліктері әдебиет теорисы заңдылықтары
негізінде біз тақырыпқа қатысты еңбектерді ғана талдауға алып, олардың
ғылыми және теориялық маңызына назар аудардық.
Диплом жұмысының құрылымы:Диплом жұмысы кіріспеден, екі үлкен тараудан және
қорытынды пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Алғаш рет Қарағаш ауылындағы мектепте оқып, жәдитше сауат ашқан.
Ташкенттегі екі жылдық мұғалімдік курсты бітіріп ( 1921), өз ауылында
мұғалім болады. Одан кейін аз уақыт Тілші газетінде істеп Верныйдағы
Қазақ ағарту институтының меңгерушілігіне тағайындалады (1922).
І.Жансүгіров 1894 жылы бұрынғы қапал уезі, Ақсу болысында ( қазіргі
Талдықорған облысы, Ақсу ауданы) туған. Ескіше хат танитын, шағатай
тілдеріндегі кітаптарды жинайтын, аңыз – ертегілерді, батырлық жырларды,
тарихи оқиғаларды, әңгіме - шежірелерді жақсы білетін, көкірегі ояу, көзі
қарақты, әр түрлі өнерді ұстанған әңгімеші, домбырашы, ұста, көшпелі
Жансүгір анасынан ерте қалған Ілиясты жетімсіретпей, еркелетіп, жақсы үлгі
көрсетіп, тәрбиелеп өсіреді.
Мәскеудегі Коммунистік журналистика институтына 1925 жылы түсіп,
1928 жылы бітірген соң Еңбекші қазақ газетіне қызметке алынады.
Қазақстан Жазушылар одағы ұйымдастыру комиссиясының төрағасы ( 1932 – 1934
). ҚАКСР Орталық Атқару Комитетінің мүшесі (1933 – 1936 ). 1937 – 1938
жылдары саяси қуғын- сүргін науқанының құрбаны болады.
І.Жансүгіров – ақын, драмашы, прозашы, оның поэзиясы ұлттық
әдебиеттің классикалық байлығының қатарына жатады. Ақынның терең идеялы,
көркем мүсінді, эпикалық кең тынысты шығармаларының танымдық тәрбиелік мәні
зор. Олар қалың оқырманның ойына ой, сезіміне сезім қосады, қиялына қанат
бітіреді, эстетикалық ләззат беріп, гуманистік адамгершілік идеяларды
толғайды.
Халқымыздың құт - береке дарыған, ежелден ақындық, батырлық,
даналық мекені Жетісу өлкесінің перзенті Ілияс көкірегіне жас күнінен
бастап ән мен жырдың, өлең мен күйдің небір асыл нұсқалары ұялаған.
Өз үйінде, әкесінен хат таныған, одан соң молда алдын көрген Ілияс
біріз уақыт Қарағаш деген жердегі татар үлгісіндегі мектептен оқып, әр
түрлі пәндерден сабақ алады.
Жастық қиял арман толқулары, ауыл көріністері, табиғат суреттері оның
жүрегін қозғап, тіліне сөздер оралып, өлең шығара бастайды.
1920 жылы Ілияс Алматыға келіп, үш айлық мұғалімдер курсын
бітіреді. Артынан Ташкенттегі Қазақ ағарту институтының жанындағы қысқа
мерзімді курста бес - алты ай оқығаннан кейін, денсаулығының нашарлауына
байланысты ауылына қайтады.
Дауылды жылдардың тартысты тіршілігі жас мұғалімді өз толқынына
тартады. Қазақ ағарту институтында, Жетісу облысының Қосшы комитетінде
губерниялық оқу бөлімінде, Тілші газеті редакциясында қызмет істеу
экспедицияға шығып фальклор үлгілерін жинау кешегі ауыл жігітін ширатып
шыңдайды. Жас азаматтың қызметтен өзге уақыты түгелдей кітап, газет- журнал
оқуға, өз көкірегіндегі сырларды қағазға түсіруге жұмсалады. Алғашқы
өлеңдері Тілші, Кедей еркі, Лениншіл жаз газеттерінде Жаңа мектеп,
Әйел теңдігі журналдарында жарияланады. 1927 жылы Беташар атты үгіт
өлеңі, 1928 жылы Сағанақ деген тұңғыш кітабы шығады.
1927 – 1937 жылдар арасында поэзия, проза, драматургия, сын,
аударма салаларында жиырмадан астам кітап шығарып, артына бай әдеби мұра
қалдырды. Оның лирикалық шығармалары, Дала, Күй, Күйші, Құлагер
поэмалары, Жолдастар романы, Кек, Турксиб, Исатай – Махамбет
пьессалары қазақ әдебиетінің алтын қорына қосылған өлмес туындылар. Он
жылдың ішінде осынша шығарма берген қалам қайраты, талант табандылығы
ғажап.
1928 жылы журналистика институтытын бітіріп, елге оралған Ілияс
Жансүгіров Еңбекші қазақ газеті редакциясында қызмет істеп қазақ баспа-
сөзінің қалыптасуына көп үлес қосты. Аршынды қаламгер, үлкен мәдениет
қайраткері Ілияс Жансүгіров 1934-1935 жылдарда Қазақстан көркем әдебиет
баспасында поэзия бөлімін басқарады, ССРО Жазушыларының 1 съезінде сөз
сөйлейді, республиканың әлеуметтік өміріне белсене араласады. Жазушының
М.Горькиймен шығармашылық байланысы, Сакен Сейфуллин, Мұхтар Әуезовпен
достығы оның қаламгерлік жолында терең із қалдырған.
1920 жылы Ташкент қаласындағы қысқа мерзімді курс бітіргеннен
кейін әр түрлі ағарту жұмыстарында болған. 1925 - 1928 жылдары Москвада
Коммунистік журналистика институтында оқып білім алған. Ауыз әдебиетінен
мол сусындаған Ілияс Жансүгіров жастайынан өлең, қисса жаттап, ел арасында
жыршы бала атанған. Өз жанынан жыр айтатын импровизаторлық қабілетіде
ерте оянып, той жиындарда айтысқа да түсіп жүреді. Кейінірек ол өз
шығармаларын жазып та
шығара бастайды жаңа қалыптаса бастаған әдебиетіміздің жанрлары әлі жас
еді. Көзі тірісінде қазақ поэзиясының өрең жүйрігі, ақындықтың құлагері
атанған Іляс Жансүгіров кесапат – кесел репресияға ұшырап, 1938 жылы опат
болды. [1:16:27] Басқа да замандас жазушылары сияқты Ілияс Жансүгіров
біраз жанрда қатар еңбектенуіне тура келді. Оның сатираға деген бейімділігі
ертерек көзге түсті. Кейін драма жанрына қалам тартты. Орта мектепке оқулық
жазу, қазақтың тұңғыш календарын жасау, ауыз әдебиеті мұраларын жинап
бастыруға, әдеби сынға, көркем аудармаға да ат салысты. Жазушының әр жанрда
жазған шығармаларының тақырыбы, идеялық мазмұны бірімен бірі іштей
байланысты еді. Ертерек кездері жазылған өлеңдерінде ол көңіл – күйін
білдіретін, өнер - білімді дәріптейтін ағартушылық, демократия, бағытын
айқын көрсетті. Сатиралық шығармалары да жарық көре бастаған – ды. Еңбек
адамдарының жарқын бейнесін жасау интернационалдық достық идеясының жалауын
биік көтеру Ілияс Жансүгіров поэзиясының көрнекті арнасына айналды. Ауыз
әдебиетіне тән дәстүрлі өлең, жыр үлгілерін еркін пайдаланған ол, әсіресе
Абай поэзиясының кестесі, ою - өрнек нақыштарына да қатты еліктеген. Кейбір
өлеңдері оған ұқсаңқырап кеткені байқалады – дегенімен Ілияс Жансүгіров
бірте – бірте Абай поэзиясының еңселі толқындарының астында қалып
қоймай, оны творчестволық жолмен игереді өз қолтаңбасын танытуға бет алады.
[2:5:12] Бірақ ол әр кезде Абайды ұстаз тұтудан жалыққан емес. Ел
өміріндегі жаңалықтарды көрсету жаңа дәуір лебін таныту үшін тың көркем
бейнелеулер іздейді. Көбіне көшу - қону сияқты қазаққа тән үрдістерде жаңа
мазмұн береді. Ескі жұртпен жаңа қоныстың көрінісі заман сипатына орай
өзгере бастағаны Көші - қон, Бүгінгі дала т.б. өлеңдерінен көрінеді.
Дала - ақын тврочествосынан берік орын тепкен тұрақты бейне. Осы арқылы
халық тұрмысын көрсетуі ақынның жаңалығы еді. Заводта , Отарба
өлеңдерінде жаңа құбылыстың ішкі сырларын халықтың рухани өмірімен
қабыстыра, сабақтастыра беретін нәзік арналарды да ол жақсы білді. Сонымен
өмір сырын шынайы қалпында, тапқыр суреттеуге ден қоюы сол кездің өзінде –
ақ оған заман туралы реалистік бейне жасауға мүмкіндік берді. Жат
қылықтарды әшкерленетін фельетон , сықақ өлеңдері, әңгімелер (Құқ, Сөз
Қамысбаевқа, Жалаңаштар жиналысы, Жанды қуыршақ) жарық көрді. Бас
бостандығы үшін, таптық тартыс, революциялық жеңісті тұрақтандыру үшін
Ілияс Кек (1931), Түріксіб, Исатай – Махамбет (1936) сияқты
дарамалық шығармаларында Ілияс Жансүгіров жаңа қырынан танылады. Жаңа
қалыптасып келе жатқан драматургиядағы бұл шығармаларының да өз орны бар.
Орыс классиктері В. Маяковский (Ленинград), М.Горкий (Дауылпаз)
А.С.Пушкин (Евгений Онегин) т.б. ақындардың шығармаларын аударды. Ақынның
классикалық шығармалары көбінесе поэма жанрында туған. Олардың бір
сыпырасы (Мақпал, Көбік шашқан) аяқталмай қалған. Рүстем қырғыны
(1926), Байкал (1937) ақынның көзі тірісінде жарияланған жоқ. Жаңа
өмірдің шындығынан алып жазылған Жорық, Мәйек Кәмпеске поэмаларында
ақынның тың тақырыптың қиындықтарына кездескені байқалады. Дегенмен
тақырыптың актуальдығы жағынан бұл шығармалары кезінде халық санасын оятуға
белгілі бір дәрежеде қызмет атқарғаны даусыз. Жаңа тақырыпқа сәтті жазылған
лиро – эпикалық поэмасын – Дала. Ақынның бұл шығармасында халық дархан
дала, ал Гималай атты тамаша өлең – толғауларында құдыретті тау
бейнесінде суреттеледі. Дала дастанында лирикалық жоспардағы бейнелеуді
ақын эпикалық сарынға көшіреді. Қазақ халқын басынан кешкен сан - алуан
тарихи кезеңдер дәстүрлі дала бейнесі арқылы кең құлашты көлемде
баяндалады. Ақын ұзақ тарихтың сырын ашуда ұтымды композиция құра білген І.
Жансүгіровтың Күйші (1934), Құлагер (1937) поэмалары 30 – жылдардағы
қазақ поэма жанрын шырқау биікке көтерген шын мағынасындағы классикалық
шығармалар. Бұл поэмаларда Ілияс Жансүгіров өткен ғасырлардағы өнер
иелерінің тағдыры арқылы үлкен әлеуметтік сыр шерткен. Сөз өнері, әншілік –
күйшілік туралы шабытты жыр төккен ақын 1929 жылы Күй поэмасын жазған.
Бұл Күйші, Құлагер поэмаларының кіріспелері іспеттес. Поэмалардың
сюжеті, композициялы желісі шебер құрылған. Баты - басты кейіпкерлер
бейнесі ұмытылмастай әсер қалдырады, романтикалық пафос пен риалистік
өрнегі өз биігінде көрінген. Күйшіде әлеуметтік күреспен бірге
психологиялық тартыс қатар жүреді. Хан тұқымы Қарашаштың күйшіні құл
ететін, сапақты әшкерелейтін оқиғаларда әлеуметтік мәселе тікелей қозғалса
оның өнерпаз күйшіге көңілі құлай ауғандығы ішкі драмасыда жоғарыда айтқан
әлеуметтік мәселемен қабысып жатыр. Қыздың таптық мен – мендігі, төрелік
тәкәппарлығы өз сезімінен де биік тұр. Сондықтан сезім отына да ол ақырында
су құйып өшіреді. Қарашаш реалистік – романтикалық бағыттағы сом тұлға
дәрежесіне көтерілген. Ақын күйді, күйге еліккен адам сезімдерін лирикалық
нәзіктікпен төгілте, романтикалық асқақтықпен шалқыта береді. Құлагер
поэмасының басты кейіпкері ХІХ ғасырдың аяғында өмір сүрген атақты
композитор, әнші әрі ақын Ақан сері. Ілияс Жансүгіров Ақан сері өмірінің
ең бір трагедиялық сәтін, яғни жанына балаған жүйрік сәйгүлігі Құлагердің
бәйгеден озып келе жатқан да қызғаншақ дұшпаның қолынан мерт болған
оқиғасын поэмасына арқау еткен. Жүйрік аттың өлімі арқылы әлеуметтік орта,
заманның шындығының сырын ашты. Сонымен бұл екі поэмада үстем тап қауымының
озбыр күші, жеке адамның бас бостандығы үлкен психологиялық драма арқылы
беріледі. Өткен дәуір көрінісінің риалистік шындығы арқылы жаңа заманның
артықшылығы жырланады. Ілияс Жансүгіров өз кейіпкерлерінің бір – біріне
ұқсамайтын портреттік мінездерін беруде, әсіресі, сатиралық портрет жасауда
үлкен шеберлік көрсетті. Оның шығармалырында кейіпкерлердің сыртқы мүсіні,
ішкі жан тербелісі, жүрек лүпілі, табиғат сұлулығы – баршасы өзіндік бояу
мен іштей байланысты. Ақын әр бір құбылысқа, детальға , әр сөздің мағыналық
салмағына өте жауапты қарайды. Эпикалық шығармаға лирикалық өрім, эмоциялық
қызу беретін кйіпкердің ішкі монологы Ілияс Жансүгіров поэзиясында ерекше
орын алады. Оның күрделі, эпикалық кең құлашты поэмаға келу жолы оңай
болған жоқ. Бірде оның фольклорлық дәстүрден шыға алмағандығы байқалса,
кейде суреттеудің орнына баяндау тәсілдері басым болды. Бірақ іздеу
үстіндегі мұндай қиыншылықтарды жеңе білген ақын Дала, Күй, Күйші,
Құлагер поэмалары арқылы отызыншы жылдары қазақ поэмасына жаңа үлгі, тың
соқпақ әкелді. [3:5:6] Сондықтан аталған шығармалардың жалпы қазақ
әдебиетіндегі орны мен бағасы айрықша. Домбыраның үніндей қоспасы жоқ,
мөлдір, таза поэтикалық тіл ақынның елеулі табысы. Халықтың ауыз әдебиетін,
Абай поэзиясының тілдік бояу – нағыштарын бойына мол сіңірген Ілияс
Жансүгіров оларды жаңғыртып жаңарта түрлендіре пайдалануда да үлкен
жаңашылдық танытты. Өлең жолдарының ішкі үндестігі, жаңа инверсия,
аллитерация, ассонанстар, қиыннан қиысқан ұйқастар негізгі айтайын деген
ойды беруге айрықша қызмет етеді. Сөйтіп, Ілияс Жансүгіров қазақтың
поэтикалық тіл мәдениетіне елеулі үлес қосты. Ілияс Жансүгіровты есте мәңгі
сақтау үшін бірнеше мектеп, көше, аудан, шаруашылыққа, Талдықорған
қаласындағы пединститутқа оның есімі берілген. Алматы облысында әдеби –
мемориялдық мұражайы жұмыс істейді. Мұражай 1984 жылы 23 қарашада
Жансүгіровтың туғанына 90 жыл толуына байланысты талдықорған қаласында
ашылды.
Ілияс Жансүгіровтің Күйші поэмасының
көркемдік және стильдік сыр – сипаты
Ілияс Жансүгіровтің қазақ поэзиясындағы, жалпы қазақ әдебиетіндегі
орнын айқындауда айрықша мәні бар шығарма – 1934 жылы жазылған Күйші
поэмасы. Ол – классикалық поэма. Ілиястың ақындық құдіреті осы поэмада жан
– жақты көрінген, ашылған.
Орта мектептерде бұл поэмаға дұрыстап көңіл бөлінбеуі көбіне – көп
біздің саяси сақтығымыздан, яғни Кенесарыға байланысты болған жай әлі күнге
дейін жөнделіп кете алмай жүр.
Поэманың негізгі идеясы – ел талау, тонау, орынсыз соғыс ашу емес,
рухани езушілікке моральдық қысымшылыққа, озбырлыққа қарсы шығу. Бұл
жөнінде жазылған шығармалар бізде тіпті аз, бар болса Күйшідей емес.
Оқырманды ылғи қатер үстінде жалаңдаған қылмыстың жүзінде ұстай білу
ақыннан үлкен шеберлікті, тапқырлықты талап еткені сөзсіз.
Арқадан ауып, Жетісуға өктемдікпен қоныс тебе бастаған Кенесары
қасына Сарыүйсін жігіті келіп домбыра тартады. Бармағынан бал тамған күйші:
Күйшінің қошеметке көңілі тасып,
Бес бармақ маймаң қақты перне басып.
Толқынтып тоқсан күйді дірілдетті,
Көңілді бірде шымшып, бірде қасып.
Жігіттің өнеріне тәнті болған Қарашаш ағажан күйшіні маған қиыңыз
деп сұрап алып, өзінің көңілін көтеретін ермегіне айналдырды. Ертелі - кеш
күй тартқызады. Машықты күйлерін тартып отырып, алдындағы Қарашашқа көз
салса, ай мен күндей хор қызы отыр екен.
Күлкісі тау бұлағы төгілгендей,
Сөйлесе меруерт, маржан себілгендей.
Алғандай пірден пішін деген сұлу,
Көркіне көз тойынып семіргендей
Қасынан моланың жүріп кетсе,
Жыбырлап көрдегіге жан кіргендей.
Күйші жігіт ақылынан адасып, күнде тартып жүретін тоқсан күйінен
айырылып жаңа бір мақамға түседі.
Ауырып домбырада ыңыранды,
Санасыз саусақ қаңғып қыдырады.
Бірде ысып, бірде суып, күйіп-жанып,
Жүректей сансыраған күй жынданды.
Жігіт көңілі Қарашашқа әбден құлағанын жаңа бір әуенмен жеткізді. Жан
сезімін сыртқа шығарады.
Қыз екен! Ақ тамағын сүйер ме еді,
Алпыс жыл асығына күйер ме еді.
Көрінбей тірі жанға жүру үшін
Құс кебін перілердің киер ме еді,
-
деп есінен адасады. Жігіт сезімін күй арқылы Қарашашта ұғып, оның да жан
дүниесі алай – дүлей
Беу, жаным, жігіт екен, Бағлан торы!
Безектеп не қылмақшы мынау қолы.
Есіл ер хан боп неге тумады екен
Қарадан неге туған алда сорлы! –
дегеннен негізгі әлеуметтік сыр аңғарылып қалса да күй әуені Қарашаштың
ханша екенін ұмытпасқа шарасын қалдырмайды.
Бұл сорлы Дулат па екен, Үйсін бе
екен,
Күйшім боп өміріме жүрсін бе екен.
Сүйкімді, жігіттің бұл – бұлғай.
Қарашаш осыған – ақ тисін бе екен, -
деген ой орала бергенде ханзадалығы есіне түсіп:
Жоқ, болмас, ауырдым ба, жындандым ба?
Қараға хан затымды былғармын ба!
Бұл менің басы байлы бір маймылым
Тиюге енді маған құл қалды ма?! –
деп Қарашаш төре тұқымынан туған ханша екенін есіне түсіргенімен әліде күй
әсерінен шыға алмай дал болады.
Соқ жігіт! Соқ! Соқ жігіт! Күйіңді
тарт!
Лапылдат! Жандыр! Күйдір! Құмарт!
Құмарт!
Безілдет! Сарнат! Зарлат! Үздіктірме!
Керегі жоқ! Лақтыр әрі! Қысқарт!
Қысқарт!
Бәріде ой жүзінде, екеуі бір отауда отырғанымен ләм деп тіл
қатыспайды, тек домбыраның үні арқылы ынтыға сырласады. Сөйтіп жүргенде
Әлімқұл датқа Кенесарыны қонаққа шақырып риза еткенінен кейін Қарашаш өз
үйіне келген соң жігітке күй тартқызады Күйдің тілі бұрынғыдан да гөрі
анық. Ынтызарлық күшті.
Барсам ба екен, қол салсам ба екен деген ой жігітке ұйқы бермей
жатыр. Есінен адасып өз ойымен өзі әлек болып жатқанда бірдеме көлеңдеп
Ханша деген сыбыр естіледі. Қарашаш орнынан ұшып түрегелгенде:
Ай құлап аспандағы соқты жерді.
Отаудан дүр-дүр етіп тұрды пері.
Төсекте қыз киініп жатқанын да
Айдаһар ысқырынған секілденді.
Күйші жігіт болған оқиғаның шын сырын аңғаруға дәрмені жетпей, Менен
басқа осы үйде еш пенде жоқ, сонда әлгі менің көлеңкем болды ма? ... деп
есеңкірейді. Көңіл мастығы әлі тарқап болмаған шақта:
Қасына қалай бардым Қарашаштың
Аяғым сынып қалғыр қалай бастым
Өзімді оққа байлап, отына айдап
Есуас, міне адастың! Қапқан бастың –
деп өкініп жатқанында Қарашаш Кенесары қосын дүрліктіреді. Оның ашуы жын
соққан қара дауылдай қосының әңкі – тәңкісін шығарып, абыр - сабыр
қылғанда, есер соқ бір батыр күйшіге тап береді. Қарашаш Қолыңды қоқаңдат
па күйші ме деген кезде ғана сары үйсін есін әзер жиады. Қарашашқа қол
салған Әлімқұлдың Сапағы екен.
Тез келтір өз алдыма дозақыны,
Мен оған көрсетейін мазақына.
Әруағын Абылайдың қорламасқа
Үлгі алсын, мұнан былай қазақ ұлы! –
деп өзінің негізгі пиғылын жайып салады.
Бұл психологиялық детальдың рөлі аса зор. Енді күйшінің көзі ашылып,
санасы оянады. Қай ортаға түскенін айқын сезінеді. Сапақты масқаралап жыны
қайтқан Қарашаш өз отауына келіп, күйшісіне домбыра тартқызады. Күй
машықты болғанымен күйшінің жанары мүлде өзгерген.
Қыз емес мынау тұрған қорлау сырттан,
Құтылар күн бар ма екен бұл қырсықтан.
Осыны оятуға оқталдым – ау
Албыртқан жындымын ба жүрек жұтқан, -
деп тәубесіне келуі, бүкіл түсінік сезімінің өзгеруі қазақ поэзиясында
бұрын-соңды болып көрмеген құбылыс. Әрине, таптық таныммен жанастырып әлек
болдық. Шындығында зұлымдылық, зұлымдық, әсіресе рухани қысым, зорлық
нендей көріністің болмасын екінші қырынан тануға еріксіз жетектейді. Бұл
поэманың психологиялық негізін күшейте түсіп, оқиғаның әлеуметтік арнасын
кеңейте түседі. Мұны Қарашашта күй тілін ұғады. Себебі ендігі тартылар
күйде, ойда өзгеріп, бұрынғы ынтықты ызалы сезім басады. Екеуінің түсінігі
екі түрлі.
Қыз емес, жалмауыз-ау, аузы қалай?
Кісі емес, айдаһар ма даусы қалай? –
деген жеркенішті көрініс пен мінездемелер
Бұлардың жүрген жері бүлік екен
Қансорғыш, қаралардың сүлігі екен, -
деген ызбалы ойларға жалғасқанда поэманың бүкіл идеялық арқауы ашылып,
кейіпкерлердің арасында өткел бермес асу барлығы айқындалады.
Осындай әлеуметтік жайды сезген Қарашаш қайтадан пенделік қалпына
түспек болып, адамгершілік сипат танытуға тырысады.
Жеңілді қыз жүрегі, ақыл жеңді.
Қызарды қыздың беті тағы өзгерді.
- Тастама домбыраңды, күйіңді ұмытпа!
Тарта жүр сонау тартқан сергеленді, -
деп тілек айтады да, өзінің бар сырын ашуға себепкер болған Сапақтың сұрына
мінгізіп азаттық береді.
Ілиястың ақындық құдіретінің бір ғажабы – осы шығарманың бойында
бірде – бір кейіпкер аузын ашып, ләм деп сөйлеспейді. Оқиғаның өрбуі де,
шарықтауы да, сырдың ашылуы да, күй тілімен, домбыра үнімен беріледі. Ішкі
сезім түйсігіне шейін қос ішектен шыққан әуені арқылы ашылады. Мұндай
көркем шеберлікке жеткен адамдарымыз онша көп еместігі бір болса,
екіншіден, шын мәніндегі классикалық туындының, кезеңдік шығарманың
эстетикалық қуат - әсері тап осындай – ақ болуға тиіс.
Сол биікке Ілияс Күйші поэмасымен көтеріліп, күні бүгінге дейін өзінің
жарқын поэзиясымен елді ерітіп келеді. [4:5:29]
Күйшімен поэзия шынына көтерілген Ілиястың көркемдік шеберлігіне
көз тастасақ Әлімқұл датқа қонағасынан оралғанда Қарашаш күнде есін
шығарып, желөкпе етіп жүрген күйін тартқызып екеуі де сезімнің ең биік
деңгейіне көтеріледі. Екеуі екі төсекте болғанымен бір ой, бір арманның
үстінде. Осындай түйіні шиырылған психологиялық сәтті оқыс бір оқиғамен
шешіп әр кімнің ой – пиғылын таныту қажет. Соған Сапақтың жігітшілігін
бүкіл шығарманың композициялық кілті етіп алуы асқан тапқырлық. Қазақ
өмірінде жиі кездесетін осы бір әдет бүкіл шығарманың композициялық кілті
етіп алуы асқан тапқырлық. Қазақ өмірінде жиі кездесетін осы бір әдет бүкіл
шығарманын сюжеттік желісін ширықтырып, идеялық нысанына Қарашаш пен күйші
жігіттің жан сырын, таптық санасын ашып, көркем образ деңгейіне көтерілуіне
жағдай жасайды. Шығарма композицясының ширақтығы оқиға қақтығысы арқылы
ширай да желіге түседі де характердің сандалуына жол ашады.Сонда ғана
туынды ой деккарациясынан құтылып көрер суреті, сезінер сезімі, аңғарар
эмоциясы, өзіне бейімдейтін әсері бар жанды шығармаға айналады. Ілияс осы
мақсатына жеткен дүлдүл ақын.
Қ.Қуанышұлы Күйші поэмасына Күйшінің кейбір жолы, әр бір
шумағы тартқан күйдей лепіріп, құлаққа майда тиіп, музыкалық әсер беріп
отырады. Ілиястың күйшісіне құлақ жаратын дөкір балға дүрсілі, не құрғақ
айқай жоқ. Өлеңнің музыкасы жағынан Күйші Пушкин, Лермонтов, Абай
поэзиясына мастерлерінің кейбір өлеңдерімен қатар түсіп отырады – деп баға
береді де, шығып сөйлеушілердің көпшілігі дерлік бұл поэманың қазақ
поэзиясындағы озық туынды болғанын атап көрсетеді.
Күйші поэмасында І.Жансүгіров өнердің адам өмірінде атқаратын
рөлін, күші мен қуатын ерекше көрсетуді ойлаған. Поэманың қысқаша мазмұны
мынадай: руы Үйсін он саусағынан өнер тамған домбырашы бір жігіт Кене
ханның атағын естіп, өзі іздеп барып оның тобына қосылады. Бұл күйшіні
Кененің немере қарындасы Қарашаш ханым өз ордасына алдырып, күй тарттырып
оны ордадан шығармайды. Бір кездегі басы бос жігіт енді Ханшаның тұтқыны
болып әрең дегенде одан босап шығады. [5:8:29]
Арқадан ауып, Алатаудың бауырына келген хан Кенеге Үйсін,
Дулат екі хан деп ілтипат көрсеткен. Сол атаққа мәз болып келгендердің бірі
осы күйші еді. Оны Кене хан Үйсіннің ерлігі болар деп, адам тағдырын
ойыншыққа айналдырып, Қарашашқа құл етіп береді. Бұған Кене өзінің шаш ал
десе, бас алып жүрген жасақтарымен әділдік, туралықты белінен басып,
монархиялық үстемдігін жүргізеді.
Бердім мен ханышаға,- деді Кене,
Сатса да, сойса - дағы өз еркінде,-
дегеннен-ақ оның ойы айқын көрініп тұр. Ханыша отауында тұтқын боп, бас
бостандығынан айырылған күйші үстем тап өкілдерінің кім екендігіне сонда
ғана көзі жете бастайды да, ақырында өзі үкімін өзі шығарып:
Адамның азат басы дәулет екен,
Өзінде ердің еркі сәулет екеен.
Қақпанын хан Кененің келіп бастым,
Құрылған маған арнап нәубет екен.
Баласы Абылайдың Кенеме екен?
Сорыма құдай айдап келген екен.
Нашар дың қанын сорып, жанын жеген,
Хан емес қара қабан деген екен. – [203 бет]
дейді.
Хан Кененің осындай озбырлығын көрсету Күйші поэмасының басты бір
өзегі. Сонымен бірге бұл поэмада қазақтың қанаушы топтарының тұрмысындағы
кейбір әдет - ғұрып, салт-саналардың халық мүддесіне қиғаш келетін жайлары
да сөз болады.
Қарашаштың қанауында басы байлы құл болған күйші соңынан қызға ғашық
болып:
Адамның арғымағы осы шығар,
Пендеге бітеді екен мұнша көрік? – [603 бет]
деп есіненде айырылып қалады. Бұрынғы тартып жүрген тоқсан күйі бет-бетіне
ыдырап енді жаңа күй – ынтығатын, шын сүйген пәк сезімнің ызыңы ғана
домбыраға орныға береді. Ойын сауық ән күйді сүйетін Қарашашта күйшіге
құмартып амалы құриды. Бірақ бұл екеуінің қосылуына бөгет болатын үлкен
кедергі бар. Ол кедергі Қарашаштың хан тұқымынан шығуы да күйшінің
қарапайым үйсін руынан шығуы.
Қазақ халқы үш жүзге бөлінетінін білеміз.Сонымен бірге қазақ арасында
төре, қожа тұқымдары бар. Олардың тілі ғұрпы қазақ бірақ өздерін басқа
руларынан бөлек оқшау жоғары ұстайды. Төре тұқымы ішіндегі ақ сүйек
ертедегі хан тұқымдары. Ал қожа қазақтарға мұсылман дінін тарату үшін
шығыстан келген өздерінің пайғамбардың тұқымы санайтын топтар.
Сөйтіп төре мен қожа тұқымдары елге үстемдігін жүргізіп тұрған
заманын да қазақтың өзге жүздерін кем санап олармен қыз алысып, қыз
беріспеген. Оны өздеріне қорлық санаған. Шынайы махаббат бас бостандығы
дегендер ата тегінің абыройын сақтау санасына құрбан болып кете барған
күйші поэмасындағы төре тұқымнан шыққан қызға күйшінің
Жүргенім дәулет пе екен құр күйші боп?
Мендағы жігітпінғой құл исім жоқ
Тумаған төре заттан сорымдағы
Туғаным әттеген – ай сары үйсін боп [169 бет]
деуде міне осыдан.
Ақын осы поэмасында бұл мәселеге ерекше көңіл аударады. Күйші
жігіттің тартқан ғашықтық күйі Қарашашты да ерекше баурап алады.
Осы бір эпизот күйші жігіттің аптығын басу үшін алынған сияқы.
Өйткені Қарашашпен бір үйде жатып қыз жүрегінің өзіне кет әрі еместігін
сезген күйші алғашқы қадамын өзім жасаймын - деп оңтайлап жүргенде әлі әлгі
Сапақ жайын көрген соң қызға бір жолы суып кетеді.
Үстем қоғамның ескі салт санасының озбыр күші жеке адамның бас
бостандық идеясы поэмада осындай риалистік оқиғалар арқылы беріледі.
Мұндағы күйші мен Қарашаш ханымның бейнесі нағыз реалистік үлгіде жасалған
сом тұлғалар. Қарашаш ажар десе ажары, ақыл десе ақылы бар бір бет өр қыз
[6:12:31]
Ақылымен аруағымен елді билеп,
Кей кейде Кенегеде өктем сөйлеп.
Биі де, батыры да, қарасы да,
Қарашаш айтты десе мақұл жөн деп.
Ханы қадірлеп қарасы қорыққан. [163 бет]
Қарашаш тұлғасындағы өр мінезділік оның аруағына байланысты.Ақын
аруағы дегенде қыздың шыққан ата-тегінің билеуші тап екендігін айтып
отыр.Қарашаштың Сапақ сияқты жігіттің бозбалалығына намыстанғаны да, бүтін
бір елді шабамын деп күш көрсету де, шабам десе шауып алатыны да,
Қарашаштан ондай мінездің шығатынын да поэманың бас кезінде –ақ ақын:
Текті құс, теріс азу, ақиық қыз,
Паң қыран қыр тоғысы жаралудан.
Аң іздеп Алатаудың алаңынан,
Тас түлек түлеп ұшқан бала қыран, - [164 бет]
деген шумақ пен алдын ала сендіріп қойған.
Әдетте қызды тотықұсқа, тұйғынға, аққуға т.б. сұлу да нәзік құстарға
теңейтін дәстүр бар да, қыранға теңеу өтесирек кездеседі. Бірақ Қарашаштың
қыранға теңелуі – онын ерлермен тең, батыр, өжеттігін көрсетеді.
Бұл жерде ақын оның сұлулығын айтып тұрған жоқ, өжеттігін көрсетіп
отыр. Ал сұлулығына келген де ақын кер маралға, періштеге, бәйшешек,
балауса гүлге балап отырады. Қарашаш қаншама қатал, өжет қыз болса да, оның
бойында жақсы қасиеті де бар. Ол қыздың сұлулығы ғана емес, оның өнерді
сүйіп қадірлеушілігі. Үйсін жігіті сүйіп, күй тартқанда егілген қыз,
жүрекпен қыз ақыл алысып келген кезде жүректі ақылға жеңдіріп отырады.
Тұтқын күйшіні жіберемін деп уәде еткен қыз, қаншама қимасада уәдесінде
тұрады және де:
Тастама домбыраңды, күйіңді ұмытпа
Тарта жүр, сонау тартқан сергелдеңді! – [188 бет]
деп өтініш білдіреді.
Қарашаштың күйші жігітке бостандық беруі, күйшінің қуанып Бостандық
күйін тартуы жалпы оның құл болдым деп зар илеуі қаншалықты шындыққа келеді
деген мәселе ертеректе әдебиетшілер арасында біраз талас тудырды.
Қ.Қуанышұлы Жансүгірұлының екі поэмасы деген мақаласында ...
Ілиястың жоспарынша мәселе музыкада, музыканың әсерінде. Міне, осы музыканы
тап мәселесін шешуге құрал етуден үлкен қате шықпай ма? Мүмкін дүние
жүзіндегі жақсы күйшілерді жыйып алып күй тартқыза берсе, тап жауының бәрі
де балқып, мейірімі түсіп кедейлерді құлдықтан босатар - дей келіп , одан
әрі: Поэманың осы күнгі түрінде сенуге қиын жерінде, ол – күшінің құл
болдым деп зарлануы. Күйші ханның қызымен бір үйде тұрады осы жағынан оның
пәтер құлшылығын көрмегендігі айқын көрінеді. Сапақ Қарашашты оятқанда
жендеттердің біреуі күйшіні ұрайын деп ұмтылса, мейірімді Қарашаш
ұрғызбайды күйшіме тиме дейді. Күйші күйінен жаңылып күшенген кезде
мейірімді ханның қызы күйшінің басына бос тандық береді. Осының қандай
жерінде құлдық бар? Бізше күйшінің зарлауы тек автордан шайнап берген,
ауызға салған сөз ғана бұл пікір дәлелсіз тұр, - деп жазды. Күйшінің
Апырмау елге осылар төнерме екен?
Төрелік елге дұрыс бере ме екен?
Қой болдым арасына келіп сіңген,
Құл болып осыларға өлем бе екен? [206 бет]
деген шумағын келтіріп, күйшінің қой болдым дегені бекер. Қой ханның
қызының отауында жатама,- деп кіналайды.
Қой болдым деген сөзді Қ.Қуанышұлы дәл мағынасында ұғынып, тым
ұшқары пікірге ұрынады. Бұл жердегі қой болдым деген сөздің мағынасы өз
қорасынан адасып, екінші бір қой қораға сіңісіп кеткен қойлар сияқты деген
ауыстырмалы мағынада айтылып отыр. Қой қазақта бас асаулығы жоқ, жуас
момын, мүсәпір мағынада жиі қолданылады. Олай болса, табиғатында момын,
мүсәпір өз бостандығын күреспен алып кетуге құдыреті жетпейтін қойдай жуас
күйшінің қой болдым қорасына кіріп сіңген деуі образды мағыналы айтылған
сөз. [7:15:38]
Ал, жоғарыдағы Қ. Қуанышұлының екі пікіріне келетін болсақ, ол бұл
жерде де бір жақты пікірге бойсынып кеткенін көреміз.
Біз күйші жігіттің Кенесарыны өзі іздеп келіп, ақырында ол Қарашаштың
қарауына көшкенін айттық. Ал, қылышынан қан тамған, қаһарлы жанның қол
астына түскен соң одан бірден шығып кету, әрине, оңайға түспейтіні
белгілі. Екіншіден бұл жерде ақын күйдің күшін романтикалық серпінмен беруі
де Қарашаштың аяқ-қолын күймен шырмап тастайды. Күйшінің Қарашашпен бірге
тұруы да оның бостандығының айғағы бола алмайды. Керісінше, бірге тұрған
уақытта күйші хан тұқымының мейірімсіз қаталдығын, озбырлығын айқын
сезеді. Алғашқы кезде күйдің әуені мен ынтық болған күйші Сапақ оқиғасынан
кейін шындық жайға көзі жете бастайды. Ал, күйшінің құлдықтан босануына
күйдің жаңылған қадамы себепші болса, Қарашаш уәдесінде тұрып, оны босатып
жіберсе, бұдан үстем тап пен езілуші таптың арасындағы қайшылық жоғалып
кетті деп қарау, жалған түйіндерге алып келер еді. Ақын тап пен тапты
біріктірген жоқ, бәрін көрді, барын айтты. Ол тек құнсыз шығармадағыдай
жағымсыз кейіпкерлерді бастан аяқ қара бояумен бояп, құбыжық етіп
көрсеткенді. Олардың реалистік бейнесін жасады. Адамға тән жақсы - жақсы
қасиеттерді Қарашаш бойына берді және оның ішкі сезімін, әрекетін шынайы
суреттейді. Мысалы: Сапақтық жігіттік мінезі үшін ел дірілдеткен Қарашаш
күйші жігітке еркіндік берсе, бұл жерде екі тап өкілдерін күй арқылы
татуластыру мәселесі қойылып отырған жоқ, тек Қарашаш мінезінің әр түрлі
қырларымен сырлары көрініп тұр.
Ханша қыздың қаһарынан қорқып, хан тұқымымен ортақ тіл таба алмайтынына
күйшінің көзі жеткен кезде бостандық аңсап, ақырында,азаттық алып Азат
деген жаңа күй шертуі – шынайы қалпында, реалистік үлгіде беріледі.
Қ.Қуанышұлының жоғарыдағы, бірінғай құрғақ мағынаға құрылған сандарының
салдарынан үлкен туынды Күйші поэмасына дұрыс баға берілмегендігін басқа
әдебиетшілер орынды сынады. Е. Ысмайылов Шын поэзияны қалай түсіну керек
деген мақаласында Қ. Қуанышұлының сынына қарсы тұрып: Күйшінің мазмұнында
ешбір бүркеме, жанама пікір, символизммен айтылған мазмұны жоқ, тарихи
дәуірге байланысты шындық оқиға. Сол шындық уақиғамен сәйкестенген күйдің
сипаттары беріледі деп жазды.
Алайда, Күйші негізінен реалистік поэма десек те, мұнда романтиканың
едәуір орын алғанын айтқан жөн.
Бай баласы, терезесі тең Сапақтың өзін сергелдеңге салып, төбесінен
әңгір таяқ ойнатқан Қарашаштың сүйген жігіті – күйші қандай кісі болмақ?
Сұлу дейтін ол сұлу емес. Тегіне келсек, қара қасқа кедей, яғни Қарашашпен
теңесер ешбір сипаты да жоқ. Бірақ, мұның құдіретті күші - өнерде. Жанға
бас имеген, өр мінез Қарашаштың өзін бас идіріп, толқытқанда осы күйдің
күші.
Қарашашпен күйші арасындағы сезім қақтығыстарына себепші болған
күйшінің өнері, домбыраның құйқылжыған, сюжеттің өзі, ең соңында күйдің,
яғни, өнердің күшін идеялизациялар әсерлеуге қымбат етіп тұр.т
Міне риалистік тартыс, сюжет, адамдар мінездері арқылы Ілияс
Жансүгіров үлкен романтикалықұ түйін түйеді. Күйші жігітпен Қарашаш
екеуінің арасындағы күй арқылы оянған сүйспендік сезімнің, оның күйдің
әуені арқылы іштей түсінуін бейнеленген жерлер романтикалық көтеріңкі
леппен берілген. Осы бір психологиялық жайлар домбыра үні арқылы айтылады
да, оны қыз да түсінеді. Оның үстіне ақын күйдің сарының, қыздың сұлулығын,
жігіттің ойын, тілек – арманын да үнемі өсіріп, халық әдебиетінде кездесіп
отыратын дәстүрлі романтикалық леп бере жырлайды.
Поэмадағы лирикалық жылы сезімнің осы бір асқақ леппен қабысып
келетін жері, яғни шындықтың қияларға ойысатын жайлары шындықтың ізін
айқындай түспесе еш уақытта жойған емес. Бірақ та 30 – жылдары осы бір
жайын байыптылықпен қарамай, сынаушылар да болды. Мысалы: Әдебиеттегі
формализм мен натурализм туралы айтыс кешінде Құлмырза Өтепов: Күйші
жөнінде, - деп жазды ол, - Ілияс сезімдік түрден сан алуан дәрежесіне
көтеріле алмай қалған. Сезімді түр билеп, кейін бір қатар қателер жасаған.
Күйдің, күйшінің қайғысына беріліп кетіп, заманын шындықты түрде суреттеу
дәрежесіне жете алмаған. Күйдің әсерін суреттеп отырып Ілияс бүкіл
табиғатты, қоғамды сол күйге, күйдің әсеріне бағындырып жібереді. Шынында
да жалаң сезімді суреттеу, көшіру біздің әдіс емес, бұл әдіс символистерден
шығады, - деп Ілияс Жансүгіровке символистердің әсері болған дегісі
келеді. Тіпті Қ.Өтепов жоғарыда біз мысалға келтірген кейбір шумақтағы
теңеулерді орынсыз, овстракты теңеулі тілдерінде де көп теген көмескілік
бар деп сынайды. Қ.Өтеповтың бұл пікіріне Шын поэзияны қалай түсіну
керек? деген мақаласында Е.Ысмайылов: Ілиястың бұл поэмасындағы түйдек
образдар, тамаша бай теңеулер бәріде орынды, күйдің әр бір сарынын, әрбір
кезеңді толқындарын, өмірдегі, айнала табиғаттағы көріністің, құбылыстың
бәрін де тауып теңеген орынды салыстырған,- деп сынға қарсы сын жазады.
[8:17:25]
Негізінен алғанда біз Е. Ысмайыловтың пікірін құптаймыз. Ең алдымен,
поэманың көтеріп отырған проблемасы оның идеялық нысанасы туралы біз
жоғарыда айттық, ол ешқандай заң тудырмайды.
Ал Қ.Өтеповтың бұл поэмадан символистерге тән суреттеу әдісін іздеу
күйдің сарынымен күйшінің сезімін беретін шумақтарына байланысты айтылған
болуы керек. Бірақ бүкіл поэмасын сол үшін жоққа шығару әрине асыра
сілтеушілік болар еді. Біріншіден шығарманың әр бір тарау, әр бір эпизод,
әр бір көрініс суреттерін тіпті әр бір шумақпен әр бір жолдарын шығарманың
бүкіл өн бойымен бөліп алып қарауға болмайды. Оның барлығыда белгілі бір
идеяны айту үшін қызмет етеді одан басқа қызмет те болмақ емес. Олай болса,
күйшінің сезімін білдіретін шумақтар кейіпкерлердің образын ашуға қызмет
атқарып тұр ма, жоқ па? Жоқ, әлде негізгі идеяға жанасы жоқ өз алдына
бөлек, оқшау дүние ме деген тұрғыдан келсек, бұл шумақтар күйшінің
романтикалық сезімін беру үшін алынғанын байқаймыз. Бұл сезімді соншалықты
күшті етіп беру неге керек болды десек ол төре - тұқымы ақ сүйекпен
қазақтың басқа руларының ара қатынасын көрсету үшін керек екенін көреміз.
Сөйтіп ақын осындай күйін жиылған шар тарапқа алып ұшқан сезіммен сіледей
қатып қалған ескі дәстүр мен әдетті қақтығыстырғысы келеді. [9:5:41]
Кертартпа сері дәстүрді тек күшті сезіммен ғана қатар қойып көрсетуге
болар еді. Бұл жерде Ілияс үлкен шеберлік көрсете білді. Ақын Күйші
поэмасында да күй әуенімен алатын сезімді сөзбен жеткізе алған. Бұл ретте
оның ертеректегі күй, ән туралы туындылары сөз жоқ, үлкен себебін тигізген.
Ақын оларды осы поэмасында ілгері дамыта, тереңдете түскен.
Күйші поэмасы идеялық маңызы, көркемдік сапасын жағынан қазақ
әдебиетіндегі жаңа туынды болып саналады.
Керемет поэзиялық серпінмен жазылған күйші поэмасына арқау болған
негізгі идея – халық ортасында туған 90 тараулы күйдің терең өмірлік сырын,
көп қырлы эстетикалық қасиетін ашып суреттеумен қабат, талантты
бостандығынан айырып, тұтқында қорлықта ұстайтын қанаушылар ортасының
өнерге жау екенін әшкерелеп көрсету. Осы идеяны ақын үстем тап озбырлығының
кейбір реалистік картиналарымен ұштастыра бейнелей білген. Ақындық жүрекпен
толғаған жас күйшінің бейнесінен біз өткен заманда торға түскен бұлбұлдай
тұншыққан халық талантының күйін көзге елестетеміз.
Еркіндік пен құлдық, махаббат пен зұлымдык, өмір мен өлім, пәні
тіршілік пен мәңгілік өнер арасындағы күрес такырыбына барып, Ілияс
Жансүгіровтің терең мазмұнды, көркем идеялы, жұп-жұмыр "Күйші" (1934)
поэмасын тудыруы ақын шығармашылығындағы шұғылалы сәттердің бірі, дархан
өнерпаздың бауыры жазылып, еркін көсіліп, даулай шырқаған тұсы, шашасына
шаң жұкпаған кезі.
Он жеті тараудан тұратын кең көлемді шығармасында ақын қара өлең
ұйқасына құрылған байырғы, халық құлағына әбден сіңісті, 11 буынды, төрт
тармақты шумақты пайдаланған.
Поэма салған жерден буырқанған теңіз толқынындай өз алдына тартып ала
жөнеледі. Өлең нөсері сорғалап төгіліп тұр. Арқадан көшіп, Алатауға
беттеген Кене ханның ордасынан бір-ақ шығамыз. Абылайдың ұрпағын сыйлаған,
азаттықты аңсаған қалың қазақ Кенені қуана қарсы алып, той қылып, бие
сойып, ат сыйлап, белдеуге атан байлап жатыр. Осындай күндердің бірінде хан
ордасына сары үйсін руынан шыққан бір жігіт келеді. Жалғыз шешесі бар.
Кедей, ерулікке берер малы, сыйлар дүниесі жоқ. Ешкім оның атын да
айтпайды. Күйші дейді. Оның малы, дәулеті, байлығы — күй, тіпті азан айтып
қойған ныспысы да ұмытылып, Күйші атанған. Сол Күйші хан ордасына бай мен
бек, би мен датқа, шешен мен майталман әкелмеген қуаныш, рахат, ләззат
сыйлап отыр. Тоқсан тоғыз зарлы күй, ащы күй, тәтті күйді лақылдатып, төгіп-
шашып біресе жүрек жарып, біресе көңіл шымшып отыр, "Асанқайғы",
"Терісқақпай", "Сарыөзен", "Бозінген", "Қара жорға", "Қорамсақ" күйлерінің
мың сан әуезі, алыс сарындары тіріліп, көз алдыңа Алатау, Алтай, Арқа, Қыр,
төсінде өткен ел окиғалары келеді. Қоңырау күйлер, дабыл күйлер, бата
күйлер тартылады. Сондай дыбыстар әсерінен тау-тас, күн, бұлт түгел
маужырап, тыңдаған жұрт тырп етпей, рахатқа батады.
Осындай естіген жанды тылсымдай баурайтын киелі өнер иесі Күйшіге хан
Кененің қарындасы Қарашаш көзі түсіп, көңілі кеткен соң, Күйшіні басы бүтін
сұрап алады. Көзінен жасы сорғалап, еркінен айырылған бақытсыз Күйші зарлап
кете барады. Құлағында хан Кененің "Сатсаң да, сойсаңдағы өз еркіңде" деп
Қарашашқа айтқан сөзі.
Кешегі еркіндік, бостандық жоқ, енді Күйші ханзада Қарашаш қолында,
рас, су тасып, отын жақпайды, жау қумайды, бар істейтіні — күй тарту.
Жымың қағып, сылқ - сылқ күлген жолбарыс, қылышынан хан тамған хан
Кененің жарлығы екі болмайды. Өңі ме? Түсі ме? Не жазығы бар? Неге бұлай
зорлық жасайды? Күйшінің жанын күйдіріп, жүрегін тілгілеген бұл сұрақтарға
жауап жоқ. Үйін қашан көреді? Жалғыз шеше не болмақ? "Оны күй біледі!" деді
ғой Қарашаш күн артынан күн, ай артынан ай өтіп жатыр. Күйші Қарашаш
қолында.
Поэманың негізгі арқауы Қарашаш пен Күйші арасындагы терең
психологиялық тартыска, адам сезімдерінің алапат шарпысуына кұрылған. Әуел
бетте азаттықтан айырылып, күл болдым деп азапқа түскен Күйші бірте-бірте
бұл халге де үйренеді. Алдымен іші - сырты зер кестелі, жібек, жанат,
алтын, күміске толы Қарашаш отауындағы жиһаз оның көзінің жауын алып, бұрын
айдаһар санаған ханзада енді "қара қас, қалаң қабақ, ордадағы сырттай, бойы
сымдай, балға ашытқан қымыздай" болып көрінеді. Біресе ақ қоян, біресе кер
марал, біресе қызыл түлкі боп елестеген сұлу енді Күйшінің есін тандырып,
көкірегінде ғашықтық дертін жасады. Бұрынғы ескі сарынды күйлер тоқталып,
кенет жаңа тасқын жөнеледі. Ақын өнер психологиясын, өмірге музыкалық
шығарма әкелген шабытты сәтті бейнелейді.
Ал Күйшінің шабытты шақтағы портрет! қимыл-әрекет арқылы, динамикалық
қозғалыс үстінде, жанды қалпында беріледі:
Саусақтар ойнап, орғып, қаздаң кағып,
Суырып ішек тілін, мұңын шағып.
Жүйріктің шын күйі келгенінде
Шығаннан шыға шаппай тұрсың қағып.
Асқақтап, кейде күйді көкке өрлетіп,
Алыстап, шырқап, сілтер, әрі кетіп,
Қайырып, қалықтатып, қайта оралтып,
Бірден-бір, ақырын-ақырын төмендетіп.
Ызғытып, өлке өрлетіп, баяулатып,
Соқтырып кейде боран дауылдатып,
Көңілдің асқарынан тұманды айдап,
Артынан нөсерлетіп, жауындатып...
Күй ырғағын музыка әуенін дәл бейнелейтін, үсті-үстіне түйдектеле,
тасқындай төгілетін үнеме сөз тіркестері, градация арқылы ақын оқырманға
ғажап әсер етеді. Төреден шыққан сұлу қызға әбден көңілі кеткен Күйші
басындағы сезім толқындары, психологиялық сан алуан тебіреністер, ұшқыр
қиялдың шалқуын бейнелейтін көріністерде фантастикалық қуат бар. Сондай
сәттерде домбырашы жігіт түлкі алатын құмай тазы, аққуға түскен тұйғын, құс
кебін киген періге де айналып, сұп сұрдай сұлу кызды Алатаудың үстінен алып
ұшып, жерінен жеті дария аман өтіп, алтын тауға апарып, кұшып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспары
І. Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... 3-9
І Тарау. Ілияс Жансүгіровтың Күйші поэмасының көркемдік және стильдік
сыр – сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10-49
ІІ Тарау. Ақынның Құлагер поэмасының көркемдік ерекшелігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .50-68
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 69
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70-71
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Қазақ кеңес әдебиетінің негізін қалаушылардың бірі,
ақиық ақын Ілияс Жансүгіров шығармашылығының даму жолдары, әсіресе кең
құлашты эпикалық поэмалары, сол жанрда әдебиетке қосқан өзіндік үлестерді
бүгінгі күн көз қарасынан кең түрде зерттеуді қажет ететін өзекті тақырып.
Осы айтылған ой желілері тақырыптық өзектілігін айқындайды.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті:Қазақ әдебиетінің қалыптасуына, халық
тағдырына тікелей қатысты Ілияс Жансүгіров поэзиясын оның ішінде сюжетті
поэмаларын ол туралы деректермен ғылыми зеріттеулерді, ой – танымдарды
басшылыққа ала отырып, өзек болған ғылыми пікірлердің екрекшелігін ашып
көрсету, талдау негізіне айналдыру. Осы бағытта ақын поэмаларының көркемдік
ерекшеліктеріне ғылыми тұрғыдан талдап тұжырымды пікірлерді анықтау.
Ғылыми болжамы:Келешек оқу үрдісінде ғылыми жобалармен ғылыми зерттеу
жұмыстарын жүргізгенде, бақылау, курс жұмыстары және кеңестік дәуірдегі
қазақ әдебиеті пәнін өткенде көмекші дерек ретінде пайдалануға болады.
Зерттеу нысаны:Диплом жұмысын орындау барысында кеңес әдебиетімен
мәдениетіне байланысты, Ілияс Жансүгіров шығармаларына қатысты қолда бар
еңбектермен пікірлер іріктеліп пайдаланылды. Осы пайдаланған дерек көздері
мен ақын поэзиясының көркемдік ерекшеліктері әдебиет теорисы заңдылықтары
негізінде біз тақырыпқа қатысты еңбектерді ғана талдауға алып, олардың
ғылыми және теориялық маңызына назар аудардық.
Диплом жұмысының құрылымы:Диплом жұмысы кіріспеден, екі үлкен тараудан және
қорытынды пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Алғаш рет Қарағаш ауылындағы мектепте оқып, жәдитше сауат ашқан.
Ташкенттегі екі жылдық мұғалімдік курсты бітіріп ( 1921), өз ауылында
мұғалім болады. Одан кейін аз уақыт Тілші газетінде істеп Верныйдағы
Қазақ ағарту институтының меңгерушілігіне тағайындалады (1922).
І.Жансүгіров 1894 жылы бұрынғы қапал уезі, Ақсу болысында ( қазіргі
Талдықорған облысы, Ақсу ауданы) туған. Ескіше хат танитын, шағатай
тілдеріндегі кітаптарды жинайтын, аңыз – ертегілерді, батырлық жырларды,
тарихи оқиғаларды, әңгіме - шежірелерді жақсы білетін, көкірегі ояу, көзі
қарақты, әр түрлі өнерді ұстанған әңгімеші, домбырашы, ұста, көшпелі
Жансүгір анасынан ерте қалған Ілиясты жетімсіретпей, еркелетіп, жақсы үлгі
көрсетіп, тәрбиелеп өсіреді.
Мәскеудегі Коммунистік журналистика институтына 1925 жылы түсіп,
1928 жылы бітірген соң Еңбекші қазақ газетіне қызметке алынады.
Қазақстан Жазушылар одағы ұйымдастыру комиссиясының төрағасы ( 1932 – 1934
). ҚАКСР Орталық Атқару Комитетінің мүшесі (1933 – 1936 ). 1937 – 1938
жылдары саяси қуғын- сүргін науқанының құрбаны болады.
І.Жансүгіров – ақын, драмашы, прозашы, оның поэзиясы ұлттық
әдебиеттің классикалық байлығының қатарына жатады. Ақынның терең идеялы,
көркем мүсінді, эпикалық кең тынысты шығармаларының танымдық тәрбиелік мәні
зор. Олар қалың оқырманның ойына ой, сезіміне сезім қосады, қиялына қанат
бітіреді, эстетикалық ләззат беріп, гуманистік адамгершілік идеяларды
толғайды.
Халқымыздың құт - береке дарыған, ежелден ақындық, батырлық,
даналық мекені Жетісу өлкесінің перзенті Ілияс көкірегіне жас күнінен
бастап ән мен жырдың, өлең мен күйдің небір асыл нұсқалары ұялаған.
Өз үйінде, әкесінен хат таныған, одан соң молда алдын көрген Ілияс
біріз уақыт Қарағаш деген жердегі татар үлгісіндегі мектептен оқып, әр
түрлі пәндерден сабақ алады.
Жастық қиял арман толқулары, ауыл көріністері, табиғат суреттері оның
жүрегін қозғап, тіліне сөздер оралып, өлең шығара бастайды.
1920 жылы Ілияс Алматыға келіп, үш айлық мұғалімдер курсын
бітіреді. Артынан Ташкенттегі Қазақ ағарту институтының жанындағы қысқа
мерзімді курста бес - алты ай оқығаннан кейін, денсаулығының нашарлауына
байланысты ауылына қайтады.
Дауылды жылдардың тартысты тіршілігі жас мұғалімді өз толқынына
тартады. Қазақ ағарту институтында, Жетісу облысының Қосшы комитетінде
губерниялық оқу бөлімінде, Тілші газеті редакциясында қызмет істеу
экспедицияға шығып фальклор үлгілерін жинау кешегі ауыл жігітін ширатып
шыңдайды. Жас азаматтың қызметтен өзге уақыты түгелдей кітап, газет- журнал
оқуға, өз көкірегіндегі сырларды қағазға түсіруге жұмсалады. Алғашқы
өлеңдері Тілші, Кедей еркі, Лениншіл жаз газеттерінде Жаңа мектеп,
Әйел теңдігі журналдарында жарияланады. 1927 жылы Беташар атты үгіт
өлеңі, 1928 жылы Сағанақ деген тұңғыш кітабы шығады.
1927 – 1937 жылдар арасында поэзия, проза, драматургия, сын,
аударма салаларында жиырмадан астам кітап шығарып, артына бай әдеби мұра
қалдырды. Оның лирикалық шығармалары, Дала, Күй, Күйші, Құлагер
поэмалары, Жолдастар романы, Кек, Турксиб, Исатай – Махамбет
пьессалары қазақ әдебиетінің алтын қорына қосылған өлмес туындылар. Он
жылдың ішінде осынша шығарма берген қалам қайраты, талант табандылығы
ғажап.
1928 жылы журналистика институтытын бітіріп, елге оралған Ілияс
Жансүгіров Еңбекші қазақ газеті редакциясында қызмет істеп қазақ баспа-
сөзінің қалыптасуына көп үлес қосты. Аршынды қаламгер, үлкен мәдениет
қайраткері Ілияс Жансүгіров 1934-1935 жылдарда Қазақстан көркем әдебиет
баспасында поэзия бөлімін басқарады, ССРО Жазушыларының 1 съезінде сөз
сөйлейді, республиканың әлеуметтік өміріне белсене араласады. Жазушының
М.Горькиймен шығармашылық байланысы, Сакен Сейфуллин, Мұхтар Әуезовпен
достығы оның қаламгерлік жолында терең із қалдырған.
1920 жылы Ташкент қаласындағы қысқа мерзімді курс бітіргеннен
кейін әр түрлі ағарту жұмыстарында болған. 1925 - 1928 жылдары Москвада
Коммунистік журналистика институтында оқып білім алған. Ауыз әдебиетінен
мол сусындаған Ілияс Жансүгіров жастайынан өлең, қисса жаттап, ел арасында
жыршы бала атанған. Өз жанынан жыр айтатын импровизаторлық қабілетіде
ерте оянып, той жиындарда айтысқа да түсіп жүреді. Кейінірек ол өз
шығармаларын жазып та
шығара бастайды жаңа қалыптаса бастаған әдебиетіміздің жанрлары әлі жас
еді. Көзі тірісінде қазақ поэзиясының өрең жүйрігі, ақындықтың құлагері
атанған Іляс Жансүгіров кесапат – кесел репресияға ұшырап, 1938 жылы опат
болды. [1:16:27] Басқа да замандас жазушылары сияқты Ілияс Жансүгіров
біраз жанрда қатар еңбектенуіне тура келді. Оның сатираға деген бейімділігі
ертерек көзге түсті. Кейін драма жанрына қалам тартты. Орта мектепке оқулық
жазу, қазақтың тұңғыш календарын жасау, ауыз әдебиеті мұраларын жинап
бастыруға, әдеби сынға, көркем аудармаға да ат салысты. Жазушының әр жанрда
жазған шығармаларының тақырыбы, идеялық мазмұны бірімен бірі іштей
байланысты еді. Ертерек кездері жазылған өлеңдерінде ол көңіл – күйін
білдіретін, өнер - білімді дәріптейтін ағартушылық, демократия, бағытын
айқын көрсетті. Сатиралық шығармалары да жарық көре бастаған – ды. Еңбек
адамдарының жарқын бейнесін жасау интернационалдық достық идеясының жалауын
биік көтеру Ілияс Жансүгіров поэзиясының көрнекті арнасына айналды. Ауыз
әдебиетіне тән дәстүрлі өлең, жыр үлгілерін еркін пайдаланған ол, әсіресе
Абай поэзиясының кестесі, ою - өрнек нақыштарына да қатты еліктеген. Кейбір
өлеңдері оған ұқсаңқырап кеткені байқалады – дегенімен Ілияс Жансүгіров
бірте – бірте Абай поэзиясының еңселі толқындарының астында қалып
қоймай, оны творчестволық жолмен игереді өз қолтаңбасын танытуға бет алады.
[2:5:12] Бірақ ол әр кезде Абайды ұстаз тұтудан жалыққан емес. Ел
өміріндегі жаңалықтарды көрсету жаңа дәуір лебін таныту үшін тың көркем
бейнелеулер іздейді. Көбіне көшу - қону сияқты қазаққа тән үрдістерде жаңа
мазмұн береді. Ескі жұртпен жаңа қоныстың көрінісі заман сипатына орай
өзгере бастағаны Көші - қон, Бүгінгі дала т.б. өлеңдерінен көрінеді.
Дала - ақын тврочествосынан берік орын тепкен тұрақты бейне. Осы арқылы
халық тұрмысын көрсетуі ақынның жаңалығы еді. Заводта , Отарба
өлеңдерінде жаңа құбылыстың ішкі сырларын халықтың рухани өмірімен
қабыстыра, сабақтастыра беретін нәзік арналарды да ол жақсы білді. Сонымен
өмір сырын шынайы қалпында, тапқыр суреттеуге ден қоюы сол кездің өзінде –
ақ оған заман туралы реалистік бейне жасауға мүмкіндік берді. Жат
қылықтарды әшкерленетін фельетон , сықақ өлеңдері, әңгімелер (Құқ, Сөз
Қамысбаевқа, Жалаңаштар жиналысы, Жанды қуыршақ) жарық көрді. Бас
бостандығы үшін, таптық тартыс, революциялық жеңісті тұрақтандыру үшін
Ілияс Кек (1931), Түріксіб, Исатай – Махамбет (1936) сияқты
дарамалық шығармаларында Ілияс Жансүгіров жаңа қырынан танылады. Жаңа
қалыптасып келе жатқан драматургиядағы бұл шығармаларының да өз орны бар.
Орыс классиктері В. Маяковский (Ленинград), М.Горкий (Дауылпаз)
А.С.Пушкин (Евгений Онегин) т.б. ақындардың шығармаларын аударды. Ақынның
классикалық шығармалары көбінесе поэма жанрында туған. Олардың бір
сыпырасы (Мақпал, Көбік шашқан) аяқталмай қалған. Рүстем қырғыны
(1926), Байкал (1937) ақынның көзі тірісінде жарияланған жоқ. Жаңа
өмірдің шындығынан алып жазылған Жорық, Мәйек Кәмпеске поэмаларында
ақынның тың тақырыптың қиындықтарына кездескені байқалады. Дегенмен
тақырыптың актуальдығы жағынан бұл шығармалары кезінде халық санасын оятуға
белгілі бір дәрежеде қызмет атқарғаны даусыз. Жаңа тақырыпқа сәтті жазылған
лиро – эпикалық поэмасын – Дала. Ақынның бұл шығармасында халық дархан
дала, ал Гималай атты тамаша өлең – толғауларында құдыретті тау
бейнесінде суреттеледі. Дала дастанында лирикалық жоспардағы бейнелеуді
ақын эпикалық сарынға көшіреді. Қазақ халқын басынан кешкен сан - алуан
тарихи кезеңдер дәстүрлі дала бейнесі арқылы кең құлашты көлемде
баяндалады. Ақын ұзақ тарихтың сырын ашуда ұтымды композиция құра білген І.
Жансүгіровтың Күйші (1934), Құлагер (1937) поэмалары 30 – жылдардағы
қазақ поэма жанрын шырқау биікке көтерген шын мағынасындағы классикалық
шығармалар. Бұл поэмаларда Ілияс Жансүгіров өткен ғасырлардағы өнер
иелерінің тағдыры арқылы үлкен әлеуметтік сыр шерткен. Сөз өнері, әншілік –
күйшілік туралы шабытты жыр төккен ақын 1929 жылы Күй поэмасын жазған.
