Шығыс Қазақстандық тегеурінгүлдер (Delphinium L.) мен бәрпі (Aconitum L.) туыстарының вегетативтік мүшелерінің анатомиялық және морфологиялық құрылысы
КІРІСПЕ
1 ТЕГЕУРІНГҮЛДЕР (DELPHINIUM L.) МЕН БӘРПІЛЕР (ACONITUM L.) ТУЫСТАРЫН ҚЫСҚАША ЗЕРТТЕУ ТАРИХЫ
1.1 ТҮРЛЕРДІҢ ТАРАЛУЫ ЖӘНЕ ФИЛОГЕНЕТИКАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТАРЫ.
1.2 ТЕГЕУРІНГҮЛ МЕН БӘРПІ ТУЫСТАРЫНЫҢ ХИМИЯЛЫҚ ҚҰРАМЫ ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫҚ ЕМШІЛІКТЕ ҚОЛДАНУ
2 ҚАЗАҚ АЛТАЙ ТАУЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ .
2.1 ЖЕР БЕДЕРІ.
2.2 ГИДРОЛОГИЯСЫ ...
2.3 КЛИМАТ ЖАҒДАЙЫ.
2.4 ТОПЫРАҚ ЖАМЫЛҒЫСЫ .
2.5 ӨСІМДІК ЖАМЫЛҒЫСЫ
3 МАТЕРИАЛДАР МЕН ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ
4 ТЕГЕУРІНГҮЛ (DELPHINIUM L.) ЖӘНЕ БӘРПІ (ACONITUM L.) ТУЫСТАРЫНА ТӘН МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРГЕ СИПАТТАМА
4.1 ТУЫСТАРҒА ТӘН МОРФОЛОГИЯЛЫҚ БЕЛГІЛЕР.
4.2 ТЕГЕУРІНГҮЛДЕР (DELPHINIUM L.) МЕН БӘРПІЛЕРДІҢ (ACONITUM L.) ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАНДА КЕЗДЕСЕТІН ТҮРЛЕРІНІҢ АТАУЛАРЫ.
5 ТЕГЕУРІНГҮЛДЕР (DELPHINIUM L.) МЕН БӘРПІ (ACONITUM L.) ТУЫСЫНЫҢ ВЕГЕТАТИВТІ МҮШЕЛЕРІН ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
5.1 БИІК ТЕГЕУРІНГҮЛ (D. ELATUM L.) МЕН АҚЕЗУ БӘРПІНІҢ (ACONITUM LEUCOSTOMUM WOROSCH.) ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
5.2 БИІК ТЕГЕУРІНГҮЛДІҢ (D. ELATUM L.) МҮШЕЛЕРІНІҢ ҚҰРЫЛЫСЫ.
5.3 КӨКГҮЛДІ ТЕГЕУРІНГҮЛДІҢ (D. CYANANTHUM NEVSKI.) ВЕГЕТАТИВТІ МҮШЕЛЕРІНІҢ ҚҰРЫЛЫСЫ..
5.4 БИІК (D. ELATUM L.) ЖӘНЕ МӘДЕНИ (D. СULTORUM) ТЕГЕУРІНГҮЛДЕРДІҢ ВЕГЕТАТИВТІ МҮШЕЛЕРІНІҢ ҚҰРЫЛЫСЫ
5.5 АҚЕЗУ БӘРПІ (ACONITUM LEUCOSTOMUM WOROSCH.) ВЕГЕТАТИВТІ МҮШЕЛЕРІНІҢ ҚҰРЫЛЫСЫ...
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ТЕГЕУРІНГҮЛДЕР (DELPHINIUM L.) МЕН БӘРПІЛЕР (ACONITUM L.) ТУЫСТАРЫН ҚЫСҚАША ЗЕРТТЕУ ТАРИХЫ
1.1 ТҮРЛЕРДІҢ ТАРАЛУЫ ЖӘНЕ ФИЛОГЕНЕТИКАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТАРЫ.
1.2 ТЕГЕУРІНГҮЛ МЕН БӘРПІ ТУЫСТАРЫНЫҢ ХИМИЯЛЫҚ ҚҰРАМЫ ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫҚ ЕМШІЛІКТЕ ҚОЛДАНУ
2 ҚАЗАҚ АЛТАЙ ТАУЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ .
2.1 ЖЕР БЕДЕРІ.
2.2 ГИДРОЛОГИЯСЫ ...
2.3 КЛИМАТ ЖАҒДАЙЫ.
2.4 ТОПЫРАҚ ЖАМЫЛҒЫСЫ .
2.5 ӨСІМДІК ЖАМЫЛҒЫСЫ
3 МАТЕРИАЛДАР МЕН ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ
4 ТЕГЕУРІНГҮЛ (DELPHINIUM L.) ЖӘНЕ БӘРПІ (ACONITUM L.) ТУЫСТАРЫНА ТӘН МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРГЕ СИПАТТАМА
4.1 ТУЫСТАРҒА ТӘН МОРФОЛОГИЯЛЫҚ БЕЛГІЛЕР.
4.2 ТЕГЕУРІНГҮЛДЕР (DELPHINIUM L.) МЕН БӘРПІЛЕРДІҢ (ACONITUM L.) ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАНДА КЕЗДЕСЕТІН ТҮРЛЕРІНІҢ АТАУЛАРЫ.
5 ТЕГЕУРІНГҮЛДЕР (DELPHINIUM L.) МЕН БӘРПІ (ACONITUM L.) ТУЫСЫНЫҢ ВЕГЕТАТИВТІ МҮШЕЛЕРІН ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
5.1 БИІК ТЕГЕУРІНГҮЛ (D. ELATUM L.) МЕН АҚЕЗУ БӘРПІНІҢ (ACONITUM LEUCOSTOMUM WOROSCH.) ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.
5.2 БИІК ТЕГЕУРІНГҮЛДІҢ (D. ELATUM L.) МҮШЕЛЕРІНІҢ ҚҰРЫЛЫСЫ.
5.3 КӨКГҮЛДІ ТЕГЕУРІНГҮЛДІҢ (D. CYANANTHUM NEVSKI.) ВЕГЕТАТИВТІ МҮШЕЛЕРІНІҢ ҚҰРЫЛЫСЫ..
5.4 БИІК (D. ELATUM L.) ЖӘНЕ МӘДЕНИ (D. СULTORUM) ТЕГЕУРІНГҮЛДЕРДІҢ ВЕГЕТАТИВТІ МҮШЕЛЕРІНІҢ ҚҰРЫЛЫСЫ
5.5 АҚЕЗУ БӘРПІ (ACONITUM LEUCOSTOMUM WOROSCH.) ВЕГЕТАТИВТІ МҮШЕЛЕРІНІҢ ҚҰРЫЛЫСЫ...
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қазақстанның бай жабайы табиғатын жан-жақты зерттей келе, адамзат қажетіне ұқыпты пайдаланып, құрып бара жатқан түрлерін қалпына келтіру және қорғау қазіргі кезде аса маңызды мәселелердің бірі болып отыр. Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 15 шілдеде қабылданған №160 «Қоршаған ортаны қорғау туралы» заңында: «Табиғат пен оның байлықтары Қазақстан Республикасының халықтарының өмірі мен қызметінің, олардың тұрақты әлеументтік-экономикалық дамуы мен әл-ауқатын арттырудың табиғи негізі болып табылады. Осы заң қазіргі және болашақ ұрпақтардың мүдделері үшін қоршаған ортаны қорғаудың құқықтық, экономикалық және әлеуметтік негіздерін белгілейді және экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге, шаруашылық және өзге де қызметтің табиғи экологиялық жүйелерге зиянды әсерін болғызбауға, биологиялық алуан түрлілікті сақтау мен табиғатты ұтымды пайдалануды ұйымдастыруға бағытталған» - деп көрсетілгенін ескерсек, табиғат байлықтарын пайдалану үрдісі жабайы флораны мұқият зерттеуді қажет етеді.
Белгілі бір аймақтардың өсімдіктерін зерттеп білу Қазақстанның өсімдіктер әлемі жөніндегі зерттеулерді толықтыра түседі және ұқыпты пайдалануда көмегін тигізеді. Зерттеу жұмыстарының көптігіне қарамастан кең байтақ Қазақстанның жабайы табиғатының пайдалы өсімдіктері әлі толық зерттеліп бола қойған жоқ.
Шығыс Қазақстан аймағының өсімдіктер жамылғысы – толық зерттеліп бітпеген Қазақстанның құнды аймағының бірі. Шығыс Қазақстанда халық емшілігінде өте ерте кезден пайдаланып келе жатқан, бау-бақшаның көркіне айналған Ranunculaceae Juss. тұқымдасының Delphinium L. мен Aconitum L. туыстарының көптеген түрлері таралған. Қазіргі уақытта халықтық медицинаға деген қызығушылық артып келе жатқанда барлық мүшелері биологиялық активті заттарға бай туыс өкілдерін зерттеу жұмыстың өзектілігін арттыра түседі. Шығыс Қазақстан өңірінде таралған Delphinium elatum L., D. cyanantum L. және Aconitum leucostomum Worosch. халық медицинасында ертеден қолданып келгендіктен биохимиялық құрамын, емшілікте қолдану жолдарын Н.И. Анненков (1878), Л.А. Уткин (1931), М.С. Рабинович (1952), С.Е. Землинский (1949, 1951), Н.У. Джакупова (1966), Е.Н. Алеваса (1983) еңбектерінен кездестіреміз.
Бақтарда сәндік мақсатта пайдаланып келе жатқандықтан, ғалымдар арасында мәдени түрлерді зерттеуге қызығушылық басым (Н.И. Малютин, 1966-1989).
Олардың жүйеленуі, биохимиялық құрылымы, географиялық таралуы зерттелгенімен, анатомиялық құрылыстары жөнінде нақты мәліметтер жоқ.
Халық емшілігінде және басқа салаларда қолданылып келе жатқан өсімдіктердің вегетативтік мүшелері зерттеліп, ерекшеліктері анықталды. Осы тұрғыдан алғанда, зерттеудің тақырыбы өзекті деп санауға болады.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Морфологиялық белгілері мен тіршілік ету ортасы өте жақын Ranunculaceae Juss. тұқымдасының Delphinium L. мен Aconitum L. туыстарының вегетативті мүшелерінің анатомиялық құрылысын, алғашқы жылғы даму ерекшеліктерін зерттеу және жабайы түр мен мәдени будан арасындағы байланысты анықтау.
Белгілі бір аймақтардың өсімдіктерін зерттеп білу Қазақстанның өсімдіктер әлемі жөніндегі зерттеулерді толықтыра түседі және ұқыпты пайдалануда көмегін тигізеді. Зерттеу жұмыстарының көптігіне қарамастан кең байтақ Қазақстанның жабайы табиғатының пайдалы өсімдіктері әлі толық зерттеліп бола қойған жоқ.
Шығыс Қазақстан аймағының өсімдіктер жамылғысы – толық зерттеліп бітпеген Қазақстанның құнды аймағының бірі. Шығыс Қазақстанда халық емшілігінде өте ерте кезден пайдаланып келе жатқан, бау-бақшаның көркіне айналған Ranunculaceae Juss. тұқымдасының Delphinium L. мен Aconitum L. туыстарының көптеген түрлері таралған. Қазіргі уақытта халықтық медицинаға деген қызығушылық артып келе жатқанда барлық мүшелері биологиялық активті заттарға бай туыс өкілдерін зерттеу жұмыстың өзектілігін арттыра түседі. Шығыс Қазақстан өңірінде таралған Delphinium elatum L., D. cyanantum L. және Aconitum leucostomum Worosch. халық медицинасында ертеден қолданып келгендіктен биохимиялық құрамын, емшілікте қолдану жолдарын Н.И. Анненков (1878), Л.А. Уткин (1931), М.С. Рабинович (1952), С.Е. Землинский (1949, 1951), Н.У. Джакупова (1966), Е.Н. Алеваса (1983) еңбектерінен кездестіреміз.
Бақтарда сәндік мақсатта пайдаланып келе жатқандықтан, ғалымдар арасында мәдени түрлерді зерттеуге қызығушылық басым (Н.И. Малютин, 1966-1989).
Олардың жүйеленуі, биохимиялық құрылымы, географиялық таралуы зерттелгенімен, анатомиялық құрылыстары жөнінде нақты мәліметтер жоқ.
Халық емшілігінде және басқа салаларда қолданылып келе жатқан өсімдіктердің вегетативтік мүшелері зерттеліп, ерекшеліктері анықталды. Осы тұрғыдан алғанда, зерттеудің тақырыбы өзекті деп санауға болады.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Морфологиялық белгілері мен тіршілік ету ортасы өте жақын Ranunculaceae Juss. тұқымдасының Delphinium L. мен Aconitum L. туыстарының вегетативті мүшелерінің анатомиялық құрылысын, алғашқы жылғы даму ерекшеліктерін зерттеу және жабайы түр мен мәдени будан арасындағы байланысты анықтау.
1. Қоршаған ортаны қорғау туралы: Қазақстан Республикасының Заңы. 1997 жылғы 15 шілдедегі № 160 //Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы. – 1997. - № 17-18.
2. Быков Л.С. Очерки истории растительного мира Казахстана и Средней Азии. – Алма-Ата: Наука, 1979. – 106 с.
3. Джакупова Н.У. Лекарственные растения живокость спутанная в Западном Тянь-Шане. //Вестник АН КазССР, 1968. - № 11. – С. 66-75.
4. Федченко А.О., Федченко Б.А. Ranunculaceae Русского Туркестана. – Казань, типография Импер.университета, 1899. – 85 с.
5. Фризен Н.В. Род Дельфиниум. Флора Сибирии. – Новосибирск, 1993. – Т.6. – 450 с.
6. Ботанические материалы. Гербарий. /Ботанический институт им.Комарова. – М.-Л., 1950. – 322 с.
7. Коровин Е.П. Растительность Средней Азии и Южного Казахстана. – М.: Наука, 1983. – 151 с.
8. Ресурсы лекарственных растений Восточного Казахстана. Алма-Ата: Наука, 1984. – 158 с.
9. Сапожников В.В. Монгольский Алтай в истоках Иртыша и Кобдо. Путешествия 1905-1909. Томск: типогист.сиб.т-ва. Печ.дела, 1811. -408 с.
10. Павлов Н.В. Лекарственные растения Казахстана. Алма-Ата, 1943. – 73 с.
11. Резниченко В.В. Очерк почв и растительности Северо-Восточной части Зайсанского плоскогорья и общих природных условий края. /под ред. А.А.Козырева, СПб., 1911. – 136 с.
12. Малютин Н.И. К истории культуры многолетних Дельфиниумов. //Ботанический журнал, 1961. – Т.46. - № 4. – С.1503 – 1533.
13. Малютин Н.И. Филогения и систематика рода Дельфиниум. //Ботанический журнал, 1973. – Т.58. - № 12. – С.2120- 2123.
14. Зиман С.Н. Морфология и филогения семейства лютиковых. – Киев: Наук думка, 1985. – 248 с.
15. Зиман С.Н. Эколого-морфологический анализ семейства Ranunculaceae. /Ботанический журнал, 1980. – Т.65. - № 8. – С. 1120-1132
16. Савицкий В.Д. Морфология, классификация и эволюция пыльцы семейства лютиковых. – Киев: Наука думка, 1982. – 123 с.
17. Малютин Н.И. Систематика родов Дельфиниума. //Ботанический журнал, 1987. - № 5. – С.2701- 2703.
18. Малютин Н.И. Дельфиниумы и зависимость урожая от окраски цветков. //Ботанический журнал, 1962. - № 7. – С.2507- 2509.
19. Малютин Н.И. Дельфиниум. – М.: Агропромиздат, 1993. – с.120.
20. Невидимова-Малахова А.Г. Обзор видов рода Ranunculaceae российского Дальнего Востока. //Ботанический журнал. - 1966. – № 11. – С. 85-99.
21. Водопьянова Н.С., Крогулевич Р.Е. О видах рода Ranunculus (Ranunculaceae) из средней Сибирии. //Ботанический журнал, 1981. –Т.66. - № 10. – С.1484-1495.
22. Тахтаджян А.П. Систематика и филогенез цветковых растений. – М.-Л.: Наука, 1954. – 350 с.
23. Цвелев П.Н. О некоторых видах семейства лютиковых в Восточной Европе. //Ботанический журнал, 1996. – Т.81. - № 12. – С. 116 - 120.
24. Кубаев П.И. Живокость – новое лекарственное растение. //Ботанический журнал, 1964. - № 7. – С.997-1000.
25. Малютин Н.И. О строении подземных органов дельфиниумов. //Ботанический журнал, 1972. – Т.57. - № 3. – С. 1119-1122.
26. Экоморфоз корневой системы растений в природных сообществах и культуре. /АН КазССР Гл. Ботанич. Сад. – Алма – Ата, 1984. - 158с.
27. Димитрова В.Н. Филогенетические связи между подродами рода Delphinium L. и его ближайшим родом Consolida SF Gray // Новости систематики высших растений, 1970. – №2 - С.56 – 57.
28. Рабинович М.С. Алкалоиды травы «Живокости высокой». /Журнал общей химии, 1952. - № 11. – С.25-30.
29. Анатомия, физиология и биохимия растений: Сб.статей. /Отв.ред Г.В.Удовенко, А.И.Ермаков. – Л.: ВИР, 1976. – 84 с.
30. Кондратьева-Мельвиль Е.А. Развитие структуры в онтогенезе однолетнего двухдольного растения. //под ред.В.К.Васильевской. – М.: изд-во ЛГУ, 1979. – 116 с.
31. Дикорастущие технические и лекарственные растения Казахстана. – Алма-Ата: Наука, 1982. – 127 с.
32. Кузнецова М.Ф. Лекарственное растительное сырье и препараты. – М.: Высшая школа, 1987. – 191 с.
33. Монтеверде Н.А. Ботанический атлас. – М.: Наука, 1906. – 310 c.
34. Валяева Г.М. Сравнительная оценка аконитов каракольского и джунгарского: Автореф. дисс. ... к.б.н. А-Ата, 1969.-25c.
35. Muller C.J. Perennial delphiniums as cut flower. – The Grower annual. London, 1979, 41.
36. Нигметуллаев А.М. Биология, фитоценология и ресурсы Aconitum leucostomum и A. monticola в Средней Азии: Автореферат дисс. ... к.б.н. А-Ата, 1985.-22с.
37. Лаптев Ю.П. Растения от «А» до «Я». – Л., 1992. - 315 с.
38. Guinlan L.H. How to grow Delphinium from seed. – H orticulture, 1968, 46
39. Тамберг Т.Г. Анатомическое строение листа некоторых видов Glapius L. //Ботанический журнал., 1975. – Т.60. - № 4. – 542-558.
40. Крюгер В.А. Геоботанические исследования в Южной части Павлодарского уезда (Семипалатинск.губ) Семипалатинск, 1920. – 34 с.
41. Крылов П. Ботанический материал, собранный Г.Н.Потаниным в Восточной части Семипалатинской области в 1863-1864 гг. и свод предыдущих исследований. – Томск, 1981. - Ч.1. – 106 с.
42. Юдин С.И. Биологические особенности интродукцированных видов родов флоры Горного Алтая в условиях Правобережной лесостепи Украины. Автореф. - Алма – Ата, 1989. - 31с.
43. Кемулариа – Натадзе Л.М. Ботаническая география и флора Рача – Лечхуми (Зап. Грузия). – Тбилиси: Мецикереба. – 1985. – 148с.
44. Куклина Л.А. Сравнительная анатомия вегетативных органов растений сем. Лютиковых.// Бюлл. Гл. Ботан. сада, 1961. - №42 – С.65-75.
45. Зубкова Г.И. Модусы образования устьичного аппарата листа в сем. Ranunculaceae Juss. //Ботанический журнал. – 1977. – № 8. – С 1179-1183.
46. Никитин А.А.,Панкова И.А. Анатомический атлас полезных и некоторых ядовитых растений. – Л.: Наука, 1982. – 768 с.
47. Невидимова – Малахова А. Г. Обзор видов рода Ranunculaceae рооийского Дальнего Востока. // Ботанический журнал. – 1966. - № 11. – С.85 – 89.
48. Барыкина Р.П. Морфолого-анатомическое исследование некоторых представителей рода Aconitum L. секции Aconitum и Anthora D.C. в онтогенезе. //Бюлл.Московского общества испытателей природы, отделение биологии. – 1977. – Т.82 (1). – С.132-148.
49. Михайловская И.С. Особенности анатомической структуры геофильного органа борца высокого (Aconitum excelsum Ruchb.). //Бюлл. Московского общества испытателей природы, отделение биологии. - 1976. – Т.81 (6) – С.95-111.
50. Литвиненко И.О. Морфогенез и возрастные особенности подземных органов Aconitum rotundifolium Kaz.et Kir. //Бюлл. Московского общества испытателей природы, отделение биологии. – 1977 – Т.82 (2). – С.133-142.
51. Абегаев Г.А. Лекарственные растения. //Сельский Вестник. - 1965. - № 83. – С.23-30.
52. Гусынин И.А. Токсикология ядовитых растений. – М.: Наука, 1947. – 250 с.
53. Карпачев В.В. Целебная фауна. – М.: Наука, 1989. – 185 с.
54. Массагетов П.С. Поиски алкалоидоносных растений в Средней Азии //Тр.ВИЛР, 1947, Вып.9. – С.180.
55. Натрадзе А.Г. Химия лекарственных веществ. – М.: Знание, 1969. – 48 с.
56. Банникова А.Г. Красная книга природы. //Природа, 1972. - № 4. – С.98-99.
57. Сафина Л.К., Петров Е.П. Жасыл аптека. – Алматы: Қайнар, 1992. – 288 б.
58. Джакупова Н.У. Живокость высокая в Казахстанском Алтае. //Тр.Инст-та ботаники АН КазССР. – 1966. – Т.22. – С. 117-127.
59. Атлас ареалов и ресурсов лекарственных растений Казахстана. – Алматы: Ғылым, 1994. – 168 с.
60. Қажымұратов М. Пайдалы өсімдіктер.– Алматы: Қайнар, 1985. - 240 б.
61. Джакупова Н.У. Лекарственные растения живокость спутанная в Западном Тянь-Шане. //Вестник АН КазССР, 1968. - № 11. – С. 66-75.
62. Лекарственные растения СССР. /под ред. А.А.Хотина. – М.: Колос, 1967. – 400 с.
63. Губанов И.А., Кисилева К.В., Новиков В.С. Дикорастущие полезные растения. – М.: Изд – во МГУ, 1993. -300 с.
64. Феофилактов В.В., Алексеева Л.Д. Характеристика состава алкалоидов Delphinium elatum L. //Журнал общей химии, 1954. – Т.4. - № 11. – С. 737 – 743.
65. Власова К.А. Лекарственное растение – живокость спутанная в Западном Тянь-Шане. //Вестник АН Казахстана, 1965. - № 11. – С.115-120.
66. Соколов С.Е., Заматаев И.П. Справочник по лекарственным растениям. – М.: Медицина, 1988. – 462 с.
67. Атлас ареалов и ресурсов лекарственных растений СССР. – М., 1980. – 207 с.
68. Ботанико-фармокологический словарь. /под ред. К.Ф.Блиновой, Т.П.Яковлевой. – М.: Высшая школа, 1990. – 270 с.
69. Сапожникова Э.Н. Лекарственные растения СССР. - М.: Медицина, 1982. – 304 c.
70. Чиков П.С. Лекарственные растения: Справочник. – 2-е изд., переработ. и дополн. – М.: Агропромиздат, 1989. – 431 с.
71. Ганеман С. Органон врачебного исскуства, или Основная теория гомеопатического лечения доктора Самуэля Ганемана. – СПб.: Аврора, 1992. – 143с.
72. Атлас лекарственных растений. – М.: Медицина, 1983. – 238 с.
73. Энциклопедический словарь многолетних, эфирных и ядовитых растений. /Под ред.С.П.Павлова. – М.: Мысль, 1977. – 230 с.
74. Полуденный Л.В., Сотник В.Ф., Хлапцев Е.Е. Эфиромасличные и лекарственные растения. – М.: Колос, 1979. – 286 с.
75. Гаммерман А.Ф., Кадаев Г.Н. Лекарственные растения. – М.: Высшая школа, 1986. – 310 с.
76. Уткин Л.А. Народные лекарственные растения Алтая и Приалтайских степей //Химико-формац.пром-сть, 1933. - № 1. С.15-30
77. Землинский С.Е. Лекарственные растения СССР. – М.: Медгиз.,1958. – 610с.
78. Махлаюк В.П. Лекарственные растений в народной медицине. – Саратов, 1967. – 450 с.
79. Токин Б.Г. Целебные яды растений. – Л.: Лениздат, 1967. – 250 с.
80. Лаптев Ю.П. Растения от «А» до «Я». – Л., 1992. – 315 с.
81. Гаммерман А.Ф., Гром И.И. Дикорастущие лекарственные растений СССР. – М., 1976. – 286 с.
82. Вахромеева М.Г. Растения Красной Книги СССР: Береги природу! – М.: Педагогика, 1990. – 240 с.
83. Гаммерман А.Ф., Гром И.И. Дикорастущие лекарственные растений СССР. – М., 1976. – 286 с.
84. Егорина А.В., Зинченко Ю.К.,Зинченко Е.С. Физическая география Восточного Казахстана. – Усть-Каменогорск: Альфа-Пресс, 2002. – 182 с.
85. Матвеев Е. Геоботаническое районирование Восточно Казахстанской области (Рудный Алтай) /в изд.труды ботанического университета им.В.Л.Комарова АН СССР, серия 3, геоботаника, Выпуск 7, 1951. – С.319-330.
86. Особенности географии флоры и фауны Восточного Казахстан. /Усть-Каменогорск: ВКГУ, 1984. – 120 с.
87. Казахстан. Общая физико-географическая характеристика. Ответственный редактор А.А.Григорьев. – М.-Л.: Наука, 1950. – 492 с.
88. Чупахин В.М. Физическая география Казахстана. – Алма-Ата: Мектеп, 1968. – 260 с.
89. Флора Восточного Казахстан. //Б.В.Щербаков, Л.И.Щербакова, Ю.А.Котухов и др. Ответственный редактор И.О.Байтулин. /АН КазССР, институт ботаники. – Алма-Ата: Ғылым, 1991. – 184 с.
90. Веселова Л.К. Морфоструктура гор Юго-Восточного Казахстана. – В кн.: Геология пустынных и горных районов Казахстана. Алма-Ата, 1970. – С. 38-40.
91. Ерофеев В.С. Геологическая история Южной периферии Алтая в палеогене и неогене. – Алма-Ата, 1969. – 166 с.
92. Природные условия и естественные ресурсы Восточного Казахстана.- Алма – Ата: Наука, 1977. – с.198.
93. Karelin G.et.Kirillov J /Enimeracio Plantarum anno 1840 in reginibus altaicum et cjnfinibus collectarum, Bull.Soc.Natur.Moscov. III (1841), IY (1841).
94. Кассин Н.Г. Состояние и ближайшие задачи изучения биологии Большого Алтая. //Вестник АН КазСССР, 1947. - № 10/31. – С.12-18
95. Лебедев П.Н. Краткий географический очерк Казахстана. – Л., 1928. – 142 с.
96. КрюгерВ.А. Ботанические и географические наблюдения в Семипалатинской области. – Казань. Типолитография. Имп.ун-та, 1913.–78 с.
97. Филонец П.П. Очерки по географии внутренних вод Центрального, Южного и Восточного Казахстана. – Алма-Ата: Наука, 1981. – 282 с.
98. Муравлев Г.Г. Малые озера Казахстана // Ресурсы и использование в сельскохозяйственном производстве. – Алма-Ата, 1973. – 179 с.
99. Агроклиматический справочник по ВКО. – Л.: Гидрометеоиздат, 1960. – 152 с.
100. Агроклиматические ресурсы Восточно-Казахстанской области КазССР. Справочник. - Л.: Гидрометеоиздат, 1975. – 159 с.
101. Природные условия и естественные ресурсы Восточного Казахстана. /Г.В.Гельдыева, Л.К.Веселова, Н.Д.Егорова и др.; Отв.ред Г.А.Токмагамбетов. – Алма-Ата: Наука, 1978. – 190 с.
102. Сапожников В.В. По русскому и монгольскому Алтаю. – М.: Географгиз. – 16 тип., Главполиграфиздат, 1949. – 580 с.
103. Сапожников В.В. Монгольский Алтай в истоках Иртыша и Кобдо. Путешествия 1905-1909. Томск: типогист.сиб.т-ва. Печ.дела, 1811. -408 с.
104. Куминова А.В. Растительный покров Алтая. - Новосибирск, 1960. – 450 с.
105. Ledebour C.F. Flora Altaica Berlin. 1829. 1830
106. Сапожников В.В. Исследования в долине Нарым (Семиреченская область) Пред.отчет о ботаническом исследлвании в Сибири и Туркестане в 1913 г. изд.переселенч. Упр., 1914
107. Крюгер В. Главнейшие черты растительности и почв Южной части Чингистауской волости, Бухтарминского уезда, Семипалатинской губернии. Отчет об экспедиции на Алтай в 1925 г. – Кызыл-Орда, 1917. – 145 с.
108. Келлер Б.А. Ботанико-географические исследования в Зайсанском уезде Семипалатинской области. Очерк растительности «Кальджирской долины». – СПБ, 1911. – 205 с.
109. Ledebour C.F. Jcones plantorum novarum velimpertecte congilarum tlosam rossicam, im primis altaicum illustrantes. I (1829); II (1830); III (1831); IY (1833); Y (1834); Rigal, London. Paris.
110. Котухов Ю. Флора сосудистых растений Западно-Алтайского Заповедника. – Алматы: Tethys, 2002. – 108 с.
111. Байтулин И.С., Цыганов А.П. Флора хребта Тарбагатай. Усть-Каменогорск: экобиоцентр, 1992. – 73 с.
112. Черепанов С.К. Сосудистые растения СССР-Л.: Наука, 1981.-509с.
113. Байтенов М.С. Флора Казахстана: В 2-х т.– Алматы: Ғылым, 2001. – 208 с.
114. Флора Казахстана. Т-4.- А-Ата.,1961. - 545с.
115. Арыстанғалиев С.А. Қазақстан өсімдіктері: Ғылыми және халық атаулары.– Алматы: Ғылым, 1997. – 288 б.
116. Бегенов Ә. Ботаника терминдерінің қысқаша орысша-қазақша сөздігі. – Алматы: РБК, 1996. – 185 б.
117. Қалиев Б. Қазақ тіліндегі өсімдік атаулары. – Алматы, 1988. – 48 б.
118. Мусакулов Т. Казахско-русский терминологический словарь. – Алма – Ата, Изд – во Акад. Наук Каз ССР. – 1962. – 162с.
119. Дженсен У. Ботаническая гистохимия. – М.: Мир, 1965. – 337 с.
120. Барыкина Р.П. Основы микротехнических исследований в ботанике. – М.: Изд-во кафедры высших растений биологического факультета Московского ГУ, 2000. – 127 с.
121. Фуст Г.Г. Методы анатомо-гистохимического исследования растительных тканей. – М.: Наука, 1979. – 155 с.
122. Левитский Г.А. Цитология растений: Избр. труды. – М.: Наука, 1976. – 351с.
123. Даза М.И., Сухин В.С. Справочное пособие по сбору, определению и гербаризации растений. Фрунзе: Кыргызстан, 1979. – 239с.
124. Преображенский С.М., Галахова Н.Н. Фенологические наблюдения в степных сообществах с учетом морфологии и биологии растений //Ботан.журнал, 1963. – Т.48. - № 9. – с.1 271- 1 281.
125. Бейдеман И.Н. Изучение фенологии растений. //Полевая геоботаника. – Л.: Изд. АНССР, 1960. – Т.2, С.334-363.
126. Бейдеман И.Н. Методика изучения фенологии растений и растительных сообществ. – Новосибирск, 1974. – 155 с.
127. Галахов Н.Н. Фенологические наблюдения. – М.: Детгиз. – 1948. – 158с.
128. Зайцев Г.Н. Математика в экспериментальной ботанике. – М.: Наука, 1990. – 294 с.
129. Цыганов В.А. Изготовление микрофотоснимков без фотоаппарата //Биология в школе. – М., 1980. - № 3. – С.46-48.
130. Малютин Н.И. Биологическая роль соцветия. //Ботанический журнал. – М., 1965. - № 5. – С.80-82.
131. Малютин Н.И. Пролификация цветков у многолетнего дельфиниума// Ботанический журнал. – М., 1961. - № 11. – С.1699-1701.
132. Васина А.М., Демидова А.Г. Использование препаратов из дельфиниума. //Сад и огород, 1954. - № 27 – С.20-23.
133. Малютин Н.И. Дельфиниумы и зависимость урожая от окраски цветков. //Ботанический журнал, 1962. - № 7. – С.2507- 2509.
134. Тахтаджян А.П. Вопросы эволюции морфологии растений. – М.-Л.: Наука, 1985. – 350 с.
135. Многолетние цветы открытого грунта. /Под ред. Н.А.Базилевской. – М.: Агропромиздат, 1959. – 440 с.
136. Золотарев П.П. Флора садовода. – М.: Сельхозгид, 1986. – 570 с.
137. Игнатьева И.П. Метоморфозы вегетативных органов покрытосеменных. – М.: Изд-во МСХА, 1991. Ч. 1,2.
138. Байтулин И.О. Корневая система растений аридной зоны Казахстана. – Алма-Ата: Наука, 1979. – 184 с.
139. Байтулин И.О. Строение и работа корневой системы растений. – Алма-Ата: Наука, 1987. – 312 с.
140. Материалы научной конференции посвященной 100 летию со дня рождения Н.И.Вавилова. – Алма-Ата, 1990. – 139 с.
141. Қазақстан Республикасындағы тіл туралы: Қазақстан Республикасының Заңы. 1997 жылғы 1 шілдедегі № 160 //Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы. – 1997.
142. Нұғыманов И., Өнербаева З. Ғылыми тіл және сөйлеу мәдениеті. //Биология, география, химия журналы. – Алматы, 1999. - № 6. – 21-24 б.
143. Аударманың лексика-стилистикалық мәселелері. – Алматы: Ғылым, 1987. – 152 б.
144. Қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздік: Биология /редакциясын басқарған А.А.Құсайынов. – Алматы: Рауан, 2000. – 304 б.
145. Закиров М., Елемесов К., Қайымов Қ. Биология терминдерінің орысша-қазақша сөздігі. – Алматы: Рауан, 1988. – Т.1, 2 – 349 б.
2. Быков Л.С. Очерки истории растительного мира Казахстана и Средней Азии. – Алма-Ата: Наука, 1979. – 106 с.
3. Джакупова Н.У. Лекарственные растения живокость спутанная в Западном Тянь-Шане. //Вестник АН КазССР, 1968. - № 11. – С. 66-75.
4. Федченко А.О., Федченко Б.А. Ranunculaceae Русского Туркестана. – Казань, типография Импер.университета, 1899. – 85 с.
5. Фризен Н.В. Род Дельфиниум. Флора Сибирии. – Новосибирск, 1993. – Т.6. – 450 с.
6. Ботанические материалы. Гербарий. /Ботанический институт им.Комарова. – М.-Л., 1950. – 322 с.
7. Коровин Е.П. Растительность Средней Азии и Южного Казахстана. – М.: Наука, 1983. – 151 с.
8. Ресурсы лекарственных растений Восточного Казахстана. Алма-Ата: Наука, 1984. – 158 с.
9. Сапожников В.В. Монгольский Алтай в истоках Иртыша и Кобдо. Путешествия 1905-1909. Томск: типогист.сиб.т-ва. Печ.дела, 1811. -408 с.
10. Павлов Н.В. Лекарственные растения Казахстана. Алма-Ата, 1943. – 73 с.
11. Резниченко В.В. Очерк почв и растительности Северо-Восточной части Зайсанского плоскогорья и общих природных условий края. /под ред. А.А.Козырева, СПб., 1911. – 136 с.
12. Малютин Н.И. К истории культуры многолетних Дельфиниумов. //Ботанический журнал, 1961. – Т.46. - № 4. – С.1503 – 1533.
13. Малютин Н.И. Филогения и систематика рода Дельфиниум. //Ботанический журнал, 1973. – Т.58. - № 12. – С.2120- 2123.
14. Зиман С.Н. Морфология и филогения семейства лютиковых. – Киев: Наук думка, 1985. – 248 с.
15. Зиман С.Н. Эколого-морфологический анализ семейства Ranunculaceae. /Ботанический журнал, 1980. – Т.65. - № 8. – С. 1120-1132
16. Савицкий В.Д. Морфология, классификация и эволюция пыльцы семейства лютиковых. – Киев: Наука думка, 1982. – 123 с.
17. Малютин Н.И. Систематика родов Дельфиниума. //Ботанический журнал, 1987. - № 5. – С.2701- 2703.
18. Малютин Н.И. Дельфиниумы и зависимость урожая от окраски цветков. //Ботанический журнал, 1962. - № 7. – С.2507- 2509.
19. Малютин Н.И. Дельфиниум. – М.: Агропромиздат, 1993. – с.120.
20. Невидимова-Малахова А.Г. Обзор видов рода Ranunculaceae российского Дальнего Востока. //Ботанический журнал. - 1966. – № 11. – С. 85-99.
21. Водопьянова Н.С., Крогулевич Р.Е. О видах рода Ranunculus (Ranunculaceae) из средней Сибирии. //Ботанический журнал, 1981. –Т.66. - № 10. – С.1484-1495.
22. Тахтаджян А.П. Систематика и филогенез цветковых растений. – М.-Л.: Наука, 1954. – 350 с.
23. Цвелев П.Н. О некоторых видах семейства лютиковых в Восточной Европе. //Ботанический журнал, 1996. – Т.81. - № 12. – С. 116 - 120.
24. Кубаев П.И. Живокость – новое лекарственное растение. //Ботанический журнал, 1964. - № 7. – С.997-1000.
25. Малютин Н.И. О строении подземных органов дельфиниумов. //Ботанический журнал, 1972. – Т.57. - № 3. – С. 1119-1122.
26. Экоморфоз корневой системы растений в природных сообществах и культуре. /АН КазССР Гл. Ботанич. Сад. – Алма – Ата, 1984. - 158с.
27. Димитрова В.Н. Филогенетические связи между подродами рода Delphinium L. и его ближайшим родом Consolida SF Gray // Новости систематики высших растений, 1970. – №2 - С.56 – 57.
28. Рабинович М.С. Алкалоиды травы «Живокости высокой». /Журнал общей химии, 1952. - № 11. – С.25-30.
29. Анатомия, физиология и биохимия растений: Сб.статей. /Отв.ред Г.В.Удовенко, А.И.Ермаков. – Л.: ВИР, 1976. – 84 с.
30. Кондратьева-Мельвиль Е.А. Развитие структуры в онтогенезе однолетнего двухдольного растения. //под ред.В.К.Васильевской. – М.: изд-во ЛГУ, 1979. – 116 с.
31. Дикорастущие технические и лекарственные растения Казахстана. – Алма-Ата: Наука, 1982. – 127 с.
32. Кузнецова М.Ф. Лекарственное растительное сырье и препараты. – М.: Высшая школа, 1987. – 191 с.
33. Монтеверде Н.А. Ботанический атлас. – М.: Наука, 1906. – 310 c.
34. Валяева Г.М. Сравнительная оценка аконитов каракольского и джунгарского: Автореф. дисс. ... к.б.н. А-Ата, 1969.-25c.
35. Muller C.J. Perennial delphiniums as cut flower. – The Grower annual. London, 1979, 41.
36. Нигметуллаев А.М. Биология, фитоценология и ресурсы Aconitum leucostomum и A. monticola в Средней Азии: Автореферат дисс. ... к.б.н. А-Ата, 1985.-22с.
37. Лаптев Ю.П. Растения от «А» до «Я». – Л., 1992. - 315 с.
38. Guinlan L.H. How to grow Delphinium from seed. – H orticulture, 1968, 46
39. Тамберг Т.Г. Анатомическое строение листа некоторых видов Glapius L. //Ботанический журнал., 1975. – Т.60. - № 4. – 542-558.
40. Крюгер В.А. Геоботанические исследования в Южной части Павлодарского уезда (Семипалатинск.губ) Семипалатинск, 1920. – 34 с.
41. Крылов П. Ботанический материал, собранный Г.Н.Потаниным в Восточной части Семипалатинской области в 1863-1864 гг. и свод предыдущих исследований. – Томск, 1981. - Ч.1. – 106 с.
42. Юдин С.И. Биологические особенности интродукцированных видов родов флоры Горного Алтая в условиях Правобережной лесостепи Украины. Автореф. - Алма – Ата, 1989. - 31с.
43. Кемулариа – Натадзе Л.М. Ботаническая география и флора Рача – Лечхуми (Зап. Грузия). – Тбилиси: Мецикереба. – 1985. – 148с.
44. Куклина Л.А. Сравнительная анатомия вегетативных органов растений сем. Лютиковых.// Бюлл. Гл. Ботан. сада, 1961. - №42 – С.65-75.
45. Зубкова Г.И. Модусы образования устьичного аппарата листа в сем. Ranunculaceae Juss. //Ботанический журнал. – 1977. – № 8. – С 1179-1183.
46. Никитин А.А.,Панкова И.А. Анатомический атлас полезных и некоторых ядовитых растений. – Л.: Наука, 1982. – 768 с.
47. Невидимова – Малахова А. Г. Обзор видов рода Ranunculaceae рооийского Дальнего Востока. // Ботанический журнал. – 1966. - № 11. – С.85 – 89.
48. Барыкина Р.П. Морфолого-анатомическое исследование некоторых представителей рода Aconitum L. секции Aconitum и Anthora D.C. в онтогенезе. //Бюлл.Московского общества испытателей природы, отделение биологии. – 1977. – Т.82 (1). – С.132-148.
49. Михайловская И.С. Особенности анатомической структуры геофильного органа борца высокого (Aconitum excelsum Ruchb.). //Бюлл. Московского общества испытателей природы, отделение биологии. - 1976. – Т.81 (6) – С.95-111.
50. Литвиненко И.О. Морфогенез и возрастные особенности подземных органов Aconitum rotundifolium Kaz.et Kir. //Бюлл. Московского общества испытателей природы, отделение биологии. – 1977 – Т.82 (2). – С.133-142.
51. Абегаев Г.А. Лекарственные растения. //Сельский Вестник. - 1965. - № 83. – С.23-30.
52. Гусынин И.А. Токсикология ядовитых растений. – М.: Наука, 1947. – 250 с.
53. Карпачев В.В. Целебная фауна. – М.: Наука, 1989. – 185 с.
54. Массагетов П.С. Поиски алкалоидоносных растений в Средней Азии //Тр.ВИЛР, 1947, Вып.9. – С.180.
55. Натрадзе А.Г. Химия лекарственных веществ. – М.: Знание, 1969. – 48 с.
56. Банникова А.Г. Красная книга природы. //Природа, 1972. - № 4. – С.98-99.
57. Сафина Л.К., Петров Е.П. Жасыл аптека. – Алматы: Қайнар, 1992. – 288 б.
58. Джакупова Н.У. Живокость высокая в Казахстанском Алтае. //Тр.Инст-та ботаники АН КазССР. – 1966. – Т.22. – С. 117-127.
59. Атлас ареалов и ресурсов лекарственных растений Казахстана. – Алматы: Ғылым, 1994. – 168 с.
60. Қажымұратов М. Пайдалы өсімдіктер.– Алматы: Қайнар, 1985. - 240 б.
61. Джакупова Н.У. Лекарственные растения живокость спутанная в Западном Тянь-Шане. //Вестник АН КазССР, 1968. - № 11. – С. 66-75.
62. Лекарственные растения СССР. /под ред. А.А.Хотина. – М.: Колос, 1967. – 400 с.
63. Губанов И.А., Кисилева К.В., Новиков В.С. Дикорастущие полезные растения. – М.: Изд – во МГУ, 1993. -300 с.
64. Феофилактов В.В., Алексеева Л.Д. Характеристика состава алкалоидов Delphinium elatum L. //Журнал общей химии, 1954. – Т.4. - № 11. – С. 737 – 743.
65. Власова К.А. Лекарственное растение – живокость спутанная в Западном Тянь-Шане. //Вестник АН Казахстана, 1965. - № 11. – С.115-120.
66. Соколов С.Е., Заматаев И.П. Справочник по лекарственным растениям. – М.: Медицина, 1988. – 462 с.
67. Атлас ареалов и ресурсов лекарственных растений СССР. – М., 1980. – 207 с.
68. Ботанико-фармокологический словарь. /под ред. К.Ф.Блиновой, Т.П.Яковлевой. – М.: Высшая школа, 1990. – 270 с.
69. Сапожникова Э.Н. Лекарственные растения СССР. - М.: Медицина, 1982. – 304 c.
70. Чиков П.С. Лекарственные растения: Справочник. – 2-е изд., переработ. и дополн. – М.: Агропромиздат, 1989. – 431 с.
71. Ганеман С. Органон врачебного исскуства, или Основная теория гомеопатического лечения доктора Самуэля Ганемана. – СПб.: Аврора, 1992. – 143с.
72. Атлас лекарственных растений. – М.: Медицина, 1983. – 238 с.
73. Энциклопедический словарь многолетних, эфирных и ядовитых растений. /Под ред.С.П.Павлова. – М.: Мысль, 1977. – 230 с.
74. Полуденный Л.В., Сотник В.Ф., Хлапцев Е.Е. Эфиромасличные и лекарственные растения. – М.: Колос, 1979. – 286 с.
75. Гаммерман А.Ф., Кадаев Г.Н. Лекарственные растения. – М.: Высшая школа, 1986. – 310 с.
76. Уткин Л.А. Народные лекарственные растения Алтая и Приалтайских степей //Химико-формац.пром-сть, 1933. - № 1. С.15-30
77. Землинский С.Е. Лекарственные растения СССР. – М.: Медгиз.,1958. – 610с.
78. Махлаюк В.П. Лекарственные растений в народной медицине. – Саратов, 1967. – 450 с.
79. Токин Б.Г. Целебные яды растений. – Л.: Лениздат, 1967. – 250 с.
80. Лаптев Ю.П. Растения от «А» до «Я». – Л., 1992. – 315 с.
81. Гаммерман А.Ф., Гром И.И. Дикорастущие лекарственные растений СССР. – М., 1976. – 286 с.
82. Вахромеева М.Г. Растения Красной Книги СССР: Береги природу! – М.: Педагогика, 1990. – 240 с.
83. Гаммерман А.Ф., Гром И.И. Дикорастущие лекарственные растений СССР. – М., 1976. – 286 с.
84. Егорина А.В., Зинченко Ю.К.,Зинченко Е.С. Физическая география Восточного Казахстана. – Усть-Каменогорск: Альфа-Пресс, 2002. – 182 с.
85. Матвеев Е. Геоботаническое районирование Восточно Казахстанской области (Рудный Алтай) /в изд.труды ботанического университета им.В.Л.Комарова АН СССР, серия 3, геоботаника, Выпуск 7, 1951. – С.319-330.
86. Особенности географии флоры и фауны Восточного Казахстан. /Усть-Каменогорск: ВКГУ, 1984. – 120 с.
87. Казахстан. Общая физико-географическая характеристика. Ответственный редактор А.А.Григорьев. – М.-Л.: Наука, 1950. – 492 с.
88. Чупахин В.М. Физическая география Казахстана. – Алма-Ата: Мектеп, 1968. – 260 с.
89. Флора Восточного Казахстан. //Б.В.Щербаков, Л.И.Щербакова, Ю.А.Котухов и др. Ответственный редактор И.О.Байтулин. /АН КазССР, институт ботаники. – Алма-Ата: Ғылым, 1991. – 184 с.
90. Веселова Л.К. Морфоструктура гор Юго-Восточного Казахстана. – В кн.: Геология пустынных и горных районов Казахстана. Алма-Ата, 1970. – С. 38-40.
91. Ерофеев В.С. Геологическая история Южной периферии Алтая в палеогене и неогене. – Алма-Ата, 1969. – 166 с.
92. Природные условия и естественные ресурсы Восточного Казахстана.- Алма – Ата: Наука, 1977. – с.198.
93. Karelin G.et.Kirillov J /Enimeracio Plantarum anno 1840 in reginibus altaicum et cjnfinibus collectarum, Bull.Soc.Natur.Moscov. III (1841), IY (1841).
94. Кассин Н.Г. Состояние и ближайшие задачи изучения биологии Большого Алтая. //Вестник АН КазСССР, 1947. - № 10/31. – С.12-18
95. Лебедев П.Н. Краткий географический очерк Казахстана. – Л., 1928. – 142 с.
96. КрюгерВ.А. Ботанические и географические наблюдения в Семипалатинской области. – Казань. Типолитография. Имп.ун-та, 1913.–78 с.
97. Филонец П.П. Очерки по географии внутренних вод Центрального, Южного и Восточного Казахстана. – Алма-Ата: Наука, 1981. – 282 с.
98. Муравлев Г.Г. Малые озера Казахстана // Ресурсы и использование в сельскохозяйственном производстве. – Алма-Ата, 1973. – 179 с.
99. Агроклиматический справочник по ВКО. – Л.: Гидрометеоиздат, 1960. – 152 с.
100. Агроклиматические ресурсы Восточно-Казахстанской области КазССР. Справочник. - Л.: Гидрометеоиздат, 1975. – 159 с.
101. Природные условия и естественные ресурсы Восточного Казахстана. /Г.В.Гельдыева, Л.К.Веселова, Н.Д.Егорова и др.; Отв.ред Г.А.Токмагамбетов. – Алма-Ата: Наука, 1978. – 190 с.
102. Сапожников В.В. По русскому и монгольскому Алтаю. – М.: Географгиз. – 16 тип., Главполиграфиздат, 1949. – 580 с.
103. Сапожников В.В. Монгольский Алтай в истоках Иртыша и Кобдо. Путешествия 1905-1909. Томск: типогист.сиб.т-ва. Печ.дела, 1811. -408 с.
104. Куминова А.В. Растительный покров Алтая. - Новосибирск, 1960. – 450 с.
105. Ledebour C.F. Flora Altaica Berlin. 1829. 1830
106. Сапожников В.В. Исследования в долине Нарым (Семиреченская область) Пред.отчет о ботаническом исследлвании в Сибири и Туркестане в 1913 г. изд.переселенч. Упр., 1914
107. Крюгер В. Главнейшие черты растительности и почв Южной части Чингистауской волости, Бухтарминского уезда, Семипалатинской губернии. Отчет об экспедиции на Алтай в 1925 г. – Кызыл-Орда, 1917. – 145 с.
108. Келлер Б.А. Ботанико-географические исследования в Зайсанском уезде Семипалатинской области. Очерк растительности «Кальджирской долины». – СПБ, 1911. – 205 с.
109. Ledebour C.F. Jcones plantorum novarum velimpertecte congilarum tlosam rossicam, im primis altaicum illustrantes. I (1829); II (1830); III (1831); IY (1833); Y (1834); Rigal, London. Paris.
110. Котухов Ю. Флора сосудистых растений Западно-Алтайского Заповедника. – Алматы: Tethys, 2002. – 108 с.
111. Байтулин И.С., Цыганов А.П. Флора хребта Тарбагатай. Усть-Каменогорск: экобиоцентр, 1992. – 73 с.
112. Черепанов С.К. Сосудистые растения СССР-Л.: Наука, 1981.-509с.
113. Байтенов М.С. Флора Казахстана: В 2-х т.– Алматы: Ғылым, 2001. – 208 с.
114. Флора Казахстана. Т-4.- А-Ата.,1961. - 545с.
115. Арыстанғалиев С.А. Қазақстан өсімдіктері: Ғылыми және халық атаулары.– Алматы: Ғылым, 1997. – 288 б.
116. Бегенов Ә. Ботаника терминдерінің қысқаша орысша-қазақша сөздігі. – Алматы: РБК, 1996. – 185 б.
117. Қалиев Б. Қазақ тіліндегі өсімдік атаулары. – Алматы, 1988. – 48 б.
118. Мусакулов Т. Казахско-русский терминологический словарь. – Алма – Ата, Изд – во Акад. Наук Каз ССР. – 1962. – 162с.
119. Дженсен У. Ботаническая гистохимия. – М.: Мир, 1965. – 337 с.
120. Барыкина Р.П. Основы микротехнических исследований в ботанике. – М.: Изд-во кафедры высших растений биологического факультета Московского ГУ, 2000. – 127 с.
121. Фуст Г.Г. Методы анатомо-гистохимического исследования растительных тканей. – М.: Наука, 1979. – 155 с.
122. Левитский Г.А. Цитология растений: Избр. труды. – М.: Наука, 1976. – 351с.
123. Даза М.И., Сухин В.С. Справочное пособие по сбору, определению и гербаризации растений. Фрунзе: Кыргызстан, 1979. – 239с.
124. Преображенский С.М., Галахова Н.Н. Фенологические наблюдения в степных сообществах с учетом морфологии и биологии растений //Ботан.журнал, 1963. – Т.48. - № 9. – с.1 271- 1 281.
125. Бейдеман И.Н. Изучение фенологии растений. //Полевая геоботаника. – Л.: Изд. АНССР, 1960. – Т.2, С.334-363.
126. Бейдеман И.Н. Методика изучения фенологии растений и растительных сообществ. – Новосибирск, 1974. – 155 с.
127. Галахов Н.Н. Фенологические наблюдения. – М.: Детгиз. – 1948. – 158с.
128. Зайцев Г.Н. Математика в экспериментальной ботанике. – М.: Наука, 1990. – 294 с.
129. Цыганов В.А. Изготовление микрофотоснимков без фотоаппарата //Биология в школе. – М., 1980. - № 3. – С.46-48.
130. Малютин Н.И. Биологическая роль соцветия. //Ботанический журнал. – М., 1965. - № 5. – С.80-82.
131. Малютин Н.И. Пролификация цветков у многолетнего дельфиниума// Ботанический журнал. – М., 1961. - № 11. – С.1699-1701.
132. Васина А.М., Демидова А.Г. Использование препаратов из дельфиниума. //Сад и огород, 1954. - № 27 – С.20-23.
133. Малютин Н.И. Дельфиниумы и зависимость урожая от окраски цветков. //Ботанический журнал, 1962. - № 7. – С.2507- 2509.
134. Тахтаджян А.П. Вопросы эволюции морфологии растений. – М.-Л.: Наука, 1985. – 350 с.
135. Многолетние цветы открытого грунта. /Под ред. Н.А.Базилевской. – М.: Агропромиздат, 1959. – 440 с.
136. Золотарев П.П. Флора садовода. – М.: Сельхозгид, 1986. – 570 с.
137. Игнатьева И.П. Метоморфозы вегетативных органов покрытосеменных. – М.: Изд-во МСХА, 1991. Ч. 1,2.
138. Байтулин И.О. Корневая система растений аридной зоны Казахстана. – Алма-Ата: Наука, 1979. – 184 с.
139. Байтулин И.О. Строение и работа корневой системы растений. – Алма-Ата: Наука, 1987. – 312 с.
140. Материалы научной конференции посвященной 100 летию со дня рождения Н.И.Вавилова. – Алма-Ата, 1990. – 139 с.
141. Қазақстан Республикасындағы тіл туралы: Қазақстан Республикасының Заңы. 1997 жылғы 1 шілдедегі № 160 //Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы. – 1997.
142. Нұғыманов И., Өнербаева З. Ғылыми тіл және сөйлеу мәдениеті. //Биология, география, химия журналы. – Алматы, 1999. - № 6. – 21-24 б.
143. Аударманың лексика-стилистикалық мәселелері. – Алматы: Ғылым, 1987. – 152 б.
144. Қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздік: Биология /редакциясын басқарған А.А.Құсайынов. – Алматы: Рауан, 2000. – 304 б.
145. Закиров М., Елемесов К., Қайымов Қ. Биология терминдерінің орысша-қазақша сөздігі. – Алматы: Рауан, 1988. – Т.1, 2 – 349 б.
Жұмыс С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университетінің биология кафедрасында орындалды
ӘОК 582. 4: 633. 88 (574. 4) Қолжазба құқығында
ИГІСІНОВА ЖАМАЛ ТҰРСЫНҒОЖАҚЫЗЫ
Шығыс Қазақстандық тегеурінгүлдер (Delphinium L.) мен бәрпі (Aconitum L.)
туыстарының вегетативтік мүшелерінің анатомиялық және морфологиялық құрылысы
03.00.05 – Ботаника
Биология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін
диссертация жұмысы
Алматы, 2006
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 ТЕГЕУРІНГҮЛДЕР (DELPHINIUM L.) МЕН БӘРПІЛЕР (ACONITUM L.) ТУЫСТАРЫН ҚЫСҚАША ЗЕРТТЕУ ТАРИХЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
1.1 ТҮРЛЕРДІҢ ТАРАЛУЫ ЖӘНЕ ФИЛОГЕНЕТИКАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТАРЫ ... ... ... ... ... ... ..
1.2 ТЕГЕУРІНГҮЛ МЕН БӘРПІ ТУЫСТАРЫНЫҢ ХИМИЯЛЫҚ ҚҰРАМЫ ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫҚ ЕМШІЛІКТЕ ҚОЛДАНУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 ҚАЗАҚ АЛТАЙ ТАУЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 ЖЕР БЕДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 ГИДРОЛОГИЯСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 КЛИМАТ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 ТОПЫРАҚ ЖАМЫЛҒЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.5 ӨСІМДІК ЖАМЫЛҒЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3 МАТЕРИАЛДАР МЕН ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ...
4 ТЕГЕУРІНГҮЛ (DELPHINIUM L.) ЖӘНЕ БӘРПІ (ACONITUM L.) ТУЫСТАРЫНА ТӘН МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРГЕ СИПАТТАМА ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4.1 ТУЫСТАРҒА ТӘН МОРФОЛОГИЯЛЫҚ БЕЛГІЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4.2 ТЕГЕУРІНГҮЛДЕР (DELPHINIUM L.) МЕН БӘРПІЛЕРДІҢ (ACONITUM L.) ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАНДА КЕЗДЕСЕТІН ТҮРЛЕРІНІҢ АТАУЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5 ТЕГЕУРІНГҮЛДЕР (DELPHINIUM L.) МЕН БӘРПІ (ACONITUM L.) ТУЫСЫНЫҢ ВЕГЕТАТИВТІ МҮШЕЛЕРІН ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5.1 БИІК ТЕГЕУРІНГҮЛ (D. ELATUM L.) МЕН АҚЕЗУ БӘРПІНІҢ (ACONITUM LEUCOSTOMUM WOROSCH.) ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5.2 БИІК ТЕГЕУРІНГҮЛДІҢ (D. ELATUM L.) МҮШЕЛЕРІНІҢ ҚҰРЫЛЫСЫ ... ... ... ... ... ... .
5.3 КӨКГҮЛДІ ТЕГЕУРІНГҮЛДІҢ (D. CYANANTHUM NEVSKI.) ВЕГЕТАТИВТІ МҮШЕЛЕРІНІҢ ҚҰРЫЛЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5.4 БИІК (D. ELATUM L.) ЖӘНЕ МӘДЕНИ (D. СULTORUM) ТЕГЕУРІНГҮЛДЕРДІҢ ВЕГЕТАТИВТІ МҮШЕЛЕРІНІҢ ҚҰРЫЛЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5.5 АҚЕЗУ БӘРПІ (ACONITUM LEUCOSTOMUM WOROSCH.) ВЕГЕТАТИВТІ МҮШЕЛЕРІНІҢ ҚҰРЫЛЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстанның бай жабайы табиғатын жан-жақты зерттей келе, адамзат қажетіне ұқыпты пайдаланып, құрып бара жатқан түрлерін қалпына келтіру және қорғау қазіргі кезде аса маңызды мәселелердің бірі болып отыр. Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 15 шілдеде қабылданған №160 Қоршаған ортаны қорғау туралы заңында: Табиғат пен оның байлықтары Қазақстан Республикасының халықтарының өмірі мен қызметінің, олардың тұрақты әлеументтік-экономикалық дамуы мен әл-ауқатын арттырудың табиғи негізі болып табылады. Осы заң қазіргі және болашақ ұрпақтардың мүдделері үшін қоршаған ортаны қорғаудың құқықтық, экономикалық және әлеуметтік негіздерін белгілейді және экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге, шаруашылық және өзге де қызметтің табиғи экологиялық жүйелерге зиянды әсерін болғызбауға, биологиялық алуан түрлілікті сақтау мен табиғатты ұтымды пайдалануды ұйымдастыруға бағытталған - деп көрсетілгенін ескерсек, табиғат байлықтарын пайдалану үрдісі жабайы флораны мұқият зерттеуді қажет етеді.
Белгілі бір аймақтардың өсімдіктерін зерттеп білу Қазақстанның өсімдіктер әлемі жөніндегі зерттеулерді толықтыра түседі және ұқыпты пайдалануда көмегін тигізеді. Зерттеу жұмыстарының көптігіне қарамастан кең байтақ Қазақстанның жабайы табиғатының пайдалы өсімдіктері әлі толық зерттеліп бола қойған жоқ.
Шығыс Қазақстан аймағының өсімдіктер жамылғысы – толық зерттеліп бітпеген Қазақстанның құнды аймағының бірі. Шығыс Қазақстанда халық емшілігінде өте ерте кезден пайдаланып келе жатқан, бау-бақшаның көркіне айналған Ranunculaceae Juss. тұқымдасының Delphinium L. мен Aconitum L. туыстарының көптеген түрлері таралған. Қазіргі уақытта халықтық медицинаға деген қызығушылық артып келе жатқанда барлық мүшелері биологиялық активті заттарға бай туыс өкілдерін зерттеу жұмыстың өзектілігін арттыра түседі. Шығыс Қазақстан өңірінде таралған Delphinium elatum L., D. cyanantum L. және Aconitum leucostomum Worosch. халық медицинасында ертеден қолданып келгендіктен биохимиялық құрамын, емшілікте қолдану жолдарын Н.И. Анненков (1878), Л.А. Уткин (1931), М.С. Рабинович (1952), С.Е. Землинский (1949, 1951), Н.У. Джакупова (1966), Е.Н. Алеваса (1983) еңбектерінен кездестіреміз.
Бақтарда сәндік мақсатта пайдаланып келе жатқандықтан, ғалымдар арасында мәдени түрлерді зерттеуге қызығушылық басым (Н.И. Малютин, 1966-1989).
Олардың жүйеленуі, биохимиялық құрылымы, географиялық таралуы зерттелгенімен, анатомиялық құрылыстары жөнінде нақты мәліметтер жоқ.
Халық емшілігінде және басқа салаларда қолданылып келе жатқан өсімдіктердің вегетативтік мүшелері зерттеліп, ерекшеліктері анықталды. Осы тұрғыдан алғанда, зерттеудің тақырыбы өзекті деп санауға болады.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Морфологиялық белгілері мен тіршілік ету ортасы өте жақын Ranunculaceae Juss. тұқымдасының Delphinium L. мен Aconitum L. туыстарының вегетативті мүшелерінің анатомиялық құрылысын, алғашқы жылғы даму ерекшеліктерін зерттеу және жабайы түр мен мәдени будан арасындағы байланысты анықтау.
Жұмыстың мақсатына жету үшін алға қойылған міндеттер:
- Шығыс Қазақстан аймағында таралған тегеурінгүлдердің екі түрінің және бәрпі туысының бір түрінің анатомиялық және морфологиялық құрылыстарын салыстырмалы зерттеу;
- D. cultorum іріктемесін қолдан өсіріп, құрылыс ерекшеліктерін зерттеп, D. elatum L. түріне ұқсас белгілерін анықтау;
- Екі түрдің тіршілік ету ортасына орай мүшелерінің анатомиялық құрылысындағы ксерофиттік және мезофиттік белгілерді зерттеу;
- Түрлердің қазақша атауларының баламасының шығу тарихына талдау жасау
Ғылыми жаңалығы. Алғаш рет Шығыс Қазақстандық Delphinium L. мен Aconitum L. туыстарының вегетативті мүшелерінің ерекшеліктері морфологиялық және анатомиялық тұрғыда салыстырмалы зерттеліп отыр. Морфологиялық белгілері өте жақын екі туыстың анатомиялық құрылысындағы ксерофиттік және мезофиттік белгілері анықталды. Ғылыми деректерде полиморфты дара ретінде көрсетіліп жүрген D.elatum L. түрінің мәдени будан арасындағы байланыстар айқындалды.
Қорғауға ұсынылған негізгі мәселелер:
- Морфологиялық белгілері мен тіршілік ету ортасы ұқсас екі туыстың вегетативтік мүшелерінің анатомиялық құрылысындағы ұқсастықтары мен айырмашылықтары;
- Жабайы Delphinium elatum L. түрінен алынған Қазақстан бақтарында кең таралған D. cultorum іріктемесінің вегетативтік мүшелерінің анатомиялық және морфологиялық құрылысындағы байланысты анықтайтын белгілер;
- Халықтық емшілікте ертеден қолданылатын дәрілік өсімдіктерінің мүшелерінің морфологиялық белгілерінің толық сипаттамасы;
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу барысында алынған Ranunculaceae Juss. тұқымдасының Delphinium L. мен Aconitum L. туыстарының вегетативтік мүшелердің морфологиялық және анатомиялық құрылысы жөніндегі мәліметтер өсмдіктердің юотаникалық сипаттамасын толықтырып, зерттелген түрлерді халықтық емшілікте, медицинада қолдану кезінде негіз болады және фармацевтикалық шикізатты таңдауға мүмкіндік береді. Химиялық заттардың жинақталуы вегетативтік мүшелердің анатомиялық құрылыс ерекшеліктерімен тікелей байланысты екендігін анықтау медицинада, халық емшілігінде пайдаланудың ғылыми жолын ашады. Табиғат байлығын қорғап, тиімді қолдануда пайдасын тигізеді.
Ғылыми зерттеу нәтижелері болашақтағы ғылыми ізденістер барысында, өсімдіктер анатомиясы және морфологиясы бойынша зерттеулер кезінде, арнайы курстар мен монографиялар жазу барысында қолдануға болады.
Жиналған өсімдік қаттамалары, дайындалған тұрақты препараттар, микросуреттер С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университетінің биология кафедрасына тапсырылып, биология, экология, география мамандықтарының студенттеріне ботаника, биология курстарынан және арнайы курстарда сабақтарға пайдалануға ұсынылған.
Жұмыстың сыннан өтуі. Ғылыми зерттеудің негізгі тұжырымдары С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университетінің 1997-2006 жылдар аралығында өткен ғылыми әдістемелік конференцияларында, Талды-Қорған университетінің Қазақстан Республикасындағы университеттік білім мен ғылымды дамытудың келешегі атты халықаралық ғылыми әдістемелік конференциясында (1997) және Серікбаев атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік техникалық университетінің Аумақтардың трансшекаралық ластану мәселелері атты халықаралық Қазақстан - Ресей ғылыми – тәжірибелік конференциясында (2004) баяндалып, талқыланды.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы және көлемі. Диссертация 120 бет көлемінде ұсынылған. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, 5 бөлімнен, қортындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, 53 суреттен және 7 кестеден тұрады. Пайдаланылған әдебиеттердің жалпы саны – 145.
Диссертация тақырыбы бойынша жарияланған мақалалар. Зерттеу жұмысының нәтижелері бойынша он ғылыми мақала және үш тезис жарияланған.
1 ТЕГЕУРІНГҮЛДЕР (Delphinium L.) МЕН БӘРПІ (Aconitum L.) ТУЫСТАРЫН ҚЫСҚАША ЗЕРТТЕУ ТАРИХЫ
Тегеурінгүлдер (Delphinium L.) көп жылдық сәндік өсімдіктер арасында алдыңғы орындардың бірінде тұрады. Ерте заманнан бері тегеурінгүлдерді тек гүлінің әсемдігі үшін ғана өсіріп қоймаған. Оған дәлел: Солтүстік Америкада үндістер гүлінен "көгілдір ұн" деп аталатын зат алып, оны қабырды сәндеу үшін пайдаланған; Монғолияда улануға қарсы пайдаланса, қазіргі кезде Иран мен Ауғаныстанда әйгілі парсы кілемдерін бояу үшін жуғанда кетпейтін тұрақты бояулар алады.
Тегеурінгүлдер туысының жеке түрлерінің морфологиялық ерекшеліктері, географиясы мен экологиясы жөнінде деректер көптеген флористикалық еңбектерде және Ranunculaceae тұқымдасының аймақтық зерттеулерінде кездеседі [2,3,4,5,6,7,8,9,10,11].
Н.И. Малютин еңбектерін зерттей келіп, XIX ғасырдың басында ботаниктер зерттеулерінің нәтиежесінде белгілі болған Delphinium L. туысының елу түрін А. Декандоль өсімдіктің тіршілік формаларына (бір-екі, көпжылдық) және гүлдердің кейбір ерекшеліктеріне (шірнеліктер мен жеміс жапырақшаларының саны) қарай алғаш рет топтастырғандығын байқаймыз [12,13]. Кейінгі жүйелеуде гүлжапырақтың морфологиялық ерекшеліктеріне, гүлқоршауына, гүлшоғыры мен тұқым ерекшеліктеріне назар аударады. С.Н. Зиман [14,15] тұқым құрылысындағы айырмашылықтарды алғаш байқаған E. Spach, ал тұқым құрылысына назар аударған Н.С. Турчанинов, A. Gray, A. Franchet, P. Bruhl және G. King болса, Э. Гут күлте және тостағанша жапырақша бояуларын басшылыққа алып, Eudelphinium Huth және Consolida Huth деп аталатын екі туыс астына топтастырғандығын көрсетеді. Ол өсімдіктердің тіршілік формаларын зерттей отырып, вегетативтік және генеративтік мүшелердің морфологиялық ерешеліктерін салыстыру негізінде тегеурінгүлдердің өркені мен тамыр жүйесінің морфологиялық белгілері константты екендігіне назар аударды. В.Д. Савицкий [16] еңбегінде С. А. Невский бұрынғы КСРО териториясында таралған түрлерді топтастыруда Э. Гут жүйесін қолданғандығын және И. Ивен Солтүстік Америкалық түрлерді зерттей келіп, тұқымның морфологиялық ерекшеліктерінің негізінде жаңа Echinata Evan секциасын бөліп шығарғандығын көрсетеді. Н.И. Малютин [17,18,19] он бес жыл бойы тегеурінгүлдердің әр секциясына жататын елу шақты мәдени түрлерін зерттей келіп, гүлшоғыры мен тұқымдарының ерекшеліктері тұрақты болғандықтан жүйелеу кезінде негізгі белгі ретінде қарастыру керектігін атап көрсетті. Осы белгілер бойынша Н.И. Малютин [18,19] көп жылдық тегеурінгүдерді алты таксаномиялық топқа жіктейді. Ол тегеурінгүлдер систематикасында қолданылып келген кейбір белгілер (шірнеліктер мен стаминодий пішіндері, жемістерінің сырты, жапырақтарының құрылысы, сабақтарының бойы) будандастырғанда және мутагендермен әсер еткенде тұрақсыз екендігін көрсетеді. Н.И. Малютин [13,17,18] еңбектерін зерттей отырып туыстық эволюциясы тегеуріндердің ұзарып, рацемозды шашақ гүлшоғырының түзілуі, тұқымдарында таралуға бейімделушіліктің пайда болуы, арнайы өркен түр өзгерісі - түйнектің түзілуі бағытында жүргендігін байқаймыз.
Тегеурінгүлдер туысын жүйелік сипаттамасын қалыптастыруда W.T. Wang зерттеулері де маңызды болғандығын зерттеушілер көрсетеді [14,18,20,21,22]. Олар В.Т. Ванг ашық және жалаңаш гүлдерге, тегеуріндердің ұзындығына, стаминодий түсіне, жапырақтың кейбір морфологиялық ерекшеліктеріне баса назар аударды. көпжылдық тегеурінгүлдерді Delphinastrum Wang., ал біржылдық түрлерді Delphinium түр ішілік топқа топтастырды.
П.Н.Цвелев [23] сарғалдақтар тұқымдасын зерттеу кезінде Б.Павловский Еуразия флорасындағы тегеурінгүлдерді топтастыруда А. Декандоль жүйесін басшылыққа алса, М.Тамур Азиялық тегеурінгүлдерді В.Т. Ванг жүйесі арқылы топтастырғандығын анықтады. П.И. Кубаев Азия, Африка флорасындағы тегеурінгүлдер морфологиясы, экологиясы мен географиясы жөнінде құнды мәліметтерді П. Манц еңбектерінен де табуға болады деп көрсете келіп, кейбір тегеурінгүлдерде түйнектердің түзілетіндігін анықтады [24].
Н.И. Малютиннің [25,26] кейбір тегеурінгүлдерде түйнектердің түзілетіндігі жөніндегі мәліметтерін В.Н. Димитрова [27] пайдалана отырып, жаңа Oligophillon Dimitrowa түртармағын сипаттайды.
Әдеби деректерді зерттей келе, әлі де туыс құрамындағы топтардың филогенетикалық байланысын көрсететін жүйенің жоқтығы байқалады. Тегеурінгүлдер туысын салыстырмалы морфологиялық анализ жасау үшін В.Т. Ванг системасын М. Тамурдың толықтыруларымен қосып пайдалану қолайлы.
Тегеурінгүлдер тәрізді бәрпі туысының өкілдері де халық емшілігінде ертеден қолданылғандықтан әдеби деректерде көбінесе олардың улылық қаситтері, құрамындағы алкалоидтар туралы деректер көптеп кездеседі. Бәрпілердің улылығы ежелден – ақ белгілі болды. Гректер мен қытайлар найзаларының ұшына арналған улы сығынды алған. Непалда ірі жыртқыштарды аулауда және жауларын жеңу үшін суларын бәрпімен улаған. Марк Антони әскерлері бәрпімен уланып, естерін жоғалтқандығы және атақты Темір ханның бас киіміне бәрпі шырыны сіңіріліп, содан уланып өлгендігі жөнінде де деректер бар. Өсімдіктің улы қасиеті орталық жүйке жүйесіне әсер ететін құрамындағы алкалоидтарға, әсіресе, аконитинге байланысты.
Aconitum L. мен Delphinium L. туыстарының өкілдерінде алкалоидтардың жинақталуы онтогенез үрдісінде өзгереді және тіршілік ету ортасына тығыз байланысты [28,29,30,31,32,33,34].
Кейінгі жылдары Stapt, Rapais, Штейнберг, Ворошилов, Тамур еңбектері туыстың құрылымы мен түрлері жөніндегі деректерді толықтырды [35,36]. Емдік және инсектицидтік мақсатта қолдануға байланысты Munz, Соколов, Верещагина, Брехман, Bisset еңбектерін атауға болады. [37,38,39]. Дегенмен, Алтай бәрпілері жөніндегі мағлұматтарды атақты сібір ботанигі П.Н. Крылов пен оның шәкірттерінің зерттеулерінен табамыз [40,41].
С.И. Юдиннің [42] зерттеулері бойынша, Лучкин, Куминова, В.Н. Ворошилов, Аврорин, Балабас, Т.Б. Дьячковская, Дюрягин, Ростовцева, Горелова, Скворцова, Вирачева, С.Н. Литвиненко, А.Ф.Токарский европалық бәрпілердің интродукциясымен шұғылданған.
Ranunculaceae L. тұқымдасының біраз туыстарын зерттеумен шұғылданған ғалымдар [43,44,45,46,47] Еуропалық бәрпілерді қарастырған. Aconitum L. түрлерін үш секцияға Leucoctonum DC., Anthora DC., Aconitum (Napellus) DC. жіктейді.
Leucostonum DC. секциясының өкілдерінде розетка түріндегі жапырақтары, көп жылдық түрлерінің басымдылығы, түйнек тәрізді тамырларының және көп гүлді қысқа гүлшоғырларының болуы тәрізді қарапайым белгілермен қатар, әлде қайда жоғары сатыда даму белгілері де (биік, жіңішке, гүл томағасы, шиыршықталған тегеурін, шірнелік) кездеседі. Н.Н. Цвелев [23] A.leucostomum Worosch. мен A.barbatum Pers. популяцияларынан алынған A.korhinskyi буданын жаңа түр ретінде сипаттайды. Сібірлік A.barbatum Pers. Шығыс Еуропаның бақтарында сирек кездеседі.
Anthora DC. секциясының түрлерінің вегетативтік мүшелері әлде қайда жетілген, оларда тамыр маңайындағы розеткалық жапырақтар болмайды, сабағы мен тамыры түйнек тәрізді жуандаған және жыл сайын жаңарып отырады. Жапырақтары негізіне дейін ұсақ бөліктерге тілімделген. Бірақ сары түсті қысқа томағалы гүл де қарапайым белгілер болып табылады. Барлық түрлердің белгілері өте ұқсас. Кейбір ғалымдар A.eulophum Еуропаның орталық бөлігінде кездесетін A.anthora S. Str. түрінің синонимы болып табылатындығын анықтады. Олар Шығыс Еуропалық A.nemorsum түрінен қысқа бұйра гүлшоғыры мен түзу ұзын түктерінің болуымен өзгеше.
Aconitum DC секциясын жүйелеу буданды түрлерінің көптігіне байланысты өте күрделі деп есептеледі. Алдыңғы секцияға ұқсас болғанымен көк немесе сия көк гүлдері гүлдеген соң бірден түсіп қалады. Аnthora DC секциясының гүлдері тіпті жемісі түзілген кезде де сақталады. Осы секцияның Шығыс Еуропалық түрлерінің өзін үш секция ішілік топқа бөлеміз: Aconitum, Cammarum (DC) Rapaics, Euchylodea (Reichb.) Worosch., Aconitum DC секциясының көптеген әдемі түрлері бақтарда өсіріліп жүр.
Шығыс Еуропада A.neomontanum мен A.variagetum S.L. түрлері көп таралған. Әсіресе сәндік мақсатта A.napellus S.L. мен A.variegatum S.L. түрлерінің A.cammarum буданынан гүлдерінің түстері әртүрлі көптеген іріктемелер алынған.
A.paniculatum Lam. түрін Батыс Украина ғалымдары Cammarum DC. секция астының өкілі ретінде сипаттаса, Н.Н. Цвелев [23] ол ертерек сипатталған A. cammarum L. түрі болғандықтан қате пікір деп тұжырымдайды.
С.С. Руденко және В.С. Стефаник A.variagetum S.L. түріне ұқсас A.kostuschinii Rudenko және A.szapikianum Rudenko түрлерін анықтағаны жөніндегі мәліметтерді С.И. Юдиннің еңбегінен кездестіреміз [42]. Құрамында көп түрлері бар ертеректе A.napellus S.L. түрінің түр өзгерістері ретінде қарастырылып келген түрлер жоғарыдағы секцияға қосымша Орталық Азияда таралған Catenata Steinb. секциясына біріктірілді. Олар Aconitum өкілдерінен 8 см-ге дейін жететін тізбектелген конус тәрізді түйнектері арқылы ерекшеленеді.
Aconitum L. секциясының кейбір түрлерінің онтоморфогенездік заңдылықтарын Р.П. Барыкина, Т.А. Гуланян, М.В. Чубатова, М.С. Михайловская зерттеген [48,49,50].
1.1 Түрлердің таралуы және филогенетикалық байланысы
Н.И. Малютин [12,13] еңбектерінде Е.Гут тегеурінгүлдердің таралуы Гималай тауларындағы қысқа тегеурінді қарапайым түрлерден басталғандығын болжайтындығы көрсетілген. Ranunculacea тұқымдасының көптеген өкілдері Жапон - Қытай аймағынан Еуразия, Сібір, Арктика аймақтарына таралғандықтан Жапон - Қытай аймағы тегеурінгүлдердің де таралу орталығы болып саналады. В.Н. Димитрованың [27] зерттеулері бойынша Ван Вэнь - Цай Delphinium туысының ең қарапайым тобы болып табылатын Aconitoides W.T. Wang секциясын Батыс және Оңтүстік Батыс Қытайдағы эндемик түрлерге жатқызғандығы анықталған. Қытайда таралған Delphinium L. өкілдерінің Aconitum L.туысының түрлеріне өте ұқсастығы олардың ата тектерінің бір екендігін көрсетеді. Оңтүстік - Шығыс Қытайдан тегеурінгүлдердің кең таралуы плиоцен мен плейстоценде басталған. Қазіргі кезде флора шығыстан таралғандығы дәлелденгендіктен, Оңтүстік - Шығыс Қытай және Азия жер бетіне кең таралған өсімдіктердің орталығы болып табылады. Шығыстан батысқа қарай Гималай тауларының ұлы магистралы арқылы Орта және Кіші Азияның шөлді аймақтарына алғашқы өсімдік өкілдері таралады. Жерорта теңізі елдеріне кейбір түрлерінің таралуына адамдардың әсері болғандығын жоққа шығармаймыз.
Төменгі белдеулерде орман кедергі келтіргендіктен, Delphinium түрлерінің миграциясы субальпі шалғындықтары арқылы өтті. Тегеурінгүлдердің Юньнань таулы аймағына таралуына адамдардың орманды жойып жіберуі себепші болғандығы байқалады. Оңтүстік - Батыс Қытай таулары мен Гималайда Brevicalcarata мен Aconitoides W.T. Wang. секциясының түрлеріне ұқсас аласа бойлы, қысқа тегеурінді көп гүлден тұратын тегеурінгүлдер тіршілік еткен. Орталық Азияның далалық жағдайына және тозаңдандырушы бунақденелілерге бейімделу нәтижесінде қарапайым түрлерден ұзын тегеурінді көп гүлден тұратын сыпыртқы гүлшоғырлы түрлер пайда болады. Қазіргі кезде бұл белгілер Delphinium grandiflorumге ұқсас Азия мен Солтүстік Америкада таралған көптеген түрлерде кездеседі. Жерорта теңізінде өсетін Delphinium ДС. секциясы осы түрлерден, Consolida SF Gray Қытайдағы эндемик Antriscifolium W.T. Wang. секциясынан таралған. D.grandiflorum Шығыс Сібірде таралған D.сheilanthum Fisch. тобына өте ұқсас. Монғол, Даур және Якут аймақтарында екі түрдің ареалдары түйісіп жатады, бірақ D.grandiflorum құрғақ далалар мен тасты беткейлерде, ал D.cheilanthum ылғалды шалғындықтарда, өзен аңғарларында, көлеңкелі жерлерде, субальпі белдеуінің шалғындықтарында өседі. Ерінгүлді тегеурінгүл ылғалды ортаға бейімделген ірі көлемді D.grandiflorum екендігін көптеген ғалымдар ұқсас белгілері арқылы дәлелдеп отыр. Қазіргі уақытта көп таралған түр D. elatum будан түр болуы да мүмкін. Себебі, D. elatum мен D. grandiflorum түрлерінен алынған буданның сыртқы пішіні D. cheilanthum түріне өте ұқсас болып келеді.
Ерінгүл тегеурінгүл Солтүстік Мұзды мұхит жағауларына дейін таралған. Оның арғы ататегі плейстоцен кезеңінде құрлық арқылы Солтүстік Америкаға таралғандығына Азия мен Солтүстік Америкадағы түрлердің ұқсастығы дәлел. Ботаниктердің зерттеу нәтижесінде Сібір және Сoлтүстік Америка далаларында өсетін түрлер арасында 69-ға жуық туыстық белгілер байқалған.
Бастапқы D. grandiflorum түрінен бірнеше топтар пайда болған. Пирамидальді шашақ гүлшоғырлы және бұдырлы жіңішке қанатты тұқымды түрлер мезофилді аймақтарға таралған. Бұлардың ішіндегі өте кең ареалды қамтитын тетраплоид полиморфты түр D. elatum ареалы Еуропа мен Азияның көпшілік бөлігін қамтып, Альпі - Карпат тау жүйесінен Еуропаның орталық және солтүстік аймақтарындағы сулы далаларда, Азияның Орал, Алтай, Жоңғар Алатауы тауларынан Обь, Енисей өзендерінің жағалаулы арқылы Шығыс Сібірге дейін таралып жатыр. Түр ішілік және түр аралық будандастыру нәтижесінде, сыртқы ортаның әсерінен қарқынды таралып, биік тегеурінгүлден көптеген жаңа формалар алынды.
D. elatum қазіргі уақытта D. grandiflorum-ге қарағанда әлдеқайда прогрессивті түр болып табылады. В.Н. Димитрова [27] туыстық эволюциясын зерттей келіп мезофитті биік өсімдіктерден ксерофитті көп және біржылдық түрлер пайда болғандығын көрсетеді. Дегенмен, туыс эволюциясы бірнеше жолмен өткендігін байқаймыз. Аласа сирек гүді шашақ гүлшоғырлы тегеурінгүлдер ертерек пайда болып, олардан қалған формалар таралғандығын ғылыми зерттеулер анықтайды. Көпшілік мезофильді түрлер жас болып келеді және туыстық генеалогиялық бұтағы В.Н. Димитрованың схемасына қарағанда әлдеқайда күрделі. В.Н. Димитрованың негіз етіп алған Delphinastrum DC түрінің тіршілік жүйесі W.T.Wang. түрастының құрамына екі жеке бұтаққа жататын қанатты және қабыршақты тұқымды түрлер енетіндігін, Африка мен Солтүстік Америкада таралған түрлерді ескерсек тіршілік жүйесі күрделене түседі. Олай болса, W.T. Wang Delphinastrum DC табиғи таксон емес, ол ірі морфологиялық өзгешеліктері бар бірнеше топтарды біріктіреді. В.Н. Димитрова тұжырымына сүйенер болсақ, әр топты жеке түр тармағы ретінде қарастыруға тура келеді.
Қытай, Даур, Орталық Азия мен Кавказда пайда болған қысқа тегеурінді тегеурінгүлдердің үлкен тобының гүлшоғыры D. еlatum-ға өте ұқсас, тек қабыршақты тұқымды болып келеді. Даурдағы осы топтың өкілі D.fristetish Кавказдағы D. flexuosum Bieb. түрлерінен шөл және шөлейт аймақтарға таралған ксерофитті тегеурінгүлдер таралған. Алғаш топтан Орталық Азияда D. semibarbatum өсетін болса, Кавказда – D. schmalausenii Alb, Oңтүстік Еуропада полиморфты тетраплоидты D. fissum Waldst. et Kit. түрі кездеседі. Мұздық дәуірден кейінгі ксеротермиялық жағдай әсерінен Кіші Азия мен Африкада да осы топтың өкілдері таралды. Ғалымдар осы кезеңде Consolida туысымен біржылдық Delpinellum секциясының түрлері де пайда болған деп болжайды.
Н.И. Малютин [17,19] тегеурінгүлдердің қазіргі түрлері D. grandiflorum түріне ұқсас түрлерден таралғандығына сенімді. Тек Шпах staphisagria Spach деген атау беріп, бөлек туыс ретінде қарастырған екі жылдық тегеурінгүлдер тобы жер орта теңізіне қалай келгендігі белгісіз. Көптеген ботаниктер Staphisagria тобын қысқа тегеурінді өсімдіктердің ең қарапайымы ретіндегі пікірге қосылады. Қолдан өсіріп зерттеу кезінде олар осы аймаққа таралған басқа тегеурінгүлдерден өзгеше екендігі дәлелденді. Бұл тегеурінгүлдердің пайда болуы қысқа тегеурінді D.malabaricum сияқты Үндістаннан келген түрлерге байланысты болуы мүмкін.
Солтүстік Америкада тегеурінгүлдердің оңтүстікке қарай таралуында Тынық мұхит жағалауындағы жартасты таулар маңызды роль атқарды. Шығысқа қарай таралуына ормандар кедергі жасағандықтан, тек Солтүстік Америкалық түрлердің 1% ғана Миссури өзенінің шығыс бөлігіне жетті. Азиядағы D. cheilanthum-ға ұқсас D. elatum-ге туыстығы жақын түрлер пайда болды. Сібірлік D. elatum мен Солтүстік Америкалық D. exaltatum Hit. және D. scopulerum Hay. түрлерінің арасында айтарлықтай айырмашылық жоқ. Бұл ұқсастықты М.Г. Попов, Н.И. Малютин де анықтаған [17,19]. Солтүстік Америкада тегеурін гүлдердің жер асты түйнекті үлкен тобы пайда болады, бірақ олар Еуропалық және Азиялық түрлерден өзгеше тұқымдары қабыршақты болып келеді.
Тек бір ғана Калифорниялық D. hansenii түрінің тұқымының сырты тікенекті қабыршақпен қапталған, ұзын шашақ гүлшоғыры бар. Олар Echinatae Ewan тобына енгізген. Диплоидты және тетраплоидты топтары бір колонияда өсе береді. Солтүстік Американдық көптеген түрлердің тозаңдануы өзгерген. Мысалы, Оңтүстік Калифорнияда өсетін қызыл гүлді ұзын тегеурінді D. cardinale Hook. колибри немесе көбелектер арқылы тозаңданады. Деректерді зерттей келе Солтүстік Америка мен Азияда тегеурінгүлдер дамуы бірдей морфологиялық өзгерістер арқылы жүрген деген қорытындыға келеміз. Бірақ оларды бір топқа жатқызу өрескел қате болар еді.
Сөйтіп, тегеурінгүлдер (Delphinium L) туысының эволюциясы үш бағытта жүргендігін байқаймыз. Әсіресе, генеративті мүшелері үлкен өзгеріске түскен. Гүлдерді тозаңдандыратын ұзын тұмсықты бунақденелілерге бейімделуіне байланысты тегеурінгүлдері ұзарып, шашақ гүлшоғыры пайда болады. Тұқымдарының таралуы және әртүрлі геоклиматтық жағдайларға бейімделуі артты. Далада және шөлейттерде таралуға мүмкіндік беретін қанатты және қабыршақты тұқымдар пайда болды. Қуаңшылық жағдайда тіршілік ететін түрлерде жер асты түйнектерінің түзілуі эволюцияның үшінші бағыты болды.
Тегеурінгүлдердің дамуы жер бетінің үш бөлігінде өткендіктен, морфологиялық белгілері ұқсас түрлер пайда болған. Шығыс Қытай мен Орталық Азияда Солтүстік Америка, Еуропа және Африкадағы барлық топтардың өкілдері кездеседі. Олар бір-біріне қатынассыз жеке дамыды. Мысалы, көбелектер арқылы тозаңданатын ұзын тегеурінді түрлер Калифорнияда (D.cardinale) және тропикалық Африкада (D.leroyi) өседі. Оңтүстік Еуропада, Үндістанда, Калифорнияда қабыршақты тұқымды, түйнекті түрлер таралған. Биік мезофитті түрлер Еуропада (D. montanum DC), Азияда (D.elatum) және Солтүстік Америкада (D. scopulorum) бар. Жер бетінде таралған тегеурінгүлдерді топтастырып, әр топтың негізгі типтерін атасақ: Азияда жеті топ - D. brunonianum Royle, D. grandiflorum L . D. elatum L., D. flexuosum Bieb., D.semibarbatum Bien. ex Boiss., D. anthriscifolium Hance, D. peregrinum L. Еуропа мен Африкада бес топ - D. elatum L ., D. fissum Waldst. et Kit., D. leroyi Fr., D. stphisagria L., D. peregrinum L.; Солтүстік Америкада бес топ - D. bicolor Nutt., D. scopularum Gray, D. mehziesii DC., D. hanseni Green, D. cardinale Hook [12,13,14,27].
Туыстың дамуы геоклиматтық радиус бойынша жүрген. Жас түрлер түзілу орталығынан алыстаған сайын белгілері өзгере түседі (1 - сурет ).
??
1 - D. acontitoides Green, D. brunoniamus Royle; 2 - D. grandiflorum L.; D. tatsienense Franch.; 3 - D. stphisagria L.; 4 - D. cheilathum Fisch.; 5 - D. bicolor Nutt.; 6 - D. formosum Boiss. et Huet.; 7 - D. anthriseifolium Hance; 8 - D. flexuosum Bieb., D. triste Fisch.; 9 - D. menziesii DC.; 10 - D. dasycaulon Fresen; 11 - D. peregrinum L.; 12 - D. leroyi Fr.; 13 - D. elatum L.; 14 - D. fissum Waldst. et Kit.; 15 - D. semibarbatum Bienert; 16 - D. scopulorum Gray; 17 - D. cardinale Hook; 18 - D. hanseni Green; 19 - Consolida S.F. Gray.
Боялған дөңгелектермен қабыршақты тұқымды түрлер көрсетілген.
1 - сурет. Тегеурінгүлдер туысының эволюциялық даму кестесі.
1.2 Тегеурінгүл мен бәрпі туыстарының химиялық құрамы және халықтық емшілікте қолдану
Медицинада аурудың алдын алып, емдеуде қолданылып жүрген әр үшінші препарат өсімдіктерден дайындалған. Дәрілік өсімдіктердің емдік маңызы олардың өскен ортасы мен табиғат жағдайларына тығыз байланысты. Емдік мақсатта пайдаланып жүрген өсімдіктердің құрамында алкалоидтар кристалданған әр түрлі тұздар күйінде кездеседі. Қазіргі уақытта 2 мыңға жуық алкалоидтар белгілі болса, оның 30 түрі жүйке жүйесінің қызметін қоздыру мен тыныштандыру, қан қысымын реттеу, тыныс жолдары мен жүрек қызметін және бұлшық ет тонусын жақсарту үшін қолданылады. Сонымен қатар олар бактерицидті қасиетке ие [51,52,53].
Оңтүстік Американы еуропалықтар жаулап алған кезде жергілікті халық пайдаланған алкалоидтардың өте улы түрі - кураре белгілі болды. Улы зат қанға түскенде қозғалыс орталығының қозуын бұлшық ет жүйесіне жеткізілуі тежеледі де, жануар қозғалыссыз қалады. Химиктер кураре түрлерін зерттеп, негізгі заты – физиологиялық активті алкалоид курарин, тубокурарин, токсиферин екендігін анықтады. Оларды бұлшық ет қызметін босаңсытатын гиперкинез жағдайында, әсіресе, хирургиялық операцияларда қолдануға болады. Осы мақсатта биологиялық пәрменді заттардың көзі болып табылатын өсімдіктерді жан – жақты зерттеу қолға алынды [54,55,56,57].
Тегеурінгүлдер туысы – Delphinium L. Қазіргі кезде отандық тегеурінгүлдерден 40 жуық алкалоид түрлері табылып зерттелген. Тегеурінгүлдерден табылған метиллекалонитин, кондельфиннің басқа кураре тәрізді әсері бар алкалоидтардан ерекшелігі асқазанда сіңіріледі [58,59,60].
Тегеурінгүлдің бірқатар түрлері медицинада қолданылады. Соның ішінде Шығыс Қазақстанда кездесетін үштармақ тегеурінгүл, ерінгүл тегеурінгүл, түкті тегеурінгүл, торжеміс тегеурінгүл, алтай тегеурінгүлі, дала тегеурінгүлі, биік тегеурінгүл ерте заманнан бері халық емшілігінде адамның асқазан, жүйке, тіс ауруларын, мерез және әр түрлі жарақаттарды емдеуде пайдаланады. Сондай-ақ, үштармақ тегеурінгүлден сары, дала тегеурінгүлінен қара-көк бояу алады (1 – кесте ).
Халық арасында тегеурінгүлдер қарлыған шөп, сүмелек, сепсегүл деген аттармен де таныс. Дәрілік мақсатта пайдалану үшін бұларды жаз бен күз айларында жинап алып, турап кептіреді. Қасиеті: кермек дәмді, улы. Қолдану:
1.Жел-құздан дене ауырғанда, асқазан ауырғанда, баланың құрысып ауруына шөпті талқандап, бір рет 0,6 гр. арақпен ішеді.
2.Жығылып жарақаттанып ауырғанда жас тамырын араққа шылап, ауырған жерге жағады.
3.Битті өлтіруге: тегеурінгүлдің лайықты мөлшерін суға қайнатып, сумен киімді жуады.
4.Тіс ауырғанда 1,5 – 3 грамын суға қайнатып, онымен ауызды шайқайды. Улы өсімдік болғандықтан ауызды шайқаған суды жұтуға болмайды.
Тегеурінгүлдерді медицинада кеңінен қолданатын болғандықтан химиялық құрамы жақсы зерттелген. Олар құрамында әртүрлі алкалоидтар болуымен ерекшеленеді. Үштармақ тегеурінгүлдің құрамында 0,24 – 1,1 % дельбин, дельфатин, илемензин, флавоноид,дельбитерин, акомонин секілді алколоидтар, оның тамырында 0,61 – 0,75 % дельбин, броунин, жер үсті бөліктерінде 0,5 – 1,3 % антроноилкоктоин,броунин, дегидроброунин, 10 – дегидроилмензин, 10 – бензоилеминзин бар. Тұқымында 35,6 % май болады. Ерінгүл тегеурінгүлдің тамырында 0,1 – 0,5 %, сабағында 0,4 – 0,89 %, жапырағында 0,1 – 0,5 % алколоид бар. Торжеміс тегеурінгүлдің тамырында 0,98-1,83 % алкалоид және метилликаконитин, антраноилликотонин, диметиленэльделидин, делектин, дельпорфин, N - метиллауротетанин; жерүсті мүшелерінде алкалоид 0,34-1,23 %, дельсемидин, дельсемин, антраноилликоктонин, 0,18 % дельпирин, 0,1 % эльдемин, эльдемидин, диктиокирпин, делектин изоболдин, диктизин, диктионин, N - метиллауротетанин, N - ацетилделектин, О – ацетилделектин кездеседі. Метилликаконитин алкалоиды сабағында 0,11-0,65 %, гүлде 0,48 %, жемісінде 0,9 % болады. Осы алкалоидтан жүйке ауруларын емдеуде қолданатын мелликтин деп аталатын препарат алады [61,62].
Биік тегурінгүл (D. elatum L.) – емдік, балшырынды, әсемдік және улы өсімдік. Тегеурінгүлдің улылығы ертеден белгілі. Улылығы бойындағы алкалоидтерге байланысты. Өсімдіктің барлық мүшелері, әсіресе тұқымында бір пайызға дейін алкалоид болады. Сулы тұнбасын асқазан ауруларына қарсы, тәбетті арттыру үшін пайдаланады. Тіс ауырған кезде ұнтағын тістің түбіне басады.Тамырын жыныс ауруларына қарсы пайдаланады. Жапырақтарының сулы қайнатпасымен ауызды, көмекейді шаяды. Тегеурінгүлдің бойындағы заттардың мал мен адамға әсері бәрпінің әсерімен бірдей.
Тамырында алкалоидтардан 0,74 % эльдемин, 0,24 % элатин, 0,038 % метилликаконитин бар. Жерүсті бөліктерінде 0,25-0,87 % алкалоид, элатин 0,2-0,37 %, дельфелатин 0,37 %, метилликаконитин, дельфелин, делатин, дельсин кездеседі. Жапырақ құрамына алкалоид 0,85 %, элатин 0,3-0,62 %, сабағының құрамына 0,15 % алкалоид, флавоноид; жемісінің құрамына 1,71 % алкалоид, дельфелин 0,092 %, делатин, метилликаконитин; тұқымы құрамына 25 % алкалоид, 20,6-29,9 % май кіреді. Тамыр, тамырсабағынан алынған препараттар тыныштандыратын қасиетке ие. Күйікті, мерез, жарықты емдейді. Тамырынан жасалынған ұнтақты қасқырларды улауға, жәндіктерді өлтіруге пайдаланады. Жерүсті бөлімдерінен алынған препараттарды жүйке, құрт, қояншық, шемен, сары ауру, онкологиялық ауруларды емдеуге қолданады. Гүлдерінен шыбын және тарақандарды өлтіретін инсектицид алады [63,64].
Дала тегеурінгүл (D. consolida L.) Жапырағында, сабағында, гүлінде, тұқымында алкалоидтер болады. Жүректің соғуын баяулатады, қан қысымын төмендетеді. Орталық жүйке жүйесіне әсер етіп, тыныс жолын бітейді. Мал көбіне жайылымда уланады. Оның құрамында дельсолин және делькозин алколоидтары табылған. Тұқымында 28,5 % май болады. Халықтық медицинада гүлін кептіріп, іш бұзылғанда шай ретінде ішеді. Гүлінің тұнбасы көздің көруін арттырады деп есептеледі. Ал тұқымының ұнтағын түрлі жәндіктерді жою үшін пайдаланады [63,64].
1 – кесте. Тегеурінгүлдердің химиялық құрамы
Түрлер
?Жер үсті мүшелері
?Жер асты мүшелері
?Қолданылуы
?Авторлар, жылы
?
?Биік тегеурінгүл
?Элатин, дельфелатин, метилликаконитин, дельфелин, делатин, дельсин, флавоноид;
?Эльдемин, элатин, метилликаконитин
?Асқазан ауруларына қарсы, тәбет ашу үшін, жыныс ауруларында, іштегі құрттарды өлтіру үшін, күйікке, жүйке ауруларына, сары ауру, онкологиялық ауруларға, инсектицид
?Л.А.Уткин,
1931 М.С.Рабино-вич,1952 Н.И.Анненков, 1878
?
?Дала тегеурінгүлі
?Дельсолин, делькозин, глюкоалкалоид-дельфинин
?Алкалоидтар
?Жүректің соғуын баяулатады,қан қысымын төмендетеді, көру қабілетін арттырады, іш бұзылғанда, зәр сындыруда, іштегі құрттарды түсіруге, қотырларды емдеу үшін,инсектицид
?С.Е.Землин-ский,1951 А.П.Орехов,
1955
?
?Торжеміс тегеурінгүл
?Дельсемидин, дельсемин, антроноилликоктонин, дельпирин, эльдемин, эльдемидин, делектин, диктизин, изоболдин, диктионин, диктиокирпин,N- метилликаконитин, N-,O-ацетилделектин, метиллауротетанин
?Метилликаконитин, атроноилликотонин, делектин, дельпорфин,N- метиллауротетанин
?Жүйке ауруларын емдеуде қолданылатын меллектинкешенді препаратын алады
?А.Н.Обухов,
1963
И.А.Губанов,
1961
?
?
1 - кестенің жалғасы
Түрлер
?Жер үсті мүшелері
?Жер асты мүшелері
?Қолданылуы
?Авторлар, жылы
?
?Ерінгүлді тегеурінгүл
?Алкалоид
?Алкалоид
?Жүрек соғысын реттеуде қолданылады
?С.Е.Землин-ский,1951
?
?Үштамақ тегеурінгүл
?Дельбин, дельфатин, илемензин, флаваноид,дельбитерин, акоманин, броунин, дегидроброунин, антрокоилкоктоин, 10-дегидроилмензин, 10-бензоилеминзин,
?Дельбин, броунин
?Жүйке ауруларын және асқазан ауруларын емдеуде қолданылады
?А.П.Орехов,
1955
?
?Алтай тегеурінгүл
?Алкалоид, дельбин, флаваноид
?Алкалоид, дельбин, броунин
?Асқазан, жүйке ауруларын емдеу үшін қолданылады
?С.Е.Землин-ский, 1951
?
? Ертеде гүлдері зәр сындыруға және іштегі құрттарды айдап түсіру үшін, түрлі қотырларға қарсы пайдаланылған. Өсімдік бал береді. Гүлінде сары түсті бояғыш зат болады. Гүлінің тұнбасы түрлі ашудастармен қосылғанда әсем жүн мен жібекті өте жақсы бояйтын көк бояу алады.
Бәрпілер туысы – Aconitum L. Ертеректе бәрпінің тамырынан жасалған тұнбаны, әсіресе, 2 түрі: Қаракөл және Жоңғар бәрпілерінен жасалған тұнбалар 8- ші Кеңес Фармокологиясына енген болатын, бірақ соңғы жылдары тізімнен алынып тасталған. Бәрпі тамырынан дайындалған тұнба Анофит деп аталатын кешенді препарат құрамында құяң, невралогиялық ауруларды емдеуде қолданылған. Гүлдеу фазасында жиналған жоңғар бәрпісі ангиноль (эхинор) кешенді препарат құрамына еніп, баспаның әр түрін емдеуге қолданылған. Емдік қасиетіне байланысты бәрпі туысының көптеген түрлері болашағы бар өсімдіктер ретінде зерттеледі. Ақезу бәрпіден Аллапинин антиаритмиялық препарат жасалынған, оның құрамы лаппакаконитин алкалоидының сутекті бром тұзы болып табылады. Эксперимент нәтижесінде бұйра бәрпінің антистрестік, ісікке қарсы және нейтропты белсенділік қасиеттері көрінді. Чекалов бәрпісімен жануарларға жүргізілген эксперимент нәтижесінде қабынуға, аллергияға қарсы, гиполипидемиялық, седативті қасиеттерімен қатар, қол – аяқтардың тартылып қалуына, ісікке және жараның пайда болуына қарсы әрекеті бар екендігі байқалды [67,68,69]. Aconitum – гомеопатикалық медицинада қолданылатын заттардың бірі. Түрлі қорқыныш пен үрейлерден түнгі сағат 2400-тен 200-ге дейінгі кездегі ұйқысы бұзылған балаларға Aconitum–30 препаратын бір немесе екі рет тағайындағаннан соң қалыпқа келген. Одан соңғы 1,5 – 2 жыл көлемінде бақылауға алған балаларда мұндай ауытқулар жойылған. С. Ганеман [71] Aconitum–30–ды басқа да жағдайларда, жедел жәрдем көрсету үшін: өкпе сырылы, жұтқыншақ пен өңештің қабынуында да қолданған. Барлық жағдайларда алғашында ауыз кеуіп, қантамыр соғуының жиілегендігі мен адамды алаңдататын өздігінен агонизді қозғалыстар байқалады. Бұл дәріні, әсіресе, әйелдерде етеккір келгенде пайда болатын қорқыныш пен діріл сияқты сезімдер кезінде пайдаланған жөн, ол жатырдан кеткен қанды тоқтатады. Aconitum–30–ды дәрігерлер тағы да басқа: кеудедегі қатты қысқан ауру немесе кеуденің басылып тұратын жағдайларында, кеуде шаншуына, қақсауына, сол жақ IV – XI қабырға арасында болатын қатты ауруларға қарсы қолданған. Бұлардың барлығы С. Ганеманның пікірінше, Aconitum–30–дың стенокардия жағдайында тағайындалатынын көрсетеді. Бақылаулар көрсеткендей, Aconitum–30 препараты тахикардия, парадоксальды тахикардия ұстамаларында, жүрекше экстросистолиясы, бигеминия, тригеминия кезінде де тағайындалады. Барлық жағдайларда да ауруларда қорқыныш сезімі, өлімнен қорқу, ес – түсін жоғалту сезімі байқалған (әсіресе, бұрын естен тануды басынан кешірген ауруларда). Көпшілік жағдайларда Aconitum-30 аллопатикалық препараттардың әсерлері болмаған кезде лихорадка мен тахикардияны жылдам басып отырған. Aconitum–30 көзге түскен бөгде заттарды алған кезде көз шарасын жансыздандыруға да қолданылады [72,73].
Өте улы болғандықтан, бәрпі Батыс медицинасында қазір қолданылмайды, ал Қытайда түрлі ауруларға кең қолданылып келеді. Бәрпіні Диоскорид, Гален, Авицена, Парацельстер қолданып, бәрпіні зерттеудегі ең алғашқы жұмыстар А.Штерк еңбектері саналатындығын, дәрілік өсімдіктер туралы еңбектерді зерттей келіп тұжырым жасаймыз [74,75,76,77]. Нәтижесінде ол бәрпі қалтырау, құяң және мерез ауруларына қолданылуы керек деген қорытынды жасайды. С.Ганеман [71] препарат жасау үшін гүлдеу кезіндегі өсімдікті шарап спиртінің тең көлемдегі мөлшерімен араластырған. Сондай – ақ бәрпінің гамимелис немесе итсигекпен линименті пайдаланған. Бәрпінің денені жансыздандыру қабілетін невралгияда, люмбагада, жарақаттанғанда, жергілікті жерді анестезиялау үшін басқа дәрілердің күші жетпегенде де пайдаланған. Ал одан жасалған шырын қабынуға қарсы ем ретінде берілген. Әдебиеттерде бәрпінің ыстықты қайтару, терлету, зәр айдау, кардиалды седативті зат ретінде де қолданылғаны жазылған. Бәрпі тұнбасын қалтырау тахикардиямен бірге жүргенде, тонзилит пен лорингитте және өкпе қабынуының, бет - әлпет қабынуының алғашқы кезеңдерінде іштей қабылдау тағайындалған. Жануарларға жасаған зерттеулер антипролиферативті және қабынуға қарсы әсері, гиперсезімталдық қасиетін басуға және мононуклеидтерді сіңіру, антидене өнімділігін тұрақтандыру қабілетінің жоғары екендігі анықталған.
Болгария, Үндістан, Қытай және Батыс Европаның кейбір елдерінде бәрпіні медицинада ресми түрде танып отыр. Қатерлі қан аздылық, баспа, асқазанның қатерлі ісігінде сырттай және іштей қолданылады. Қауіпті жұқпалы ауруларда, сепсис, дифтерия, скарлатина, асқазан – ішек түйіндісінде, бүйрек пен бауыр шаншуында, қант диабеті, көкеттің қабынуы, мерез, полиартрит пен жүрек – қан тамыр ауруларында, сондай – ақ өкпенің қатерлі ісігінде қабынуға қарсы қолданылады. Бұл тамыр – өте улы, сондықтан да, сақ болып, балалардан алыс ұстау керек.
Бәрпі қабыну, антимикробтық, есірткілік, ісікке қарсы, ауруды басу, спазмолиттік қасиеттері болғандықтан оны халықтық медицинада кең қолданады. Төмендегі ауруларға қарсы пайдаланады: түрлі локализацияда, соның ішінде сүйек ісігі мен мелакомада; эпилепсия, қол – аяқ тартылуында; паркинсон ауруында; психологиялық аурулар мен құтырғанда; жүйке аутқуларында; меланхолия, депресия, қорқуда, жиі жылағыштықта, өзін - өзі ұстай алмауда,жүйке жүйесінің қатты қозуында; қатты бас ауруында, бас сақинасы ұстағанда, бас айналғанда; сал болып қалғанда; тіл мен қуықтың салдық әлсіреуінде; қан аздылық; бери – бери ауруында; өкпе туберкулезінде; өкпе қабынуында, плевритте, кеңсірік астмасында, асқынған және созылмалы бронхитте; суық тигенде, асқынған респираторлы ауруда, баспада; қартайып, әл кеткенде; есту және көру қабілетін жақсарту үшін; қант диабетінде; зобта; жатырдың фибрамиомасында, жатырдан үнемі қан кеткенде; жыныстық әлсіреуде; асқазандағы ауруға, асқазан жарасында, гастрит, ішек пен бауырдың шаншып ауруында, метеоризм, іш тоқтағанда, іш құртына қарсы; сары ауруға; қуық тұтылғанда; су толғанда, зәр айдау үшін; гипертонияда; стенокардияда; уланғанда уға қарсы; жұқпалы ауруларға, скарлатина, дифтерия, күйдіргі, мамерия; невралгия, үштармақ нерв невралгиясында (іштей және жергілікті) есту нервісінің невриті; тіс ауруында жансыздандыру үшін (бір түбірге бір тамшы тамызады немесе тістің жұмсақ етін сүрту); жыныстық жолмен берілетін аурулар, соның ішінде – мерез; сүйектің шығуы мен сынуы, сырттай жарақат алғанда; артрит, буын ревматизмінде, подагра, құяң, остеохандроз, сыртқы ишиаста; псариазда, проназда (іштей және жергілікті); шығу, жара, жараның жазылуы үшін (сырттай); қышыма, бит түсу (сырттай) [76,77,78].
Гомеопатияда емдік бәрпі – A. napellus L., алтай бәрпісі – A.altaicum Steinb., байкал бәрпісі – A. baicalense Turcz. ex Rapcais., ақезу бәрпі – A. leucostomum Worosch., үлкентұмсықты бәрпі – A. macrorhynchum Turсz. et Ledeb. түрлерін қолданады. Барлық мүшелерінен алкалоидтар табылған. Өсімдіктің жер асты мүшесін спазмолитикалық, ауруды басушы препарат ретінде қолданады.
Кейбір Aconitum L. түрлері ертеден медицинада қолданылатын. Ресейде медицинада ақезу бәрпі (A. leucostomum Worosch.) қолдануға рұқсат етілген.
Өсімдіктің жер үсті бөлігін гүлдегенге дейін жерден 4 – 5 см биікте кесіп жинайды. Келесі жинау тек 4 жылдан соң мүмкін. 800 С температурада күн көзінде немесе кептіргіште кептіріледі. Сақтау мерзімі Б тізімі бойынша екі жыл. Ақезу бәрпі құрамында дитерпенді алкалоид лаппаконитин, лаппаконинедин, N-дезацетиллаппаконитин, сондай–ақ сапониндер, кумариндер, шайырлы заттар жинақталады. Тянь – Шань тауының ылғалды таулы ормандарында өсетін A. karakolicum Rapaies, A. soongaricum Stapf. - өсімдіктерінен аллапинин препаратын жасайды, олардың аритмге қарсы қасиеттері бар. Бұл акониттер қазір медицинада қатерлі ісікке қарсы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОК 582. 4: 633. 88 (574. 4) Қолжазба құқығында
ИГІСІНОВА ЖАМАЛ ТҰРСЫНҒОЖАҚЫЗЫ
Шығыс Қазақстандық тегеурінгүлдер (Delphinium L.) мен бәрпі (Aconitum L.)
туыстарының вегетативтік мүшелерінің анатомиялық және морфологиялық құрылысы
03.00.05 – Ботаника
Биология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін
диссертация жұмысы
Алматы, 2006
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 ТЕГЕУРІНГҮЛДЕР (DELPHINIUM L.) МЕН БӘРПІЛЕР (ACONITUM L.) ТУЫСТАРЫН ҚЫСҚАША ЗЕРТТЕУ ТАРИХЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
1.1 ТҮРЛЕРДІҢ ТАРАЛУЫ ЖӘНЕ ФИЛОГЕНЕТИКАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТАРЫ ... ... ... ... ... ... ..
1.2 ТЕГЕУРІНГҮЛ МЕН БӘРПІ ТУЫСТАРЫНЫҢ ХИМИЯЛЫҚ ҚҰРАМЫ ЖӘНЕ ХАЛЫҚТЫҚ ЕМШІЛІКТЕ ҚОЛДАНУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 ҚАЗАҚ АЛТАЙ ТАУЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 ЖЕР БЕДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 ГИДРОЛОГИЯСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 КЛИМАТ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 ТОПЫРАҚ ЖАМЫЛҒЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.5 ӨСІМДІК ЖАМЫЛҒЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3 МАТЕРИАЛДАР МЕН ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ...
4 ТЕГЕУРІНГҮЛ (DELPHINIUM L.) ЖӘНЕ БӘРПІ (ACONITUM L.) ТУЫСТАРЫНА ТӘН МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРГЕ СИПАТТАМА ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4.1 ТУЫСТАРҒА ТӘН МОРФОЛОГИЯЛЫҚ БЕЛГІЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4.2 ТЕГЕУРІНГҮЛДЕР (DELPHINIUM L.) МЕН БӘРПІЛЕРДІҢ (ACONITUM L.) ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАНДА КЕЗДЕСЕТІН ТҮРЛЕРІНІҢ АТАУЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5 ТЕГЕУРІНГҮЛДЕР (DELPHINIUM L.) МЕН БӘРПІ (ACONITUM L.) ТУЫСЫНЫҢ ВЕГЕТАТИВТІ МҮШЕЛЕРІН ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5.1 БИІК ТЕГЕУРІНГҮЛ (D. ELATUM L.) МЕН АҚЕЗУ БӘРПІНІҢ (ACONITUM LEUCOSTOMUM WOROSCH.) ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5.2 БИІК ТЕГЕУРІНГҮЛДІҢ (D. ELATUM L.) МҮШЕЛЕРІНІҢ ҚҰРЫЛЫСЫ ... ... ... ... ... ... .
5.3 КӨКГҮЛДІ ТЕГЕУРІНГҮЛДІҢ (D. CYANANTHUM NEVSKI.) ВЕГЕТАТИВТІ МҮШЕЛЕРІНІҢ ҚҰРЫЛЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5.4 БИІК (D. ELATUM L.) ЖӘНЕ МӘДЕНИ (D. СULTORUM) ТЕГЕУРІНГҮЛДЕРДІҢ ВЕГЕТАТИВТІ МҮШЕЛЕРІНІҢ ҚҰРЫЛЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5.5 АҚЕЗУ БӘРПІ (ACONITUM LEUCOSTOMUM WOROSCH.) ВЕГЕТАТИВТІ МҮШЕЛЕРІНІҢ ҚҰРЫЛЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстанның бай жабайы табиғатын жан-жақты зерттей келе, адамзат қажетіне ұқыпты пайдаланып, құрып бара жатқан түрлерін қалпына келтіру және қорғау қазіргі кезде аса маңызды мәселелердің бірі болып отыр. Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 15 шілдеде қабылданған №160 Қоршаған ортаны қорғау туралы заңында: Табиғат пен оның байлықтары Қазақстан Республикасының халықтарының өмірі мен қызметінің, олардың тұрақты әлеументтік-экономикалық дамуы мен әл-ауқатын арттырудың табиғи негізі болып табылады. Осы заң қазіргі және болашақ ұрпақтардың мүдделері үшін қоршаған ортаны қорғаудың құқықтық, экономикалық және әлеуметтік негіздерін белгілейді және экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге, шаруашылық және өзге де қызметтің табиғи экологиялық жүйелерге зиянды әсерін болғызбауға, биологиялық алуан түрлілікті сақтау мен табиғатты ұтымды пайдалануды ұйымдастыруға бағытталған - деп көрсетілгенін ескерсек, табиғат байлықтарын пайдалану үрдісі жабайы флораны мұқият зерттеуді қажет етеді.
Белгілі бір аймақтардың өсімдіктерін зерттеп білу Қазақстанның өсімдіктер әлемі жөніндегі зерттеулерді толықтыра түседі және ұқыпты пайдалануда көмегін тигізеді. Зерттеу жұмыстарының көптігіне қарамастан кең байтақ Қазақстанның жабайы табиғатының пайдалы өсімдіктері әлі толық зерттеліп бола қойған жоқ.
Шығыс Қазақстан аймағының өсімдіктер жамылғысы – толық зерттеліп бітпеген Қазақстанның құнды аймағының бірі. Шығыс Қазақстанда халық емшілігінде өте ерте кезден пайдаланып келе жатқан, бау-бақшаның көркіне айналған Ranunculaceae Juss. тұқымдасының Delphinium L. мен Aconitum L. туыстарының көптеген түрлері таралған. Қазіргі уақытта халықтық медицинаға деген қызығушылық артып келе жатқанда барлық мүшелері биологиялық активті заттарға бай туыс өкілдерін зерттеу жұмыстың өзектілігін арттыра түседі. Шығыс Қазақстан өңірінде таралған Delphinium elatum L., D. cyanantum L. және Aconitum leucostomum Worosch. халық медицинасында ертеден қолданып келгендіктен биохимиялық құрамын, емшілікте қолдану жолдарын Н.И. Анненков (1878), Л.А. Уткин (1931), М.С. Рабинович (1952), С.Е. Землинский (1949, 1951), Н.У. Джакупова (1966), Е.Н. Алеваса (1983) еңбектерінен кездестіреміз.
Бақтарда сәндік мақсатта пайдаланып келе жатқандықтан, ғалымдар арасында мәдени түрлерді зерттеуге қызығушылық басым (Н.И. Малютин, 1966-1989).
Олардың жүйеленуі, биохимиялық құрылымы, географиялық таралуы зерттелгенімен, анатомиялық құрылыстары жөнінде нақты мәліметтер жоқ.
Халық емшілігінде және басқа салаларда қолданылып келе жатқан өсімдіктердің вегетативтік мүшелері зерттеліп, ерекшеліктері анықталды. Осы тұрғыдан алғанда, зерттеудің тақырыбы өзекті деп санауға болады.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Морфологиялық белгілері мен тіршілік ету ортасы өте жақын Ranunculaceae Juss. тұқымдасының Delphinium L. мен Aconitum L. туыстарының вегетативті мүшелерінің анатомиялық құрылысын, алғашқы жылғы даму ерекшеліктерін зерттеу және жабайы түр мен мәдени будан арасындағы байланысты анықтау.
Жұмыстың мақсатына жету үшін алға қойылған міндеттер:
- Шығыс Қазақстан аймағында таралған тегеурінгүлдердің екі түрінің және бәрпі туысының бір түрінің анатомиялық және морфологиялық құрылыстарын салыстырмалы зерттеу;
- D. cultorum іріктемесін қолдан өсіріп, құрылыс ерекшеліктерін зерттеп, D. elatum L. түріне ұқсас белгілерін анықтау;
- Екі түрдің тіршілік ету ортасына орай мүшелерінің анатомиялық құрылысындағы ксерофиттік және мезофиттік белгілерді зерттеу;
- Түрлердің қазақша атауларының баламасының шығу тарихына талдау жасау
Ғылыми жаңалығы. Алғаш рет Шығыс Қазақстандық Delphinium L. мен Aconitum L. туыстарының вегетативті мүшелерінің ерекшеліктері морфологиялық және анатомиялық тұрғыда салыстырмалы зерттеліп отыр. Морфологиялық белгілері өте жақын екі туыстың анатомиялық құрылысындағы ксерофиттік және мезофиттік белгілері анықталды. Ғылыми деректерде полиморфты дара ретінде көрсетіліп жүрген D.elatum L. түрінің мәдени будан арасындағы байланыстар айқындалды.
Қорғауға ұсынылған негізгі мәселелер:
- Морфологиялық белгілері мен тіршілік ету ортасы ұқсас екі туыстың вегетативтік мүшелерінің анатомиялық құрылысындағы ұқсастықтары мен айырмашылықтары;
- Жабайы Delphinium elatum L. түрінен алынған Қазақстан бақтарында кең таралған D. cultorum іріктемесінің вегетативтік мүшелерінің анатомиялық және морфологиялық құрылысындағы байланысты анықтайтын белгілер;
- Халықтық емшілікте ертеден қолданылатын дәрілік өсімдіктерінің мүшелерінің морфологиялық белгілерінің толық сипаттамасы;
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу барысында алынған Ranunculaceae Juss. тұқымдасының Delphinium L. мен Aconitum L. туыстарының вегетативтік мүшелердің морфологиялық және анатомиялық құрылысы жөніндегі мәліметтер өсмдіктердің юотаникалық сипаттамасын толықтырып, зерттелген түрлерді халықтық емшілікте, медицинада қолдану кезінде негіз болады және фармацевтикалық шикізатты таңдауға мүмкіндік береді. Химиялық заттардың жинақталуы вегетативтік мүшелердің анатомиялық құрылыс ерекшеліктерімен тікелей байланысты екендігін анықтау медицинада, халық емшілігінде пайдаланудың ғылыми жолын ашады. Табиғат байлығын қорғап, тиімді қолдануда пайдасын тигізеді.
Ғылыми зерттеу нәтижелері болашақтағы ғылыми ізденістер барысында, өсімдіктер анатомиясы және морфологиясы бойынша зерттеулер кезінде, арнайы курстар мен монографиялар жазу барысында қолдануға болады.
Жиналған өсімдік қаттамалары, дайындалған тұрақты препараттар, микросуреттер С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университетінің биология кафедрасына тапсырылып, биология, экология, география мамандықтарының студенттеріне ботаника, биология курстарынан және арнайы курстарда сабақтарға пайдалануға ұсынылған.
Жұмыстың сыннан өтуі. Ғылыми зерттеудің негізгі тұжырымдары С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университетінің 1997-2006 жылдар аралығында өткен ғылыми әдістемелік конференцияларында, Талды-Қорған университетінің Қазақстан Республикасындағы университеттік білім мен ғылымды дамытудың келешегі атты халықаралық ғылыми әдістемелік конференциясында (1997) және Серікбаев атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік техникалық университетінің Аумақтардың трансшекаралық ластану мәселелері атты халықаралық Қазақстан - Ресей ғылыми – тәжірибелік конференциясында (2004) баяндалып, талқыланды.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы және көлемі. Диссертация 120 бет көлемінде ұсынылған. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, 5 бөлімнен, қортындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, 53 суреттен және 7 кестеден тұрады. Пайдаланылған әдебиеттердің жалпы саны – 145.
Диссертация тақырыбы бойынша жарияланған мақалалар. Зерттеу жұмысының нәтижелері бойынша он ғылыми мақала және үш тезис жарияланған.
1 ТЕГЕУРІНГҮЛДЕР (Delphinium L.) МЕН БӘРПІ (Aconitum L.) ТУЫСТАРЫН ҚЫСҚАША ЗЕРТТЕУ ТАРИХЫ
Тегеурінгүлдер (Delphinium L.) көп жылдық сәндік өсімдіктер арасында алдыңғы орындардың бірінде тұрады. Ерте заманнан бері тегеурінгүлдерді тек гүлінің әсемдігі үшін ғана өсіріп қоймаған. Оған дәлел: Солтүстік Америкада үндістер гүлінен "көгілдір ұн" деп аталатын зат алып, оны қабырды сәндеу үшін пайдаланған; Монғолияда улануға қарсы пайдаланса, қазіргі кезде Иран мен Ауғаныстанда әйгілі парсы кілемдерін бояу үшін жуғанда кетпейтін тұрақты бояулар алады.
Тегеурінгүлдер туысының жеке түрлерінің морфологиялық ерекшеліктері, географиясы мен экологиясы жөнінде деректер көптеген флористикалық еңбектерде және Ranunculaceae тұқымдасының аймақтық зерттеулерінде кездеседі [2,3,4,5,6,7,8,9,10,11].
Н.И. Малютин еңбектерін зерттей келіп, XIX ғасырдың басында ботаниктер зерттеулерінің нәтиежесінде белгілі болған Delphinium L. туысының елу түрін А. Декандоль өсімдіктің тіршілік формаларына (бір-екі, көпжылдық) және гүлдердің кейбір ерекшеліктеріне (шірнеліктер мен жеміс жапырақшаларының саны) қарай алғаш рет топтастырғандығын байқаймыз [12,13]. Кейінгі жүйелеуде гүлжапырақтың морфологиялық ерекшеліктеріне, гүлқоршауына, гүлшоғыры мен тұқым ерекшеліктеріне назар аударады. С.Н. Зиман [14,15] тұқым құрылысындағы айырмашылықтарды алғаш байқаған E. Spach, ал тұқым құрылысына назар аударған Н.С. Турчанинов, A. Gray, A. Franchet, P. Bruhl және G. King болса, Э. Гут күлте және тостағанша жапырақша бояуларын басшылыққа алып, Eudelphinium Huth және Consolida Huth деп аталатын екі туыс астына топтастырғандығын көрсетеді. Ол өсімдіктердің тіршілік формаларын зерттей отырып, вегетативтік және генеративтік мүшелердің морфологиялық ерешеліктерін салыстыру негізінде тегеурінгүлдердің өркені мен тамыр жүйесінің морфологиялық белгілері константты екендігіне назар аударды. В.Д. Савицкий [16] еңбегінде С. А. Невский бұрынғы КСРО териториясында таралған түрлерді топтастыруда Э. Гут жүйесін қолданғандығын және И. Ивен Солтүстік Америкалық түрлерді зерттей келіп, тұқымның морфологиялық ерекшеліктерінің негізінде жаңа Echinata Evan секциасын бөліп шығарғандығын көрсетеді. Н.И. Малютин [17,18,19] он бес жыл бойы тегеурінгүлдердің әр секциясына жататын елу шақты мәдени түрлерін зерттей келіп, гүлшоғыры мен тұқымдарының ерекшеліктері тұрақты болғандықтан жүйелеу кезінде негізгі белгі ретінде қарастыру керектігін атап көрсетті. Осы белгілер бойынша Н.И. Малютин [18,19] көп жылдық тегеурінгүдерді алты таксаномиялық топқа жіктейді. Ол тегеурінгүлдер систематикасында қолданылып келген кейбір белгілер (шірнеліктер мен стаминодий пішіндері, жемістерінің сырты, жапырақтарының құрылысы, сабақтарының бойы) будандастырғанда және мутагендермен әсер еткенде тұрақсыз екендігін көрсетеді. Н.И. Малютин [13,17,18] еңбектерін зерттей отырып туыстық эволюциясы тегеуріндердің ұзарып, рацемозды шашақ гүлшоғырының түзілуі, тұқымдарында таралуға бейімделушіліктің пайда болуы, арнайы өркен түр өзгерісі - түйнектің түзілуі бағытында жүргендігін байқаймыз.
Тегеурінгүлдер туысын жүйелік сипаттамасын қалыптастыруда W.T. Wang зерттеулері де маңызды болғандығын зерттеушілер көрсетеді [14,18,20,21,22]. Олар В.Т. Ванг ашық және жалаңаш гүлдерге, тегеуріндердің ұзындығына, стаминодий түсіне, жапырақтың кейбір морфологиялық ерекшеліктеріне баса назар аударды. көпжылдық тегеурінгүлдерді Delphinastrum Wang., ал біржылдық түрлерді Delphinium түр ішілік топқа топтастырды.
П.Н.Цвелев [23] сарғалдақтар тұқымдасын зерттеу кезінде Б.Павловский Еуразия флорасындағы тегеурінгүлдерді топтастыруда А. Декандоль жүйесін басшылыққа алса, М.Тамур Азиялық тегеурінгүлдерді В.Т. Ванг жүйесі арқылы топтастырғандығын анықтады. П.И. Кубаев Азия, Африка флорасындағы тегеурінгүлдер морфологиясы, экологиясы мен географиясы жөнінде құнды мәліметтерді П. Манц еңбектерінен де табуға болады деп көрсете келіп, кейбір тегеурінгүлдерде түйнектердің түзілетіндігін анықтады [24].
Н.И. Малютиннің [25,26] кейбір тегеурінгүлдерде түйнектердің түзілетіндігі жөніндегі мәліметтерін В.Н. Димитрова [27] пайдалана отырып, жаңа Oligophillon Dimitrowa түртармағын сипаттайды.
Әдеби деректерді зерттей келе, әлі де туыс құрамындағы топтардың филогенетикалық байланысын көрсететін жүйенің жоқтығы байқалады. Тегеурінгүлдер туысын салыстырмалы морфологиялық анализ жасау үшін В.Т. Ванг системасын М. Тамурдың толықтыруларымен қосып пайдалану қолайлы.
Тегеурінгүлдер тәрізді бәрпі туысының өкілдері де халық емшілігінде ертеден қолданылғандықтан әдеби деректерде көбінесе олардың улылық қаситтері, құрамындағы алкалоидтар туралы деректер көптеп кездеседі. Бәрпілердің улылығы ежелден – ақ белгілі болды. Гректер мен қытайлар найзаларының ұшына арналған улы сығынды алған. Непалда ірі жыртқыштарды аулауда және жауларын жеңу үшін суларын бәрпімен улаған. Марк Антони әскерлері бәрпімен уланып, естерін жоғалтқандығы және атақты Темір ханның бас киіміне бәрпі шырыны сіңіріліп, содан уланып өлгендігі жөнінде де деректер бар. Өсімдіктің улы қасиеті орталық жүйке жүйесіне әсер ететін құрамындағы алкалоидтарға, әсіресе, аконитинге байланысты.
Aconitum L. мен Delphinium L. туыстарының өкілдерінде алкалоидтардың жинақталуы онтогенез үрдісінде өзгереді және тіршілік ету ортасына тығыз байланысты [28,29,30,31,32,33,34].
Кейінгі жылдары Stapt, Rapais, Штейнберг, Ворошилов, Тамур еңбектері туыстың құрылымы мен түрлері жөніндегі деректерді толықтырды [35,36]. Емдік және инсектицидтік мақсатта қолдануға байланысты Munz, Соколов, Верещагина, Брехман, Bisset еңбектерін атауға болады. [37,38,39]. Дегенмен, Алтай бәрпілері жөніндегі мағлұматтарды атақты сібір ботанигі П.Н. Крылов пен оның шәкірттерінің зерттеулерінен табамыз [40,41].
С.И. Юдиннің [42] зерттеулері бойынша, Лучкин, Куминова, В.Н. Ворошилов, Аврорин, Балабас, Т.Б. Дьячковская, Дюрягин, Ростовцева, Горелова, Скворцова, Вирачева, С.Н. Литвиненко, А.Ф.Токарский европалық бәрпілердің интродукциясымен шұғылданған.
Ranunculaceae L. тұқымдасының біраз туыстарын зерттеумен шұғылданған ғалымдар [43,44,45,46,47] Еуропалық бәрпілерді қарастырған. Aconitum L. түрлерін үш секцияға Leucoctonum DC., Anthora DC., Aconitum (Napellus) DC. жіктейді.
Leucostonum DC. секциясының өкілдерінде розетка түріндегі жапырақтары, көп жылдық түрлерінің басымдылығы, түйнек тәрізді тамырларының және көп гүлді қысқа гүлшоғырларының болуы тәрізді қарапайым белгілермен қатар, әлде қайда жоғары сатыда даму белгілері де (биік, жіңішке, гүл томағасы, шиыршықталған тегеурін, шірнелік) кездеседі. Н.Н. Цвелев [23] A.leucostomum Worosch. мен A.barbatum Pers. популяцияларынан алынған A.korhinskyi буданын жаңа түр ретінде сипаттайды. Сібірлік A.barbatum Pers. Шығыс Еуропаның бақтарында сирек кездеседі.
Anthora DC. секциясының түрлерінің вегетативтік мүшелері әлде қайда жетілген, оларда тамыр маңайындағы розеткалық жапырақтар болмайды, сабағы мен тамыры түйнек тәрізді жуандаған және жыл сайын жаңарып отырады. Жапырақтары негізіне дейін ұсақ бөліктерге тілімделген. Бірақ сары түсті қысқа томағалы гүл де қарапайым белгілер болып табылады. Барлық түрлердің белгілері өте ұқсас. Кейбір ғалымдар A.eulophum Еуропаның орталық бөлігінде кездесетін A.anthora S. Str. түрінің синонимы болып табылатындығын анықтады. Олар Шығыс Еуропалық A.nemorsum түрінен қысқа бұйра гүлшоғыры мен түзу ұзын түктерінің болуымен өзгеше.
Aconitum DC секциясын жүйелеу буданды түрлерінің көптігіне байланысты өте күрделі деп есептеледі. Алдыңғы секцияға ұқсас болғанымен көк немесе сия көк гүлдері гүлдеген соң бірден түсіп қалады. Аnthora DC секциясының гүлдері тіпті жемісі түзілген кезде де сақталады. Осы секцияның Шығыс Еуропалық түрлерінің өзін үш секция ішілік топқа бөлеміз: Aconitum, Cammarum (DC) Rapaics, Euchylodea (Reichb.) Worosch., Aconitum DC секциясының көптеген әдемі түрлері бақтарда өсіріліп жүр.
Шығыс Еуропада A.neomontanum мен A.variagetum S.L. түрлері көп таралған. Әсіресе сәндік мақсатта A.napellus S.L. мен A.variegatum S.L. түрлерінің A.cammarum буданынан гүлдерінің түстері әртүрлі көптеген іріктемелер алынған.
A.paniculatum Lam. түрін Батыс Украина ғалымдары Cammarum DC. секция астының өкілі ретінде сипаттаса, Н.Н. Цвелев [23] ол ертерек сипатталған A. cammarum L. түрі болғандықтан қате пікір деп тұжырымдайды.
С.С. Руденко және В.С. Стефаник A.variagetum S.L. түріне ұқсас A.kostuschinii Rudenko және A.szapikianum Rudenko түрлерін анықтағаны жөніндегі мәліметтерді С.И. Юдиннің еңбегінен кездестіреміз [42]. Құрамында көп түрлері бар ертеректе A.napellus S.L. түрінің түр өзгерістері ретінде қарастырылып келген түрлер жоғарыдағы секцияға қосымша Орталық Азияда таралған Catenata Steinb. секциясына біріктірілді. Олар Aconitum өкілдерінен 8 см-ге дейін жететін тізбектелген конус тәрізді түйнектері арқылы ерекшеленеді.
Aconitum L. секциясының кейбір түрлерінің онтоморфогенездік заңдылықтарын Р.П. Барыкина, Т.А. Гуланян, М.В. Чубатова, М.С. Михайловская зерттеген [48,49,50].
1.1 Түрлердің таралуы және филогенетикалық байланысы
Н.И. Малютин [12,13] еңбектерінде Е.Гут тегеурінгүлдердің таралуы Гималай тауларындағы қысқа тегеурінді қарапайым түрлерден басталғандығын болжайтындығы көрсетілген. Ranunculacea тұқымдасының көптеген өкілдері Жапон - Қытай аймағынан Еуразия, Сібір, Арктика аймақтарына таралғандықтан Жапон - Қытай аймағы тегеурінгүлдердің де таралу орталығы болып саналады. В.Н. Димитрованың [27] зерттеулері бойынша Ван Вэнь - Цай Delphinium туысының ең қарапайым тобы болып табылатын Aconitoides W.T. Wang секциясын Батыс және Оңтүстік Батыс Қытайдағы эндемик түрлерге жатқызғандығы анықталған. Қытайда таралған Delphinium L. өкілдерінің Aconitum L.туысының түрлеріне өте ұқсастығы олардың ата тектерінің бір екендігін көрсетеді. Оңтүстік - Шығыс Қытайдан тегеурінгүлдердің кең таралуы плиоцен мен плейстоценде басталған. Қазіргі кезде флора шығыстан таралғандығы дәлелденгендіктен, Оңтүстік - Шығыс Қытай және Азия жер бетіне кең таралған өсімдіктердің орталығы болып табылады. Шығыстан батысқа қарай Гималай тауларының ұлы магистралы арқылы Орта және Кіші Азияның шөлді аймақтарына алғашқы өсімдік өкілдері таралады. Жерорта теңізі елдеріне кейбір түрлерінің таралуына адамдардың әсері болғандығын жоққа шығармаймыз.
Төменгі белдеулерде орман кедергі келтіргендіктен, Delphinium түрлерінің миграциясы субальпі шалғындықтары арқылы өтті. Тегеурінгүлдердің Юньнань таулы аймағына таралуына адамдардың орманды жойып жіберуі себепші болғандығы байқалады. Оңтүстік - Батыс Қытай таулары мен Гималайда Brevicalcarata мен Aconitoides W.T. Wang. секциясының түрлеріне ұқсас аласа бойлы, қысқа тегеурінді көп гүлден тұратын тегеурінгүлдер тіршілік еткен. Орталық Азияның далалық жағдайына және тозаңдандырушы бунақденелілерге бейімделу нәтижесінде қарапайым түрлерден ұзын тегеурінді көп гүлден тұратын сыпыртқы гүлшоғырлы түрлер пайда болады. Қазіргі кезде бұл белгілер Delphinium grandiflorumге ұқсас Азия мен Солтүстік Америкада таралған көптеген түрлерде кездеседі. Жерорта теңізінде өсетін Delphinium ДС. секциясы осы түрлерден, Consolida SF Gray Қытайдағы эндемик Antriscifolium W.T. Wang. секциясынан таралған. D.grandiflorum Шығыс Сібірде таралған D.сheilanthum Fisch. тобына өте ұқсас. Монғол, Даур және Якут аймақтарында екі түрдің ареалдары түйісіп жатады, бірақ D.grandiflorum құрғақ далалар мен тасты беткейлерде, ал D.cheilanthum ылғалды шалғындықтарда, өзен аңғарларында, көлеңкелі жерлерде, субальпі белдеуінің шалғындықтарында өседі. Ерінгүлді тегеурінгүл ылғалды ортаға бейімделген ірі көлемді D.grandiflorum екендігін көптеген ғалымдар ұқсас белгілері арқылы дәлелдеп отыр. Қазіргі уақытта көп таралған түр D. elatum будан түр болуы да мүмкін. Себебі, D. elatum мен D. grandiflorum түрлерінен алынған буданның сыртқы пішіні D. cheilanthum түріне өте ұқсас болып келеді.
Ерінгүл тегеурінгүл Солтүстік Мұзды мұхит жағауларына дейін таралған. Оның арғы ататегі плейстоцен кезеңінде құрлық арқылы Солтүстік Америкаға таралғандығына Азия мен Солтүстік Америкадағы түрлердің ұқсастығы дәлел. Ботаниктердің зерттеу нәтижесінде Сібір және Сoлтүстік Америка далаларында өсетін түрлер арасында 69-ға жуық туыстық белгілер байқалған.
Бастапқы D. grandiflorum түрінен бірнеше топтар пайда болған. Пирамидальді шашақ гүлшоғырлы және бұдырлы жіңішке қанатты тұқымды түрлер мезофилді аймақтарға таралған. Бұлардың ішіндегі өте кең ареалды қамтитын тетраплоид полиморфты түр D. elatum ареалы Еуропа мен Азияның көпшілік бөлігін қамтып, Альпі - Карпат тау жүйесінен Еуропаның орталық және солтүстік аймақтарындағы сулы далаларда, Азияның Орал, Алтай, Жоңғар Алатауы тауларынан Обь, Енисей өзендерінің жағалаулы арқылы Шығыс Сібірге дейін таралып жатыр. Түр ішілік және түр аралық будандастыру нәтижесінде, сыртқы ортаның әсерінен қарқынды таралып, биік тегеурінгүлден көптеген жаңа формалар алынды.
D. elatum қазіргі уақытта D. grandiflorum-ге қарағанда әлдеқайда прогрессивті түр болып табылады. В.Н. Димитрова [27] туыстық эволюциясын зерттей келіп мезофитті биік өсімдіктерден ксерофитті көп және біржылдық түрлер пайда болғандығын көрсетеді. Дегенмен, туыс эволюциясы бірнеше жолмен өткендігін байқаймыз. Аласа сирек гүді шашақ гүлшоғырлы тегеурінгүлдер ертерек пайда болып, олардан қалған формалар таралғандығын ғылыми зерттеулер анықтайды. Көпшілік мезофильді түрлер жас болып келеді және туыстық генеалогиялық бұтағы В.Н. Димитрованың схемасына қарағанда әлдеқайда күрделі. В.Н. Димитрованың негіз етіп алған Delphinastrum DC түрінің тіршілік жүйесі W.T.Wang. түрастының құрамына екі жеке бұтаққа жататын қанатты және қабыршақты тұқымды түрлер енетіндігін, Африка мен Солтүстік Америкада таралған түрлерді ескерсек тіршілік жүйесі күрделене түседі. Олай болса, W.T. Wang Delphinastrum DC табиғи таксон емес, ол ірі морфологиялық өзгешеліктері бар бірнеше топтарды біріктіреді. В.Н. Димитрова тұжырымына сүйенер болсақ, әр топты жеке түр тармағы ретінде қарастыруға тура келеді.
Қытай, Даур, Орталық Азия мен Кавказда пайда болған қысқа тегеурінді тегеурінгүлдердің үлкен тобының гүлшоғыры D. еlatum-ға өте ұқсас, тек қабыршақты тұқымды болып келеді. Даурдағы осы топтың өкілі D.fristetish Кавказдағы D. flexuosum Bieb. түрлерінен шөл және шөлейт аймақтарға таралған ксерофитті тегеурінгүлдер таралған. Алғаш топтан Орталық Азияда D. semibarbatum өсетін болса, Кавказда – D. schmalausenii Alb, Oңтүстік Еуропада полиморфты тетраплоидты D. fissum Waldst. et Kit. түрі кездеседі. Мұздық дәуірден кейінгі ксеротермиялық жағдай әсерінен Кіші Азия мен Африкада да осы топтың өкілдері таралды. Ғалымдар осы кезеңде Consolida туысымен біржылдық Delpinellum секциясының түрлері де пайда болған деп болжайды.
Н.И. Малютин [17,19] тегеурінгүлдердің қазіргі түрлері D. grandiflorum түріне ұқсас түрлерден таралғандығына сенімді. Тек Шпах staphisagria Spach деген атау беріп, бөлек туыс ретінде қарастырған екі жылдық тегеурінгүлдер тобы жер орта теңізіне қалай келгендігі белгісіз. Көптеген ботаниктер Staphisagria тобын қысқа тегеурінді өсімдіктердің ең қарапайымы ретіндегі пікірге қосылады. Қолдан өсіріп зерттеу кезінде олар осы аймаққа таралған басқа тегеурінгүлдерден өзгеше екендігі дәлелденді. Бұл тегеурінгүлдердің пайда болуы қысқа тегеурінді D.malabaricum сияқты Үндістаннан келген түрлерге байланысты болуы мүмкін.
Солтүстік Америкада тегеурінгүлдердің оңтүстікке қарай таралуында Тынық мұхит жағалауындағы жартасты таулар маңызды роль атқарды. Шығысқа қарай таралуына ормандар кедергі жасағандықтан, тек Солтүстік Америкалық түрлердің 1% ғана Миссури өзенінің шығыс бөлігіне жетті. Азиядағы D. cheilanthum-ға ұқсас D. elatum-ге туыстығы жақын түрлер пайда болды. Сібірлік D. elatum мен Солтүстік Америкалық D. exaltatum Hit. және D. scopulerum Hay. түрлерінің арасында айтарлықтай айырмашылық жоқ. Бұл ұқсастықты М.Г. Попов, Н.И. Малютин де анықтаған [17,19]. Солтүстік Америкада тегеурін гүлдердің жер асты түйнекті үлкен тобы пайда болады, бірақ олар Еуропалық және Азиялық түрлерден өзгеше тұқымдары қабыршақты болып келеді.
Тек бір ғана Калифорниялық D. hansenii түрінің тұқымының сырты тікенекті қабыршақпен қапталған, ұзын шашақ гүлшоғыры бар. Олар Echinatae Ewan тобына енгізген. Диплоидты және тетраплоидты топтары бір колонияда өсе береді. Солтүстік Американдық көптеген түрлердің тозаңдануы өзгерген. Мысалы, Оңтүстік Калифорнияда өсетін қызыл гүлді ұзын тегеурінді D. cardinale Hook. колибри немесе көбелектер арқылы тозаңданады. Деректерді зерттей келе Солтүстік Америка мен Азияда тегеурінгүлдер дамуы бірдей морфологиялық өзгерістер арқылы жүрген деген қорытындыға келеміз. Бірақ оларды бір топқа жатқызу өрескел қате болар еді.
Сөйтіп, тегеурінгүлдер (Delphinium L) туысының эволюциясы үш бағытта жүргендігін байқаймыз. Әсіресе, генеративті мүшелері үлкен өзгеріске түскен. Гүлдерді тозаңдандыратын ұзын тұмсықты бунақденелілерге бейімделуіне байланысты тегеурінгүлдері ұзарып, шашақ гүлшоғыры пайда болады. Тұқымдарының таралуы және әртүрлі геоклиматтық жағдайларға бейімделуі артты. Далада және шөлейттерде таралуға мүмкіндік беретін қанатты және қабыршақты тұқымдар пайда болды. Қуаңшылық жағдайда тіршілік ететін түрлерде жер асты түйнектерінің түзілуі эволюцияның үшінші бағыты болды.
Тегеурінгүлдердің дамуы жер бетінің үш бөлігінде өткендіктен, морфологиялық белгілері ұқсас түрлер пайда болған. Шығыс Қытай мен Орталық Азияда Солтүстік Америка, Еуропа және Африкадағы барлық топтардың өкілдері кездеседі. Олар бір-біріне қатынассыз жеке дамыды. Мысалы, көбелектер арқылы тозаңданатын ұзын тегеурінді түрлер Калифорнияда (D.cardinale) және тропикалық Африкада (D.leroyi) өседі. Оңтүстік Еуропада, Үндістанда, Калифорнияда қабыршақты тұқымды, түйнекті түрлер таралған. Биік мезофитті түрлер Еуропада (D. montanum DC), Азияда (D.elatum) және Солтүстік Америкада (D. scopulorum) бар. Жер бетінде таралған тегеурінгүлдерді топтастырып, әр топтың негізгі типтерін атасақ: Азияда жеті топ - D. brunonianum Royle, D. grandiflorum L . D. elatum L., D. flexuosum Bieb., D.semibarbatum Bien. ex Boiss., D. anthriscifolium Hance, D. peregrinum L. Еуропа мен Африкада бес топ - D. elatum L ., D. fissum Waldst. et Kit., D. leroyi Fr., D. stphisagria L., D. peregrinum L.; Солтүстік Америкада бес топ - D. bicolor Nutt., D. scopularum Gray, D. mehziesii DC., D. hanseni Green, D. cardinale Hook [12,13,14,27].
Туыстың дамуы геоклиматтық радиус бойынша жүрген. Жас түрлер түзілу орталығынан алыстаған сайын белгілері өзгере түседі (1 - сурет ).
??
1 - D. acontitoides Green, D. brunoniamus Royle; 2 - D. grandiflorum L.; D. tatsienense Franch.; 3 - D. stphisagria L.; 4 - D. cheilathum Fisch.; 5 - D. bicolor Nutt.; 6 - D. formosum Boiss. et Huet.; 7 - D. anthriseifolium Hance; 8 - D. flexuosum Bieb., D. triste Fisch.; 9 - D. menziesii DC.; 10 - D. dasycaulon Fresen; 11 - D. peregrinum L.; 12 - D. leroyi Fr.; 13 - D. elatum L.; 14 - D. fissum Waldst. et Kit.; 15 - D. semibarbatum Bienert; 16 - D. scopulorum Gray; 17 - D. cardinale Hook; 18 - D. hanseni Green; 19 - Consolida S.F. Gray.
Боялған дөңгелектермен қабыршақты тұқымды түрлер көрсетілген.
1 - сурет. Тегеурінгүлдер туысының эволюциялық даму кестесі.
1.2 Тегеурінгүл мен бәрпі туыстарының химиялық құрамы және халықтық емшілікте қолдану
Медицинада аурудың алдын алып, емдеуде қолданылып жүрген әр үшінші препарат өсімдіктерден дайындалған. Дәрілік өсімдіктердің емдік маңызы олардың өскен ортасы мен табиғат жағдайларына тығыз байланысты. Емдік мақсатта пайдаланып жүрген өсімдіктердің құрамында алкалоидтар кристалданған әр түрлі тұздар күйінде кездеседі. Қазіргі уақытта 2 мыңға жуық алкалоидтар белгілі болса, оның 30 түрі жүйке жүйесінің қызметін қоздыру мен тыныштандыру, қан қысымын реттеу, тыныс жолдары мен жүрек қызметін және бұлшық ет тонусын жақсарту үшін қолданылады. Сонымен қатар олар бактерицидті қасиетке ие [51,52,53].
Оңтүстік Американы еуропалықтар жаулап алған кезде жергілікті халық пайдаланған алкалоидтардың өте улы түрі - кураре белгілі болды. Улы зат қанға түскенде қозғалыс орталығының қозуын бұлшық ет жүйесіне жеткізілуі тежеледі де, жануар қозғалыссыз қалады. Химиктер кураре түрлерін зерттеп, негізгі заты – физиологиялық активті алкалоид курарин, тубокурарин, токсиферин екендігін анықтады. Оларды бұлшық ет қызметін босаңсытатын гиперкинез жағдайында, әсіресе, хирургиялық операцияларда қолдануға болады. Осы мақсатта биологиялық пәрменді заттардың көзі болып табылатын өсімдіктерді жан – жақты зерттеу қолға алынды [54,55,56,57].
Тегеурінгүлдер туысы – Delphinium L. Қазіргі кезде отандық тегеурінгүлдерден 40 жуық алкалоид түрлері табылып зерттелген. Тегеурінгүлдерден табылған метиллекалонитин, кондельфиннің басқа кураре тәрізді әсері бар алкалоидтардан ерекшелігі асқазанда сіңіріледі [58,59,60].
Тегеурінгүлдің бірқатар түрлері медицинада қолданылады. Соның ішінде Шығыс Қазақстанда кездесетін үштармақ тегеурінгүл, ерінгүл тегеурінгүл, түкті тегеурінгүл, торжеміс тегеурінгүл, алтай тегеурінгүлі, дала тегеурінгүлі, биік тегеурінгүл ерте заманнан бері халық емшілігінде адамның асқазан, жүйке, тіс ауруларын, мерез және әр түрлі жарақаттарды емдеуде пайдаланады. Сондай-ақ, үштармақ тегеурінгүлден сары, дала тегеурінгүлінен қара-көк бояу алады (1 – кесте ).
Халық арасында тегеурінгүлдер қарлыған шөп, сүмелек, сепсегүл деген аттармен де таныс. Дәрілік мақсатта пайдалану үшін бұларды жаз бен күз айларында жинап алып, турап кептіреді. Қасиеті: кермек дәмді, улы. Қолдану:
1.Жел-құздан дене ауырғанда, асқазан ауырғанда, баланың құрысып ауруына шөпті талқандап, бір рет 0,6 гр. арақпен ішеді.
2.Жығылып жарақаттанып ауырғанда жас тамырын араққа шылап, ауырған жерге жағады.
3.Битті өлтіруге: тегеурінгүлдің лайықты мөлшерін суға қайнатып, сумен киімді жуады.
4.Тіс ауырғанда 1,5 – 3 грамын суға қайнатып, онымен ауызды шайқайды. Улы өсімдік болғандықтан ауызды шайқаған суды жұтуға болмайды.
Тегеурінгүлдерді медицинада кеңінен қолданатын болғандықтан химиялық құрамы жақсы зерттелген. Олар құрамында әртүрлі алкалоидтар болуымен ерекшеленеді. Үштармақ тегеурінгүлдің құрамында 0,24 – 1,1 % дельбин, дельфатин, илемензин, флавоноид,дельбитерин, акомонин секілді алколоидтар, оның тамырында 0,61 – 0,75 % дельбин, броунин, жер үсті бөліктерінде 0,5 – 1,3 % антроноилкоктоин,броунин, дегидроброунин, 10 – дегидроилмензин, 10 – бензоилеминзин бар. Тұқымында 35,6 % май болады. Ерінгүл тегеурінгүлдің тамырында 0,1 – 0,5 %, сабағында 0,4 – 0,89 %, жапырағында 0,1 – 0,5 % алколоид бар. Торжеміс тегеурінгүлдің тамырында 0,98-1,83 % алкалоид және метилликаконитин, антраноилликотонин, диметиленэльделидин, делектин, дельпорфин, N - метиллауротетанин; жерүсті мүшелерінде алкалоид 0,34-1,23 %, дельсемидин, дельсемин, антраноилликоктонин, 0,18 % дельпирин, 0,1 % эльдемин, эльдемидин, диктиокирпин, делектин изоболдин, диктизин, диктионин, N - метиллауротетанин, N - ацетилделектин, О – ацетилделектин кездеседі. Метилликаконитин алкалоиды сабағында 0,11-0,65 %, гүлде 0,48 %, жемісінде 0,9 % болады. Осы алкалоидтан жүйке ауруларын емдеуде қолданатын мелликтин деп аталатын препарат алады [61,62].
Биік тегурінгүл (D. elatum L.) – емдік, балшырынды, әсемдік және улы өсімдік. Тегеурінгүлдің улылығы ертеден белгілі. Улылығы бойындағы алкалоидтерге байланысты. Өсімдіктің барлық мүшелері, әсіресе тұқымында бір пайызға дейін алкалоид болады. Сулы тұнбасын асқазан ауруларына қарсы, тәбетті арттыру үшін пайдаланады. Тіс ауырған кезде ұнтағын тістің түбіне басады.Тамырын жыныс ауруларына қарсы пайдаланады. Жапырақтарының сулы қайнатпасымен ауызды, көмекейді шаяды. Тегеурінгүлдің бойындағы заттардың мал мен адамға әсері бәрпінің әсерімен бірдей.
Тамырында алкалоидтардан 0,74 % эльдемин, 0,24 % элатин, 0,038 % метилликаконитин бар. Жерүсті бөліктерінде 0,25-0,87 % алкалоид, элатин 0,2-0,37 %, дельфелатин 0,37 %, метилликаконитин, дельфелин, делатин, дельсин кездеседі. Жапырақ құрамына алкалоид 0,85 %, элатин 0,3-0,62 %, сабағының құрамына 0,15 % алкалоид, флавоноид; жемісінің құрамына 1,71 % алкалоид, дельфелин 0,092 %, делатин, метилликаконитин; тұқымы құрамына 25 % алкалоид, 20,6-29,9 % май кіреді. Тамыр, тамырсабағынан алынған препараттар тыныштандыратын қасиетке ие. Күйікті, мерез, жарықты емдейді. Тамырынан жасалынған ұнтақты қасқырларды улауға, жәндіктерді өлтіруге пайдаланады. Жерүсті бөлімдерінен алынған препараттарды жүйке, құрт, қояншық, шемен, сары ауру, онкологиялық ауруларды емдеуге қолданады. Гүлдерінен шыбын және тарақандарды өлтіретін инсектицид алады [63,64].
Дала тегеурінгүл (D. consolida L.) Жапырағында, сабағында, гүлінде, тұқымында алкалоидтер болады. Жүректің соғуын баяулатады, қан қысымын төмендетеді. Орталық жүйке жүйесіне әсер етіп, тыныс жолын бітейді. Мал көбіне жайылымда уланады. Оның құрамында дельсолин және делькозин алколоидтары табылған. Тұқымында 28,5 % май болады. Халықтық медицинада гүлін кептіріп, іш бұзылғанда шай ретінде ішеді. Гүлінің тұнбасы көздің көруін арттырады деп есептеледі. Ал тұқымының ұнтағын түрлі жәндіктерді жою үшін пайдаланады [63,64].
1 – кесте. Тегеурінгүлдердің химиялық құрамы
Түрлер
?Жер үсті мүшелері
?Жер асты мүшелері
?Қолданылуы
?Авторлар, жылы
?
?Биік тегеурінгүл
?Элатин, дельфелатин, метилликаконитин, дельфелин, делатин, дельсин, флавоноид;
?Эльдемин, элатин, метилликаконитин
?Асқазан ауруларына қарсы, тәбет ашу үшін, жыныс ауруларында, іштегі құрттарды өлтіру үшін, күйікке, жүйке ауруларына, сары ауру, онкологиялық ауруларға, инсектицид
?Л.А.Уткин,
1931 М.С.Рабино-вич,1952 Н.И.Анненков, 1878
?
?Дала тегеурінгүлі
?Дельсолин, делькозин, глюкоалкалоид-дельфинин
?Алкалоидтар
?Жүректің соғуын баяулатады,қан қысымын төмендетеді, көру қабілетін арттырады, іш бұзылғанда, зәр сындыруда, іштегі құрттарды түсіруге, қотырларды емдеу үшін,инсектицид
?С.Е.Землин-ский,1951 А.П.Орехов,
1955
?
?Торжеміс тегеурінгүл
?Дельсемидин, дельсемин, антроноилликоктонин, дельпирин, эльдемин, эльдемидин, делектин, диктизин, изоболдин, диктионин, диктиокирпин,N- метилликаконитин, N-,O-ацетилделектин, метиллауротетанин
?Метилликаконитин, атроноилликотонин, делектин, дельпорфин,N- метиллауротетанин
?Жүйке ауруларын емдеуде қолданылатын меллектинкешенді препаратын алады
?А.Н.Обухов,
1963
И.А.Губанов,
1961
?
?
1 - кестенің жалғасы
Түрлер
?Жер үсті мүшелері
?Жер асты мүшелері
?Қолданылуы
?Авторлар, жылы
?
?Ерінгүлді тегеурінгүл
?Алкалоид
?Алкалоид
?Жүрек соғысын реттеуде қолданылады
?С.Е.Землин-ский,1951
?
?Үштамақ тегеурінгүл
?Дельбин, дельфатин, илемензин, флаваноид,дельбитерин, акоманин, броунин, дегидроброунин, антрокоилкоктоин, 10-дегидроилмензин, 10-бензоилеминзин,
?Дельбин, броунин
?Жүйке ауруларын және асқазан ауруларын емдеуде қолданылады
?А.П.Орехов,
1955
?
?Алтай тегеурінгүл
?Алкалоид, дельбин, флаваноид
?Алкалоид, дельбин, броунин
?Асқазан, жүйке ауруларын емдеу үшін қолданылады
?С.Е.Землин-ский, 1951
?
? Ертеде гүлдері зәр сындыруға және іштегі құрттарды айдап түсіру үшін, түрлі қотырларға қарсы пайдаланылған. Өсімдік бал береді. Гүлінде сары түсті бояғыш зат болады. Гүлінің тұнбасы түрлі ашудастармен қосылғанда әсем жүн мен жібекті өте жақсы бояйтын көк бояу алады.
Бәрпілер туысы – Aconitum L. Ертеректе бәрпінің тамырынан жасалған тұнбаны, әсіресе, 2 түрі: Қаракөл және Жоңғар бәрпілерінен жасалған тұнбалар 8- ші Кеңес Фармокологиясына енген болатын, бірақ соңғы жылдары тізімнен алынып тасталған. Бәрпі тамырынан дайындалған тұнба Анофит деп аталатын кешенді препарат құрамында құяң, невралогиялық ауруларды емдеуде қолданылған. Гүлдеу фазасында жиналған жоңғар бәрпісі ангиноль (эхинор) кешенді препарат құрамына еніп, баспаның әр түрін емдеуге қолданылған. Емдік қасиетіне байланысты бәрпі туысының көптеген түрлері болашағы бар өсімдіктер ретінде зерттеледі. Ақезу бәрпіден Аллапинин антиаритмиялық препарат жасалынған, оның құрамы лаппакаконитин алкалоидының сутекті бром тұзы болып табылады. Эксперимент нәтижесінде бұйра бәрпінің антистрестік, ісікке қарсы және нейтропты белсенділік қасиеттері көрінді. Чекалов бәрпісімен жануарларға жүргізілген эксперимент нәтижесінде қабынуға, аллергияға қарсы, гиполипидемиялық, седативті қасиеттерімен қатар, қол – аяқтардың тартылып қалуына, ісікке және жараның пайда болуына қарсы әрекеті бар екендігі байқалды [67,68,69]. Aconitum – гомеопатикалық медицинада қолданылатын заттардың бірі. Түрлі қорқыныш пен үрейлерден түнгі сағат 2400-тен 200-ге дейінгі кездегі ұйқысы бұзылған балаларға Aconitum–30 препаратын бір немесе екі рет тағайындағаннан соң қалыпқа келген. Одан соңғы 1,5 – 2 жыл көлемінде бақылауға алған балаларда мұндай ауытқулар жойылған. С. Ганеман [71] Aconitum–30–ды басқа да жағдайларда, жедел жәрдем көрсету үшін: өкпе сырылы, жұтқыншақ пен өңештің қабынуында да қолданған. Барлық жағдайларда алғашында ауыз кеуіп, қантамыр соғуының жиілегендігі мен адамды алаңдататын өздігінен агонизді қозғалыстар байқалады. Бұл дәріні, әсіресе, әйелдерде етеккір келгенде пайда болатын қорқыныш пен діріл сияқты сезімдер кезінде пайдаланған жөн, ол жатырдан кеткен қанды тоқтатады. Aconitum–30–ды дәрігерлер тағы да басқа: кеудедегі қатты қысқан ауру немесе кеуденің басылып тұратын жағдайларында, кеуде шаншуына, қақсауына, сол жақ IV – XI қабырға арасында болатын қатты ауруларға қарсы қолданған. Бұлардың барлығы С. Ганеманның пікірінше, Aconitum–30–дың стенокардия жағдайында тағайындалатынын көрсетеді. Бақылаулар көрсеткендей, Aconitum–30 препараты тахикардия, парадоксальды тахикардия ұстамаларында, жүрекше экстросистолиясы, бигеминия, тригеминия кезінде де тағайындалады. Барлық жағдайларда да ауруларда қорқыныш сезімі, өлімнен қорқу, ес – түсін жоғалту сезімі байқалған (әсіресе, бұрын естен тануды басынан кешірген ауруларда). Көпшілік жағдайларда Aconitum-30 аллопатикалық препараттардың әсерлері болмаған кезде лихорадка мен тахикардияны жылдам басып отырған. Aconitum–30 көзге түскен бөгде заттарды алған кезде көз шарасын жансыздандыруға да қолданылады [72,73].
Өте улы болғандықтан, бәрпі Батыс медицинасында қазір қолданылмайды, ал Қытайда түрлі ауруларға кең қолданылып келеді. Бәрпіні Диоскорид, Гален, Авицена, Парацельстер қолданып, бәрпіні зерттеудегі ең алғашқы жұмыстар А.Штерк еңбектері саналатындығын, дәрілік өсімдіктер туралы еңбектерді зерттей келіп тұжырым жасаймыз [74,75,76,77]. Нәтижесінде ол бәрпі қалтырау, құяң және мерез ауруларына қолданылуы керек деген қорытынды жасайды. С.Ганеман [71] препарат жасау үшін гүлдеу кезіндегі өсімдікті шарап спиртінің тең көлемдегі мөлшерімен араластырған. Сондай – ақ бәрпінің гамимелис немесе итсигекпен линименті пайдаланған. Бәрпінің денені жансыздандыру қабілетін невралгияда, люмбагада, жарақаттанғанда, жергілікті жерді анестезиялау үшін басқа дәрілердің күші жетпегенде де пайдаланған. Ал одан жасалған шырын қабынуға қарсы ем ретінде берілген. Әдебиеттерде бәрпінің ыстықты қайтару, терлету, зәр айдау, кардиалды седативті зат ретінде де қолданылғаны жазылған. Бәрпі тұнбасын қалтырау тахикардиямен бірге жүргенде, тонзилит пен лорингитте және өкпе қабынуының, бет - әлпет қабынуының алғашқы кезеңдерінде іштей қабылдау тағайындалған. Жануарларға жасаған зерттеулер антипролиферативті және қабынуға қарсы әсері, гиперсезімталдық қасиетін басуға және мононуклеидтерді сіңіру, антидене өнімділігін тұрақтандыру қабілетінің жоғары екендігі анықталған.
Болгария, Үндістан, Қытай және Батыс Европаның кейбір елдерінде бәрпіні медицинада ресми түрде танып отыр. Қатерлі қан аздылық, баспа, асқазанның қатерлі ісігінде сырттай және іштей қолданылады. Қауіпті жұқпалы ауруларда, сепсис, дифтерия, скарлатина, асқазан – ішек түйіндісінде, бүйрек пен бауыр шаншуында, қант диабеті, көкеттің қабынуы, мерез, полиартрит пен жүрек – қан тамыр ауруларында, сондай – ақ өкпенің қатерлі ісігінде қабынуға қарсы қолданылады. Бұл тамыр – өте улы, сондықтан да, сақ болып, балалардан алыс ұстау керек.
Бәрпі қабыну, антимикробтық, есірткілік, ісікке қарсы, ауруды басу, спазмолиттік қасиеттері болғандықтан оны халықтық медицинада кең қолданады. Төмендегі ауруларға қарсы пайдаланады: түрлі локализацияда, соның ішінде сүйек ісігі мен мелакомада; эпилепсия, қол – аяқ тартылуында; паркинсон ауруында; психологиялық аурулар мен құтырғанда; жүйке аутқуларында; меланхолия, депресия, қорқуда, жиі жылағыштықта, өзін - өзі ұстай алмауда,жүйке жүйесінің қатты қозуында; қатты бас ауруында, бас сақинасы ұстағанда, бас айналғанда; сал болып қалғанда; тіл мен қуықтың салдық әлсіреуінде; қан аздылық; бери – бери ауруында; өкпе туберкулезінде; өкпе қабынуында, плевритте, кеңсірік астмасында, асқынған және созылмалы бронхитте; суық тигенде, асқынған респираторлы ауруда, баспада; қартайып, әл кеткенде; есту және көру қабілетін жақсарту үшін; қант диабетінде; зобта; жатырдың фибрамиомасында, жатырдан үнемі қан кеткенде; жыныстық әлсіреуде; асқазандағы ауруға, асқазан жарасында, гастрит, ішек пен бауырдың шаншып ауруында, метеоризм, іш тоқтағанда, іш құртына қарсы; сары ауруға; қуық тұтылғанда; су толғанда, зәр айдау үшін; гипертонияда; стенокардияда; уланғанда уға қарсы; жұқпалы ауруларға, скарлатина, дифтерия, күйдіргі, мамерия; невралгия, үштармақ нерв невралгиясында (іштей және жергілікті) есту нервісінің невриті; тіс ауруында жансыздандыру үшін (бір түбірге бір тамшы тамызады немесе тістің жұмсақ етін сүрту); жыныстық жолмен берілетін аурулар, соның ішінде – мерез; сүйектің шығуы мен сынуы, сырттай жарақат алғанда; артрит, буын ревматизмінде, подагра, құяң, остеохандроз, сыртқы ишиаста; псариазда, проназда (іштей және жергілікті); шығу, жара, жараның жазылуы үшін (сырттай); қышыма, бит түсу (сырттай) [76,77,78].
Гомеопатияда емдік бәрпі – A. napellus L., алтай бәрпісі – A.altaicum Steinb., байкал бәрпісі – A. baicalense Turcz. ex Rapcais., ақезу бәрпі – A. leucostomum Worosch., үлкентұмсықты бәрпі – A. macrorhynchum Turсz. et Ledeb. түрлерін қолданады. Барлық мүшелерінен алкалоидтар табылған. Өсімдіктің жер асты мүшесін спазмолитикалық, ауруды басушы препарат ретінде қолданады.
Кейбір Aconitum L. түрлері ертеден медицинада қолданылатын. Ресейде медицинада ақезу бәрпі (A. leucostomum Worosch.) қолдануға рұқсат етілген.
Өсімдіктің жер үсті бөлігін гүлдегенге дейін жерден 4 – 5 см биікте кесіп жинайды. Келесі жинау тек 4 жылдан соң мүмкін. 800 С температурада күн көзінде немесе кептіргіште кептіріледі. Сақтау мерзімі Б тізімі бойынша екі жыл. Ақезу бәрпі құрамында дитерпенді алкалоид лаппаконитин, лаппаконинедин, N-дезацетиллаппаконитин, сондай–ақ сапониндер, кумариндер, шайырлы заттар жинақталады. Тянь – Шань тауының ылғалды таулы ормандарында өсетін A. karakolicum Rapaies, A. soongaricum Stapf. - өсімдіктерінен аллапинин препаратын жасайды, олардың аритмге қарсы қасиеттері бар. Бұл акониттер қазір медицинада қатерлі ісікке қарсы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz