Шығыс Қазақстандық тегеурінгүлдер (Delphinium L.) мен бәрпі (Aconitum L.) туыстарының вегетативтік мүшелерінің анатомиялық және морфологиялық құрылысы

Пән: Биология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 99 бет
Таңдаулыға:

Жұмыс С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университетінің биология кафедрасында орындалды

ӘОК 582. 4: 633. 88 (574. 4) Қолжазба құқығында

ИГІСІНОВА ЖАМАЛ ТҰРСЫНҒОЖАҚЫЗЫ

Шығыс Қазақстандық тегеурінгүлдер (Delphinium L. ) мен бәрпі (Aconitum L. )

туыстарының вегетативтік мүшелерінің анатомиялық және морфологиялық құрылысы

03. 00. 05 - Ботаника

Биология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін

диссертация жұмысы

Алматы, 2006

КІРІСПЕ . . .

1 ТЕГЕУРІНГҮЛДЕР (DELPHINIUM L. ) МЕН БӘРПІЛЕР (ACONITUM L. ) ТУЫСТАРЫН ҚЫСҚАША ЗЕРТТЕУ ТАРИХЫ . . .

1. 1 ТҮРЛЕРДІҢ ТАРАЛУЫ ЖӘНЕ ФИЛОГЕНЕТИКАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТАРЫ . . .

1. 2 ТЕГЕУРІНГҮЛ МЕН БӘРПІ ТУЫСТАРЫНЫҢ ХИМИЯЛЫҚ ҚҰРАМЫ ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫҚ ЕМШІЛІКТЕ ҚОЛДАНУ . . . . . .

2 ҚАЗАҚ АЛТАЙ ТАУЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ . . .

2. 1 ЖЕР БЕДЕРІ . . .

2. 2 ГИДРОЛОГИЯСЫ . . .

2. 3 КЛИМАТ ЖАҒДАЙЫ . . .

2. 4 ТОПЫРАҚ ЖАМЫЛҒЫСЫ . . .

2. 5 ӨСІМДІК ЖАМЫЛҒЫСЫ . . .

3 МАТЕРИАЛДАР МЕН ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ . . .

4 ТЕГЕУРІНГҮЛ (DELPHINIUM L. ) ЖӘНЕ БӘРПІ (ACONITUM L. ) ТУЫСТАРЫНА ТӘН МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРГЕ СИПАТТАМА … . . .

4. 1 ТУЫСТАРҒА ТӘН МОРФОЛОГИЯЛЫҚ БЕЛГІЛЕР . . .

4. 2 ТЕГЕУРІНГҮЛДЕР (DELPHINIUM L. ) МЕН БӘРПІЛЕРДІҢ (ACONITUM L. ) ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАНДА КЕЗДЕСЕТІН ТҮРЛЕРІНІҢ АТАУЛАРЫ . . .

5 ТЕГЕУРІНГҮЛДЕР (DELPHINIUM L. ) МЕН БӘРПІ (ACONITUM L. ) ТУЫСЫНЫҢ ВЕГЕТАТИВТІ МҮШЕЛЕРІН ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ . . .

5. 1 БИІК ТЕГЕУРІНГҮЛ (D. ELATUM L. ) МЕН АҚЕЗУ БӘРПІНІҢ (ACONITUM LEUCOSTOMUM WOROSCH. ) ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ . . .

5. 2 БИІК ТЕГЕУРІНГҮЛДІҢ (D. ELATUM L. ) МҮШЕЛЕРІНІҢ ҚҰРЫЛЫСЫ . . .

5. 3 КӨКГҮЛДІ ТЕГЕУРІНГҮЛДІҢ (D. CYANANTHUM NEVSKI. ) ВЕГЕТАТИВТІ МҮШЕЛЕРІНІҢ ҚҰРЫЛЫСЫ . . .

5. 4 БИІК (D. ELATUM L. ) ЖӘНЕ МӘДЕНИ (D. СULTORUM) ТЕГЕУРІНГҮЛДЕРДІҢ ВЕГЕТАТИВТІ МҮШЕЛЕРІНІҢ ҚҰРЫЛЫСЫ . . .

5. 5 АҚЕЗУ БӘРПІ (ACONITUM LEUCOSTOMUM WOROSCH. ) ВЕГЕТАТИВТІ МҮШЕЛЕРІНІҢ ҚҰРЫЛЫСЫ . . .

ҚОРЫТЫНДЫ . . .

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . . . .

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Қазақстанның бай жабайы табиғатын жан-жақты зерттей келе, адамзат қажетіне ұқыпты пайдаланып, құрып бара жатқан түрлерін қалпына келтіру және қорғау қазіргі кезде аса маңызды мәселелердің бірі болып отыр. Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 15 шілдеде қабылданған №160 «Қоршаған ортаны қорғау туралы» заңында: «Табиғат пен оның байлықтары Қазақстан Республикасының халықтарының өмірі мен қызметінің, олардың тұрақты әлеументтік-экономикалық дамуы мен әл-ауқатын арттырудың табиғи негізі болып табылады. Осы заң қазіргі және болашақ ұрпақтардың мүдделері үшін қоршаған ортаны қорғаудың құқықтық, экономикалық және әлеуметтік негіздерін белгілейді және экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге, шаруашылық және өзге де қызметтің табиғи экологиялық жүйелерге зиянды әсерін болғызбауға, биологиялық алуан түрлілікті сақтау мен табиғатты ұтымды пайдалануды ұйымдастыруға бағытталған» - деп көрсетілгенін ескерсек, табиғат байлықтарын пайдалану үрдісі жабайы флораны мұқият зерттеуді қажет етеді.

Белгілі бір аймақтардың өсімдіктерін зерттеп білу Қазақстанның өсімдіктер әлемі жөніндегі зерттеулерді толықтыра түседі және ұқыпты пайдалануда көмегін тигізеді. Зерттеу жұмыстарының көптігіне қарамастан кең байтақ Қазақстанның жабайы табиғатының пайдалы өсімдіктері әлі толық зерттеліп бола қойған жоқ.

Шығыс Қазақстан аймағының өсімдіктер жамылғысы - толық зерттеліп бітпеген Қазақстанның құнды аймағының бірі. Шығыс Қазақстанда халық емшілігінде өте ерте кезден пайдаланып келе жатқан, бау-бақшаның көркіне айналған Ranunculaceae Juss. тұқымдасының Delphinium L. мен Aconitum L. туыстарының көптеген түрлері таралған. Қазіргі уақытта халықтық медицинаға деген қызығушылық артып келе жатқанда барлық мүшелері биологиялық активті заттарға бай туыс өкілдерін зерттеу жұмыстың өзектілігін арттыра түседі. Шығыс Қазақстан өңірінде таралған Delphinium elatum L., D. cyanantum L. және Aconitum leucostomum Worosch. халық медицинасында ертеден қолданып келгендіктен биохимиялық құрамын, емшілікте қолдану жолдарын Н. И. Анненков (1878), Л. А. Уткин (1931), М. С. Рабинович (1952), С. Е. Землинский (1949, 1951), Н. У. Джакупова (1966), Е. Н. Алеваса (1983) еңбектерінен кездестіреміз.

Бақтарда сәндік мақсатта пайдаланып келе жатқандықтан, ғалымдар арасында мәдени түрлерді зерттеуге қызығушылық басым (Н. И. Малютин, 1966-1989) .

Олардың жүйеленуі, биохимиялық құрылымы, географиялық таралуы зерттелгенімен, анатомиялық құрылыстары жөнінде нақты мәліметтер жоқ.

Халық емшілігінде және басқа салаларда қолданылып келе жатқан өсімдіктердің вегетативтік мүшелері зерттеліп, ерекшеліктері анықталды. Осы тұрғыдан алғанда, зерттеудің тақырыбы өзекті деп санауға болады.

Зерттеу жұмысының мақсаты: Морфологиялық белгілері мен тіршілік ету ортасы өте жақын Ranunculaceae Juss. тұқымдасының Delphinium L. мен Aconitum L. туыстарының вегетативті мүшелерінің анатомиялық құрылысын, алғашқы жылғы даму ерекшеліктерін зерттеу және жабайы түр мен мәдени будан арасындағы байланысты анықтау.

Жұмыстың мақсатына жету үшін алға қойылған міндеттер:

- Шығыс Қазақстан аймағында таралған тегеурінгүлдердің екі түрінің және бәрпі туысының бір түрінің анатомиялық және морфологиялық құрылыстарын салыстырмалы зерттеу;

- D. cultorum іріктемесін қолдан өсіріп, құрылыс ерекшеліктерін зерттеп, D. elatum L. түріне ұқсас белгілерін анықтау;

- Екі түрдің тіршілік ету ортасына орай мүшелерінің анатомиялық құрылысындағы ксерофиттік және мезофиттік белгілерді зерттеу;

- Түрлердің қазақша атауларының баламасының шығу тарихына талдау жасау

Ғылыми жаңалығы. Алғаш рет Шығыс Қазақстандық Delphinium L. мен Aconitum L. туыстарының вегетативті мүшелерінің ерекшеліктері морфологиялық және анатомиялық тұрғыда салыстырмалы зерттеліп отыр. Морфологиялық белгілері өте жақын екі туыстың анатомиялық құрылысындағы ксерофиттік және мезофиттік белгілері анықталды. Ғылыми деректерде полиморфты дара ретінде көрсетіліп жүрген D. elatum L. түрінің мәдени будан арасындағы байланыстар айқындалды.

Қорғауға ұсынылған негізгі мәселелер:

- Морфологиялық белгілері мен тіршілік ету ортасы ұқсас екі туыстың вегетативтік мүшелерінің анатомиялық құрылысындағы ұқсастықтары мен айырмашылықтары;

- Жабайы Delphinium elatum L. түрінен алынған Қазақстан бақтарында кең таралған D. cultorum іріктемесінің вегетативтік мүшелерінің анатомиялық және морфологиялық құрылысындағы байланысты анықтайтын белгілер;

- Халықтық емшілікте ертеден қолданылатын дәрілік өсімдіктерінің мүшелерінің морфологиялық белгілерінің толық сипаттамасы;

Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу барысында алынған Ranunculaceae Juss. тұқымдасының Delphinium L. мен Aconitum L. туыстарының вегетативтік мүшелердің морфологиялық және анатомиялық құрылысы жөніндегі мәліметтер өсмдіктердің юотаникалық сипаттамасын толықтырып, зерттелген түрлерді халықтық емшілікте, медицинада қолдану кезінде негіз болады және фармацевтикалық шикізатты таңдауға мүмкіндік береді. Химиялық заттардың жинақталуы вегетативтік мүшелердің анатомиялық құрылыс ерекшеліктерімен тікелей байланысты екендігін анықтау медицинада, халық емшілігінде пайдаланудың ғылыми жолын ашады. Табиғат байлығын қорғап, тиімді қолдануда пайдасын тигізеді.

Ғылыми зерттеу нәтижелері болашақтағы ғылыми ізденістер барысында, өсімдіктер анатомиясы және морфологиясы бойынша зерттеулер кезінде, арнайы курстар мен монографиялар жазу барысында қолдануға болады.

Жиналған өсімдік қаттамалары, дайындалған тұрақты препараттар, микросуреттер С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университетінің биология кафедрасына тапсырылып, «биология», «экология», «география» мамандықтарының студенттеріне ботаника, биология курстарынан және арнайы курстарда сабақтарға пайдалануға ұсынылған.

Жұмыстың сыннан өтуі. Ғылыми зерттеудің негізгі тұжырымдары С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университетінің 1997-2006 жылдар аралығында өткен ғылыми әдістемелік конференцияларында, Талды-Қорған университетінің «Қазақстан Республикасындағы университеттік білім мен ғылымды дамытудың келешегі» атты халықаралық ғылыми әдістемелік конференциясында (1997) және Серікбаев атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік техникалық университетінің «Аумақтардың трансшекаралық ластану мәселелері» атты халықаралық Қазақстан - Ресей ғылыми - тәжірибелік конференциясында (2004) баяндалып, талқыланды.

Диссертациялық жұмыстың құрылымы және көлемі. Диссертация 120 бет көлемінде ұсынылған. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, 5 бөлімнен, қортындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, 53 суреттен және 7 кестеден тұрады. Пайдаланылған әдебиеттердің жалпы саны - 145.

Диссертация тақырыбы бойынша жарияланған мақалалар. Зерттеу жұмысының нәтижелері бойынша он ғылыми мақала және үш тезис жарияланған.

1 ТЕГЕУРІНГҮЛДЕР (Delphinium L. ) МЕН БӘРПІ (Aconitum L. ) ТУЫСТАРЫН ҚЫСҚАША ЗЕРТТЕУ ТАРИХЫ

Тегеурінгүлдер (Delphinium L. ) көп жылдық сәндік өсімдіктер арасында алдыңғы орындардың бірінде тұрады. Ерте заманнан бері тегеурінгүлдерді тек гүлінің әсемдігі үшін ғана өсіріп қоймаған. Оған дәлел: Солтүстік Америкада үндістер гүлінен "көгілдір ұн" деп аталатын зат алып, оны қабырды сәндеу үшін пайдаланған; Монғолияда улануға қарсы пайдаланса, қазіргі кезде Иран мен Ауғаныстанда әйгілі парсы кілемдерін бояу үшін жуғанда кетпейтін тұрақты бояулар алады.

Тегеурінгүлдер туысының жеке түрлерінің морфологиялық ерекшеліктері, географиясы мен экологиясы жөнінде деректер көптеген флористикалық еңбектерде және Ranunculaceae тұқымдасының аймақтық зерттеулерінде кездеседі [2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11] .

Н. И. Малютин еңбектерін зерттей келіп, XIX ғасырдың басында ботаниктер зерттеулерінің нәтиежесінде белгілі болған Delphinium L. туысының елу түрін А. Декандоль өсімдіктің тіршілік формаларына (бір-екі, көпжылдық) және гүлдердің кейбір ерекшеліктеріне (шірнеліктер мен жеміс жапырақшаларының саны) қарай алғаш рет топтастырғандығын байқаймыз [12, 13] . Кейінгі жүйелеуде гүлжапырақтың морфологиялық ерекшеліктеріне, гүлқоршауына, гүлшоғыры мен тұқым ерекшеліктеріне назар аударады. С. Н. Зиман [14, 15] тұқым құрылысындағы айырмашылықтарды алғаш байқаған E. Spach, ал тұқым құрылысына назар аударған Н. С. Турчанинов, A. Gray, A. Franchet, P. Bruhl және G. King болса, Э. Гут күлте және тостағанша жапырақша бояуларын басшылыққа алып, Eudelphinium Huth және Consolida Huth деп аталатын екі туыс астына топтастырғандығын көрсетеді. Ол өсімдіктердің тіршілік формаларын зерттей отырып, вегетативтік және генеративтік мүшелердің морфологиялық ерешеліктерін салыстыру негізінде тегеурінгүлдердің өркені мен тамыр жүйесінің морфологиялық белгілері константты екендігіне назар аударды. В. Д. Савицкий [16] еңбегінде С. А. Невский бұрынғы КСРО териториясында таралған түрлерді топтастыруда Э. Гут жүйесін қолданғандығын және И. Ивен Солтүстік Америкалық түрлерді зерттей келіп, тұқымның морфологиялық ерекшеліктерінің негізінде жаңа Echinata Evan секциасын бөліп шығарғандығын көрсетеді. Н. И. Малютин [17, 18, 19] он бес жыл бойы тегеурінгүлдердің әр секциясына жататын елу шақты мәдени түрлерін зерттей келіп, гүлшоғыры мен тұқымдарының ерекшеліктері тұрақты болғандықтан жүйелеу кезінде негізгі белгі ретінде қарастыру керектігін атап көрсетті. Осы белгілер бойынша Н. И. Малютин [18, 19] көп жылдық тегеурінгүдерді алты таксаномиялық топқа жіктейді. Ол тегеурінгүлдер систематикасында қолданылып келген кейбір белгілер (шірнеліктер мен стаминодий пішіндері, жемістерінің сырты, жапырақтарының құрылысы, сабақтарының бойы) будандастырғанда және мутагендермен әсер еткенде тұрақсыз екендігін көрсетеді. Н. И. Малютин [13, 17, 18] еңбектерін зерттей отырып туыстық эволюциясы тегеуріндердің ұзарып, рацемозды шашақ гүлшоғырының түзілуі, тұқымдарында таралуға бейімделушіліктің пайда болуы, арнайы өркен түр өзгерісі - түйнектің түзілуі бағытында жүргендігін байқаймыз.

Тегеурінгүлдер туысын жүйелік сипаттамасын қалыптастыруда W. T. Wang зерттеулері де маңызды болғандығын зерттеушілер көрсетеді [14, 18, 20, 21, 22] . Олар В. Т. Ванг ашық және жалаңаш гүлдерге, тегеуріндердің ұзындығына, стаминодий түсіне, жапырақтың кейбір морфологиялық ерекшеліктеріне баса назар аударды. көпжылдық тегеурінгүлдерді Delphinastrum Wang., ал біржылдық түрлерді Delphinium түр ішілік топқа топтастырды.

П. Н. Цвелев [23] сарғалдақтар тұқымдасын зерттеу кезінде Б. Павловский Еуразия флорасындағы тегеурінгүлдерді топтастыруда А. Декандоль жүйесін басшылыққа алса, М. Тамур Азиялық тегеурінгүлдерді В. Т. Ванг жүйесі арқылы топтастырғандығын анықтады. П. И. Кубаев Азия, Африка флорасындағы тегеурінгүлдер морфологиясы, экологиясы мен географиясы жөнінде құнды мәліметтерді П. Манц еңбектерінен де табуға болады деп көрсете келіп, кейбір тегеурінгүлдерде түйнектердің түзілетіндігін анықтады [24] .

Н. И. Малютиннің [25, 26] кейбір тегеурінгүлдерде түйнектердің түзілетіндігі жөніндегі мәліметтерін В. Н. Димитрова [27] пайдалана отырып, жаңа Oligophillon Dimitrowa түртармағын сипаттайды.

Әдеби деректерді зерттей келе, әлі де туыс құрамындағы топтардың филогенетикалық байланысын көрсететін жүйенің жоқтығы байқалады. Тегеурінгүлдер туысын салыстырмалы морфологиялық анализ жасау үшін В. Т. Ванг системасын М. Тамурдың толықтыруларымен қосып пайдалану қолайлы.

Тегеурінгүлдер тәрізді бәрпі туысының өкілдері де халық емшілігінде ертеден қолданылғандықтан әдеби деректерде көбінесе олардың улылық қаситтері, құрамындағы алкалоидтар туралы деректер көптеп кездеседі. Бәрпілердің улылығы ежелден - ақ белгілі болды. Гректер мен қытайлар найзаларының ұшына арналған улы сығынды алған. Непалда ірі жыртқыштарды аулауда және жауларын жеңу үшін суларын бәрпімен улаған. Марк Антони әскерлері бәрпімен уланып, естерін жоғалтқандығы және атақты Темір ханның бас киіміне бәрпі шырыны сіңіріліп, содан уланып өлгендігі жөнінде де деректер бар. Өсімдіктің улы қасиеті орталық жүйке жүйесіне әсер ететін құрамындағы алкалоидтарға, әсіресе, аконитинге байланысты.

Aconitum L. мен Delphinium L. туыстарының өкілдерінде алкалоидтардың жинақталуы онтогенез үрдісінде өзгереді және тіршілік ету ортасына тығыз байланысты [28, 29, 30, 31, 32, 33, 34] .

Кейінгі жылдары Stapt, Rapais, Штейнберг, Ворошилов, Тамур еңбектері туыстың құрылымы мен түрлері жөніндегі деректерді толықтырды [35, 36] . Емдік және инсектицидтік мақсатта қолдануға байланысты Munz, Соколов, Верещагина, Брехман, Bisset еңбектерін атауға болады. [37, 38, 39] . Дегенмен, Алтай бәрпілері жөніндегі мағлұматтарды атақты сібір ботанигі П. Н. Крылов пен оның шәкірттерінің зерттеулерінен табамыз [40, 41] .

С. И. Юдиннің [42] зерттеулері бойынша, Лучкин, Куминова, В. Н. Ворошилов, Аврорин, Балабас, Т. Б. Дьячковская, Дюрягин, Ростовцева, Горелова, Скворцова, Вирачева, С. Н. Литвиненко, А. Ф. Токарский европалық бәрпілердің интродукциясымен шұғылданған.

Ranunculaceae L. тұқымдасының біраз туыстарын зерттеумен шұғылданған ғалымдар [43, 44, 45, 46, 47] Еуропалық бәрпілерді қарастырған. Aconitum L. түрлерін үш секцияға Leucoctonum DC., Anthora DC., Aconitum (Napellus) DC. жіктейді.

Leucostonum DC. секциясының өкілдерінде розетка түріндегі жапырақтары, көп жылдық түрлерінің басымдылығы, түйнек тәрізді тамырларының және көп гүлді қысқа гүлшоғырларының болуы тәрізді қарапайым белгілермен қатар, әлде қайда жоғары сатыда даму белгілері де (биік, жіңішке, гүл томағасы, шиыршықталған тегеурін, шірнелік) кездеседі. Н. Н. Цвелев [23] A. leucostomum Worosch. мен A. barbatum Pers. популяцияларынан алынған A. korhinskyi буданын жаңа түр ретінде сипаттайды. Сібірлік A. barbatum Pers. Шығыс Еуропаның бақтарында сирек кездеседі.

Anthora DC. секциясының түрлерінің вегетативтік мүшелері әлде қайда жетілген, оларда тамыр маңайындағы розеткалық жапырақтар болмайды, сабағы мен тамыры түйнек тәрізді жуандаған және жыл сайын жаңарып отырады. Жапырақтары негізіне дейін ұсақ бөліктерге тілімделген. Бірақ сары түсті қысқа томағалы гүл де қарапайым белгілер болып табылады. Барлық түрлердің белгілері өте ұқсас. Кейбір ғалымдар A. eulophum Еуропаның орталық бөлігінде кездесетін A. anthora S. Str. түрінің синонимы болып табылатындығын анықтады. Олар Шығыс Еуропалық A. nemorsum түрінен қысқа бұйра гүлшоғыры мен түзу ұзын түктерінің болуымен өзгеше.

Aconitum DC секциясын жүйелеу буданды түрлерінің көптігіне байланысты өте күрделі деп есептеледі. Алдыңғы секцияға ұқсас болғанымен көк немесе сия көк гүлдері гүлдеген соң бірден түсіп қалады. Аnthora DC секциясының гүлдері тіпті жемісі түзілген кезде де сақталады. Осы секцияның Шығыс Еуропалық түрлерінің өзін үш секция ішілік топқа бөлеміз: Aconitum, Cammarum (DC) Rapaics, Euchylodea (Reichb. ) Worosch., Aconitum DC секциясының көптеген әдемі түрлері бақтарда өсіріліп жүр.

Шығыс Еуропада A. neomontanum мен A. variagetum S. L. түрлері көп таралған. Әсіресе сәндік мақсатта A. napellus S. L. мен A. variegatum S. L. түрлерінің A. cammarum буданынан гүлдерінің түстері әртүрлі көптеген іріктемелер алынған.

A. paniculatum Lam. түрін Батыс Украина ғалымдары Cammarum DC. секция астының өкілі ретінде сипаттаса, Н. Н. Цвелев [23] ол ертерек сипатталған A. cammarum L. түрі болғандықтан қате пікір деп тұжырымдайды.

С. С. Руденко және В. С. Стефаник A. variagetum S. L. түріне ұқсас A. kostuschinii Rudenko және A. szapikianum Rudenko түрлерін анықтағаны жөніндегі мәліметтерді С. И. Юдиннің еңбегінен кездестіреміз [42] . Құрамында көп түрлері бар ертеректе A. napellus S. L. түрінің түр өзгерістері ретінде қарастырылып келген түрлер жоғарыдағы секцияға қосымша Орталық Азияда таралған Catenata Steinb. секциясына біріктірілді. Олар Aconitum өкілдерінен 8 см-ге дейін жететін тізбектелген конус тәрізді түйнектері арқылы ерекшеленеді.

Aconitum L. секциясының кейбір түрлерінің онтоморфогенездік заңдылықтарын Р. П. Барыкина, Т. А. Гуланян, М. В. Чубатова, М. С. Михайловская зерттеген [48, 49, 50] .

1. 1 Түрлердің таралуы және филогенетикалық байланысы

Н. И. Малютин [12, 13] еңбектерінде Е. Гут тегеурінгүлдердің таралуы Гималай тауларындағы қысқа тегеурінді қарапайым түрлерден басталғандығын болжайтындығы көрсетілген. Ranunculacea тұқымдасының көптеген өкілдері Жапон - Қытай аймағынан Еуразия, Сібір, Арктика аймақтарына таралғандықтан Жапон - Қытай аймағы тегеурінгүлдердің де таралу орталығы болып саналады. В. Н. Димитрованың [27] зерттеулері бойынша Ван Вэнь - Цай Delphinium туысының ең қарапайым тобы болып табылатын Aconitoides W. T. Wang секциясын Батыс және Оңтүстік Батыс Қытайдағы эндемик түрлерге жатқызғандығы анықталған. Қытайда таралған Delphinium L. өкілдерінің Aconitum L. туысының түрлеріне өте ұқсастығы олардың ата тектерінің бір екендігін көрсетеді. Оңтүстік - Шығыс Қытайдан тегеурінгүлдердің кең таралуы плиоцен мен плейстоценде басталған. Қазіргі кезде флора шығыстан таралғандығы дәлелденгендіктен, Оңтүстік - Шығыс Қытай және Азия жер бетіне кең таралған өсімдіктердің орталығы болып табылады. Шығыстан батысқа қарай Гималай тауларының ұлы магистралы арқылы Орта және Кіші Азияның шөлді аймақтарына алғашқы өсімдік өкілдері таралады. Жерорта теңізі елдеріне кейбір түрлерінің таралуына адамдардың әсері болғандығын жоққа шығармаймыз.

Төменгі белдеулерде орман кедергі келтіргендіктен, Delphinium түрлерінің миграциясы субальпі шалғындықтары арқылы өтті. Тегеурінгүлдердің Юньнань таулы аймағына таралуына адамдардың орманды жойып жіберуі себепші болғандығы байқалады. Оңтүстік - Батыс Қытай таулары мен Гималайда Brevicalcarata мен Aconitoides W. T. Wang. секциясының түрлеріне ұқсас аласа бойлы, қысқа тегеурінді көп гүлден тұратын тегеурінгүлдер тіршілік еткен. Орталық Азияның далалық жағдайына және тозаңдандырушы бунақденелілерге бейімделу нәтижесінде қарапайым түрлерден ұзын тегеурінді көп гүлден тұратын сыпыртқы гүлшоғырлы түрлер пайда болады. Қазіргі кезде бұл белгілер Delphinium grandiflorumге ұқсас Азия мен Солтүстік Америкада таралған көптеген түрлерде кездеседі. Жерорта теңізінде өсетін Delphinium ДС. секциясы осы түрлерден, Consolida SF Gray Қытайдағы эндемик Antriscifolium W. T. Wang. секциясынан таралған. D. grandiflorum Шығыс Сібірде таралған D. сheilanthum Fisch. тобына өте ұқсас. Монғол, Даур және Якут аймақтарында екі түрдің ареалдары түйісіп жатады, бірақ D. grandiflorum құрғақ далалар мен тасты беткейлерде, ал D. cheilanthum ылғалды шалғындықтарда, өзен аңғарларында, көлеңкелі жерлерде, субальпі белдеуінің шалғындықтарында өседі. Ерінгүлді тегеурінгүл ылғалды ортаға бейімделген ірі көлемді D. grandiflorum екендігін көптеген ғалымдар ұқсас белгілері арқылы дәлелдеп отыр. Қазіргі уақытта көп таралған түр D. elatum будан түр болуы да мүмкін. Себебі, D. elatum мен D. grandiflorum түрлерінен алынған буданның сыртқы пішіні D. cheilanthum түріне өте ұқсас болып келеді.

Ерінгүл тегеурінгүл Солтүстік Мұзды мұхит жағауларына дейін таралған. Оның арғы ататегі плейстоцен кезеңінде құрлық арқылы Солтүстік Америкаға таралғандығына Азия мен Солтүстік Америкадағы түрлердің ұқсастығы дәлел. Ботаниктердің зерттеу нәтижесінде Сібір және Сoлтүстік Америка далаларында өсетін түрлер арасында 69-ға жуық туыстық белгілер байқалған.

Бастапқы D. grandiflorum түрінен бірнеше топтар пайда болған. Пирамидальді шашақ гүлшоғырлы және бұдырлы жіңішке қанатты тұқымды түрлер мезофилді аймақтарға таралған. Бұлардың ішіндегі өте кең ареалды қамтитын тетраплоид полиморфты түр D. elatum ареалы Еуропа мен Азияның көпшілік бөлігін қамтып, Альпі - Карпат тау жүйесінен Еуропаның орталық және солтүстік аймақтарындағы сулы далаларда, Азияның Орал, Алтай, Жоңғар Алатауы тауларынан Обь, Енисей өзендерінің жағалаулы арқылы Шығыс Сібірге дейін таралып жатыр. Түр ішілік және түр аралық будандастыру нәтижесінде, сыртқы ортаның әсерінен қарқынды таралып, биік тегеурінгүлден көптеген жаңа формалар алынды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.