Бұл Күйші, Құлагер поэмаларының кіріспелері іспеттес. Поэмалардың
сюжеті, композициялы желісі шебер құрылған. Баты - басты кейіпкерлер
бейнесі ұмытылмастай әсер қалдырады, романтикалық пафос пен риалистік
өрнегі өз биігінде көрінген. Күйшіде әлеуметтік күреспен бірге
психологиялық тартыс қатар жүреді. Хан тұқымы Қарашаштың күйшіні құл
ететін, сапақты әшкерелейтін оқиғаларда әлеуметтік мәселе тікелей қозғалса
оның өнерпаз күйшіге көңілі құлай ауғандығы ішкі драмасыда жоғарыда айтқан
әлеуметтік мәселемен қабысып жатыр. Қыздың таптық мен – мендігі, төрелік
тәкәппарлығы өз сезімінен де биік тұр. Сондықтан сезім отына да ол ақырында
су құйып өшіреді. Қарашаш реалистік – романтикалық бағыттағы сом тұлға
дәрежесіне көтерілген. Ақын күйді, күйге еліккен адам сезімдерін лирикалық
нәзіктікпен төгілте, романтикалық асқақтықпен шалқыта береді. Құлагер
поэмасының басты кейіпкері ХІХ ғасырдың аяғында өмір сүрген атақты
композитор, әнші әрі ақын Ақан сері. Ілияс Жансүгіров Ақан сері өмірінің
ең бір трагедиялық сәтін, яғни жанына балаған жүйрік сәйгүлігі Құлагердің
бәйгеден озып келе жатқан да қызғаншақ дұшпаның қолынан мерт болған
оқиғасын поэмасына арқау еткен. Жүйрік аттың өлімі арқылы әлеуметтік орта,
заманның шындығының сырын ашты. Сонымен бұл екі поэмада үстем тап қауымының
озбыр күші, жеке адамның бас бостандығы үлкен психологиялық драма арқылы
беріледі. Өткен дәуір көрінісінің риалистік шындығы арқылы жаңа заманның
артықшылығы жырланады. Ілияс Жансүгіров өз кейіпкерлерінің бір – біріне
ұқсамайтын портреттік мінездерін беруде, әсіресі, сатиралық портрет жасауда
үлкен шеберлік көрсетті. Оның шығармалырында кейіпкерлердің сыртқы мүсіні,
ішкі жан тербелісі, жүрек лүпілі, табиғат сұлулығы – баршасы өзіндік бояу
мен іштей байланысты. Ақын әр бір құбылысқа, детальға , әр сөздің мағыналық
салмағына өте жауапты қарайды. Эпикалық шығармаға лирикалық өрім, эмоциялық
қызу беретін кйіпкердің ішкі монологы Ілияс Жансүгіров поэзиясында ерекше
орын алады. Оның күрделі, эпикалық кең құлашты поэмаға келу жолы оңай
болған жоқ. Бірде оның фольклорлық дәстүрден шыға алмағандығы байқалса,
кейде суреттеудің орнына баяндау тәсілдері басым болды. Бірақ іздеу
үстіндегі мұндай қиыншылықтарды жеңе білген ақын Дала, Күй, Күйші,
Құлагер поэмалары арқылы отызыншы жылдары қазақ поэмасына жаңа үлгі, тың
соқпақ әкелді. [3:5:6] Сондықтан аталған шығармалардың жалпы қазақ
әдебиетіндегі орны мен бағасы айрықша. Домбыраның үніндей қоспасы жоқ,
мөлдір, таза поэтикалық тіл ақынның елеулі табысы. Халықтың ауыз әдебиетін,
Абай поэзиясының тілдік бояу – нағыштарын бойына мол сіңірген Ілияс
Жансүгіров оларды жаңғыртып жаңарта түрлендіре пайдалануда да үлкен
жаңашылдық танытты. Өлең жолдарының ішкі үндестігі, жаңа инверсия,
аллитерация, ассонанстар, қиыннан қиысқан ұйқастар негізгі айтайын деген
ойды беруге айрықша қызмет етеді. Сөйтіп, Ілияс Жансүгіров қазақтың
поэтикалық тіл мәдениетіне елеулі үлес қосты. Ілияс Жансүгіровты есте мәңгі
сақтау үшін бірнеше мектеп, көше, аудан, шаруашылыққа, Талдықорған
қаласындағы пединститутқа оның есімі берілген. Алматы облысында әдеби –
мемориялдық мұражайы жұмыс істейді. Мұражай 1984 жылы 23 қарашада
Жансүгіровтың туғанына 90 жыл толуына байланысты талдықорған қаласында
ашылды.
Ілияс Жансүгіровтің Күйші поэмасының
көркемдік және стильдік сыр – сипаты
Ілияс Жансүгіровтің қазақ поэзиясындағы, жалпы қазақ әдебиетіндегі
орнын айқындауда айрықша мәні бар шығарма – 1934 жылы жазылған Күйші
поэмасы. Ол – классикалық поэма. Ілиястың ақындық құдіреті осы поэмада жан
– жақты көрінген, ашылған.
Орта мектептерде бұл поэмаға дұрыстап көңіл бөлінбеуі көбіне – көп
біздің саяси сақтығымыздан, яғни Кенесарыға байланысты болған жай әлі күнге
дейін жөнделіп кете алмай жүр.
Поэманың негізгі идеясы – ел талау, тонау, орынсыз соғыс ашу емес,
рухани езушілікке моральдық қысымшылыққа, озбырлыққа қарсы шығу. Бұл
жөнінде жазылған шығармалар бізде тіпті аз, бар болса Күйшідей емес.
Оқырманды ылғи қатер үстінде жалаңдаған қылмыстың жүзінде ұстай білу
ақыннан үлкен шеберлікті, тапқырлықты талап еткені сөзсіз.
Арқадан ауып, Жетісуға өктемдікпен қоныс тебе бастаған Кенесары
қасына Сарыүйсін жігіті келіп домбыра тартады. Бармағынан бал тамған күйші:
Күйшінің қошеметке көңілі тасып,
Бес бармақ маймаң қақты перне басып.
Толқынтып тоқсан күйді дірілдетті,
Көңілді бірде шымшып, бірде қасып.
Жігіттің өнеріне тәнті болған Қарашаш ағажан күйшіні маған қиыңыз
деп сұрап алып, өзінің көңілін көтеретін ермегіне айналдырды. Ертелі - кеш
күй тартқызады. Машықты күйлерін тартып отырып, алдындағы Қарашашқа көз
салса, ай мен күндей хор қызы отыр екен.
Күлкісі тау бұлағы төгілгендей,
Сөйлесе меруерт, маржан себілгендей.
Алғандай пірден пішін деген сұлу,
Көркіне көз тойынып семіргендей
Қасынан моланың жүріп кетсе,
Жыбырлап көрдегіге жан кіргендей.
Күйші жігіт ақылынан адасып, күнде тартып жүретін тоқсан күйінен
айырылып жаңа бір мақамға түседі.
Ауырып домбырада ыңыранды,
Санасыз саусақ қаңғып қыдырады.
Бірде ысып, бірде суып, күйіп-жанып,
Жүректей сансыраған күй жынданды.
Жігіт көңілі Қарашашқа әбден құлағанын жаңа бір әуенмен жеткізді. Жан
сезімін сыртқа шығарады.
Қыз екен! Ақ тамағын сүйер ме еді,
Алпыс жыл асығына күйер ме еді.
Көрінбей тірі жанға жүру үшін
Құс кебін перілердің киер ме еді,
-
деп есінен адасады. Жігіт сезімін күй арқылы Қарашашта ұғып, оның да жан
дүниесі алай – дүлей
Беу, жаным, жігіт екен, Бағлан торы!
Безектеп не қылмақшы мынау қолы.
Есіл ер хан боп неге тумады екен
Қарадан неге туған алда сорлы! –
дегеннен негізгі әлеуметтік сыр аңғарылып қалса да күй әуені Қарашаштың
ханша екенін ұмытпасқа шарасын қалдырмайды.
Бұл сорлы Дулат па екен, Үйсін бе
екен,
Күйшім боп өміріме жүрсін бе екен.
Сүйкімді, жігіттің бұл – бұлғай.
Қарашаш осыған – ақ тисін бе екен, -
деген ой орала бергенде ханзадалығы есіне түсіп:
Жоқ, болмас, ауырдым ба, жындандым ба?
Қараға хан затымды былғармын ба!
Бұл менің басы байлы бір маймылым
Тиюге енді маған құл қалды ма?! –
деп Қарашаш төре тұқымынан туған ханша екенін есіне түсіргенімен әліде күй
әсерінен шыға алмай дал болады.
Соқ жігіт! Соқ! Соқ жігіт! Күйіңді
тарт!
Лапылдат! Жандыр! Күйдір! Құмарт!
Құмарт!
Безілдет! Сарнат! Зарлат! Үздіктірме!
Керегі жоқ! Лақтыр әрі! Қысқарт!
Қысқарт!
Бәріде ой жүзінде, екеуі бір отауда отырғанымен ләм деп тіл
қатыспайды, тек домбыраның үні арқылы ынтыға сырласады. Сөйтіп жүргенде
Әлімқұл датқа Кенесарыны қонаққа шақырып риза еткенінен кейін Қарашаш өз
үйіне келген соң жігітке күй тартқызады Күйдің тілі бұрынғыдан да гөрі
анық. Ынтызарлық күшті.
Барсам ба екен, қол салсам ба екен деген ой жігітке ұйқы бермей
жатыр. Есінен адасып өз ойымен өзі әлек болып жатқанда бірдеме көлеңдеп
Ханша деген сыбыр естіледі. Қарашаш орнынан ұшып түрегелгенде:
Ай құлап аспандағы соқты жерді.
Отаудан дүр-дүр етіп тұрды пері.
Төсекте қыз киініп жатқанын да
Айдаһар ысқырынған секілденді.
Күйші жігіт болған оқиғаның шын сырын аңғаруға дәрмені жетпей, Менен
басқа осы үйде еш пенде жоқ, сонда әлгі менің көлеңкем болды ма? ... деп
есеңкірейді. Көңіл мастығы әлі тарқап болмаған шақта:
Қасына қалай бардым Қарашаштың
Аяғым сынып қалғыр қалай бастым
Өзімді оққа байлап, отына айдап
Есуас, міне адастың! Қапқан бастың –
деп өкініп жатқанында Қарашаш Кенесары қосын дүрліктіреді. Оның ашуы жын
соққан қара дауылдай қосының әңкі – тәңкісін шығарып, абыр - сабыр
қылғанда, есер соқ бір батыр күйшіге тап береді. Қарашаш Қолыңды қоқаңдат
па күйші ме деген кезде ғана сары үйсін есін әзер жиады. Қарашашқа қол
салған Әлімқұлдың Сапағы екен.
Тез келтір өз алдыма дозақыны,
Мен оған көрсетейін мазақына.
Әруағын Абылайдың қорламасқа
Үлгі алсын, мұнан былай қазақ ұлы! –
деп өзінің негізгі пиғылын жайып салады.
Бұл психологиялық детальдың рөлі аса зор. Енді күйшінің көзі ашылып,
санасы оянады. Қай ортаға түскенін айқын сезінеді. Сапақты масқаралап жыны
қайтқан Қарашаш өз отауына келіп, күйшісіне домбыра тартқызады. Күй
машықты болғанымен күйшінің жанары мүлде өзгерген.
Қыз емес мынау тұрған қорлау сырттан,
Құтылар күн бар ма екен бұл қырсықтан.
Осыны оятуға оқталдым – ау
Албыртқан жындымын ба жүрек жұтқан, -
деп тәубесіне келуі, бүкіл түсінік сезімінің өзгеруі қазақ поэзиясында
бұрын-соңды болып көрмеген құбылыс. Әрине, таптық таныммен жанастырып әлек
болдық. Шындығында зұлымдылық, зұлымдық, әсіресе рухани қысым, зорлық
нендей көріністің болмасын екінші қырынан тануға еріксіз жетектейді. Бұл
поэманың психологиялық негізін күшейте түсіп, оқиғаның әлеуметтік арнасын
кеңейте түседі. Мұны Қарашашта күй тілін ұғады. Себебі ендігі тартылар
күйде, ойда өзгеріп, бұрынғы ынтықты ызалы сезім басады. Екеуінің түсінігі
екі түрлі.
Қыз емес, жалмауыз-ау, аузы қалай?
Кісі емес, айдаһар ма даусы қалай? –
деген жеркенішті көрініс пен мінездемелер
Бұлардың жүрген жері бүлік екен
Қансорғыш, қаралардың сүлігі екен, -
деген ызбалы ойларға жалғасқанда поэманың бүкіл идеялық арқауы ашылып,
кейіпкерлердің арасында өткел бермес асу барлығы айқындалады.
Осындай әлеуметтік жайды сезген Қарашаш қайтадан пенделік қалпына
түспек болып, адамгершілік сипат танытуға тырысады.
Жеңілді қыз жүрегі, ақыл жеңді.
Қызарды қыздың беті тағы өзгерді.
- Тастама домбыраңды, күйіңді ұмытпа!
Тарта жүр сонау тартқан сергеленді, -
деп тілек айтады да, өзінің бар сырын ашуға себепкер болған Сапақтың сұрына
мінгізіп азаттық береді.
Ілиястың ақындық құдіретінің бір ғажабы – осы шығарманың бойында
бірде – бір кейіпкер аузын ашып, ләм деп сөйлеспейді. Оқиғаның өрбуі де,
шарықтауы да, сырдың ашылуы да, күй тілімен, домбыра үнімен беріледі. Ішкі
сезім түйсігіне шейін қос ішектен шыққан әуені арқылы ашылады. Мұндай
көркем шеберлікке жеткен адамдарымыз онша көп еместігі бір болса,
екіншіден, шын мәніндегі классикалық туындының, кезеңдік шығарманың
эстетикалық қуат - әсері тап осындай – ақ болуға тиіс.
Сол биікке Ілияс Күйші поэмасымен көтеріліп, күні бүгінге дейін өзінің
жарқын поэзиясымен елді ерітіп келеді. [4:5:29]
Күйшімен поэзия шынына көтерілген Ілиястың көркемдік шеберлігіне
көз тастасақ Әлімқұл датқа қонағасынан оралғанда Қарашаш күнде есін
шығарып, желөкпе етіп жүрген күйін тартқызып екеуі де сезімнің ең биік
деңгейіне көтеріледі. Екеуі екі төсекте болғанымен бір ой, бір арманның
үстінде. Осындай түйіні шиырылған психологиялық сәтті оқыс бір оқиғамен
шешіп әр кімнің ой – пиғылын таныту қажет. Соған Сапақтың жігітшілігін
бүкіл шығарманың композициялық кілті етіп алуы асқан тапқырлық. Қазақ
өмірінде жиі кездесетін осы бір әдет бүкіл шығарманың композициялық кілті
етіп алуы асқан тапқырлық. Қазақ өмірінде жиі кездесетін осы бір әдет бүкіл
шығарманын сюжеттік желісін ширықтырып, идеялық нысанына Қарашаш пен күйші
жігіттің жан сырын, таптық санасын ашып, көркем образ деңгейіне көтерілуіне
жағдай жасайды. Шығарма композицясының ширақтығы оқиға қақтығысы арқылы
ширай да желіге түседі де характердің сандалуына жол ашады.Сонда ғана
туынды ой деккарациясынан құтылып көрер суреті, сезінер сезімі, аңғарар
эмоциясы, өзіне бейімдейтін әсері бар жанды шығармаға айналады. Ілияс осы
мақсатына жеткен дүлдүл ақын.
Қ.Қуанышұлы Күйші поэмасына Күйшінің кейбір жолы, әр бір
шумағы тартқан күйдей лепіріп, құлаққа майда тиіп, музыкалық әсер беріп
отырады. Ілиястың күйшісіне құлақ жаратын дөкір балға дүрсілі, не құрғақ
айқай жоқ. Өлеңнің музыкасы жағынан Күйші Пушкин, Лермонтов, Абай
поэзиясына мастерлерінің кейбір өлеңдерімен қатар түсіп отырады – деп баға
береді де, шығып сөйлеушілердің көпшілігі дерлік бұл поэманың қазақ
поэзиясындағы озық туынды болғанын атап көрсетеді.
Күйші поэмасында І.Жансүгіров өнердің адам өмірінде атқаратын
рөлін, күші мен қуатын ерекше көрсетуді ойлаған. Поэманың қысқаша мазмұны
мынадай: руы Үйсін он саусағынан өнер тамған домбырашы бір жігіт Кене
ханның атағын естіп, өзі іздеп барып оның тобына қосылады. Бұл күйшіні
Кененің немере қарындасы Қарашаш ханым өз ордасына алдырып, күй тарттырып
оны ордадан шығармайды. Бір кездегі басы бос жігіт енді Ханшаның тұтқыны
болып әрең дегенде одан босап шығады. [5:8:29]
Арқадан ауып, Алатаудың бауырына келген хан Кенеге Үйсін,
Дулат екі хан деп ілтипат көрсеткен. Сол атаққа мәз болып келгендердің бірі
осы күйші еді. Оны Кене хан Үйсіннің ерлігі болар деп, адам тағдырын
ойыншыққа айналдырып, Қарашашқа құл етіп береді. Бұған Кене өзінің шаш ал
десе, бас алып жүрген жасақтарымен әділдік, туралықты белінен басып,
монархиялық үстемдігін жүргізеді.
Бердім мен ханышаға,- деді Кене,
Сатса да, сойса - дағы өз еркінде,-
дегеннен-ақ оның ойы айқын көрініп тұр. Ханыша отауында тұтқын боп, бас
бостандығынан айырылған күйші үстем тап өкілдерінің кім екендігіне сонда
ғана көзі жете бастайды да, ақырында өзі үкімін өзі шығарып:
Адамның азат басы дәулет екен,
Өзінде ердің еркі сәулет екеен.
Қақпанын хан Кененің келіп бастым,
Құрылған маған арнап нәубет екен.
Баласы Абылайдың Кенеме екен?
Сорыма құдай айдап келген екен.
Нашар дың қанын сорып, жанын жеген,
Хан емес қара қабан деген екен. – [203 бет]
дейді.
Хан Кененің осындай озбырлығын көрсету Күйші поэмасының басты бір
өзегі. Сонымен бірге бұл поэмада қазақтың қанаушы топтарының тұрмысындағы
кейбір әдет - ғұрып, салт-саналардың халық мүддесіне қиғаш келетін жайлары
да сөз болады.
Қарашаштың қанауында басы байлы құл болған күйші соңынан қызға ғашық
болып:
Адамның арғымағы осы шығар,
Пендеге бітеді екен мұнша көрік? – [603 бет]
деп есіненде айырылып қалады. Бұрынғы тартып жүрген тоқсан күйі бет-бетіне
ыдырап енді жаңа күй – ынтығатын, шын сүйген пәк сезімнің ызыңы ғана
домбыраға орныға береді. Ойын сауық ән күйді сүйетін Қарашашта күйшіге
құмартып амалы құриды. Бірақ бұл екеуінің қосылуына бөгет болатын үлкен
кедергі бар. Ол кедергі Қарашаштың хан тұқымынан шығуы да күйшінің
қарапайым үйсін руынан шығуы.
Қазақ халқы үш жүзге бөлінетінін білеміз.Сонымен бірге қазақ арасында
төре, қожа тұқымдары бар. Олардың тілі ғұрпы қазақ бірақ өздерін басқа
руларынан бөлек оқшау жоғары ұстайды. Төре тұқымы ішіндегі ақ сүйек
ертедегі хан тұқымдары. Ал қожа қазақтарға мұсылман дінін тарату үшін
шығыстан келген өздерінің пайғамбардың тұқымы санайтын топтар.
Сөйтіп төре мен қожа тұқымдары елге үстемдігін жүргізіп тұрған
заманын да қазақтың өзге жүздерін кем санап олармен қыз алысып, қыз
беріспеген. Оны өздеріне қорлық санаған. Шынайы махаббат бас бостандығы
дегендер ата тегінің абыройын сақтау санасына құрбан болып кете барған
күйші поэмасындағы төре тұқымнан шыққан қызға күйшінің
Жүргенім дәулет пе екен құр күйші боп?
Мендағы жігітпінғой құл исім жоқ
Тумаған төре заттан сорымдағы
Туғаным әттеген – ай сары үйсін боп [169 бет]
деуде міне осыдан.
Ақын осы поэмасында бұл мәселеге ерекше көңіл аударады. Күйші
жігіттің тартқан ғашықтық күйі Қарашашты да ерекше баурап алады.
Осы бір эпизот күйші жігіттің аптығын басу үшін алынған сияқы.
Өйткені Қарашашпен бір үйде жатып қыз жүрегінің өзіне кет әрі еместігін
сезген күйші алғашқы қадамын өзім жасаймын - деп оңтайлап жүргенде әлі әлгі
Сапақ жайын көрген соң қызға бір жолы суып кетеді.
Үстем қоғамның ескі салт санасының озбыр күші жеке адамның бас
бостандық идеясы поэмада осындай риалистік оқиғалар арқылы беріледі.
Мұндағы күйші мен Қарашаш ханымның бейнесі нағыз реалистік үлгіде жасалған
сом тұлғалар. Қарашаш ажар десе ажары, ақыл десе ақылы бар бір бет өр қыз
[6:12:31]
Ақылымен аруағымен елді билеп,
Кей кейде Кенегеде өктем сөйлеп.
Биі де, батыры да, қарасы да,
Қарашаш айтты десе мақұл жөн деп.
Ханы қадірлеп қарасы қорыққан. [163 бет]
Қарашаш тұлғасындағы өр мінезділік оның аруағына байланысты.Ақын
аруағы дегенде қыздың шыққан ата-тегінің билеуші тап екендігін айтып
отыр.Қарашаштың Сапақ сияқты жігіттің бозбалалығына намыстанғаны да, бүтін
бір елді шабамын деп күш көрсету де, шабам десе шауып алатыны да,
Қарашаштан ондай мінездің шығатынын да поэманың бас кезінде –ақ ақын:
Текті құс, теріс азу, ақиық қыз,
Паң қыран қыр тоғысы жаралудан.
Аң іздеп Алатаудың алаңынан,
Тас түлек түлеп ұшқан бала қыран, - [164 бет]
деген шумақ пен алдын ала сендіріп қойған.
Әдетте қызды тотықұсқа, тұйғынға, аққуға т.б. сұлу да нәзік құстарға
теңейтін дәстүр бар да, қыранға теңеу өтесирек кездеседі. Бірақ Қарашаштың
қыранға теңелуі – онын ерлермен тең, батыр, өжеттігін көрсетеді.
Бұл жерде ақын оның сұлулығын айтып тұрған жоқ, өжеттігін көрсетіп
отыр. Ал сұлулығына келген де ақын кер маралға, періштеге, бәйшешек,
балауса гүлге балап отырады. Қарашаш қаншама қатал, өжет қыз болса да, оның
бойында жақсы қасиеті де бар. Ол қыздың сұлулығы ғана емес, оның өнерді
сүйіп қадірлеушілігі. Үйсін жігіті сүйіп, күй тартқанда егілген қыз,
жүрекпен қыз ақыл алысып келген кезде жүректі ақылға жеңдіріп отырады.
Тұтқын күйшіні жіберемін деп уәде еткен қыз, қаншама қимасада уәдесінде
тұрады және де:
Тастама домбыраңды, күйіңді ұмытпа
Тарта жүр, сонау тартқан сергелдеңді! – [188 бет]
деп өтініш білдіреді.
Қарашаштың күйші жігітке бостандық беруі, күйшінің қуанып Бостандық
күйін тартуы жалпы оның құл болдым деп зар илеуі қаншалықты шындыққа келеді
деген мәселе ертеректе әдебиетшілер арасында біраз талас тудырды.
Қ.Қуанышұлы Жансүгірұлының екі поэмасы деген мақаласында ...
Ілиястың жоспарынша мәселе музыкада, музыканың әсерінде. Міне, осы музыканы
тап мәселесін шешуге құрал етуден үлкен қате шықпай ма? Мүмкін дүние
жүзіндегі жақсы күйшілерді жыйып алып күй тартқыза берсе, тап жауының бәрі
де балқып, мейірімі түсіп кедейлерді құлдықтан босатар - дей келіп , одан
әрі: Поэманың осы күнгі түрінде сенуге қиын жерінде, ол – күшінің құл
болдым деп зарлануы. Күйші ханның қызымен бір үйде тұрады осы жағынан оның
пәтер құлшылығын көрмегендігі айқын көрінеді. Сапақ Қарашашты оятқанда
жендеттердің біреуі күйшіні ұрайын деп ұмтылса, мейірімді Қарашаш
ұрғызбайды күйшіме тиме дейді. Күйші күйінен жаңылып күшенген кезде
мейірімді ханның қызы күйшінің басына бос тандық береді. Осының қандай
жерінде құлдық бар? Бізше күйшінің зарлауы тек автордан шайнап берген,
ауызға салған сөз ғана бұл пікір дәлелсіз тұр, - деп жазды. Күйшінің
Апырмау елге осылар төнерме екен?
Төрелік елге дұрыс бере ме екен?
Қой болдым арасына келіп сіңген,
Құл болып осыларға өлем бе екен? [206 бет]
деген шумағын келтіріп, күйшінің қой болдым дегені бекер. Қой ханның
қызының отауында жатама,- деп кіналайды.
Қой болдым деген сөзді Қ.Қуанышұлы дәл мағынасында ұғынып, тым
ұшқары пікірге ұрынады. Бұл жердегі қой болдым деген сөздің мағынасы өз
қорасынан адасып, екінші бір қой қораға сіңісіп кеткен қойлар сияқты деген
ауыстырмалы мағынада айтылып отыр. Қой қазақта бас асаулығы жоқ, жуас
момын, мүсәпір мағынада жиі қолданылады. Олай болса, табиғатында момын,
мүсәпір өз бостандығын күреспен алып кетуге құдыреті жетпейтін қойдай жуас
күйшінің қой болдым қорасына кіріп сіңген деуі образды мағыналы айтылған
сөз. [7:15:38]
Ал, жоғарыдағы Қ. Қуанышұлының екі пікіріне келетін болсақ, ол бұл
жерде де бір жақты пікірге бойсынып кеткенін көреміз.
Біз күйші жігіттің Кенесарыны өзі іздеп келіп, ақырында ол Қарашаштың
қарауына көшкенін айттық. Ал, қылышынан қан тамған, қаһарлы жанның қол
астына түскен соң одан бірден шығып кету, әрине, оңайға түспейтіні
белгілі. Екіншіден бұл жерде ақын күйдің күшін романтикалық серпінмен беруі
де Қарашаштың аяқ-қолын күймен шырмап тастайды. Күйшінің Қарашашпен бірге
тұруы да оның бостандығының айғағы бола алмайды. Керісінше, бірге тұрған
уақытта күйші хан тұқымының мейірімсіз қаталдығын, озбырлығын айқын
сезеді. Алғашқы кезде күйдің әуені мен ынтық болған күйші Сапақ оқиғасынан
кейін шындық жайға көзі жете бастайды. Ал, күйшінің құлдықтан босануына
күйдің жаңылған қадамы себепші болса, Қарашаш уәдесінде тұрып, оны босатып
жіберсе, бұдан үстем тап пен езілуші таптың арасындағы қайшылық жоғалып
кетті деп қарау, жалған түйіндерге алып келер еді. Ақын тап пен тапты
біріктірген жоқ, бәрін көрді, барын айтты. Ол тек құнсыз шығармадағыдай
жағымсыз кейіпкерлерді бастан аяқ қара бояумен бояп, құбыжық етіп
көрсеткенді. Олардың реалистік бейнесін жасады. Адамға тән жақсы - жақсы
қасиеттерді Қарашаш бойына берді және оның ішкі сезімін, әрекетін шынайы
суреттейді. Мысалы: Сапақтық жігіттік мінезі үшін ел дірілдеткен Қарашаш
күйші жігітке еркіндік берсе, бұл жерде екі тап өкілдерін күй арқылы
татуластыру мәселесі қойылып отырған жоқ, тек Қарашаш мінезінің әр түрлі
қырларымен сырлары көрініп тұр.
Ханша қыздың қаһарынан қорқып, хан тұқымымен ортақ тіл таба алмайтынына
күйшінің көзі жеткен кезде бостандық аңсап, ақырында,азаттық алып Азат
деген жаңа күй шертуі – шынайы қалпында, реалистік үлгіде беріледі.
Қ.Қуанышұлының жоғарыдағы, бірінғай құрғақ мағынаға құрылған сандарының
салдарынан үлкен туынды Күйші поэмасына дұрыс баға берілмегендігін басқа
әдебиетшілер орынды сынады. Е. Ысмайылов Шын поэзияны қалай түсіну керек
деген мақаласында Қ. Қуанышұлының сынына қарсы тұрып: Күйшінің мазмұнында
ешбір бүркеме, жанама пікір, символизммен айтылған мазмұны жоқ, тарихи
дәуірге байланысты шындық оқиға. Сол шындық уақиғамен сәйкестенген күйдің
сипаттары беріледі деп жазды.
Алайда, Күйші негізінен реалистік поэма десек те, мұнда романтиканың
едәуір орын алғанын айтқан жөн.
Бай баласы, терезесі тең Сапақтың өзін сергелдеңге салып, төбесінен
әңгір таяқ ойнатқан Қарашаштың сүйген жігіті – күйші қандай кісі болмақ?
Сұлу дейтін ол сұлу емес. Тегіне келсек, қара қасқа кедей, яғни Қарашашпен
теңесер ешбір сипаты да жоқ. Бірақ, мұның құдіретті күші - өнерде. Жанға
бас имеген, өр мінез Қарашаштың өзін бас идіріп, толқытқанда осы күйдің
күші.
Қарашашпен күйші арасындағы сезім қақтығыстарына себепші болған
күйшінің өнері, домбыраның құйқылжыған, сюжеттің өзі, ең соңында күйдің,
яғни, өнердің күшін идеялизациялар әсерлеуге қымбат етіп тұр.т
Міне риалистік тартыс, сюжет, адамдар мінездері арқылы Ілияс
Жансүгіров үлкен романтикалықұ түйін түйеді. Күйші жігітпен Қарашаш
екеуінің арасындағы күй арқылы оянған сүйспендік сезімнің, оның күйдің
әуені арқылы іштей түсінуін бейнеленген жерлер романтикалық көтеріңкі
леппен берілген. Осы бір психологиялық жайлар домбыра үні арқылы айтылады
да, оны қыз да түсінеді. Оның үстіне ақын күйдің сарының, қыздың сұлулығын,
жігіттің ойын, тілек – арманын да үнемі өсіріп, халық әдебиетінде кездесіп
отыратын дәстүрлі романтикалық леп бере жырлайды.
Поэмадағы лирикалық жылы сезімнің осы бір асқақ леппен қабысып
келетін жері, яғни шындықтың қияларға ойысатын жайлары шындықтың ізін
айқындай түспесе еш уақытта жойған емес. Бірақ та 30 – жылдары осы бір
жайын байыптылықпен қарамай, сынаушылар да болды. Мысалы: Әдебиеттегі
формализм мен натурализм туралы айтыс кешінде Құлмырза Өтепов: Күйші
жөнінде, - деп жазды ол, - Ілияс сезімдік түрден сан алуан дәрежесіне
көтеріле алмай қалған. Сезімді түр билеп, кейін бір қатар қателер жасаған.
Күйдің, күйшінің қайғысына беріліп кетіп, заманын шындықты түрде суреттеу
дәрежесіне жете алмаған. Күйдің әсерін суреттеп отырып Ілияс бүкіл
табиғатты, қоғамды сол күйге, күйдің әсеріне бағындырып жібереді. Шынында
да жалаң сезімді суреттеу, көшіру біздің әдіс емес, бұл әдіс символистерден
шығады, - деп Ілияс Жансүгіровке символистердің әсері болған дегісі
келеді. Тіпті Қ.Өтепов жоғарыда біз мысалға келтірген кейбір шумақтағы
теңеулерді орынсыз, овстракты теңеулі тілдерінде де көп теген көмескілік
бар деп сынайды. Қ.Өтеповтың бұл пікіріне Шын поэзияны қалай түсіну
керек? деген мақаласында Е.Ысмайылов: Ілиястың бұл поэмасындағы түйдек
образдар, тамаша бай теңеулер бәріде орынды, күйдің әр бір сарынын, әрбір
кезеңді толқындарын, өмірдегі, айнала табиғаттағы көріністің, құбылыстың
бәрін де тауып теңеген орынды салыстырған,- деп сынға қарсы сын жазады.
[8:17:25]
Негізінен алғанда біз Е. Ысмайыловтың пікірін құптаймыз. Ең алдымен,
поэманың көтеріп отырған проблемасы оның идеялық нысанасы туралы біз
жоғарыда айттық, ол ешқандай заң тудырмайды.
Ал Қ.Өтеповтың бұл поэмадан символистерге тән суреттеу әдісін іздеу
күйдің сарынымен күйшінің сезімін беретін шумақтарына байланысты айтылған
болуы керек. Бірақ бүкіл поэмасын сол үшін жоққа шығару әрине асыра
сілтеушілік болар еді. Біріншіден шығарманың әр бір тарау, әр бір эпизод,
әр бір көрініс суреттерін тіпті әр бір шумақпен әр бір жолдарын шығарманың
бүкіл өн бойымен бөліп алып қарауға болмайды. Оның барлығыда белгілі бір
идеяны айту үшін қызмет етеді одан басқа қызмет те болмақ емес. Олай болса,
күйшінің сезімін білдіретін шумақтар кейіпкерлердің образын ашуға қызмет
атқарып тұр ма, жоқ па? Жоқ, әлде негізгі идеяға жанасы жоқ өз алдына
бөлек, оқшау дүние ме деген тұрғыдан келсек, бұл шумақтар күйшінің
романтикалық сезімін беру үшін алынғанын байқаймыз. Бұл сезімді соншалықты
күшті етіп беру неге керек болды десек ол төре - тұқымы ақ сүйекпен
қазақтың басқа руларының ара қатынасын көрсету үшін керек екенін көреміз.
Сөйтіп ақын осындай күйін жиылған шар тарапқа алып ұшқан сезіммен сіледей
қатып қалған ескі дәстүр мен әдетті қақтығыстырғысы келеді. [9:5:41]
Кертартпа сері дәстүрді тек күшті сезіммен ғана қатар қойып көрсетуге
болар еді. Бұл жерде Ілияс үлкен шеберлік көрсете білді. Ақын Күйші
поэмасында да күй әуенімен алатын сезімді сөзбен жеткізе алған. Бұл ретте
оның ертеректегі күй, ән туралы туындылары сөз жоқ, үлкен себебін тигізген.
Ақын оларды осы поэмасында ілгері дамыта, тереңдете түскен.
Күйші поэмасы идеялық маңызы, көркемдік сапасын жағынан қазақ
әдебиетіндегі жаңа туынды болып саналады.
Керемет поэзиялық серпінмен жазылған күйші поэмасына арқау болған
негізгі идея – халық ортасында туған 90 тараулы күйдің терең өмірлік сырын,
көп қырлы эстетикалық қасиетін ашып суреттеумен қабат, талантты
бостандығынан айырып, тұтқында қорлықта ұстайтын қанаушылар ортасының
өнерге жау екенін әшкерелеп көрсету. Осы идеяны ақын үстем тап озбырлығының
кейбір реалистік картиналарымен ұштастыра бейнелей білген. Ақындық жүрекпен
толғаған жас күйшінің бейнесінен біз өткен заманда торға түскен бұлбұлдай
тұншыққан халық талантының күйін көзге елестетеміз.
Еркіндік пен құлдық, махаббат пен зұлымдык, өмір мен өлім, пәні
тіршілік пен мәңгілік өнер арасындағы күрес такырыбына барып, Ілияс
Жансүгіровтің терең мазмұнды, көркем идеялы, жұп-жұмыр "Күйші" (1934)
поэмасын тудыруы ақын шығармашылығындағы шұғылалы сәттердің бірі, дархан
өнерпаздың бауыры жазылып, еркін көсіліп, даулай шырқаған тұсы, шашасына
шаң жұкпаған кезі.
Он жеті тараудан тұратын кең көлемді шығармасында ақын қара өлең
ұйқасына құрылған байырғы, халық құлағына әбден сіңісті, 11 буынды, төрт
тармақты шумақты пайдаланған.
Поэма салған жерден буырқанған теңіз толқынындай өз алдына тартып ала
жөнеледі. Өлең нөсері сорғалап төгіліп тұр. Арқадан көшіп, Алатауға
беттеген Кене ханның ордасынан бір-ақ шығамыз. Абылайдың ұрпағын сыйлаған,
азаттықты аңсаған қалың қазақ Кенені қуана қарсы алып, той қылып, бие
сойып, ат сыйлап, белдеуге атан байлап жатыр. Осындай күндердің бірінде хан
ордасына сары үйсін руынан шыққан бір жігіт келеді. Жалғыз шешесі бар.
Кедей, ерулікке берер малы, сыйлар дүниесі жоқ. Ешкім оның атын да
айтпайды. Күйші дейді. Оның малы, дәулеті, байлығы — күй, тіпті азан айтып
қойған ныспысы да ұмытылып, Күйші атанған. Сол Күйші хан ордасына бай мен
бек, би мен датқа, шешен мен майталман әкелмеген қуаныш, рахат, ләззат
сыйлап отыр. Тоқсан тоғыз зарлы күй, ащы күй, тәтті күйді лақылдатып, төгіп-
шашып біресе жүрек жарып, біресе көңіл шымшып отыр, "Асанқайғы",
"Терісқақпай", "Сарыөзен", "Бозінген", "Қара жорға", "Қорамсақ" күйлерінің
мың сан әуезі, алыс сарындары тіріліп, көз алдыңа Алатау, Алтай, Арқа, Қыр,
төсінде өткен ел окиғалары келеді. Қоңырау күйлер, дабыл күйлер, бата
күйлер тартылады. Сондай дыбыстар әсерінен тау-тас, күн, бұлт түгел
маужырап, тыңдаған жұрт тырп етпей, рахатқа батады.
Осындай естіген жанды тылсымдай баурайтын киелі өнер иесі Күйшіге хан
Кененің қарындасы Қарашаш көзі түсіп, көңілі кеткен соң, Күйшіні басы бүтін
сұрап алады. Көзінен жасы сорғалап, еркінен айырылған бақытсыз Күйші зарлап
кете барады. Құлағында хан Кененің "Сатсаң да, сойсаңдағы өз еркіңде" деп
Қарашашқа айтқан сөзі.
Кешегі еркіндік, бостандық жоқ, енді Күйші ханзада Қарашаш қолында,
рас, су тасып, отын жақпайды, жау қумайды, бар істейтіні — күй тарту.
Жымың қағып, сылқ - сылқ күлген жолбарыс, қылышынан хан тамған хан
Кененің жарлығы екі болмайды. Өңі ме? Түсі ме? Не жазығы бар? Неге бұлай
зорлық жасайды? Күйшінің жанын күйдіріп, жүрегін тілгілеген бұл сұрақтарға
жауап жоқ. Үйін қашан көреді? Жалғыз шеше не болмақ? "Оны күй біледі!" деді
ғой Қарашаш күн артынан күн, ай артынан ай өтіп жатыр. Күйші Қарашаш
қолында.
Поэманың негізгі арқауы Қарашаш пен Күйші арасындагы терең
психологиялық тартыска, адам сезімдерінің алапат шарпысуына кұрылған. Әуел
бетте азаттықтан айырылып, күл болдым деп азапқа түскен Күйші бірте-бірте
бұл халге де үйренеді. Алдымен іші - сырты зер кестелі, жібек, жанат,
алтын, күміске толы Қарашаш отауындағы жиһаз оның көзінің жауын алып, бұрын
айдаһар санаған ханзада енді "қара қас, қалаң қабақ, ордадағы сырттай, бойы
сымдай, балға ашытқан қымыздай" болып көрінеді. Біресе ақ қоян, біресе кер
марал, біресе қызыл түлкі боп елестеген сұлу енді Күйшінің есін тандырып,
көкірегінде ғашықтық дертін жасады. Бұрынғы ескі сарынды күйлер тоқталып,
кенет жаңа тасқын жөнеледі. Ақын өнер психологиясын, өмірге музыкалық
шығарма әкелген шабытты сәтті бейнелейді.
Ал Күйшінің шабытты шақтағы портрет! қимыл-әрекет арқылы, динамикалық
қозғалыс үстінде, жанды қалпында беріледі:
Саусақтар ойнап, орғып, қаздаң кағып,
Суырып ішек тілін, мұңын шағып.
Жүйріктің шын күйі келгенінде
Шығаннан шыға шаппай тұрсың қағып.
Асқақтап, кейде күйді көкке өрлетіп,
Алыстап, шырқап, сілтер, әрі кетіп,
Қайырып, қалықтатып, қайта оралтып,
Бірден-бір, ақырын-ақырын төмендетіп.
Ызғытып, өлке өрлетіп, баяулатып,
Соқтырып кейде боран дауылдатып,
Көңілдің асқарынан тұманды айдап,
Артынан нөсерлетіп, жауындатып...
Күй ырғағын музыка әуенін дәл бейнелейтін, үсті-үстіне түйдектеле,
тасқындай төгілетін үнеме сөз тіркестері, градация арқылы ақын оқырманға
ғажап әсер етеді. Төреден шыққан сұлу қызға әбден көңілі кеткен Күйші
басындағы сезім толқындары, психологиялық сан алуан тебіреністер, ұшқыр
қиялдың шалқуын бейнелейтін көріністерде фантастикалық қуат бар. Сондай
сәттерде домбырашы жігіт түлкі алатын құмай тазы, аққуға түскен тұйғын, құс
кебін киген періге де айналып, сұп сұрдай сұлу кызды Алатаудың үстінен алып
ұшып, жерінен жеті дария аман өтіп, алтын тауға апарып, кұшып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz