ХХ ғасырдың 60 жылдарындағы АҚШ-тың саяси-экономикалық дамуы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... . 3.8
I. Д.КЕННЕДИ КЕЗІНДЕГІ АҚШ.ТЫҢ САЯСИ.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫ (1960.1963)
1.1 1960 жылғы АҚШ.тағы президенттік сайлау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9.15
1.2 Д.Кеннедидің «Жаңа белес» бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... ... . 15.20
1.3 Кариб дағдарысы ... ... ... . 21.27
II. Л.ДЖОНСОН КЕЗІНДЕГІ АҚШ (1963.1968)
2.1 «Ұлы қоғам» бағдарламасы ... ... 28.33
2.2 Американ.Вьетнам соғысы ... ... . 33.41
2.3 ХХ ғасырдың 60 жылдарындағы АҚШ.тағы негр халқының азаматтық
құқық жолындағы күресі ... ... .. 41.48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... 49.50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ ... ... .. 51.52
I. Д.КЕННЕДИ КЕЗІНДЕГІ АҚШ.ТЫҢ САЯСИ.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫ (1960.1963)
1.1 1960 жылғы АҚШ.тағы президенттік сайлау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9.15
1.2 Д.Кеннедидің «Жаңа белес» бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... ... . 15.20
1.3 Кариб дағдарысы ... ... ... . 21.27
II. Л.ДЖОНСОН КЕЗІНДЕГІ АҚШ (1963.1968)
2.1 «Ұлы қоғам» бағдарламасы ... ... 28.33
2.2 Американ.Вьетнам соғысы ... ... . 33.41
2.3 ХХ ғасырдың 60 жылдарындағы АҚШ.тағы негр халқының азаматтық
құқық жолындағы күресі ... ... .. 41.48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... 49.50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ ... ... .. 51.52
Дүниежүзінде ең күшті капиталистік ел болып табылатын Америка тарихындағы маңызды кезең 1960 жылдарда болып өткен өзгерістер мен оқиғалар тек Америка тарихына өшпес із қалдырумен қалмастан бүкіл дүниежүзі тарихы үшін де өзекті боп табылады.
ХХ ғасырдың 60 жылдары АҚШ-та демократиялық қоғамның қалыптасу кезіндегі азаматтардың саяси құқықтарының жүзеге асуы барысында сайлау заңдарының енгізілуі, азаматтардың сайлауға еркін түрде қатыса алуы және мажаритарлық сайлау жүйесінің қалыптасуы мен дамуы кезеңімен сипатталады. АҚШ қоғамының азаматтарының саяси құқықтары қорғала бастауы және саясатта, экономикада әлеуметтік мәселелер бойынша заңдардың жүзеге асуы салдарынан мажаритарлық сайлау жүйесінің дамуы сол кездегі АҚШ қоғамының демократияланғанын көрсету өзекті боп табылады.
1950 жылдың екінші жартысындағы ғылыми-техникалық революция жетістіктері экономиканың жедел дамуына әкелді. Экономиканың даму қарқыны ішкі өнеркәсіптің дамуына айтарлықтай әсер етіп, ұлттық бюджеттің өсуіне қолайлы жағдай жасады. Экономика саласындағы жинақталған күрделі мәселелерді шешу мемлекеттік реттеу саясаты арқылы шешуді талап етті. АҚШ капитализмі мемлекеттік-монополиялық қоғамға айналды. Ғылыми-техникалық революцияның елдің әлеуметтік-экономикалық дамуына әсер етуі қарама-қайшылыққа толы болды. Бір жағынан, өндірістің жедел дамуына, өмірдің сапасы мен деңгейінің өсуіне жаңа мүмкіндіктер берсе, екінші жағынан, мемлекет экономикалық саясатты жүргізуде ғылыми-техникалық революцияның салдарынан пайда болған жаңа проблемаларды есепке алу қажет болды. Ғылыми-техникалық революцияның нәтижесінде жұмыссыздық көбейді. Жұмыстың сапалы бағытқа жол беруі техника мен технологияның дамуына байланысы болды. Өндірісте техника мен технологияларды қолдану бірнеше адамның жұмысын атқаратын жағдайға жетті. Салдарынан жұмыссыздық көбейді. Бұл Американың әлемдегі дамыған мемлекет ретіндегі жаңа бір бағытқа ауысуы көрінді. Міне, осы мәселелерді көтеру өзекті боп табылады.
ХХ ғасырдың 60 жылдары АҚШ-та демократиялық қоғамның қалыптасу кезіндегі азаматтардың саяси құқықтарының жүзеге асуы барысында сайлау заңдарының енгізілуі, азаматтардың сайлауға еркін түрде қатыса алуы және мажаритарлық сайлау жүйесінің қалыптасуы мен дамуы кезеңімен сипатталады. АҚШ қоғамының азаматтарының саяси құқықтары қорғала бастауы және саясатта, экономикада әлеуметтік мәселелер бойынша заңдардың жүзеге асуы салдарынан мажаритарлық сайлау жүйесінің дамуы сол кездегі АҚШ қоғамының демократияланғанын көрсету өзекті боп табылады.
1950 жылдың екінші жартысындағы ғылыми-техникалық революция жетістіктері экономиканың жедел дамуына әкелді. Экономиканың даму қарқыны ішкі өнеркәсіптің дамуына айтарлықтай әсер етіп, ұлттық бюджеттің өсуіне қолайлы жағдай жасады. Экономика саласындағы жинақталған күрделі мәселелерді шешу мемлекеттік реттеу саясаты арқылы шешуді талап етті. АҚШ капитализмі мемлекеттік-монополиялық қоғамға айналды. Ғылыми-техникалық революцияның елдің әлеуметтік-экономикалық дамуына әсер етуі қарама-қайшылыққа толы болды. Бір жағынан, өндірістің жедел дамуына, өмірдің сапасы мен деңгейінің өсуіне жаңа мүмкіндіктер берсе, екінші жағынан, мемлекет экономикалық саясатты жүргізуде ғылыми-техникалық революцияның салдарынан пайда болған жаңа проблемаларды есепке алу қажет болды. Ғылыми-техникалық революцияның нәтижесінде жұмыссыздық көбейді. Жұмыстың сапалы бағытқа жол беруі техника мен технологияның дамуына байланысы болды. Өндірісте техника мен технологияларды қолдану бірнеше адамның жұмысын атқаратын жағдайға жетті. Салдарынан жұмыссыздық көбейді. Бұл Американың әлемдегі дамыған мемлекет ретіндегі жаңа бір бағытқа ауысуы көрінді. Міне, осы мәселелерді көтеру өзекті боп табылады.
1. Громыко А. Кокошин А. Братья Кеннеди. М., 1982
2. Громыко А. 1036 дней президента Кеннеди. М., 1968
3. Броган Х. Джон Кеннеди. Ростов Н/Д., 1997
4. Иванян Э.А. Белый дом: президенты и политика. М., 1979
5. Шамберг В.М. США. Проблемы и противоречия государственно-монополистического регулирование экономического роста. М., 1974
6. Экономическая политика правительство Кеннеди (1961-1963) отв ред Меньшиков С.М. М., 1964
7. США: государство и экономика отв ред Бобраков Ю.И. М., 1976
8. Современная внешняя политика США. в двух томах том 1. М., 1984
9. Политика США в Азии. М., 1987
10. Дэвидсон Ф. Война во Вьетнаме (1946-1975). М., 2002
11. Богатуров А.Д. Великие державы на Тихом океане. История и теория международных отношений в Восточной Азии после второй мировой войны (1945-1995). М., 1997
12. Говард Зинн. США после второй мировой войны. М., 1977
13. Рогов С.М. Советский союз и США: поис баланса интересов. М., 1989
14. История США. том 4. М., 1987
15. Сивачев Н.В. Язьков Е.Ф. Новейшая история США. М., 1980
16. Яковлев А.Н. От Трумэна до Рейгана. М., 1974
17. Зубок И. Яковлев Н.Н. Новейшая история США. М., 1972
18. Митрохин Л.Н. Негритянское движение в США: идеология и практика. М., 1974
19. Лайтфут К.М. Восстания в гетто за освобождения негров. М., 1972
20. AmericanRhetoric. Richard M. Nixon, 1960 Republican National Convention Acceptance Address. http://americanrhetoric.com/speeches/richardnixon1960 rnc.htm
21. История США. Хрестоматия. сост. Э.А.Иванян. М., 2005
22. Карибский кризис: вспоминают военные.// Латинская Америка, № 4, 1993
23. Добрынин А. Сугубо доверительно. Посол в Вашингтоне при шести президентах США (1962-1986). М., 1997
24. Хрестоматия по новейшей истории стран Европы и Америки (1945-2000) сост Машимбаев С.М. А., 2004
25. Прогрессивная Америка в борьбе 1917-1973 Документы и материалы. М.,1987
26. 4President.org. John F. Kennedy for President 1960 Kampaign brochure “A new leader for the 1960’s”. http://4president.org/brochures/jfk1960brochure.htm
27. Российская газета. Федеральный выпуск №3351 от 21 ноября 2003г. Валерий Гарбузов. Сорок лет без Джона Кеннеди. http://www.rg.ru/2003/11/ 21/kennedi.html
28. Мәшімбаев С.М. Европа және Америка елдерінің қазіргі заман тарихы (1945-2000) А., 2005
29. Павел Черномырский. http://www.mukhin.ru/kennedy1.html
30. The Kennedy – Nixon Presidential debates, 1960. http://www.museum.tv/archi ves/etv/k/htmlk/kennedy-nixon/kennedy-nixon.htm
31. Экономическое положение капиталистических стран: конъюнктурный обзор за 1960 и нач. 1961. // Мировая экономика и международная отношения, № 7, 1961
32. Новейшая история стран Европы и Америки ХХ век 1945-2000. М., 2004
33. http://www.brook.edu/gs/cps/50ge/endeavors/job.htm
34. Краткая история США. М., 1993
35. Эндрю К. Гордиевский О. КГБ. Истоия внешнеполитических операции от Ленина до Горбачева. М., 1992
36. Добрынин А. Карибский кризис. Свидетельство участника. // Международная жизнь, июль, 1992
37. Микоян С. Вспоминая карибский кризис. // Мировая экономика и международная отношения, № 1, 2003
38. Фурсенко А.А. Карибский кризис 1962г. Новые материалы // Новая иновейшая история, № 5, 1998
39. Поклад Б. Карибский кризис. Нью-Йоркский диалог. // Международная жизнь, ноябрь-декабрь, 1991
40. Уроки Карибского кризиса 1962 года в воспоминаниях Российских участников, http: // www.pfo.ru/?id=14892
41. Кассирова Е.П. США: кризис социальной политики: Государство и социальное обеспечение. М., 1978
42. Википедия Свободная Энциклопедия. http://ru.wikipedia.org/wiki/
43. Котов Л. В. Американская агрессия во Вьетнаме. http://www.cultinfo.ru/ fulltext/1/001/008/040/196.htm
44. Радио Свобода. Архив президентов: Часть вторая. Линдон Джонсон, Вьетнам. http://www.svoboda.org/programs/ep/2004/ep.012104.asp
45. http://www.infouso.ru/society/history/ch9.htm
2. Громыко А. 1036 дней президента Кеннеди. М., 1968
3. Броган Х. Джон Кеннеди. Ростов Н/Д., 1997
4. Иванян Э.А. Белый дом: президенты и политика. М., 1979
5. Шамберг В.М. США. Проблемы и противоречия государственно-монополистического регулирование экономического роста. М., 1974
6. Экономическая политика правительство Кеннеди (1961-1963) отв ред Меньшиков С.М. М., 1964
7. США: государство и экономика отв ред Бобраков Ю.И. М., 1976
8. Современная внешняя политика США. в двух томах том 1. М., 1984
9. Политика США в Азии. М., 1987
10. Дэвидсон Ф. Война во Вьетнаме (1946-1975). М., 2002
11. Богатуров А.Д. Великие державы на Тихом океане. История и теория международных отношений в Восточной Азии после второй мировой войны (1945-1995). М., 1997
12. Говард Зинн. США после второй мировой войны. М., 1977
13. Рогов С.М. Советский союз и США: поис баланса интересов. М., 1989
14. История США. том 4. М., 1987
15. Сивачев Н.В. Язьков Е.Ф. Новейшая история США. М., 1980
16. Яковлев А.Н. От Трумэна до Рейгана. М., 1974
17. Зубок И. Яковлев Н.Н. Новейшая история США. М., 1972
18. Митрохин Л.Н. Негритянское движение в США: идеология и практика. М., 1974
19. Лайтфут К.М. Восстания в гетто за освобождения негров. М., 1972
20. AmericanRhetoric. Richard M. Nixon, 1960 Republican National Convention Acceptance Address. http://americanrhetoric.com/speeches/richardnixon1960 rnc.htm
21. История США. Хрестоматия. сост. Э.А.Иванян. М., 2005
22. Карибский кризис: вспоминают военные.// Латинская Америка, № 4, 1993
23. Добрынин А. Сугубо доверительно. Посол в Вашингтоне при шести президентах США (1962-1986). М., 1997
24. Хрестоматия по новейшей истории стран Европы и Америки (1945-2000) сост Машимбаев С.М. А., 2004
25. Прогрессивная Америка в борьбе 1917-1973 Документы и материалы. М.,1987
26. 4President.org. John F. Kennedy for President 1960 Kampaign brochure “A new leader for the 1960’s”. http://4president.org/brochures/jfk1960brochure.htm
27. Российская газета. Федеральный выпуск №3351 от 21 ноября 2003г. Валерий Гарбузов. Сорок лет без Джона Кеннеди. http://www.rg.ru/2003/11/ 21/kennedi.html
28. Мәшімбаев С.М. Европа және Америка елдерінің қазіргі заман тарихы (1945-2000) А., 2005
29. Павел Черномырский. http://www.mukhin.ru/kennedy1.html
30. The Kennedy – Nixon Presidential debates, 1960. http://www.museum.tv/archi ves/etv/k/htmlk/kennedy-nixon/kennedy-nixon.htm
31. Экономическое положение капиталистических стран: конъюнктурный обзор за 1960 и нач. 1961. // Мировая экономика и международная отношения, № 7, 1961
32. Новейшая история стран Европы и Америки ХХ век 1945-2000. М., 2004
33. http://www.brook.edu/gs/cps/50ge/endeavors/job.htm
34. Краткая история США. М., 1993
35. Эндрю К. Гордиевский О. КГБ. Истоия внешнеполитических операции от Ленина до Горбачева. М., 1992
36. Добрынин А. Карибский кризис. Свидетельство участника. // Международная жизнь, июль, 1992
37. Микоян С. Вспоминая карибский кризис. // Мировая экономика и международная отношения, № 1, 2003
38. Фурсенко А.А. Карибский кризис 1962г. Новые материалы // Новая иновейшая история, № 5, 1998
39. Поклад Б. Карибский кризис. Нью-Йоркский диалог. // Международная жизнь, ноябрь-декабрь, 1991
40. Уроки Карибского кризиса 1962 года в воспоминаниях Российских участников, http: // www.pfo.ru/?id=14892
41. Кассирова Е.П. США: кризис социальной политики: Государство и социальное обеспечение. М., 1978
42. Википедия Свободная Энциклопедия. http://ru.wikipedia.org/wiki/
43. Котов Л. В. Американская агрессия во Вьетнаме. http://www.cultinfo.ru/ fulltext/1/001/008/040/196.htm
44. Радио Свобода. Архив президентов: Часть вторая. Линдон Джонсон, Вьетнам. http://www.svoboda.org/programs/ep/2004/ep.012104.asp
45. http://www.infouso.ru/society/history/ch9.htm
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 3-8
I. Д.КЕННЕДИ КЕЗІНДЕГІ АҚШ-ТЫҢ САЯСИ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ДАМУЫ (1960-1963) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9-27
1. 1960 жылғы АҚШ-тағы президенттік сайлау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9-15
2. Д.Кеннедидің Жаңа белес бағдарламасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 15-20
3. Кариб дағдарысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 21-27
II. Л.ДЖОНСОН КЕЗІНДЕГІ АҚШ (1963-1968) ... ... ... ... ... ... ... . 28-48
2.1 Ұлы қоғам бағдарламасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28-
33
2.2 Американ-Вьетнам соғысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 33-
41
2.3 ХХ ғасырдың 60 жылдарындағы АҚШ-тағы негр халқының азаматтық
құқық жолындағы күресі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
41-48
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 49-50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ ... ... .. 51-52
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Дүниежүзінде ең күшті капиталистік ел
болып табылатын Америка тарихындағы маңызды кезең 1960 жылдарда болып өткен
өзгерістер мен оқиғалар тек Америка тарихына өшпес із қалдырумен қалмастан
бүкіл дүниежүзі тарихы үшін де өзекті боп табылады.
ХХ ғасырдың 60 жылдары АҚШ-та демократиялық қоғамның қалыптасу
кезіндегі азаматтардың саяси құқықтарының жүзеге асуы барысында сайлау
заңдарының енгізілуі, азаматтардың сайлауға еркін түрде қатыса алуы және
мажаритарлық сайлау жүйесінің қалыптасуы мен дамуы кезеңімен сипатталады.
АҚШ қоғамының азаматтарының саяси құқықтары қорғала бастауы және саясатта,
экономикада әлеуметтік мәселелер бойынша заңдардың жүзеге асуы салдарынан
мажаритарлық сайлау жүйесінің дамуы сол кездегі АҚШ қоғамының
демократияланғанын көрсету өзекті боп табылады.
1950 жылдың екінші жартысындағы ғылыми-техникалық революция
жетістіктері экономиканың жедел дамуына әкелді. Экономиканың даму қарқыны
ішкі өнеркәсіптің дамуына айтарлықтай әсер етіп, ұлттық бюджеттің өсуіне
қолайлы жағдай жасады. Экономика саласындағы жинақталған күрделі
мәселелерді шешу мемлекеттік реттеу саясаты арқылы шешуді талап етті. АҚШ
капитализмі мемлекеттік-монополиялық қоғамға айналды. Ғылыми-техникалық
революцияның елдің әлеуметтік-экономикалық дамуына әсер етуі қарама-
қайшылыққа толы болды. Бір жағынан, өндірістің жедел дамуына, өмірдің
сапасы мен деңгейінің өсуіне жаңа мүмкіндіктер берсе, екінші жағынан,
мемлекет экономикалық саясатты жүргізуде ғылыми-техникалық революцияның
салдарынан пайда болған жаңа проблемаларды есепке алу қажет болды. Ғылыми-
техникалық революцияның нәтижесінде жұмыссыздық көбейді. Жұмыстың сапалы
бағытқа жол беруі техника мен технологияның дамуына байланысы болды.
Өндірісте техника мен технологияларды қолдану бірнеше адамның жұмысын
атқаратын жағдайға жетті. Салдарынан жұмыссыздық көбейді. Бұл Американың
әлемдегі дамыған мемлекет ретіндегі жаңа бір бағытқа ауысуы көрінді. Міне,
осы мәселелерді көтеру өзекті боп табылады.
ХХ ғасырдың 50 жылдарының екінші жартысында АҚШ-тың ішкі дамуында
әлеуметтік жүйе саласында айтарлықтай дағдарыстық құбылыс байқалды.
Рузвельт заманында болған жаңа бағыт бағдарламасындағы әлеуметтік бағыт
толық өз мақсатына жете алмады. АҚШ-тың ішкі әлеуметтік дағдарысының
негізгі себептерінің бірі негр халқының азаматтық құқық жолындағы күресінің
күшеюі болды. АҚШ қоғамындағы ең нәзік бағыт нәсілшілдік болды. Негр халқы
әлеуметтік жағынан қорғалмады, олар кедейшілікті бастан өткізді. 1950
жылдардың екінші жартысынан бастап, АҚШ қоғамында әлеуметтік салада негр
халқының азаматтық құқық жолындағы күресі басталды. Азаматтық және
демократиялық қоғамның қалыптасуы жолындағы АҚШ халқының оның ішінде негр
нәсілінің азаматтық құқық мәселесі бойынша АҚШ үкіметіне қарсы М.Л.Кингтің
теңдік проблемаларын орнату жолындағы күресі АҚШ-тың әлеуметтік және саяси
жүйесінде заңдарға толықтырулар мен өзгертулер енгізді. Негр халқының
азаматтық құқық жолындағы күресі АҚШ қоғамындағы демократияның дамуына жол
ашты.
1960 жылы билікке келген Д.Кеннеди әлеуметтік мәселелерді шешу,
экономиканың даму қарқынын арттыру, негрлердің азаматтық құқығының
қорғалуын қамтамасыз ету қатарлы ішкі саясаттағы мәселелерді шешумен қатар
сыртқы саясатта кеңес одағымен дүниежүзін баса билеуге таласу күресі қырғи-
қабақ соғысын сәтті жүргізу міндетін мойнына алған еді. ХХ ғасырдың 60
жылдарындағы әлемдік ірі оқиғалардың бірі ретінде Кариб дағдарысы орын
алды. Кариб дағдарысының тоқтатылуы АҚШ президенті Д. Кеннедимен тікелей
байланысты. Бұл уақытта әлемдік қырғи-қабақ соғысының салдарынан үшінші
дүниежүзілік соғыстың басталу қаупі тұрған еді. Бұл күрделі проблеманы
бейбіт жолмен шешу, арнайы келіссөздерге келу Д.Кеннедидің көрегенді
саясаткер ретіндегі тұлғалық қасиетінен байқалады.
Джонсон кезеңінде ол Кеннедиден қалған саясатты жалғастырып, АҚШ-тың
ішкі қоғамдық өміріндегі саяси-әлеуметтік жағдайдың тұрақтылығы мен
экономиканың тұрақты артуын жүзеге асырған еді. Л.Джонсонның Ұлы қоғам
бағдарламасы мемлекеттік - монополистік капитализмінің әлеуметтік
доктринасының дамуында жаңа кезең болды. АҚШ-та бірінші рет күрделі
әлеуметтік проблемалардың кешенді шешімін табуға ұмтылыс болды. 1960
жылдардың ортасы неолиберализмнің жандандыру уақыты болды. Л.Джонсон
үкіметі қызметінің бірінші жылдарын буржазиялық мемлекеттің әлеуметтік
саясатта ірі жылжулармен байланыстырды. Америка мұндай әлеуметтік
реформаның тиімділігін Ф.Рузвелттің жаңа бағыт уақытынан бері білмеді.
Кедейшілікпен күрес саясаты қарқынды жүре бастады. Алайда сыртқы саясаттағы
ірге кеңейтуі сондай-ақ сол уақыттағы қырғи-қабақ соғысы барысындағы
Вьетнамды өз отарына айналдыру үшін болған Американ-Вьетнам соғысы АҚШ-тың
қыруар күш-қуатының ысырап болуына алып келіп, оның ішкі мәселелерді
реттеуге арналған бағдарламаларының толық жүзеге аспай қалуына,
экономиканың құлдырауына алып келіп, АҚШ-ты терең ішкі қоғамдық
дағдарыстарға апарып тіреді. Бұл АҚШ-тың 1970 жылдары сыртқы саясатта қырғи-
қабақ соғысында икемді әдіс-тәсілдер қолданып, жалпы жақтан қорғаныстық
орында тұруына алып келді. Осы күрделі қайшылықтарға толы АҚШ тарихының
1960 жылдар кезеңі дүниежүзінің тарихи даму бет алысына, көптеген елдердің
тағдыр талайына өз әсерін тигізді. Сондықтан, Америка елінің 1960
жылдардағы саяси-экономикалық дамуы және оның тәжірибе сабақтары дүниежүзі
халықтарының құнды тарихи тәжірибесіне жатады.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі. ХХ ғасырдың 60 жылдарындағы АҚШ-
тың саяси-экономикалық дамуы тақырыбына байланысты арнайы зерттеулер жоқ
болғанымен, АҚШ-тың сол кезеңдегі тарихына, АҚШ-тың жүргізген саясатына,
экономикалық бағдарламаларына қатысты зерттеу еңбектері бар. ХХ ғасырдың 60
жылдарындағы АҚШ-тың саяси-экономикалық дамуын анықтау үшін тарихи
зерттеулерге шолу жасалынды. Бұл тақырыпқа қатысты қазақ тіліндегі
зерттеулер жоқ. Сондықтан, Ресей зерттеушілерінің еңбектерінің маңыздылығын
атап өтпекпіз. ХХ ғасырдың 60 жылдары АҚШ пен КСРО арасындағы қарым-
қатынастың жасалуына өз үлестерін қосқан КСРО-ның сыртқы істеріндегі
қайраткерлердің еңбектерінде сол кезеңдегі АҚШ-тың ішкі даму жағдайын жан-
жақты көрсетеді. А.Громыко мен А.Кокошиннің [1], А.Громыконың [2], Х.
Броганның [3] зерттеулерінде тақырыпқа қатысты Кеннедидің АҚШ
басшылығындағы қызметі, АҚШ-тың президенті болу жолындағы тартысы,
әлеуметтік-экономикалық саладағы бағдарламалары, президент Кеннедидің
өліміне дейінгі кезең, АҚШ қоғамындағы саяси жағдай деректерге негізделіп
жазылған. Жоғарыда айтылған А.Громыконың еңбегі Кеннеди үкіметінің сыртқы
саясатына арналған. Сонымен бірге автор XX ғасырдың 60 жылдарындағы
Американың саяси өміріндегі қарама-қайшылықты көрсетеді [2]. Тікелей АҚШ
президенттері және олардың жүргізген саясаттарына, президенттердің АҚШ
қоғамын дамытудағы ерекшеліктері, ішкі және сыртқы саясаттағы маңызды
мәселелеріне арналған зертеуші Э.А.Иванянның еңбегі қазіргі кезде құнды
зерттеу еңбегі болып табылады. Бұл еңбекте Кеннеди мен Джонсонның елді
дамыту жолындағы бағдарламаларының ерекшеліктері мен кемшіліктері анық
көрсетілген [4]. ХХ ғасырдың 60 жылдарындағы АҚШ-тың экономикалық дамуына
байланысты зерттеулерге келетін болсақ, ғылыми-техникалық революцияның ел
экономикасына әсері, экономикалық өсімді мемлекеттік-монополиялық
тұрақтандыру жолындағы қарама-қайшылықтары мен проблемалары, АҚШ-тың
экономикалық жағдайы, әлеуметтік проблемаларды шешуде экономиканы
тұрақтандыру саясаты В.М.Шамбергтің [5], С.М.Меньшиковтың [6], Ю.И.
Бобраковтың [7] еңбектерінде айтылған.
ХХ ғасырдың 60 жылдары АҚШ-тың сыртқы саясатына қатысты
Г.А.Трофименконың редакторлығымен шыққан Современная внешняя политика США
атты монографияда кеңес тарих ғылымында бірінші рет АҚШ-тың сыртқы саясаты
кешенді түрде зерттелінді. Сол кездегі американ империализмінің
стратегиясына талдау жасалынып, олардың сыртқы саяси мақсаттары толық
дәлелді түрде көрсетіледі [8]. Кременюк, В.П.Лукин, В.С.Руднев,
И.Б.Булайдың Политика США в Азии еңбегінде XX ғасырдың 60-70 жылдарындағы
АҚШ-тың Азияға қатысты саясаты айтылады. Бұл саясаттың АҚШ-тың ғаламдық
стратегиясымен тікелей байланысының құпиясы ашылады. АҚШ-тың Азияға қатысты
стратегиясының мақсатына талдау жасалынады. Бұл еңбекте АҚШ-тың Вьетнамдағы
саясатына отарлық сипатта баға беріледі [9]. Сонымен бірге, Ф.Дэвидсонның
[10], А.Д.Богатуровтың [11] еңбектерінде екінші дүниежүзілік соғыстан
кейінгі Шығыс Азиядағы халықаралық қатынастар және Шығыс Азия елдеріне көз
тіккен ұлы державалардың, соның ішінде АҚШ-тың саясатына агрессивті баға
беріледі. Говард Зинннің США после второй мировой войны атты зерттеуінде
АҚШ-тың екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі саяси-экономикалық дамуы, ішкі
және сыртқы саясаттағы қарама-қайшылықтар, халықаралық қатынастардағы АҚШ-
тың орны, Кариб дағдарысының себептерін аша келе, бүкіл адамзат үшін оның
қауіптілігі көрсетіледі [12]. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі
халықаралық жағдайдың шиеленісуі, екі ірі мемлекет КСРО мен АҚШ арасындағы
ынтымақтастық қатынастардың бұзылуы, қарсыласу бағытының өрши түсуі,
коммунизмді шектеу және ауыздықтау саясаты АҚШ-тың сыртқы саяси бағытының
негізіне айналғандығы, сонымен бірге екі елдің қару-жарақ шығарудан
басымдылық көрсетуге ұмтылуы, Кариб дағдарысы, оның халықаралық
қатынастардағы орны жөнінде С.М.Роговтың еңбегі қазіргі таңда сол уақыттың
тарихы бойынша бағалы [13].
З.Л.Мальковтың [14], Н.В.Сивачев пен Е.Ф.Язьковтың [15],
А.Н.Яковлевтің [16], И.Зубок пен Н.Н.Яковлевтің [17] зерттеулерінде АҚШ
қоғамының екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі дамуы, экономика саласында
жүргізілген бағдарламалары көрсетіліп, АҚШ-тың сыртқы саясаттағы
бағыттарына агрессивті баға береді.
Л.Н.Митрохиннің [18], К.М.Лайтфуттың [19] еңбектері АҚШ-тағы негр
халқының азаматтық құқық жолындағы күресіне арналады. Бұл еңбектерде негр
халқының демократия орнату және нәсілдік сегрегацияны жою үшін
бағытталғанын көрсете келе, негр халқының азаматтық жолындағы күресіне оң
баға беріледі.
Диплом жұмысының мақсаттары мен міндеттері. Біздің зерттеуіміздің
басты мақсаты – ХХ ғасырдың 60 жылдарындағы АҚШ-тың саяси-экономикалық
дамуын саралау. АҚШ-тың қырғи-қабақ соғыс жылдарындағы саяси ұстанымын,
яғни дүниежүзіндегі ең күшті алып мемлекет болу жолындағы жүргізген
саясатын, экономика саласындағы жасалынған бағдарламалар арқылы АҚШ
экономикасының дамуын, даму жолындағы ерекшеліктерін көрсету.
Ол үшін алдымызға мынадай міндеттерді қойдық:
- 1960 жылғы АҚШ-тағы президенттік сайлаудың соншалықты тартысты
өткенін айта келе халықтың елдің президентін таңдаудағы
белсенділігін, яғни сол кездегі АҚШ қоғамының демократия жолында
дамуын көрсету.
- Д.Кеннедидің жаңа белес, Л.Джонсонның Ұлы қоғам
бағдарламаларының елдің саяси-экономикалық, әлеуметтік дамудағы
алдына қойған мақсаттары мен жеткен жетістіктерін анықтау.
- Д.Кеннеди мен Л.Джонсонның сыртқы саясатта қырғи-қабақ соғыс
саясатын жалғастыру салдарынан болған Кариб дағдарысы, Американ-
Вьетнам соғысына талдау жасау арқылы олардың жалпы адамзаттың
дамуы үшін қауіптілігін дәлелдеу. Кариб дағдарысының тоқтатылуы
барысындағы президент Кеннедидің жүргізген көрегенді саясатының
ерекшеліктерін көрсету. Американ-Вьетнам соғысының себептерін,
яғни сол уақыттағы қырғи-қабақ соғыс барысындағы коммунистік
идеологияға бағытталғанын, Вьетнамды өз отарына айналдыру үшін
болған соғыстың маңызды тұстарын көрсету.
- ХХ ғасырдың 60 жылдарындағы негр халқының азаматтық құқық,
М.Л.Кингтің теңдік проблемаларын орнату жолындағы күресінің
ерекшеліктерін түсіндіру.
Диплом жұмысының деректік негізі. Диплом жұмысты орындау барысында,
алдымызға қойған мақсатымыз бен міндеттерімізге орай бүгінге дейін жарық
көрген, тақырыпқа тікелей қатысы бар деректер пайдаланылды. Мұндай деректер
қатарына сол кезеңде болып өткен оқиғаларға қатысты құжаттарды, мерзімді
басылымдар бетіне жарияланған маңызды мәліметтерді, президенттердің елдің
әлеуметтік-экономикалық жағдайын көтеру мақсатында халыққа жолдаған
сөздерін жатқызуымызға болады. 1960 жылғы президенттік сайлау қарсаңында
республикалық партиядан үміткер Р.Никсонның 1960 жылы 28 шілдеде Чикаго
қаласында өткен республикалық партияның конвенциясында сөйлеген сөзі біздің
зерттеуімізге ағылшын тілінде пайдаланылды. Р.Никсон бұл сөзінде әлеуметтік
салаларға баса назар аударды [20]. АҚШ-тың президенті Д.Кеннедидің
инаугурациялық сөзі, сыртқы саясаттағы Кариб дағдарысынан кейін Американ
университетінде сөйлеген сөзі зертеуімізде пайдаланылды. Американ
университетінде сөйлеген сөзінде Д.Кеннеди бейбітшілік мәселесін, қандай
жағдай болмасын соғысты болдырмау саясатын ұстанатынын мәлімдеді [21, 333].
Кариб дағдарысына қатысты деректерге келетін болсақ, Кариб
дағдарысының құпиясы болған оқиғадан кейін 30 жылдан кейін ашылып отыр.
Қазіргі таңда әскерилердің еске түсірулері аса маңызға ие. Кеңес
зымырандарының Куба территориясына құпия түрде қойылуы, әскерилердің
кемелердің қайда бара жатқанын білмесе де, барлық бұйрықтың орындалғандығы
туралы еске түсіреді [22]. Бұл дағдарыс Д.Кеннеди және бүкіл АҚШ елі үшін
де шиеленісті жағдайда болды. Cол кезеңдегі КСРО-ның АҚШ-тағы елшісі
А.Добрыниннің мемуары Кариб дағдарысына қатысты маңызды мағлұмат береді
[23]. 1990 жылдардың басында Кариб дағдарысына байланысты Америка-Ресей
жақтарымен құпиясы ашылған материалдар мен құжаттар С.М.Мәшімбаевтің
хрестоматиясында беріліп отыр [24]. ХХ ғасырдың 60 жылдарында нәсілдік
қысымшылыққа қарсы қозғалыстар кең қанат жайды. 1963 жылы 28 тамызда
Вашингтонда АҚШ афроамерикандықтардың азаматтық құқық жолында митинг
ұйымдастырды. Митингіде негр қозғалысының басшылығындағы М.Л.Кинг сөз
сөйледі. Бұл сөз тарихта Мен де арман бар деген атпен қалды [21, 343].
Сонымен бірге, М.Л.Кингтің Вьетнамдағы соғысты тоқтату үшін сөйлеген сөзі,
Американ-Вьетнам соғысына, негрлердің ашық күресіне байланысты сол
уақыттағы АҚШ мерзімді басылымдар беттеріндегі құжаттар мен материалдар
зерттеуімізге пайдаланылды [25, 351-387].
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. ХХ ғасырдың 60 жылдарындағы АҚШ-тың
саяси- экономикалық дамуы бүгінге дейін арнайы зерттеуге айналған емес.
Президенттік сайлаудың АҚШ қоғамы үшін маңыздылығын, елдің президентін
таңдаудағы халықтың белсенділігін, яғни сол уақыттағы АҚШ қоғамының
демократия жолында дамуын зерттеуімізде көрсеттік. АҚШ-тың президенттері
Д.Кеннедидің Жаңа белес, Л.Джонсонның Ұлы қоғам бағдарламалары ел
экономикасын дағдарыстан алып шықты. Әлеуметтік проблемалардың кешенді
шешімін табуға ұмтылыс болды. Қырғи-қабақ соғыс жылдарындағы Кариб
дағдарысы, Американ-Вьетнам соғысының жалпы адамзат дамуы үшін қауіптілігін
анықтадық. Негр халқының азаматтық құқық жолындағы күресі АҚШ қоғамындағы
демократияның дамуына жол ашты. 60 жылдардағы күрестің нәтижесінде қазіргі
кезде негр халқы АҚШ конституциясы арқылы қоғамда ақ нәсілділермен бірдей
құқыққа ие болып отыр. Зерттеуімізде АҚШ-тың 60-70 жылдар аралығындағы
саяси-экономикалық өзгерістер мен оқиғаларды өзара байланыстырып, кешенді
түрде талдауға тырыстық.
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері. ХХ ғасырдың 60 жылдарындағы
АҚШ-тың саяси-экономикалық даму тарихы зерттеу жұмысының алдына қойған
мақсат-міндеттеріне сәйкес 1960-1970 жылдардағы АҚШ-тың тарихын жазуға
арналады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
әрбір тару үш тармақшадан, қорытынды және әдебиеттер тізімінен тұрады.
I. ДЖОН КЕННЕДИ КЕЗІНДЕГІ АҚШ-ТЫҢ
САЯСИ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫ (1960-1963)
1.1 1960 жылғы АҚШ-тағы президенттік сайлау
50 жылдардың аяғында американдықтар Эйзенхауердің басшылығындағы
республикалық партияның сегіз жылдық билігіне қорытынды жасады. Ендігі
кезекте АҚШ-тың президенті кім болады және ол қай партиядан деген мәселе
американдықтардың алдында тұрды.
1960 жылы президенттік сайлауға демократиялық және республикалық
партия американ қоғамының проблемаларын шешуде мемлекеттің рөлін жандандыру
ісін негіз етіп алға қойды. Демократиялық және республикалық партия елдің
экономикалық дамуына барлық назарын аударды. Демократтар біздің еліміздің
экономикасының орташа жылдық өсімі 5% болу керек және біз бұл мақсатқа
инфляциясыз жететін саясат жүргіземіз-деді [15, 241]. Демократиялық және
республикалық партия басшылары, әсіресе, демократтар экономикалық салада
алға қойған мақсатқа мемелекеттік - монополистік жолмен жетуге үміттенді.
ХХ ғасырдың басында АҚШ-та алдын-ала президенттік сайлау тәжірибесі
енгізіле бастады. 1960 жылы 16 штатта алдын-ала президенттік сайлау жүйесі
– праймериз енгізілді [1, 52]. АҚШ-тың саяси өмірінде жарнаманың маңызы
жоғары болды. АҚШ қоғамында сайлау науқаны жарнамасыз өтпеді. Мұндай
жарнамалар 100 мың долларды құрады [1, 40].
Демократиялық партия ішінде президенттік орынға үлкен талас болды. Бұл
үміткер демократтар кімдер еді? Линдон Джонсон, Джон Кеннеди, Горацио
Хэмфри, Стюарт Саймингтон. АҚШ-тың болашақ президенті Джон Кеннеди үшін
демократтардың арасында негізгі бақталас сенатор Хуберт Горацио Хэмфри
болды. Хэмфридің демократиялық партияда беделі жоғары болды. Хэмфридің
беделі жоғары болғанымен, оның бақталастарымен күресу үшін жоғарыда
айтылған сайлау науқанында қолданатын жарнамаға жеткілікті қаражаты
болмады.
Демократиялық партиядан президенттік орынға келесі бір үміткер сенатор
Стюарт Саймингтон болды. АҚШ-тың басқару жүйесінде жетекші орындарда жұмыс
істеген сенатор Саймингтонның беделі жоғары болды. Саймингтон демократиялық
партияда өзінің жоғары беделіне сенім артты. Саймингтон президенттік орынға
өзін лайықтымын деп санады. Саймингтон жақтастарды демократиялық партиядан
жинады. Саймингтонның кандидатурасын бұрынғы президент Трумен қолдады. 1960
жылы наурызда Саймингтон АҚШ-тағы президенттік сайлауға өзінің
кандидатурасын ұсынды [2, 55].
Демократиялық партиядан тағы бір үміткер сенатор Линдон Джонсон болды.
1950 жылдардың соңында оңтүстік штаттардың басқарушы өкілі болды. Оңтүстік
штаттар бірнеше мыңжылдықтар бойында сайлаушылардың 25%-ын құрады [2, 55].
Линдон Джонсонның Техастың ірі монополистерінің арасында беделі жоғары
болды. Ұзақ уақыттар бойы Линдон Джонсон сенатта демократтарды басқарып,
сол жұмыстың механизмінің қыр-сырын өте жақсы білді. Сенатта маңызды заң
жобалардың өтуі Линдон Джонсонға байланысты болды. Джонсонды саяси тұлғалар
қолдады. 1959 жылы қазанда Далласта Сэм Рейберн пресс-конференцияда
президенттік сайлауға Линдон Джонсонның сайлау комитетінің құрылуы туралы
жариялады [26].
Ақш қоғамына аты шыққан демократиялық партиядан Эдлай Стивенсон 1952-
1956 жылдары президенттік сайлаудан жеңілгеніне қарамастан президенттік
орынға үміткер болды [2, 55].
1960 жылы президенттік сайлау қарсаңында демократиялық партиядан
үміткер Джон Кеннедидің сайлау алдындағы бағдарламасы күрделі әлеуметтік
мәселелерді шешуге уәде берді [27]. Джон Кеннедидің көпшілік алдына шығып
сөз сөйлеуінің бірінші күнінен бастап американ халқының санасында өзіне
сенімді, қайратты кандидат образында қалыптасты. Америка журналдарының
қатарында Джон Кеннедидің АҚШ-тың ішкі және сыртқы саясатындағы
проблемаларға көзқарасы жайында мақалалар жарық көрді.
Джон Кеннедидің сайлау кампаниясы президенттің жеке саяси машинасын
ұйымдастырушысы, сайлау кампаниясының тактикашысы, қоғамдық ойды талдаушы,
баспасөзбен жұмыс істеуге жауапты, сайлау кампаниясының қаржысын реттеуші,
сөз құрастырушысы сияқты бүкіл жүйенің координаторынан құрылды. Бұл
кампаниядағы барлық жұмысқа жауапты Роберт Кеннеди болды. Кеннеди алдына
қойған мақсаттарына жету үшін өзінің тобына қабілетті адамдарды жинады [4,
223]. 1960 жылы 2 қаңтарда сенатор Джон Кеннеди президенттік орынға өзінің
кандидатурасын ұсынады.
Консерваторлардың даусын жинау үшін Кеннеди халықтың алдында
Коммунистерге сөз әсер етпейді, оларға тек күш әсер етеді... Біз
коммунистердің келуін күтіп оларға жауап беруіміз керек емес, біз
коммунистердің алдын бөгеп, оларға жол бермеуіміз керек - деді [4, 225].
Кеннеди өзінің сөзінде өзіне дейінгі демократиялық партиядан шыққан
президенттер, яғни В. Вильсон, Ф. Рузвельт, Г. Трумен сияқты демократтардың
бастаған істерін жалғастырамын деді.
Демократиялық партия ішіндегі кандидаттардың президенттік орынға
таласы өте қарқынды түрде өтті. АҚШ-та сайлау науқанына бір партиядан екі
кандидат, яғни президенттікке ұсынылатын негізгі кандидат және жанында
көмекші кандидат болады [26]. Демократиялық партияда сыншыл-демократтар
Кеннедиді тәжірибесі аз, президенттік орынға өте жас кандидат деп санап,
Кеннедиге көмекші кандидат болуды ұсынады. Бірақ Кеннеди бұл ұсынысқа
қысқаша түрде: Мен вице-президент болу үшін емес, президент болу үшін
келдім деп жауап береді [26]. Кеннедидің католик бағытын ұстанғанына
байланысты көпшілік оның сайлауда жеңу мүмкіндігіне кері әсер етеді деген
ойда болды. Сайлауда өзінің көп дауыс жинауға қабілеттілігін дәлелдеу үшін
Миннисота штатының сенаторы либерал Хуберт Горацио Хэмфриге Висконсин
штатында үндеу тастады. Кеннеди Висконсин штатында жеңіске жетті.
Демократтар Висконсин штатында Кеннедиге берілген дауыстардың басым
көпшілігі католик аудандарынан болғандықтан, Кеннедидің басқа штаттарда
жеңіп шығуына сенім артпады. Кеннеди мен Хэмфри арасындағы талас Батыс
Виржиния штатында жалғасын тапты. Айта кететін жайт, Батыс Виржиния штаты
антикатоликтік протестант штаты болды. Кеннедидің сайлау кампаниясы қаржы
жағынан және ол кампанияда жұмыс істейтін адамдар қатарынан жақсы
ұйымдастырылды. Мұндай мүмкіншіліктер Хэмфрида болмады. Сондықтан Кеннеди
60%-бен жеңіп шықты [2, 64].
Демократиялық партияның конвенциясы Лос-Анджелесте өтті. Конвенцияға
бір апта қалған кезде демократия партиясының өкілдері Линдон Джонсон және
Эдлай Стивенсон өз кандидатурасын ұсынды [1, 47]. Л. Джонсон Д. Кеннедиді
теледебатқа шақырды. Сонымен бұл теледебаттан кейін тыңдаушылардың
санасында Кеннеди жеңімпаз болып қалыптасты. Стивенсонның либералдар
арасында, әсіресе, Калифорния штатында беделі жоғары еді. Дегенмен
Стивенсонның 1952 жылы және 1956 жылы президенттік сайлаудан жеңіліс
тапқанына байланысты демократиялық партияның лидерлері жеңіске жетуге
мүмкіндігі бар жаңа кандидатты іздеді. Сонымен, демократиялық партия ішінен
АҚШ-тың президентін анықтайтын сайлау күні де жетті. Сайлау Алабама
штатынан басталды. Алабама штатында Джонсонға 20 дауыс, Кеннедиге 3,5
дауыс, Саймингтонға 3,5 дауыс, Стивенсонға 0,5 дауыс берілді. Кеннедиге
Иллинойс штатынан 100 дауыс, Айова штатынан 200 дауыс, Массачусетс штатынан
300 дауыс, Нью-йорк штатынан 500 дауыс, Пенсильвания штатынан 650 дауыс
берілді. Дауыс беру Вайоминг штатына жеткенде Кеннеди 748 дауыс жинады.
Демократтар жиналған залдың қысымы жоғарғы шегіне жетті. Теледидар
экранынан демократтар Вайоминг штатының нәтижесін күтеді. Вайоминг штатынан
Кеннеди 15 дауыс жинайды. Нәтижесінде, Кеннеди 763 дауыс жинайды, яғни
демократиялық партиядан президенттік орынға талап етілген дауыстан да көп
дауыс жинайды. Дауыс беру аяқталды. Кеннедиге 806 дауыс, Джонсонға 409
дауыс, Саймингтонға 86 дауыс, Стивенсонға 79,5 дауыс, және басқа да
кандидаттарға 140,5 дауыс берілді [3, 125]. Кеннеди демократиялық партия
конвенциясының бірінші сайлауынан-ақ жеңіске жетті. Ендігі кезекте Кеннеди
Л.Джонсонның келе жатқан сайлауда көмекші болуын ұсынды.
Республикалық партиядан демократтардың негізгі бақталастары кімдер
болды? АҚШ-тың вице-президенті Ричард Никсон және Нью-Йорк штатының
губернаторы Нельсон Рокфеллер республикалық партиядан АҚШ президенттігіне
үміткер болды.
Рокфеллер отбасының байлығы жайында американ журналисті Уолтер
Липпман: Рокфеллер отбасы жай ғана бай емес, әлемдегі ең бай отбасыларынан
Рокфеллер отбасының байлығы асып түсетін деп жазады [1, 48]. Рокфеллерлер
көптеген зерттеу жобаларын қаражаттандырды. Мұндай жобалар Н. Рокфеллердің
президенттік сайлауға жасаған бағытына пайдаланылды. АҚШ-тың ішкі және
сыртқы саясатының кең көлемді мәселелерін айқындайтын арнайы топтың
құрамында елге танымал АҚШ-тың бұрынғы әскербасшысы Люшиас Клей, Нотрдам
университетінің президенті Теодор Хесбург, Карнеги фондының президенті Джон
Гарднер, Тайм, Лайф, Форчун журналының иесі Генри Люс және бұл жобаның
атқарушы директоры Гарвард университетінің профессоры Генри Киссинджер
болды [2, 59]. Бұл жобада әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешу және
ұлттық өнімнің жылдық өсімін 5%-ға көтеруді мақсат етіп қойды [1, 49]. АҚШ-
та бұрындары айтылмаған мәселе білім мәселесі жоғарғы мемлекеттік дәрежеге
көтерілді. Сыртқы саяси және әскери саяси мәселелер жоғары деңгейде
қаралды. Рокфеллер тобының баяндамасы үлкен тиражбен шығарылып кең көлемде
газеттер мен телекомпанияларда таралып насихатталды. Бірақ Рокфеллерді
барлық монополистер қолдай бермеді. Қаржы және өнеркәсіп салаларының
басшылары Морган, Дюпон, Меллондар Рокфеллер отбасының бірде-бір мүшесін
атқарушы биліктен көргісі келмеді және қолдамады.
Республикалық партиядан президенттік қызметке вице-президент Ричард
Никсон ұсынылды. Республикалық партиядан үміткер вице-президент Никсон
бағдарламасын жариялады. Ричард Никсон солтүстік шығыс ірі монополистері
саясаткерлерінің қолдауына ие болды. Экономикалық саясатта неоконсерватизм
идеясын уағыздады. Әлеуметтік-экономикалық дамуда мемлекеттік реттеу арқылы
жеке меншікті нығайту және қорғау басты міндет екенін жариялады [28, 77].
Ричард Никсон американдықтарға әлеуметтік реформалар, соның ішінде
қарттарға медициналық жәрдем, мұғалімдерге көмек, американ жұмысшыларының
жалақысын көтеру, әлеуметтік қамтамасыздандырудың жобасын кеңейту және
либерализациялау секілді жұмыстарды жасаймын және сонымен бірге, бұл
жобаны жасауда американ салық төлеушілеріне 15 миллиард долларға арзан
түседі деп уәде берді [4, 228]. 1960 жылы 28 шілдеде Чикагодағы халықаралық
амфитеатрда республикалық партияның конвенциясында Р.Никсон елдің
әлеуметтік дамуына алып келетін мәселелерді көтерді: АҚШ-тың жастары тек
қана жақсы білім алып қоймай, сонымен бірге, қаржы проблемасына қарамастан
қабілеті бар әрбір баланың ары қарай өз қабілетін дамытуға мүмкіндік
береміз [20].
Сонымен демократиялық партия ішінен сенатор Джон Кеннеди және
республикалық партия ішінен вице-президент Ричард Никсон жеңіп шығып,
президентік сайлауға қатысты. Кеннедидің және Никсонның президенттік сайлау
қарсаңында жариялаған бағдарламалары ұқсас болды. Жоғарыда айтылған Ричард
Никсонның әлеуметтік-экономикалық салада алға қойған міндеттері Кеннедидің
бағдарламасынан да көрінді. Президенттік сайлау қарсаңында президенттік
орынға үміткерлер арасында үлкен талас-тартыстар орын алды.
Вице-президент Ричард Никсон американ сайлаушыларына жеткілікті таныс
болды. Никсонды президент Эйзенхауер белсенді түрде қолдады. Монополистік
баспасөз беттерінде Никсон тек мақтау жағынан көрінді. Көптеген жетекші
саясаткерлер Никсонды АҚШ-тың президенттік орнына лайықты деп санады.
Президенттік сайлау кампаниясының бастапқы кезеңінде халықтың пікірі
бойынша Никсон алдыңғы орында жүрді.
Кеннеди АҚШ-тың президентік сайлауында жеңіске жету үшін өзінің жағына
АҚШ қоғамының беделді адамдарын тарта білді. Елде Кеннедиге дауыс
беріңіздер деген ұйымдар құрылды [2, 75]. Демократтардың сайлау
кампаниясына жауапты етіп Кеннеди өзінің інісі Робертті қояды. Кеннедидің
сайлау кампаниясы батыс штаттарға көп көңіл бөлді. Себебі, батыс штаттарда
Кеннедидің беделі жоғары болмады. Бұл аймақтарға Кеннедидің екінші інісі
Эдвард жауапты болды. Сарджент Шривер және Харрис Вуффорд негр
сайлаушыларынан дауыс жинауды қамтамасыз етті. Гарри Трумэн оңтүстіктегі
баптистердің арасында үгіт жүргізді. Эдлай Стивенсон Калифорния штатынан,
Сенатор Хэмфри Миннесота штатынан дауыс жинауды қамтамасыз етті.
Кеннеди экономикалық өсімнің темпін жоғарылатуды, елдің артта қалған
аймақтарын дамыту үшін федералды шығынды көбейтуді, АҚШ-тың әскери
потенциялын көтеруді және Азия, Африка, Латын Америка елдеріне көмекті
кеңейтуді ұсынды. Кеннеди өзінің сөзінде: Мен сенімдімін... Бізді алда
үлкен жетістіктер күтіп тұр және біз ол жетістіктерге жетеміз деді [4,
228].
Тағы бір айта кететін жайт, Кеннеди өзінің жағына негр халқын тарта
білді. Негр халқының лидері Мартин Лютер Кингті қамауға алғанда Кеннеди М.
Л. Кингтің әйеліне телефон шалып, өзінің өкініш сезімін білдірді.
Нәтижесінде, Кеннеди бес оңтүстік штаттағы негр халқын өз мүддесіне
пайдаланды.
Никсон Кеннедидің католик бағытын ұстанатындығын пайдаланды. АҚШ-та
католиктен қорғану керек деген үндеу жазылған қағаздар көбейіп кетті
[29]. Әрине, бұл істің артында Никсон тұрды. Кеннеди Эйзенхауер кезінде
жіберілген қателіктерге баса назар аударып, Никсонның вице-президент
болғанын және бұл қателіктерді жіберуде Никсонның әрекеті бар деп халыққа
жария етті.
1960 жылы алдын-ала сайлауда Кеннеди мен Никсон арасында өткен
теледебаттың маңызы зор. 1960 жылы қыркүйек – қазан айында өткен теледебат
АҚШ-тың ішкі және сыртқы саяси мәселелеріне байланысты болды. Бұл
теледебаттарды 120 миллион АҚШ халқы көрді. Никсон өзін асқан шешенмін деп
есептеп, дебатқа қатысуға ұсыныс жасағанда қатты қуанды. Никсонның
Кеннедиге шабуылы негізгі екі мәселеден құралды. Кеннедидің жас және оның
католик конфессиясынан болуы. Винсент Пил деген пастор: Папистер
Кеннедидің жеңісін пайдаланып, АҚШ-ты таза католиктік елге айналдырады
дейді. Кеннеди телеэфирді күтпей-ақ діни айыптауға Біздің елімізде
католиктік, протестанттық, иудейлік діндердің үстемдік етуіне жол
бермеймін. Қандай құдайға табынатынына қарамастан бірде-бір дінбасы АҚШ
президентінің саясатына араласа алмайды. Бұл біздің демократиялық еліміздің
негізгі принципі деп жауап берді [29]. Ал жас мәселесін Кеннеди телеэфирге
қалдырды.
1960 жылы 26 қыркүйекте Чикаго студиясында бірінші теледебат өтті.
Д.Кеннеди мен Никсон арасында өткен төрт теледебаттың біріншісінің
аудиториясында адам саны көп болды. 70 миллион адам қатысты. Бірінші
теледебатта сенатор Кеннеди вице-президентке қарағанда дайындығы жоғары
болды. Американ үкіметінің ішкі саясаты талқыланды. Кеннеди Эйзенхауер
әкімшілігінің ішкі саясатын қатты сынға алды. Кеннеди елдің даму қарқыны
және экономикалық жағдайы қанағаттандырмайтындығы жайында сөз қозғады.
Никсон Эйзенхауердің жүргізген ішкі және сыртқы саясатын қорғаумен болды.
Теледебат Кеннедидің мүддесі жағына шешілді. Телеэкраннан Кеннеди қайратты,
қажырлы болып көрініп, АҚШ президенттігіне лайықты кандидат болып
қалыптасты. Ал Никсонның сыртқы бейнесі шалдыққан түрде көрінді.
Келесі теледебаттар 7, 13, 21 қарашада өтті. Ең соңғы қорытынды
теледебат Нью-Йоркта өтті. Американың сыртқы саясатын талқылау барысында
Кеннеди АҚШ-тың беделінің түсіп бара жатқанын айтты. Соңғы жарты жылдықта
демократиялық партияның үш президенті де АҚШ-ты соғысқа ендірді,
демократиялық партия соғыстың партиясы десем қателеспейтін шығармын - деп
Никсон тікелей шабуылға шықты [30].
Никсон мен Кеннеди арасында өткізілген теледебаттың Америка халқына
әсерін бағалау қиын. Бұл теледебат АҚШ тарихындағы президенттік орынға
таласқан кандидаттардың арасында болған бірінші теледебат. Теледебаттарды
75 миллион американдықтар көрді. Саясаткерлердің көпшілігі теледебатқа
қорытынды жасап, жеңіс Кеннеди жақта деп шешті.
Сайлауға бір апта қалған кезде Эйзенхауер тек Никсон ғана әлемді
құтқара алады және инфляцияны жояды деп халыққа үндеу тастады. Ал
Кеннедиді жас, тажірибесі аз, президенттік орынға сәй келмейді деді. Бірақ
сайлауға аз уақыт қалғандықтан Эйзенхауердің бұл сөзі оң нәтиже бермеді [1,
67].
1960 жылы 8 қарашада АҚШ – та президенттік сайлау өтті. Президентік
сайлауға 107 миллион американдықтардың 64,5 %-ы дауыс беруге қатысты. Джон
Кеннедиге 49,7 % , Ричард Никсонға 49,6 % дауыс берілді [2, 79]. Сайлау
қорытындысы бойынша Д.Кеннедиге 22 штаттан дауыс берушілер қатысса
Р.Никсонға 26 штаттан дауыс берушілер қатысты. Бұл жағдай Кеннедидің ірі
штаттарда жеңіске жеткенімен түсіндіріледі. Жаңа Англия, Шығыс штаттарда
және Л.Джонсонның әсерімен Оңтүстік штаттарда Кеннеди Никсоннан басымырақ
түсті. Кеннеди Нью–Йорк, Нью-Джерси, Миссачусетс, Пенсильвания, Мичиган,
Иллинайс, Техас сияқты ірі штаттарда бірінші орында тұрды. Никсон батыс
штаттар және Огайо, Калифорния штаттарынан көп дауыс жинады.
Сонымен 1960 жылы президенттік сайлауда демократиялық партияның өкілі
43 жастағы Джон Кеннеди жеңіске жетіп, АҚШ тарихында ең жас және католик
президент болып сайланды. Оның президенттік сайлауда жеңіске жетуіне өзінің
бойындағы іскер, сөзге шебер, қажырлы қасиеттері көмектесті. Өзінің бірінші
инаугурациялық сөзін: Құрметті американдықтар! Мемлекет сізге не беретінін
емес, сіз мемлекетке не беретініңізді ойлаңыз. Құрметті әлемнің азаматтары!
Америка сіздерге не істейтінін емес, біз барлығымыз адамзаттың бостандығы
үшін не істей алатынымызды ойлауымыз керек деп аяқтайды [21, 332].
2. Джонн Кеннедидің Жаңа белес бағдарламасы
Әлеуметтік-экономикалық ішкі дамуда Джон Кеннеди Жаңа белес
бағдарламасын жариялады. Негізгі идеясы Кейнстің теориясын немесе
Рузвельттің жаңа бағыт саясатын жалғастырды. Жаңа белес саясатының
негізгі бағыттары 1960 жылы маусымда сенатта Шешім уақыты тақырыбында
Кеннедидің сөйлеген сөзінде белгіленді.
1960 жылы 16 шілдеде Лос-Анжелесте демократтардың съездерінің
жұмысының аяқталуынан кейін Кеннеди: Жеті жылғы құрғақшылық пен аштық
идеяның дамуын жүдетіп жіберді. Қалың қараңғылық басқарушы органдарға
түсіп, Вашингтоннан Американың барлық аймақтарын жайлап кетуде...
Басшылықтың жаңа ұрпақтары, жаңа адамдар проблемалардың шешімін тауып, жаңа
мүмкіндіктерді пайдаланып, іске асыруға кірісу керек... Бүгінгі уақытта
кейбіреулер барлық көкжиектер ашылып, барлық күрестер жеңіске жетіп қойған
және Американ белесі ендігі кезекте болмайды деп айтуы мүмкін. Жоқ, барлық
проблемалар шешімін тауып қойған жоқ, барлық күрестер жеңіске жетіп қойған
жоқ. Біз, американдықтар, қазіргі таңда жаңа белестерде тұрмыз. 60
жылдардың белесінде тұрмыз. Ашылмаған мүмкіндіктер мен қауіптің, іске
асылмаған үміт пен қатер төңірегінде тұрмыз. Жаңа белестің болуы біздің
жаңа белесті іздеуімізге тәуелді емес, біз жаңа белеске жеттік. Жаңа
белес ғылымның ашылмаған, ғарыштың игерілмеген, соғыс пен бейбітшіліктің
шешілмеген проблемалары тұстарында тұр. Біз жаңа белеске аяқ бастық деп
өзінің сөзін халыққа жолдайды [2, 128].
Жаңа белес бағдарламасын жасауға Ақ үйдің барлық жетекшілері
қатысты. Ірі неолиберализм теоретиктерін, интеллектуалды ортаның өкілдерін
АҚШ президенті Джон Кеннеди өзінің жанына топтастырды. АҚШ-тың беделді
экономистері Д.Гэлбрейт, П.Самуэльсон, У.Геллер, Д.Тобин, ірі бизнес
өкілдері – Қорғаныс министрі болып тағайындалған Форт компаниясының
президенті Р.Макнамара, қаржы министрі боп тағайындалған ірі банкир Дуглас
Диллон, сауда министрлігін басқарушысы боп тағайындалған тоқыма
фабрикасының басқарушысы Лютер Ходжес Жаңа белес бағдарламасын жасауға
кірісті.
Жаңа белес бағдарламасының негізгі бағыттарына келетін болсақ, олар:
- Жауапты ядролық соққы беру жолында АҚШ-ты мықты қабілетті ету.
Мұндай нәтижеге жету үшін зымырандық қару жасау, әскери базаны
нығайту;
- Қандай жерде болмасын, шектелген соғысқа араласу қабілеттілігін
қайта қалпына келтіру;
- НАТО-ны өмірге қабілетті және ұйымшыл әскери күшке айналдыру
және оның саяси қызметін кеңейту;
- Еркін әлемдік экономиканы құру, жалпы рынок пен Англия
арасындағы және алтылық (ЕЭС) пен жетілік (ЕАСТ) арасындағы
ыдырауға апаратын экономикалық бәсекелестікті жеңу;
- Халықаралық валюталық резервті қорғау, Атлантиканың екі
жағында кеден тарифіне байланысты ізбасар саясатты жүргізу;
- Әлемдегі дамушы елдерге батыс державалардың көмегін біріктіру,
АҚШ-тың шетелге көмек бағдарламасын қайта жасау;
- Азия, Африка, Латын Америкасына қаржы капиталын көбейту;
- АҚШ-тың Латын Америкасымен байланысын қайта құру;
- Таяу Шығысқа жаңа ықпал құру. Таяу Шығысқа АҚШ-тың
ұстанымын нығайту;
- Африка мемлекетіне АҚШ-тың әрекетін жандандыру, Африкаға
техника мамандарын және педагогтарды жіберіп, АҚШ
университеттеріне студенттерді тарту;
- Батыс Берлинді қорғау мәселесінде АҚШ шешімін көрсету;
- Қытайға байланысты саясатты қарастыру, байланысты нығайту,
бірақ Қытайды БҰҰ-ға кіргізуге жол бермеу;
- Қаруға бақылау жасау және бейбітшілікті қамтамасыз ететін
бағдарламалар жасау;
- БҰҰ-ны нығайту, БҰҰ-ның халықаралық даулы мәселелерді
реттеудегі рөлін кеңейту;
- Экономикасы дамыған мықты Американы құру;
- Шығыс Еуропаға ыңғайлы саясат қолдану;
1955-1960 жылдар арасында статистикалық мәлімет бойынша 3300
монополияның қосылуы тіркелді. 1950 жылдардың екінші жартысында капиталды
конгломерат түріндегі орталықтандыратын, шоғырландыратын жоғарғы формасы
пайда болды. Ауылшаруашылығындағы өндірісті күшейту және шоғырландыру
фермер шаруашылығының 50 жылдары 5,3 миллионнан 3,7 миллионға қысқаруына
алып келді [14, 228]. Ғылыми-техникалық революцияның елдің әлеуметтік-
экономикалық дамуына әсер етуі қарама-қайшылыққа толы болды. Бір жағынан,
өндірістің жедел дамуына, өмірдің сапасы мен деңгейінің өсуіне жаңа
мүмкіндіктер берсе, екінші жағынан, мемлекет экономикалық саясатты
жүргізуде ғылыми-техникалық революцияның салдарынан пайда болған жаңа
проблемаларды есепке алу қажет болды. Мұндай проблемалар: табиғи
ресурстарды эксплуатация жасау арқылы бақыланбайтын технологиялық
жаңалықтарды ендіру, жұмыссыздықтың өсуі, экономикалық өсім темпінің
төмендеуі.
Ғылыми-техникалық революциямен туындаған проблемалар экономикалық
басқару стратегиясында жаңа приоритеттерді анықтау жобасында буржуазиялық
мемлекеттің ролінің өзгеруін және қызметінің кеңеюін талап етті.
Мемлекеттің мұндай жаңа мәселелері 1960 жылдардың басында Д. Кеннеди
демократиялық әкімшілігінің ұсынған жаңа белестер бағдарламасында
көрінді.
Жаңа белес бағдарламасының экономика саласында экономикалық өсімді
ынталандыру идеясы бірінші орынға қойылды. Президенттің экономика
саласындағы кеңесшілері өндіріс пен сұраныс жиынтығы арасындағы тепе-теңдік
мәселесі бойынша екі бағытты ұстанды. Бірінші бағыттағылар іскерлікті
көтеру және өндіріс пен сұраныстың арасында теңдік болуы үшін мемлекеттік
шығын дәрежесін жоғарылату қажеттілігін айтты. Екінші топтағылар іскерлік
өмірдің дамуына жоғарғы көлемдегі салық салу басты кедергі болды дейді [5,
177]. Дегенмен, бұл екі бағыттың мақсаты бір, яғни мемлекеттік –
монополистік идеология болды. Жаңа әкімшілік жаңа бағдарламаның құжатында
бірінші бағыттағыларды яғни, мемлекеттік шығынды өсіру арқылы жалақының ең
төменгі мөлшерін көтеру, үй құрылысын кеңейту, білім жүйесін жақсарту,
денсаулық мәселесін шешу сияқты әлеуметтік салада жұмыс жасау қажеттілігі
айтылды. Егер мемлекеттік шығынды жоғарылату нәтиже бермесе, салықты
төмендету саясатын жүргізуді қолға аламыз деді.
1960 жылдардың басында Америка әлеуметтік – экономикалық дамуда
қиыншылықтардың үстінде тұрды. Экономика саласында маңызды өзгерістер болды
[6, 295]. Кеннеди әкімшілігі, президенттің сөзі бойынша, 1961 жылы жеті ай
бойы экономикалық төмендеу, үш жарым жыл бір орыннан алға жылжымау, жеті
жыл экономикалық өсімнің құлдырау темпі, тоғыз жыл фермерлер табысының
қысқару кезінде келді. Жұмыссыздық басты проблемаға айналды. 1961 жылы
жұмыссыздардың саны 5,7 миллионға жетті [31, 23]. Ресми статистикаға
сүйенсек, 1960 жылы АҚШ-та сауатсыздардың саны 3 миллионға жетті, 600 мың
сынып бөлмелері, денсаулық сақтау бөлімінде 1,2 миллион ауру орындары
жетіспеді, дәрігерлер саны 1 мыңға қысқарды [14, 228].
Елдің әлеуметтік – экономикалық жағдайына қарамастан Кеннеди
әкімшілігі бірінші орынға әскери күшті дамытуға көп көңіл бөлді. Әрине, бұл
американ империализмінің әлемдік ұстанымын кеңейту жолында жасалған бірден
– бір шара. Табыстың 70% -ы тікелей және жанама түрде әскери, ғарыштық
мақсаттарға пайдаланылды [6, 55].
Сонымен, экономикалық проблемаларды шешу үшін 1960 жылы ақпан айынан
бастап әкімшілік тарапынан бағдарламалар жасалынды. 1961 жылы экономиканы
жақсарту және өсіру бағдарламасы алға қойылды. Бұл бағдарлама жалақыны
көтеру, үй құрылыстары және т.б. демократтардың сайлау алдындағы көтерген
мәселелерін қарастырды. Кеннедидің экономика саласындағы кеңесшілері
экономикалық өсімнің негізгі факторларын (капитал енгізу, ғылыми техникалық
прогресс, білім және жұмыс күшін мамандандыру және т.б.) жасауға кірісті
[7, 551].
1961 – 1962 жылдарда Кеннеди үкіметі әлеуметтік шараларды жүргізе
бастады. Жұмыссыз жұмысшыларға төленетін мемлекеттік көмектің мерзімі үш
айға созылды. Бұрын алты айға дейін жұмыс іздеп табуға міндетті болса, енді
тоғыз айға дейін созылды. Ең төменгі жалақы мөлшері сағатына 1 доллардан
1,25 долларға өсті. 1962 жылы АҚШ конгресі жұмысшылардың мамандығын қайта
дайындықтан өткізу туралы заң қабылдады. Бұл шаралардың барлығы халықтың
сатып алу қабілетін арттырды. Конгресс бейбітшілік корпусын құруды
қабылдады, әлеуметтік сақтандыруды, тұрғын үй құрылысы туралы, елдің кедей
аймақтарына көмек, жұмысшылардың мамандығын қайта дайындықтан өткізу туралы
заң қабылдады.
1962 жылы көктемге қарай экономикалық жағдай күрт өзгерді.
Экономикалық өсу тоқтады, басталған іс аяғын таппай қысқара берді. Жаңа
капитал салу көлемі қысқарды. Мұндай жағдайлардың салдарынан мемлекеттік
әкімшілік пен монополия арасында қайшылықтар белең алды. Жеке меншік
бірлестіктер әлеуметтік шығынның азаюын, қарттарға медициналық көмекті
(медикэр), білімге федералды көмекті, салық реформасын алып тастауды
мемлекеттік әкімшіліктен талап етті. Мемлекет монополияның талабын
орындауға мәжбүр болды.
1963 жылы Кеннеди конгреске салықты қысқарту туралы бағдарлама
жібереді. Сонымен бірге, әлеуметтік қажеттілікке мемлекеттік шығынды
азайтуға және бюджетті тұрақтандыруға уәде берді. 1964 жылы ақпанда
конгрестің қабылдауымен іске асқан салықты қысқарту АҚШ тарихында салық
саясаты жөніндегі экономикалық өсімді тұрақтандыру шарасының бірден – бірі
болды [14, 233].
Жаңа белес бағдарламасы ел экономикасын көтеруге, халықаралық көмек
көрсетуге, ұлттық қорғанысты дамытуға және ғарыш жобасын игеруге
бағытталды. Кеннеди монополистердің бағасына қатал бақылау қоюды ұсынды.
Бұл мәселе Кеннедидің ірі компаниялардың арасындағы беделін түсіргенімен,
халық тұтынатын тауарлардың бағасын түсірді. Халықаралық дәрежеде ол екі
маңызды нәрсеге қол жеткізді. 1) Бейбітшілік корпусы. Бейбітшілік корпусы
әлемнің кедей елдеріне білім дәрежесін көтеру және олардың өз экономикасын
дамыту үшін мұғалімдерді жіберді. 2) Прогресс үшің одақ [32, 63]. Бұл
жобаның мақсаты Латын Америка елдерінің жылдық экономикалық өсімін
индустриаландыруды жылдамдату, ауылшаруашылық өнімін өсіру, ұлттық табысты
қайта бөлу және сауатсыздықты жою жолымен 2,5%-ға өсіру болды.
1962 жылы Сауданы кеңейту заңы президентке тарифті екі жақты негізде
50%-ға дейін қысқарту жайында Еуропа Экономика Қауымдастығымен келісімдер
жүргізуге жол берді [33]. Бұл АҚШ үкіметіне 1964-1967 жылдары көпжақты
сауда келісімдеріне қатысуға мүмкіндік берді. Сауданы кеңейту заңы бойынша
ауылшаруашылық өнімдеріне және дамушы елдерден экспортталған тропикалық
өнімдерге қойылған баж салығын 0%-ға дейін қысқарту мүмкін болды.
Өндірістің ғылыми байланысы жедел дамыды, сонымен бірге монополияның
және ғылыми зерттеулерді, тәжірибелі құрылымдық жұмысты қаржыландыруда
мемлекеттің рөлі күшейтілді. Инвестиция проблемасын шешу ірі бірлестіктерге
жеңіл түсті. Мемлекеттік реттеуде әкімшілік бюджеттік, салықтық, несие-ақша
саясатының тетігін кеңінен қолданды. 1962 жылы барлық бірлестіктерге
негізгі капиталды амортизациялау уақыты қысқартылды және ақша қаражатына
салық жеңілдіктерін енгізді. Бұл инвестиция өсімінің көбеюіне алып келді.
Ғылыми зерттеулер, тәжірибелі құрылымдық жұмысқа, әсіресе, әскери салаға
мемлекеттік қаржы бөлу көбейтілді. Инфляцияның жедел өсуіне жол бермеу үшін
Кеннеди әкімшілігі бірінші рет кәсіпкерлер мен профсоюздарға жалақы мен
бағаға жанама бақылау ендірді
Кеннеди Кеңестер одағымен келісімге келе отырып, ядролық сынақты
атмосферада қолдануды тоқтатып және оны тек жер астында өткізуге қол қойды.
Кеңестер одағы 1961 жылғы адамды ғарышқа шығаруына байланысты Кеннеди АҚШ
1970 жылға дейін адамды айға ұшыруды мақсат етіп қойды.
1961 жылдың наурызында Кеннеди конгреске арнайы хат жібереді. Онда
экономиканы жылдамдату, қалаларды жандандыру, орта және төмен табысты
отбасыларға арзан бағаға тұрғын үйді қамтамасыз ету үшін тұрғын үй жобасын
ұсынды. Бұл жоба 3 миллиард 190 миллион долларды құрады. Жобада тұрғын
үйлерді жақсарту қарастырылды. Тұрғын үй және қалалық мәселелер жөніндегі
департамент бұл жобаны өз бақылауына алады.
Жаңа белес бағдарламасында негр халқының мәселесі маңызды орын
алады. Президенттің кеңесшісі А.Шлезингер Негр халқы мәселесі президент
үшін ең қиын проблема деп мойындады [14, 234]. 1960 жылы сайлауда негр
американдықтардың даусы маңызды рөл атқарған болатын. Соған байланысты негр
халқы жаңа мемлекеттік әкімшіліктен нәсілдік дискриминацияны жою жөнінде
шешімді әрекеттерді күтті.
Әкімшілік сайлаушыларды тіркеу барысында сауаттылықты тексеруді алып
тастауды ұсынды. Бірақ конгресс бұл заңды қабылдамады. 1963 жылы
сегрегацияланған мектептерге көмекті көбейту, негрлердің сайлау құқығын
қамтамасыз ететін шаралар заңдарын конгреске жіберді. 1963 жылы елдің
солтүстігі мен оңтүстігінде афроамерикандық тұрғындардың демонстрациялары
көбейіп кетті. Әкімшілік халықты жұмысқа алу барысында дискриминацияға жол
бермеу заң жобасын жасады. Кеннеди азаматтық құқықтың жақтасы болды. Бірақ
оның азаматтық құқық заңдары өзінің президент болған уақытында іске аспады.
1963 жылы маусымның ортасында әкімшілік тарапынан дайын болған
азаматтық құқық заңы бірінші орынға шықты. Сол уақыттарда негр қозғалысы
экономикалық теңдік күресіне ұласты.
Кеннеди Ақ үйдегі бірінші айларынан бастап елді орнынан қайта
қозғалтты. Дегенмен, қарттарға медициналық қызмет көрсету-Мэдикер жобасы,
халықтың біліміне федералды көмек, қала істері жөніндегі министрліктің
құрылуы, салық реформасы конгресте консервативті екі партиялық көпшіліктің
қарауымен қабылданбады.
Президенттің екі заң жобасы бірнеше айлар ішінде анық емес жағдайда
тұрды және бұл заң жобалары президент өлімінен кейін іске асты. 1) табыс
салығы мен бірлестіктердің таза табысына салынатын салықтың мөлшерін азайту
жолымен экономикалық өсімді жақсарту. 2) азаматтық құқықты қорғау жобасы
жасалынды. Бұл жобаларды іске асыруда президент кешікті.
Сонымен, Жаңа белес бағдарламасы ел экономикасының дағдарыстан
шыға бастауына әкелді. Дж. Кеннедидің ішкі саясатына консерваторлық топтар
қарсы күрес жүргізді. Үкімет пен ірі өнеркәсіп иелерінің арасындағы
келіспеушілікті әртүрлі іс – қимыл арқылы реттей отырып, ірі монополияларға
салық саласында көптеген жеңілдіктер жасалды. Конгресс табыс салығы мен
бірлестіктердің таза табысына салынатын салықтың мөлшерін азайту туралы
заң ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 3-8
I. Д.КЕННЕДИ КЕЗІНДЕГІ АҚШ-ТЫҢ САЯСИ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ДАМУЫ (1960-1963) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9-27
1. 1960 жылғы АҚШ-тағы президенттік сайлау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9-15
2. Д.Кеннедидің Жаңа белес бағдарламасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 15-20
3. Кариб дағдарысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 21-27
II. Л.ДЖОНСОН КЕЗІНДЕГІ АҚШ (1963-1968) ... ... ... ... ... ... ... . 28-48
2.1 Ұлы қоғам бағдарламасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28-
33
2.2 Американ-Вьетнам соғысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 33-
41
2.3 ХХ ғасырдың 60 жылдарындағы АҚШ-тағы негр халқының азаматтық
құқық жолындағы күресі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
41-48
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 49-50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ ... ... .. 51-52
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Дүниежүзінде ең күшті капиталистік ел
болып табылатын Америка тарихындағы маңызды кезең 1960 жылдарда болып өткен
өзгерістер мен оқиғалар тек Америка тарихына өшпес із қалдырумен қалмастан
бүкіл дүниежүзі тарихы үшін де өзекті боп табылады.
ХХ ғасырдың 60 жылдары АҚШ-та демократиялық қоғамның қалыптасу
кезіндегі азаматтардың саяси құқықтарының жүзеге асуы барысында сайлау
заңдарының енгізілуі, азаматтардың сайлауға еркін түрде қатыса алуы және
мажаритарлық сайлау жүйесінің қалыптасуы мен дамуы кезеңімен сипатталады.
АҚШ қоғамының азаматтарының саяси құқықтары қорғала бастауы және саясатта,
экономикада әлеуметтік мәселелер бойынша заңдардың жүзеге асуы салдарынан
мажаритарлық сайлау жүйесінің дамуы сол кездегі АҚШ қоғамының
демократияланғанын көрсету өзекті боп табылады.
1950 жылдың екінші жартысындағы ғылыми-техникалық революция
жетістіктері экономиканың жедел дамуына әкелді. Экономиканың даму қарқыны
ішкі өнеркәсіптің дамуына айтарлықтай әсер етіп, ұлттық бюджеттің өсуіне
қолайлы жағдай жасады. Экономика саласындағы жинақталған күрделі
мәселелерді шешу мемлекеттік реттеу саясаты арқылы шешуді талап етті. АҚШ
капитализмі мемлекеттік-монополиялық қоғамға айналды. Ғылыми-техникалық
революцияның елдің әлеуметтік-экономикалық дамуына әсер етуі қарама-
қайшылыққа толы болды. Бір жағынан, өндірістің жедел дамуына, өмірдің
сапасы мен деңгейінің өсуіне жаңа мүмкіндіктер берсе, екінші жағынан,
мемлекет экономикалық саясатты жүргізуде ғылыми-техникалық революцияның
салдарынан пайда болған жаңа проблемаларды есепке алу қажет болды. Ғылыми-
техникалық революцияның нәтижесінде жұмыссыздық көбейді. Жұмыстың сапалы
бағытқа жол беруі техника мен технологияның дамуына байланысы болды.
Өндірісте техника мен технологияларды қолдану бірнеше адамның жұмысын
атқаратын жағдайға жетті. Салдарынан жұмыссыздық көбейді. Бұл Американың
әлемдегі дамыған мемлекет ретіндегі жаңа бір бағытқа ауысуы көрінді. Міне,
осы мәселелерді көтеру өзекті боп табылады.
ХХ ғасырдың 50 жылдарының екінші жартысында АҚШ-тың ішкі дамуында
әлеуметтік жүйе саласында айтарлықтай дағдарыстық құбылыс байқалды.
Рузвельт заманында болған жаңа бағыт бағдарламасындағы әлеуметтік бағыт
толық өз мақсатына жете алмады. АҚШ-тың ішкі әлеуметтік дағдарысының
негізгі себептерінің бірі негр халқының азаматтық құқық жолындағы күресінің
күшеюі болды. АҚШ қоғамындағы ең нәзік бағыт нәсілшілдік болды. Негр халқы
әлеуметтік жағынан қорғалмады, олар кедейшілікті бастан өткізді. 1950
жылдардың екінші жартысынан бастап, АҚШ қоғамында әлеуметтік салада негр
халқының азаматтық құқық жолындағы күресі басталды. Азаматтық және
демократиялық қоғамның қалыптасуы жолындағы АҚШ халқының оның ішінде негр
нәсілінің азаматтық құқық мәселесі бойынша АҚШ үкіметіне қарсы М.Л.Кингтің
теңдік проблемаларын орнату жолындағы күресі АҚШ-тың әлеуметтік және саяси
жүйесінде заңдарға толықтырулар мен өзгертулер енгізді. Негр халқының
азаматтық құқық жолындағы күресі АҚШ қоғамындағы демократияның дамуына жол
ашты.
1960 жылы билікке келген Д.Кеннеди әлеуметтік мәселелерді шешу,
экономиканың даму қарқынын арттыру, негрлердің азаматтық құқығының
қорғалуын қамтамасыз ету қатарлы ішкі саясаттағы мәселелерді шешумен қатар
сыртқы саясатта кеңес одағымен дүниежүзін баса билеуге таласу күресі қырғи-
қабақ соғысын сәтті жүргізу міндетін мойнына алған еді. ХХ ғасырдың 60
жылдарындағы әлемдік ірі оқиғалардың бірі ретінде Кариб дағдарысы орын
алды. Кариб дағдарысының тоқтатылуы АҚШ президенті Д. Кеннедимен тікелей
байланысты. Бұл уақытта әлемдік қырғи-қабақ соғысының салдарынан үшінші
дүниежүзілік соғыстың басталу қаупі тұрған еді. Бұл күрделі проблеманы
бейбіт жолмен шешу, арнайы келіссөздерге келу Д.Кеннедидің көрегенді
саясаткер ретіндегі тұлғалық қасиетінен байқалады.
Джонсон кезеңінде ол Кеннедиден қалған саясатты жалғастырып, АҚШ-тың
ішкі қоғамдық өміріндегі саяси-әлеуметтік жағдайдың тұрақтылығы мен
экономиканың тұрақты артуын жүзеге асырған еді. Л.Джонсонның Ұлы қоғам
бағдарламасы мемлекеттік - монополистік капитализмінің әлеуметтік
доктринасының дамуында жаңа кезең болды. АҚШ-та бірінші рет күрделі
әлеуметтік проблемалардың кешенді шешімін табуға ұмтылыс болды. 1960
жылдардың ортасы неолиберализмнің жандандыру уақыты болды. Л.Джонсон
үкіметі қызметінің бірінші жылдарын буржазиялық мемлекеттің әлеуметтік
саясатта ірі жылжулармен байланыстырды. Америка мұндай әлеуметтік
реформаның тиімділігін Ф.Рузвелттің жаңа бағыт уақытынан бері білмеді.
Кедейшілікпен күрес саясаты қарқынды жүре бастады. Алайда сыртқы саясаттағы
ірге кеңейтуі сондай-ақ сол уақыттағы қырғи-қабақ соғысы барысындағы
Вьетнамды өз отарына айналдыру үшін болған Американ-Вьетнам соғысы АҚШ-тың
қыруар күш-қуатының ысырап болуына алып келіп, оның ішкі мәселелерді
реттеуге арналған бағдарламаларының толық жүзеге аспай қалуына,
экономиканың құлдырауына алып келіп, АҚШ-ты терең ішкі қоғамдық
дағдарыстарға апарып тіреді. Бұл АҚШ-тың 1970 жылдары сыртқы саясатта қырғи-
қабақ соғысында икемді әдіс-тәсілдер қолданып, жалпы жақтан қорғаныстық
орында тұруына алып келді. Осы күрделі қайшылықтарға толы АҚШ тарихының
1960 жылдар кезеңі дүниежүзінің тарихи даму бет алысына, көптеген елдердің
тағдыр талайына өз әсерін тигізді. Сондықтан, Америка елінің 1960
жылдардағы саяси-экономикалық дамуы және оның тәжірибе сабақтары дүниежүзі
халықтарының құнды тарихи тәжірибесіне жатады.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі. ХХ ғасырдың 60 жылдарындағы АҚШ-
тың саяси-экономикалық дамуы тақырыбына байланысты арнайы зерттеулер жоқ
болғанымен, АҚШ-тың сол кезеңдегі тарихына, АҚШ-тың жүргізген саясатына,
экономикалық бағдарламаларына қатысты зерттеу еңбектері бар. ХХ ғасырдың 60
жылдарындағы АҚШ-тың саяси-экономикалық дамуын анықтау үшін тарихи
зерттеулерге шолу жасалынды. Бұл тақырыпқа қатысты қазақ тіліндегі
зерттеулер жоқ. Сондықтан, Ресей зерттеушілерінің еңбектерінің маңыздылығын
атап өтпекпіз. ХХ ғасырдың 60 жылдары АҚШ пен КСРО арасындағы қарым-
қатынастың жасалуына өз үлестерін қосқан КСРО-ның сыртқы істеріндегі
қайраткерлердің еңбектерінде сол кезеңдегі АҚШ-тың ішкі даму жағдайын жан-
жақты көрсетеді. А.Громыко мен А.Кокошиннің [1], А.Громыконың [2], Х.
Броганның [3] зерттеулерінде тақырыпқа қатысты Кеннедидің АҚШ
басшылығындағы қызметі, АҚШ-тың президенті болу жолындағы тартысы,
әлеуметтік-экономикалық саладағы бағдарламалары, президент Кеннедидің
өліміне дейінгі кезең, АҚШ қоғамындағы саяси жағдай деректерге негізделіп
жазылған. Жоғарыда айтылған А.Громыконың еңбегі Кеннеди үкіметінің сыртқы
саясатына арналған. Сонымен бірге автор XX ғасырдың 60 жылдарындағы
Американың саяси өміріндегі қарама-қайшылықты көрсетеді [2]. Тікелей АҚШ
президенттері және олардың жүргізген саясаттарына, президенттердің АҚШ
қоғамын дамытудағы ерекшеліктері, ішкі және сыртқы саясаттағы маңызды
мәселелеріне арналған зертеуші Э.А.Иванянның еңбегі қазіргі кезде құнды
зерттеу еңбегі болып табылады. Бұл еңбекте Кеннеди мен Джонсонның елді
дамыту жолындағы бағдарламаларының ерекшеліктері мен кемшіліктері анық
көрсетілген [4]. ХХ ғасырдың 60 жылдарындағы АҚШ-тың экономикалық дамуына
байланысты зерттеулерге келетін болсақ, ғылыми-техникалық революцияның ел
экономикасына әсері, экономикалық өсімді мемлекеттік-монополиялық
тұрақтандыру жолындағы қарама-қайшылықтары мен проблемалары, АҚШ-тың
экономикалық жағдайы, әлеуметтік проблемаларды шешуде экономиканы
тұрақтандыру саясаты В.М.Шамбергтің [5], С.М.Меньшиковтың [6], Ю.И.
Бобраковтың [7] еңбектерінде айтылған.
ХХ ғасырдың 60 жылдары АҚШ-тың сыртқы саясатына қатысты
Г.А.Трофименконың редакторлығымен шыққан Современная внешняя политика США
атты монографияда кеңес тарих ғылымында бірінші рет АҚШ-тың сыртқы саясаты
кешенді түрде зерттелінді. Сол кездегі американ империализмінің
стратегиясына талдау жасалынып, олардың сыртқы саяси мақсаттары толық
дәлелді түрде көрсетіледі [8]. Кременюк, В.П.Лукин, В.С.Руднев,
И.Б.Булайдың Политика США в Азии еңбегінде XX ғасырдың 60-70 жылдарындағы
АҚШ-тың Азияға қатысты саясаты айтылады. Бұл саясаттың АҚШ-тың ғаламдық
стратегиясымен тікелей байланысының құпиясы ашылады. АҚШ-тың Азияға қатысты
стратегиясының мақсатына талдау жасалынады. Бұл еңбекте АҚШ-тың Вьетнамдағы
саясатына отарлық сипатта баға беріледі [9]. Сонымен бірге, Ф.Дэвидсонның
[10], А.Д.Богатуровтың [11] еңбектерінде екінші дүниежүзілік соғыстан
кейінгі Шығыс Азиядағы халықаралық қатынастар және Шығыс Азия елдеріне көз
тіккен ұлы державалардың, соның ішінде АҚШ-тың саясатына агрессивті баға
беріледі. Говард Зинннің США после второй мировой войны атты зерттеуінде
АҚШ-тың екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі саяси-экономикалық дамуы, ішкі
және сыртқы саясаттағы қарама-қайшылықтар, халықаралық қатынастардағы АҚШ-
тың орны, Кариб дағдарысының себептерін аша келе, бүкіл адамзат үшін оның
қауіптілігі көрсетіледі [12]. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі
халықаралық жағдайдың шиеленісуі, екі ірі мемлекет КСРО мен АҚШ арасындағы
ынтымақтастық қатынастардың бұзылуы, қарсыласу бағытының өрши түсуі,
коммунизмді шектеу және ауыздықтау саясаты АҚШ-тың сыртқы саяси бағытының
негізіне айналғандығы, сонымен бірге екі елдің қару-жарақ шығарудан
басымдылық көрсетуге ұмтылуы, Кариб дағдарысы, оның халықаралық
қатынастардағы орны жөнінде С.М.Роговтың еңбегі қазіргі таңда сол уақыттың
тарихы бойынша бағалы [13].
З.Л.Мальковтың [14], Н.В.Сивачев пен Е.Ф.Язьковтың [15],
А.Н.Яковлевтің [16], И.Зубок пен Н.Н.Яковлевтің [17] зерттеулерінде АҚШ
қоғамының екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі дамуы, экономика саласында
жүргізілген бағдарламалары көрсетіліп, АҚШ-тың сыртқы саясаттағы
бағыттарына агрессивті баға береді.
Л.Н.Митрохиннің [18], К.М.Лайтфуттың [19] еңбектері АҚШ-тағы негр
халқының азаматтық құқық жолындағы күресіне арналады. Бұл еңбектерде негр
халқының демократия орнату және нәсілдік сегрегацияны жою үшін
бағытталғанын көрсете келе, негр халқының азаматтық жолындағы күресіне оң
баға беріледі.
Диплом жұмысының мақсаттары мен міндеттері. Біздің зерттеуіміздің
басты мақсаты – ХХ ғасырдың 60 жылдарындағы АҚШ-тың саяси-экономикалық
дамуын саралау. АҚШ-тың қырғи-қабақ соғыс жылдарындағы саяси ұстанымын,
яғни дүниежүзіндегі ең күшті алып мемлекет болу жолындағы жүргізген
саясатын, экономика саласындағы жасалынған бағдарламалар арқылы АҚШ
экономикасының дамуын, даму жолындағы ерекшеліктерін көрсету.
Ол үшін алдымызға мынадай міндеттерді қойдық:
- 1960 жылғы АҚШ-тағы президенттік сайлаудың соншалықты тартысты
өткенін айта келе халықтың елдің президентін таңдаудағы
белсенділігін, яғни сол кездегі АҚШ қоғамының демократия жолында
дамуын көрсету.
- Д.Кеннедидің жаңа белес, Л.Джонсонның Ұлы қоғам
бағдарламаларының елдің саяси-экономикалық, әлеуметтік дамудағы
алдына қойған мақсаттары мен жеткен жетістіктерін анықтау.
- Д.Кеннеди мен Л.Джонсонның сыртқы саясатта қырғи-қабақ соғыс
саясатын жалғастыру салдарынан болған Кариб дағдарысы, Американ-
Вьетнам соғысына талдау жасау арқылы олардың жалпы адамзаттың
дамуы үшін қауіптілігін дәлелдеу. Кариб дағдарысының тоқтатылуы
барысындағы президент Кеннедидің жүргізген көрегенді саясатының
ерекшеліктерін көрсету. Американ-Вьетнам соғысының себептерін,
яғни сол уақыттағы қырғи-қабақ соғыс барысындағы коммунистік
идеологияға бағытталғанын, Вьетнамды өз отарына айналдыру үшін
болған соғыстың маңызды тұстарын көрсету.
- ХХ ғасырдың 60 жылдарындағы негр халқының азаматтық құқық,
М.Л.Кингтің теңдік проблемаларын орнату жолындағы күресінің
ерекшеліктерін түсіндіру.
Диплом жұмысының деректік негізі. Диплом жұмысты орындау барысында,
алдымызға қойған мақсатымыз бен міндеттерімізге орай бүгінге дейін жарық
көрген, тақырыпқа тікелей қатысы бар деректер пайдаланылды. Мұндай деректер
қатарына сол кезеңде болып өткен оқиғаларға қатысты құжаттарды, мерзімді
басылымдар бетіне жарияланған маңызды мәліметтерді, президенттердің елдің
әлеуметтік-экономикалық жағдайын көтеру мақсатында халыққа жолдаған
сөздерін жатқызуымызға болады. 1960 жылғы президенттік сайлау қарсаңында
республикалық партиядан үміткер Р.Никсонның 1960 жылы 28 шілдеде Чикаго
қаласында өткен республикалық партияның конвенциясында сөйлеген сөзі біздің
зерттеуімізге ағылшын тілінде пайдаланылды. Р.Никсон бұл сөзінде әлеуметтік
салаларға баса назар аударды [20]. АҚШ-тың президенті Д.Кеннедидің
инаугурациялық сөзі, сыртқы саясаттағы Кариб дағдарысынан кейін Американ
университетінде сөйлеген сөзі зертеуімізде пайдаланылды. Американ
университетінде сөйлеген сөзінде Д.Кеннеди бейбітшілік мәселесін, қандай
жағдай болмасын соғысты болдырмау саясатын ұстанатынын мәлімдеді [21, 333].
Кариб дағдарысына қатысты деректерге келетін болсақ, Кариб
дағдарысының құпиясы болған оқиғадан кейін 30 жылдан кейін ашылып отыр.
Қазіргі таңда әскерилердің еске түсірулері аса маңызға ие. Кеңес
зымырандарының Куба территориясына құпия түрде қойылуы, әскерилердің
кемелердің қайда бара жатқанын білмесе де, барлық бұйрықтың орындалғандығы
туралы еске түсіреді [22]. Бұл дағдарыс Д.Кеннеди және бүкіл АҚШ елі үшін
де шиеленісті жағдайда болды. Cол кезеңдегі КСРО-ның АҚШ-тағы елшісі
А.Добрыниннің мемуары Кариб дағдарысына қатысты маңызды мағлұмат береді
[23]. 1990 жылдардың басында Кариб дағдарысына байланысты Америка-Ресей
жақтарымен құпиясы ашылған материалдар мен құжаттар С.М.Мәшімбаевтің
хрестоматиясында беріліп отыр [24]. ХХ ғасырдың 60 жылдарында нәсілдік
қысымшылыққа қарсы қозғалыстар кең қанат жайды. 1963 жылы 28 тамызда
Вашингтонда АҚШ афроамерикандықтардың азаматтық құқық жолында митинг
ұйымдастырды. Митингіде негр қозғалысының басшылығындағы М.Л.Кинг сөз
сөйледі. Бұл сөз тарихта Мен де арман бар деген атпен қалды [21, 343].
Сонымен бірге, М.Л.Кингтің Вьетнамдағы соғысты тоқтату үшін сөйлеген сөзі,
Американ-Вьетнам соғысына, негрлердің ашық күресіне байланысты сол
уақыттағы АҚШ мерзімді басылымдар беттеріндегі құжаттар мен материалдар
зерттеуімізге пайдаланылды [25, 351-387].
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. ХХ ғасырдың 60 жылдарындағы АҚШ-тың
саяси- экономикалық дамуы бүгінге дейін арнайы зерттеуге айналған емес.
Президенттік сайлаудың АҚШ қоғамы үшін маңыздылығын, елдің президентін
таңдаудағы халықтың белсенділігін, яғни сол уақыттағы АҚШ қоғамының
демократия жолында дамуын зерттеуімізде көрсеттік. АҚШ-тың президенттері
Д.Кеннедидің Жаңа белес, Л.Джонсонның Ұлы қоғам бағдарламалары ел
экономикасын дағдарыстан алып шықты. Әлеуметтік проблемалардың кешенді
шешімін табуға ұмтылыс болды. Қырғи-қабақ соғыс жылдарындағы Кариб
дағдарысы, Американ-Вьетнам соғысының жалпы адамзат дамуы үшін қауіптілігін
анықтадық. Негр халқының азаматтық құқық жолындағы күресі АҚШ қоғамындағы
демократияның дамуына жол ашты. 60 жылдардағы күрестің нәтижесінде қазіргі
кезде негр халқы АҚШ конституциясы арқылы қоғамда ақ нәсілділермен бірдей
құқыққа ие болып отыр. Зерттеуімізде АҚШ-тың 60-70 жылдар аралығындағы
саяси-экономикалық өзгерістер мен оқиғаларды өзара байланыстырып, кешенді
түрде талдауға тырыстық.
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері. ХХ ғасырдың 60 жылдарындағы
АҚШ-тың саяси-экономикалық даму тарихы зерттеу жұмысының алдына қойған
мақсат-міндеттеріне сәйкес 1960-1970 жылдардағы АҚШ-тың тарихын жазуға
арналады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
әрбір тару үш тармақшадан, қорытынды және әдебиеттер тізімінен тұрады.
I. ДЖОН КЕННЕДИ КЕЗІНДЕГІ АҚШ-ТЫҢ
САЯСИ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫ (1960-1963)
1.1 1960 жылғы АҚШ-тағы президенттік сайлау
50 жылдардың аяғында американдықтар Эйзенхауердің басшылығындағы
республикалық партияның сегіз жылдық билігіне қорытынды жасады. Ендігі
кезекте АҚШ-тың президенті кім болады және ол қай партиядан деген мәселе
американдықтардың алдында тұрды.
1960 жылы президенттік сайлауға демократиялық және республикалық
партия американ қоғамының проблемаларын шешуде мемлекеттің рөлін жандандыру
ісін негіз етіп алға қойды. Демократиялық және республикалық партия елдің
экономикалық дамуына барлық назарын аударды. Демократтар біздің еліміздің
экономикасының орташа жылдық өсімі 5% болу керек және біз бұл мақсатқа
инфляциясыз жететін саясат жүргіземіз-деді [15, 241]. Демократиялық және
республикалық партия басшылары, әсіресе, демократтар экономикалық салада
алға қойған мақсатқа мемелекеттік - монополистік жолмен жетуге үміттенді.
ХХ ғасырдың басында АҚШ-та алдын-ала президенттік сайлау тәжірибесі
енгізіле бастады. 1960 жылы 16 штатта алдын-ала президенттік сайлау жүйесі
– праймериз енгізілді [1, 52]. АҚШ-тың саяси өмірінде жарнаманың маңызы
жоғары болды. АҚШ қоғамында сайлау науқаны жарнамасыз өтпеді. Мұндай
жарнамалар 100 мың долларды құрады [1, 40].
Демократиялық партия ішінде президенттік орынға үлкен талас болды. Бұл
үміткер демократтар кімдер еді? Линдон Джонсон, Джон Кеннеди, Горацио
Хэмфри, Стюарт Саймингтон. АҚШ-тың болашақ президенті Джон Кеннеди үшін
демократтардың арасында негізгі бақталас сенатор Хуберт Горацио Хэмфри
болды. Хэмфридің демократиялық партияда беделі жоғары болды. Хэмфридің
беделі жоғары болғанымен, оның бақталастарымен күресу үшін жоғарыда
айтылған сайлау науқанында қолданатын жарнамаға жеткілікті қаражаты
болмады.
Демократиялық партиядан президенттік орынға келесі бір үміткер сенатор
Стюарт Саймингтон болды. АҚШ-тың басқару жүйесінде жетекші орындарда жұмыс
істеген сенатор Саймингтонның беделі жоғары болды. Саймингтон демократиялық
партияда өзінің жоғары беделіне сенім артты. Саймингтон президенттік орынға
өзін лайықтымын деп санады. Саймингтон жақтастарды демократиялық партиядан
жинады. Саймингтонның кандидатурасын бұрынғы президент Трумен қолдады. 1960
жылы наурызда Саймингтон АҚШ-тағы президенттік сайлауға өзінің
кандидатурасын ұсынды [2, 55].
Демократиялық партиядан тағы бір үміткер сенатор Линдон Джонсон болды.
1950 жылдардың соңында оңтүстік штаттардың басқарушы өкілі болды. Оңтүстік
штаттар бірнеше мыңжылдықтар бойында сайлаушылардың 25%-ын құрады [2, 55].
Линдон Джонсонның Техастың ірі монополистерінің арасында беделі жоғары
болды. Ұзақ уақыттар бойы Линдон Джонсон сенатта демократтарды басқарып,
сол жұмыстың механизмінің қыр-сырын өте жақсы білді. Сенатта маңызды заң
жобалардың өтуі Линдон Джонсонға байланысты болды. Джонсонды саяси тұлғалар
қолдады. 1959 жылы қазанда Далласта Сэм Рейберн пресс-конференцияда
президенттік сайлауға Линдон Джонсонның сайлау комитетінің құрылуы туралы
жариялады [26].
Ақш қоғамына аты шыққан демократиялық партиядан Эдлай Стивенсон 1952-
1956 жылдары президенттік сайлаудан жеңілгеніне қарамастан президенттік
орынға үміткер болды [2, 55].
1960 жылы президенттік сайлау қарсаңында демократиялық партиядан
үміткер Джон Кеннедидің сайлау алдындағы бағдарламасы күрделі әлеуметтік
мәселелерді шешуге уәде берді [27]. Джон Кеннедидің көпшілік алдына шығып
сөз сөйлеуінің бірінші күнінен бастап американ халқының санасында өзіне
сенімді, қайратты кандидат образында қалыптасты. Америка журналдарының
қатарында Джон Кеннедидің АҚШ-тың ішкі және сыртқы саясатындағы
проблемаларға көзқарасы жайында мақалалар жарық көрді.
Джон Кеннедидің сайлау кампаниясы президенттің жеке саяси машинасын
ұйымдастырушысы, сайлау кампаниясының тактикашысы, қоғамдық ойды талдаушы,
баспасөзбен жұмыс істеуге жауапты, сайлау кампаниясының қаржысын реттеуші,
сөз құрастырушысы сияқты бүкіл жүйенің координаторынан құрылды. Бұл
кампаниядағы барлық жұмысқа жауапты Роберт Кеннеди болды. Кеннеди алдына
қойған мақсаттарына жету үшін өзінің тобына қабілетті адамдарды жинады [4,
223]. 1960 жылы 2 қаңтарда сенатор Джон Кеннеди президенттік орынға өзінің
кандидатурасын ұсынады.
Консерваторлардың даусын жинау үшін Кеннеди халықтың алдында
Коммунистерге сөз әсер етпейді, оларға тек күш әсер етеді... Біз
коммунистердің келуін күтіп оларға жауап беруіміз керек емес, біз
коммунистердің алдын бөгеп, оларға жол бермеуіміз керек - деді [4, 225].
Кеннеди өзінің сөзінде өзіне дейінгі демократиялық партиядан шыққан
президенттер, яғни В. Вильсон, Ф. Рузвельт, Г. Трумен сияқты демократтардың
бастаған істерін жалғастырамын деді.
Демократиялық партия ішіндегі кандидаттардың президенттік орынға
таласы өте қарқынды түрде өтті. АҚШ-та сайлау науқанына бір партиядан екі
кандидат, яғни президенттікке ұсынылатын негізгі кандидат және жанында
көмекші кандидат болады [26]. Демократиялық партияда сыншыл-демократтар
Кеннедиді тәжірибесі аз, президенттік орынға өте жас кандидат деп санап,
Кеннедиге көмекші кандидат болуды ұсынады. Бірақ Кеннеди бұл ұсынысқа
қысқаша түрде: Мен вице-президент болу үшін емес, президент болу үшін
келдім деп жауап береді [26]. Кеннедидің католик бағытын ұстанғанына
байланысты көпшілік оның сайлауда жеңу мүмкіндігіне кері әсер етеді деген
ойда болды. Сайлауда өзінің көп дауыс жинауға қабілеттілігін дәлелдеу үшін
Миннисота штатының сенаторы либерал Хуберт Горацио Хэмфриге Висконсин
штатында үндеу тастады. Кеннеди Висконсин штатында жеңіске жетті.
Демократтар Висконсин штатында Кеннедиге берілген дауыстардың басым
көпшілігі католик аудандарынан болғандықтан, Кеннедидің басқа штаттарда
жеңіп шығуына сенім артпады. Кеннеди мен Хэмфри арасындағы талас Батыс
Виржиния штатында жалғасын тапты. Айта кететін жайт, Батыс Виржиния штаты
антикатоликтік протестант штаты болды. Кеннедидің сайлау кампаниясы қаржы
жағынан және ол кампанияда жұмыс істейтін адамдар қатарынан жақсы
ұйымдастырылды. Мұндай мүмкіншіліктер Хэмфрида болмады. Сондықтан Кеннеди
60%-бен жеңіп шықты [2, 64].
Демократиялық партияның конвенциясы Лос-Анджелесте өтті. Конвенцияға
бір апта қалған кезде демократия партиясының өкілдері Линдон Джонсон және
Эдлай Стивенсон өз кандидатурасын ұсынды [1, 47]. Л. Джонсон Д. Кеннедиді
теледебатқа шақырды. Сонымен бұл теледебаттан кейін тыңдаушылардың
санасында Кеннеди жеңімпаз болып қалыптасты. Стивенсонның либералдар
арасында, әсіресе, Калифорния штатында беделі жоғары еді. Дегенмен
Стивенсонның 1952 жылы және 1956 жылы президенттік сайлаудан жеңіліс
тапқанына байланысты демократиялық партияның лидерлері жеңіске жетуге
мүмкіндігі бар жаңа кандидатты іздеді. Сонымен, демократиялық партия ішінен
АҚШ-тың президентін анықтайтын сайлау күні де жетті. Сайлау Алабама
штатынан басталды. Алабама штатында Джонсонға 20 дауыс, Кеннедиге 3,5
дауыс, Саймингтонға 3,5 дауыс, Стивенсонға 0,5 дауыс берілді. Кеннедиге
Иллинойс штатынан 100 дауыс, Айова штатынан 200 дауыс, Массачусетс штатынан
300 дауыс, Нью-йорк штатынан 500 дауыс, Пенсильвания штатынан 650 дауыс
берілді. Дауыс беру Вайоминг штатына жеткенде Кеннеди 748 дауыс жинады.
Демократтар жиналған залдың қысымы жоғарғы шегіне жетті. Теледидар
экранынан демократтар Вайоминг штатының нәтижесін күтеді. Вайоминг штатынан
Кеннеди 15 дауыс жинайды. Нәтижесінде, Кеннеди 763 дауыс жинайды, яғни
демократиялық партиядан президенттік орынға талап етілген дауыстан да көп
дауыс жинайды. Дауыс беру аяқталды. Кеннедиге 806 дауыс, Джонсонға 409
дауыс, Саймингтонға 86 дауыс, Стивенсонға 79,5 дауыс, және басқа да
кандидаттарға 140,5 дауыс берілді [3, 125]. Кеннеди демократиялық партия
конвенциясының бірінші сайлауынан-ақ жеңіске жетті. Ендігі кезекте Кеннеди
Л.Джонсонның келе жатқан сайлауда көмекші болуын ұсынды.
Республикалық партиядан демократтардың негізгі бақталастары кімдер
болды? АҚШ-тың вице-президенті Ричард Никсон және Нью-Йорк штатының
губернаторы Нельсон Рокфеллер республикалық партиядан АҚШ президенттігіне
үміткер болды.
Рокфеллер отбасының байлығы жайында американ журналисті Уолтер
Липпман: Рокфеллер отбасы жай ғана бай емес, әлемдегі ең бай отбасыларынан
Рокфеллер отбасының байлығы асып түсетін деп жазады [1, 48]. Рокфеллерлер
көптеген зерттеу жобаларын қаражаттандырды. Мұндай жобалар Н. Рокфеллердің
президенттік сайлауға жасаған бағытына пайдаланылды. АҚШ-тың ішкі және
сыртқы саясатының кең көлемді мәселелерін айқындайтын арнайы топтың
құрамында елге танымал АҚШ-тың бұрынғы әскербасшысы Люшиас Клей, Нотрдам
университетінің президенті Теодор Хесбург, Карнеги фондының президенті Джон
Гарднер, Тайм, Лайф, Форчун журналының иесі Генри Люс және бұл жобаның
атқарушы директоры Гарвард университетінің профессоры Генри Киссинджер
болды [2, 59]. Бұл жобада әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешу және
ұлттық өнімнің жылдық өсімін 5%-ға көтеруді мақсат етіп қойды [1, 49]. АҚШ-
та бұрындары айтылмаған мәселе білім мәселесі жоғарғы мемлекеттік дәрежеге
көтерілді. Сыртқы саяси және әскери саяси мәселелер жоғары деңгейде
қаралды. Рокфеллер тобының баяндамасы үлкен тиражбен шығарылып кең көлемде
газеттер мен телекомпанияларда таралып насихатталды. Бірақ Рокфеллерді
барлық монополистер қолдай бермеді. Қаржы және өнеркәсіп салаларының
басшылары Морган, Дюпон, Меллондар Рокфеллер отбасының бірде-бір мүшесін
атқарушы биліктен көргісі келмеді және қолдамады.
Республикалық партиядан президенттік қызметке вице-президент Ричард
Никсон ұсынылды. Республикалық партиядан үміткер вице-президент Никсон
бағдарламасын жариялады. Ричард Никсон солтүстік шығыс ірі монополистері
саясаткерлерінің қолдауына ие болды. Экономикалық саясатта неоконсерватизм
идеясын уағыздады. Әлеуметтік-экономикалық дамуда мемлекеттік реттеу арқылы
жеке меншікті нығайту және қорғау басты міндет екенін жариялады [28, 77].
Ричард Никсон американдықтарға әлеуметтік реформалар, соның ішінде
қарттарға медициналық жәрдем, мұғалімдерге көмек, американ жұмысшыларының
жалақысын көтеру, әлеуметтік қамтамасыздандырудың жобасын кеңейту және
либерализациялау секілді жұмыстарды жасаймын және сонымен бірге, бұл
жобаны жасауда американ салық төлеушілеріне 15 миллиард долларға арзан
түседі деп уәде берді [4, 228]. 1960 жылы 28 шілдеде Чикагодағы халықаралық
амфитеатрда республикалық партияның конвенциясында Р.Никсон елдің
әлеуметтік дамуына алып келетін мәселелерді көтерді: АҚШ-тың жастары тек
қана жақсы білім алып қоймай, сонымен бірге, қаржы проблемасына қарамастан
қабілеті бар әрбір баланың ары қарай өз қабілетін дамытуға мүмкіндік
береміз [20].
Сонымен демократиялық партия ішінен сенатор Джон Кеннеди және
республикалық партия ішінен вице-президент Ричард Никсон жеңіп шығып,
президентік сайлауға қатысты. Кеннедидің және Никсонның президенттік сайлау
қарсаңында жариялаған бағдарламалары ұқсас болды. Жоғарыда айтылған Ричард
Никсонның әлеуметтік-экономикалық салада алға қойған міндеттері Кеннедидің
бағдарламасынан да көрінді. Президенттік сайлау қарсаңында президенттік
орынға үміткерлер арасында үлкен талас-тартыстар орын алды.
Вице-президент Ричард Никсон американ сайлаушыларына жеткілікті таныс
болды. Никсонды президент Эйзенхауер белсенді түрде қолдады. Монополистік
баспасөз беттерінде Никсон тек мақтау жағынан көрінді. Көптеген жетекші
саясаткерлер Никсонды АҚШ-тың президенттік орнына лайықты деп санады.
Президенттік сайлау кампаниясының бастапқы кезеңінде халықтың пікірі
бойынша Никсон алдыңғы орында жүрді.
Кеннеди АҚШ-тың президентік сайлауында жеңіске жету үшін өзінің жағына
АҚШ қоғамының беделді адамдарын тарта білді. Елде Кеннедиге дауыс
беріңіздер деген ұйымдар құрылды [2, 75]. Демократтардың сайлау
кампаниясына жауапты етіп Кеннеди өзінің інісі Робертті қояды. Кеннедидің
сайлау кампаниясы батыс штаттарға көп көңіл бөлді. Себебі, батыс штаттарда
Кеннедидің беделі жоғары болмады. Бұл аймақтарға Кеннедидің екінші інісі
Эдвард жауапты болды. Сарджент Шривер және Харрис Вуффорд негр
сайлаушыларынан дауыс жинауды қамтамасыз етті. Гарри Трумэн оңтүстіктегі
баптистердің арасында үгіт жүргізді. Эдлай Стивенсон Калифорния штатынан,
Сенатор Хэмфри Миннесота штатынан дауыс жинауды қамтамасыз етті.
Кеннеди экономикалық өсімнің темпін жоғарылатуды, елдің артта қалған
аймақтарын дамыту үшін федералды шығынды көбейтуді, АҚШ-тың әскери
потенциялын көтеруді және Азия, Африка, Латын Америка елдеріне көмекті
кеңейтуді ұсынды. Кеннеди өзінің сөзінде: Мен сенімдімін... Бізді алда
үлкен жетістіктер күтіп тұр және біз ол жетістіктерге жетеміз деді [4,
228].
Тағы бір айта кететін жайт, Кеннеди өзінің жағына негр халқын тарта
білді. Негр халқының лидері Мартин Лютер Кингті қамауға алғанда Кеннеди М.
Л. Кингтің әйеліне телефон шалып, өзінің өкініш сезімін білдірді.
Нәтижесінде, Кеннеди бес оңтүстік штаттағы негр халқын өз мүддесіне
пайдаланды.
Никсон Кеннедидің католик бағытын ұстанатындығын пайдаланды. АҚШ-та
католиктен қорғану керек деген үндеу жазылған қағаздар көбейіп кетті
[29]. Әрине, бұл істің артында Никсон тұрды. Кеннеди Эйзенхауер кезінде
жіберілген қателіктерге баса назар аударып, Никсонның вице-президент
болғанын және бұл қателіктерді жіберуде Никсонның әрекеті бар деп халыққа
жария етті.
1960 жылы алдын-ала сайлауда Кеннеди мен Никсон арасында өткен
теледебаттың маңызы зор. 1960 жылы қыркүйек – қазан айында өткен теледебат
АҚШ-тың ішкі және сыртқы саяси мәселелеріне байланысты болды. Бұл
теледебаттарды 120 миллион АҚШ халқы көрді. Никсон өзін асқан шешенмін деп
есептеп, дебатқа қатысуға ұсыныс жасағанда қатты қуанды. Никсонның
Кеннедиге шабуылы негізгі екі мәселеден құралды. Кеннедидің жас және оның
католик конфессиясынан болуы. Винсент Пил деген пастор: Папистер
Кеннедидің жеңісін пайдаланып, АҚШ-ты таза католиктік елге айналдырады
дейді. Кеннеди телеэфирді күтпей-ақ діни айыптауға Біздің елімізде
католиктік, протестанттық, иудейлік діндердің үстемдік етуіне жол
бермеймін. Қандай құдайға табынатынына қарамастан бірде-бір дінбасы АҚШ
президентінің саясатына араласа алмайды. Бұл біздің демократиялық еліміздің
негізгі принципі деп жауап берді [29]. Ал жас мәселесін Кеннеди телеэфирге
қалдырды.
1960 жылы 26 қыркүйекте Чикаго студиясында бірінші теледебат өтті.
Д.Кеннеди мен Никсон арасында өткен төрт теледебаттың біріншісінің
аудиториясында адам саны көп болды. 70 миллион адам қатысты. Бірінші
теледебатта сенатор Кеннеди вице-президентке қарағанда дайындығы жоғары
болды. Американ үкіметінің ішкі саясаты талқыланды. Кеннеди Эйзенхауер
әкімшілігінің ішкі саясатын қатты сынға алды. Кеннеди елдің даму қарқыны
және экономикалық жағдайы қанағаттандырмайтындығы жайында сөз қозғады.
Никсон Эйзенхауердің жүргізген ішкі және сыртқы саясатын қорғаумен болды.
Теледебат Кеннедидің мүддесі жағына шешілді. Телеэкраннан Кеннеди қайратты,
қажырлы болып көрініп, АҚШ президенттігіне лайықты кандидат болып
қалыптасты. Ал Никсонның сыртқы бейнесі шалдыққан түрде көрінді.
Келесі теледебаттар 7, 13, 21 қарашада өтті. Ең соңғы қорытынды
теледебат Нью-Йоркта өтті. Американың сыртқы саясатын талқылау барысында
Кеннеди АҚШ-тың беделінің түсіп бара жатқанын айтты. Соңғы жарты жылдықта
демократиялық партияның үш президенті де АҚШ-ты соғысқа ендірді,
демократиялық партия соғыстың партиясы десем қателеспейтін шығармын - деп
Никсон тікелей шабуылға шықты [30].
Никсон мен Кеннеди арасында өткізілген теледебаттың Америка халқына
әсерін бағалау қиын. Бұл теледебат АҚШ тарихындағы президенттік орынға
таласқан кандидаттардың арасында болған бірінші теледебат. Теледебаттарды
75 миллион американдықтар көрді. Саясаткерлердің көпшілігі теледебатқа
қорытынды жасап, жеңіс Кеннеди жақта деп шешті.
Сайлауға бір апта қалған кезде Эйзенхауер тек Никсон ғана әлемді
құтқара алады және инфляцияны жояды деп халыққа үндеу тастады. Ал
Кеннедиді жас, тажірибесі аз, президенттік орынға сәй келмейді деді. Бірақ
сайлауға аз уақыт қалғандықтан Эйзенхауердің бұл сөзі оң нәтиже бермеді [1,
67].
1960 жылы 8 қарашада АҚШ – та президенттік сайлау өтті. Президентік
сайлауға 107 миллион американдықтардың 64,5 %-ы дауыс беруге қатысты. Джон
Кеннедиге 49,7 % , Ричард Никсонға 49,6 % дауыс берілді [2, 79]. Сайлау
қорытындысы бойынша Д.Кеннедиге 22 штаттан дауыс берушілер қатысса
Р.Никсонға 26 штаттан дауыс берушілер қатысты. Бұл жағдай Кеннедидің ірі
штаттарда жеңіске жеткенімен түсіндіріледі. Жаңа Англия, Шығыс штаттарда
және Л.Джонсонның әсерімен Оңтүстік штаттарда Кеннеди Никсоннан басымырақ
түсті. Кеннеди Нью–Йорк, Нью-Джерси, Миссачусетс, Пенсильвания, Мичиган,
Иллинайс, Техас сияқты ірі штаттарда бірінші орында тұрды. Никсон батыс
штаттар және Огайо, Калифорния штаттарынан көп дауыс жинады.
Сонымен 1960 жылы президенттік сайлауда демократиялық партияның өкілі
43 жастағы Джон Кеннеди жеңіске жетіп, АҚШ тарихында ең жас және католик
президент болып сайланды. Оның президенттік сайлауда жеңіске жетуіне өзінің
бойындағы іскер, сөзге шебер, қажырлы қасиеттері көмектесті. Өзінің бірінші
инаугурациялық сөзін: Құрметті американдықтар! Мемлекет сізге не беретінін
емес, сіз мемлекетке не беретініңізді ойлаңыз. Құрметті әлемнің азаматтары!
Америка сіздерге не істейтінін емес, біз барлығымыз адамзаттың бостандығы
үшін не істей алатынымызды ойлауымыз керек деп аяқтайды [21, 332].
2. Джонн Кеннедидің Жаңа белес бағдарламасы
Әлеуметтік-экономикалық ішкі дамуда Джон Кеннеди Жаңа белес
бағдарламасын жариялады. Негізгі идеясы Кейнстің теориясын немесе
Рузвельттің жаңа бағыт саясатын жалғастырды. Жаңа белес саясатының
негізгі бағыттары 1960 жылы маусымда сенатта Шешім уақыты тақырыбында
Кеннедидің сөйлеген сөзінде белгіленді.
1960 жылы 16 шілдеде Лос-Анжелесте демократтардың съездерінің
жұмысының аяқталуынан кейін Кеннеди: Жеті жылғы құрғақшылық пен аштық
идеяның дамуын жүдетіп жіберді. Қалың қараңғылық басқарушы органдарға
түсіп, Вашингтоннан Американың барлық аймақтарын жайлап кетуде...
Басшылықтың жаңа ұрпақтары, жаңа адамдар проблемалардың шешімін тауып, жаңа
мүмкіндіктерді пайдаланып, іске асыруға кірісу керек... Бүгінгі уақытта
кейбіреулер барлық көкжиектер ашылып, барлық күрестер жеңіске жетіп қойған
және Американ белесі ендігі кезекте болмайды деп айтуы мүмкін. Жоқ, барлық
проблемалар шешімін тауып қойған жоқ, барлық күрестер жеңіске жетіп қойған
жоқ. Біз, американдықтар, қазіргі таңда жаңа белестерде тұрмыз. 60
жылдардың белесінде тұрмыз. Ашылмаған мүмкіндіктер мен қауіптің, іске
асылмаған үміт пен қатер төңірегінде тұрмыз. Жаңа белестің болуы біздің
жаңа белесті іздеуімізге тәуелді емес, біз жаңа белеске жеттік. Жаңа
белес ғылымның ашылмаған, ғарыштың игерілмеген, соғыс пен бейбітшіліктің
шешілмеген проблемалары тұстарында тұр. Біз жаңа белеске аяқ бастық деп
өзінің сөзін халыққа жолдайды [2, 128].
Жаңа белес бағдарламасын жасауға Ақ үйдің барлық жетекшілері
қатысты. Ірі неолиберализм теоретиктерін, интеллектуалды ортаның өкілдерін
АҚШ президенті Джон Кеннеди өзінің жанына топтастырды. АҚШ-тың беделді
экономистері Д.Гэлбрейт, П.Самуэльсон, У.Геллер, Д.Тобин, ірі бизнес
өкілдері – Қорғаныс министрі болып тағайындалған Форт компаниясының
президенті Р.Макнамара, қаржы министрі боп тағайындалған ірі банкир Дуглас
Диллон, сауда министрлігін басқарушысы боп тағайындалған тоқыма
фабрикасының басқарушысы Лютер Ходжес Жаңа белес бағдарламасын жасауға
кірісті.
Жаңа белес бағдарламасының негізгі бағыттарына келетін болсақ, олар:
- Жауапты ядролық соққы беру жолында АҚШ-ты мықты қабілетті ету.
Мұндай нәтижеге жету үшін зымырандық қару жасау, әскери базаны
нығайту;
- Қандай жерде болмасын, шектелген соғысқа араласу қабілеттілігін
қайта қалпына келтіру;
- НАТО-ны өмірге қабілетті және ұйымшыл әскери күшке айналдыру
және оның саяси қызметін кеңейту;
- Еркін әлемдік экономиканы құру, жалпы рынок пен Англия
арасындағы және алтылық (ЕЭС) пен жетілік (ЕАСТ) арасындағы
ыдырауға апаратын экономикалық бәсекелестікті жеңу;
- Халықаралық валюталық резервті қорғау, Атлантиканың екі
жағында кеден тарифіне байланысты ізбасар саясатты жүргізу;
- Әлемдегі дамушы елдерге батыс державалардың көмегін біріктіру,
АҚШ-тың шетелге көмек бағдарламасын қайта жасау;
- Азия, Африка, Латын Америкасына қаржы капиталын көбейту;
- АҚШ-тың Латын Америкасымен байланысын қайта құру;
- Таяу Шығысқа жаңа ықпал құру. Таяу Шығысқа АҚШ-тың
ұстанымын нығайту;
- Африка мемлекетіне АҚШ-тың әрекетін жандандыру, Африкаға
техника мамандарын және педагогтарды жіберіп, АҚШ
университеттеріне студенттерді тарту;
- Батыс Берлинді қорғау мәселесінде АҚШ шешімін көрсету;
- Қытайға байланысты саясатты қарастыру, байланысты нығайту,
бірақ Қытайды БҰҰ-ға кіргізуге жол бермеу;
- Қаруға бақылау жасау және бейбітшілікті қамтамасыз ететін
бағдарламалар жасау;
- БҰҰ-ны нығайту, БҰҰ-ның халықаралық даулы мәселелерді
реттеудегі рөлін кеңейту;
- Экономикасы дамыған мықты Американы құру;
- Шығыс Еуропаға ыңғайлы саясат қолдану;
1955-1960 жылдар арасында статистикалық мәлімет бойынша 3300
монополияның қосылуы тіркелді. 1950 жылдардың екінші жартысында капиталды
конгломерат түріндегі орталықтандыратын, шоғырландыратын жоғарғы формасы
пайда болды. Ауылшаруашылығындағы өндірісті күшейту және шоғырландыру
фермер шаруашылығының 50 жылдары 5,3 миллионнан 3,7 миллионға қысқаруына
алып келді [14, 228]. Ғылыми-техникалық революцияның елдің әлеуметтік-
экономикалық дамуына әсер етуі қарама-қайшылыққа толы болды. Бір жағынан,
өндірістің жедел дамуына, өмірдің сапасы мен деңгейінің өсуіне жаңа
мүмкіндіктер берсе, екінші жағынан, мемлекет экономикалық саясатты
жүргізуде ғылыми-техникалық революцияның салдарынан пайда болған жаңа
проблемаларды есепке алу қажет болды. Мұндай проблемалар: табиғи
ресурстарды эксплуатация жасау арқылы бақыланбайтын технологиялық
жаңалықтарды ендіру, жұмыссыздықтың өсуі, экономикалық өсім темпінің
төмендеуі.
Ғылыми-техникалық революциямен туындаған проблемалар экономикалық
басқару стратегиясында жаңа приоритеттерді анықтау жобасында буржуазиялық
мемлекеттің ролінің өзгеруін және қызметінің кеңеюін талап етті.
Мемлекеттің мұндай жаңа мәселелері 1960 жылдардың басында Д. Кеннеди
демократиялық әкімшілігінің ұсынған жаңа белестер бағдарламасында
көрінді.
Жаңа белес бағдарламасының экономика саласында экономикалық өсімді
ынталандыру идеясы бірінші орынға қойылды. Президенттің экономика
саласындағы кеңесшілері өндіріс пен сұраныс жиынтығы арасындағы тепе-теңдік
мәселесі бойынша екі бағытты ұстанды. Бірінші бағыттағылар іскерлікті
көтеру және өндіріс пен сұраныстың арасында теңдік болуы үшін мемлекеттік
шығын дәрежесін жоғарылату қажеттілігін айтты. Екінші топтағылар іскерлік
өмірдің дамуына жоғарғы көлемдегі салық салу басты кедергі болды дейді [5,
177]. Дегенмен, бұл екі бағыттың мақсаты бір, яғни мемлекеттік –
монополистік идеология болды. Жаңа әкімшілік жаңа бағдарламаның құжатында
бірінші бағыттағыларды яғни, мемлекеттік шығынды өсіру арқылы жалақының ең
төменгі мөлшерін көтеру, үй құрылысын кеңейту, білім жүйесін жақсарту,
денсаулық мәселесін шешу сияқты әлеуметтік салада жұмыс жасау қажеттілігі
айтылды. Егер мемлекеттік шығынды жоғарылату нәтиже бермесе, салықты
төмендету саясатын жүргізуді қолға аламыз деді.
1960 жылдардың басында Америка әлеуметтік – экономикалық дамуда
қиыншылықтардың үстінде тұрды. Экономика саласында маңызды өзгерістер болды
[6, 295]. Кеннеди әкімшілігі, президенттің сөзі бойынша, 1961 жылы жеті ай
бойы экономикалық төмендеу, үш жарым жыл бір орыннан алға жылжымау, жеті
жыл экономикалық өсімнің құлдырау темпі, тоғыз жыл фермерлер табысының
қысқару кезінде келді. Жұмыссыздық басты проблемаға айналды. 1961 жылы
жұмыссыздардың саны 5,7 миллионға жетті [31, 23]. Ресми статистикаға
сүйенсек, 1960 жылы АҚШ-та сауатсыздардың саны 3 миллионға жетті, 600 мың
сынып бөлмелері, денсаулық сақтау бөлімінде 1,2 миллион ауру орындары
жетіспеді, дәрігерлер саны 1 мыңға қысқарды [14, 228].
Елдің әлеуметтік – экономикалық жағдайына қарамастан Кеннеди
әкімшілігі бірінші орынға әскери күшті дамытуға көп көңіл бөлді. Әрине, бұл
американ империализмінің әлемдік ұстанымын кеңейту жолында жасалған бірден
– бір шара. Табыстың 70% -ы тікелей және жанама түрде әскери, ғарыштық
мақсаттарға пайдаланылды [6, 55].
Сонымен, экономикалық проблемаларды шешу үшін 1960 жылы ақпан айынан
бастап әкімшілік тарапынан бағдарламалар жасалынды. 1961 жылы экономиканы
жақсарту және өсіру бағдарламасы алға қойылды. Бұл бағдарлама жалақыны
көтеру, үй құрылыстары және т.б. демократтардың сайлау алдындағы көтерген
мәселелерін қарастырды. Кеннедидің экономика саласындағы кеңесшілері
экономикалық өсімнің негізгі факторларын (капитал енгізу, ғылыми техникалық
прогресс, білім және жұмыс күшін мамандандыру және т.б.) жасауға кірісті
[7, 551].
1961 – 1962 жылдарда Кеннеди үкіметі әлеуметтік шараларды жүргізе
бастады. Жұмыссыз жұмысшыларға төленетін мемлекеттік көмектің мерзімі үш
айға созылды. Бұрын алты айға дейін жұмыс іздеп табуға міндетті болса, енді
тоғыз айға дейін созылды. Ең төменгі жалақы мөлшері сағатына 1 доллардан
1,25 долларға өсті. 1962 жылы АҚШ конгресі жұмысшылардың мамандығын қайта
дайындықтан өткізу туралы заң қабылдады. Бұл шаралардың барлығы халықтың
сатып алу қабілетін арттырды. Конгресс бейбітшілік корпусын құруды
қабылдады, әлеуметтік сақтандыруды, тұрғын үй құрылысы туралы, елдің кедей
аймақтарына көмек, жұмысшылардың мамандығын қайта дайындықтан өткізу туралы
заң қабылдады.
1962 жылы көктемге қарай экономикалық жағдай күрт өзгерді.
Экономикалық өсу тоқтады, басталған іс аяғын таппай қысқара берді. Жаңа
капитал салу көлемі қысқарды. Мұндай жағдайлардың салдарынан мемлекеттік
әкімшілік пен монополия арасында қайшылықтар белең алды. Жеке меншік
бірлестіктер әлеуметтік шығынның азаюын, қарттарға медициналық көмекті
(медикэр), білімге федералды көмекті, салық реформасын алып тастауды
мемлекеттік әкімшіліктен талап етті. Мемлекет монополияның талабын
орындауға мәжбүр болды.
1963 жылы Кеннеди конгреске салықты қысқарту туралы бағдарлама
жібереді. Сонымен бірге, әлеуметтік қажеттілікке мемлекеттік шығынды
азайтуға және бюджетті тұрақтандыруға уәде берді. 1964 жылы ақпанда
конгрестің қабылдауымен іске асқан салықты қысқарту АҚШ тарихында салық
саясаты жөніндегі экономикалық өсімді тұрақтандыру шарасының бірден – бірі
болды [14, 233].
Жаңа белес бағдарламасы ел экономикасын көтеруге, халықаралық көмек
көрсетуге, ұлттық қорғанысты дамытуға және ғарыш жобасын игеруге
бағытталды. Кеннеди монополистердің бағасына қатал бақылау қоюды ұсынды.
Бұл мәселе Кеннедидің ірі компаниялардың арасындағы беделін түсіргенімен,
халық тұтынатын тауарлардың бағасын түсірді. Халықаралық дәрежеде ол екі
маңызды нәрсеге қол жеткізді. 1) Бейбітшілік корпусы. Бейбітшілік корпусы
әлемнің кедей елдеріне білім дәрежесін көтеру және олардың өз экономикасын
дамыту үшін мұғалімдерді жіберді. 2) Прогресс үшің одақ [32, 63]. Бұл
жобаның мақсаты Латын Америка елдерінің жылдық экономикалық өсімін
индустриаландыруды жылдамдату, ауылшаруашылық өнімін өсіру, ұлттық табысты
қайта бөлу және сауатсыздықты жою жолымен 2,5%-ға өсіру болды.
1962 жылы Сауданы кеңейту заңы президентке тарифті екі жақты негізде
50%-ға дейін қысқарту жайында Еуропа Экономика Қауымдастығымен келісімдер
жүргізуге жол берді [33]. Бұл АҚШ үкіметіне 1964-1967 жылдары көпжақты
сауда келісімдеріне қатысуға мүмкіндік берді. Сауданы кеңейту заңы бойынша
ауылшаруашылық өнімдеріне және дамушы елдерден экспортталған тропикалық
өнімдерге қойылған баж салығын 0%-ға дейін қысқарту мүмкін болды.
Өндірістің ғылыми байланысы жедел дамыды, сонымен бірге монополияның
және ғылыми зерттеулерді, тәжірибелі құрылымдық жұмысты қаржыландыруда
мемлекеттің рөлі күшейтілді. Инвестиция проблемасын шешу ірі бірлестіктерге
жеңіл түсті. Мемлекеттік реттеуде әкімшілік бюджеттік, салықтық, несие-ақша
саясатының тетігін кеңінен қолданды. 1962 жылы барлық бірлестіктерге
негізгі капиталды амортизациялау уақыты қысқартылды және ақша қаражатына
салық жеңілдіктерін енгізді. Бұл инвестиция өсімінің көбеюіне алып келді.
Ғылыми зерттеулер, тәжірибелі құрылымдық жұмысқа, әсіресе, әскери салаға
мемлекеттік қаржы бөлу көбейтілді. Инфляцияның жедел өсуіне жол бермеу үшін
Кеннеди әкімшілігі бірінші рет кәсіпкерлер мен профсоюздарға жалақы мен
бағаға жанама бақылау ендірді
Кеннеди Кеңестер одағымен келісімге келе отырып, ядролық сынақты
атмосферада қолдануды тоқтатып және оны тек жер астында өткізуге қол қойды.
Кеңестер одағы 1961 жылғы адамды ғарышқа шығаруына байланысты Кеннеди АҚШ
1970 жылға дейін адамды айға ұшыруды мақсат етіп қойды.
1961 жылдың наурызында Кеннеди конгреске арнайы хат жібереді. Онда
экономиканы жылдамдату, қалаларды жандандыру, орта және төмен табысты
отбасыларға арзан бағаға тұрғын үйді қамтамасыз ету үшін тұрғын үй жобасын
ұсынды. Бұл жоба 3 миллиард 190 миллион долларды құрады. Жобада тұрғын
үйлерді жақсарту қарастырылды. Тұрғын үй және қалалық мәселелер жөніндегі
департамент бұл жобаны өз бақылауына алады.
Жаңа белес бағдарламасында негр халқының мәселесі маңызды орын
алады. Президенттің кеңесшісі А.Шлезингер Негр халқы мәселесі президент
үшін ең қиын проблема деп мойындады [14, 234]. 1960 жылы сайлауда негр
американдықтардың даусы маңызды рөл атқарған болатын. Соған байланысты негр
халқы жаңа мемлекеттік әкімшіліктен нәсілдік дискриминацияны жою жөнінде
шешімді әрекеттерді күтті.
Әкімшілік сайлаушыларды тіркеу барысында сауаттылықты тексеруді алып
тастауды ұсынды. Бірақ конгресс бұл заңды қабылдамады. 1963 жылы
сегрегацияланған мектептерге көмекті көбейту, негрлердің сайлау құқығын
қамтамасыз ететін шаралар заңдарын конгреске жіберді. 1963 жылы елдің
солтүстігі мен оңтүстігінде афроамерикандық тұрғындардың демонстрациялары
көбейіп кетті. Әкімшілік халықты жұмысқа алу барысында дискриминацияға жол
бермеу заң жобасын жасады. Кеннеди азаматтық құқықтың жақтасы болды. Бірақ
оның азаматтық құқық заңдары өзінің президент болған уақытында іске аспады.
1963 жылы маусымның ортасында әкімшілік тарапынан дайын болған
азаматтық құқық заңы бірінші орынға шықты. Сол уақыттарда негр қозғалысы
экономикалық теңдік күресіне ұласты.
Кеннеди Ақ үйдегі бірінші айларынан бастап елді орнынан қайта
қозғалтты. Дегенмен, қарттарға медициналық қызмет көрсету-Мэдикер жобасы,
халықтың біліміне федералды көмек, қала істері жөніндегі министрліктің
құрылуы, салық реформасы конгресте консервативті екі партиялық көпшіліктің
қарауымен қабылданбады.
Президенттің екі заң жобасы бірнеше айлар ішінде анық емес жағдайда
тұрды және бұл заң жобалары президент өлімінен кейін іске асты. 1) табыс
салығы мен бірлестіктердің таза табысына салынатын салықтың мөлшерін азайту
жолымен экономикалық өсімді жақсарту. 2) азаматтық құқықты қорғау жобасы
жасалынды. Бұл жобаларды іске асыруда президент кешікті.
Сонымен, Жаңа белес бағдарламасы ел экономикасының дағдарыстан
шыға бастауына әкелді. Дж. Кеннедидің ішкі саясатына консерваторлық топтар
қарсы күрес жүргізді. Үкімет пен ірі өнеркәсіп иелерінің арасындағы
келіспеушілікті әртүрлі іс – қимыл арқылы реттей отырып, ірі монополияларға
салық саласында көптеген жеңілдіктер жасалды. Конгресс табыс салығы мен
бірлестіктердің таза табысына салынатын салықтың мөлшерін азайту туралы
заң ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz