Қаржылық есеп беру жүйесі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ..3
І БУХГАЛТЕРЛІК ЖӘНЕ ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТІҢ ЖАЛПЫ ТЕОРИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ...5
1.1 Қаржылық есеп берудің сипаттамасы мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Қаржылық есеп берудің элементтері ... ..9
1.3 Қаржылық есеп беруді жасау бойынша түгендеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
ІІ ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕП БЕРУДІ ЖҮРГІЗУДІҢ ТӘРТІБІ МЕН ҚАРЖЫЛЫҚ ҚОРЫТЫНДЫ ЕСЕПТЕ ТОЛТЫРЫЛАТЫН ҚҰЖАТТАР.
2.1 Қаржылық есеп беруді ұсыну тәртібі мен қаржылық есеп беруге жасалынған түсініктеме жазба ... ... ... ... 18
2.2 Консалидацияланған аржылық есеп беруді жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2.3 Қаржылық . шаруашылық қызметі туралы есеп беру ... ... ... ... ... ... ... .26
ІІІ «БУХГАЛТЕРЛІК ЖӘНЕ ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕП БЕРУ ТУРАЛЫ» ЗАҢЫНА СӘЙКЕС ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕП БЕРУ ПРОЦЕСІНІҢ ОРЫНДАЛУЫ ... ... ... ... ... ... .29
3.1 Қазақстан Республикасында қаржылық қорытынды есеп қалыптастырудың негізін реттеу ... ... ... ... ...29
3.2 Қаржылық есеп беруді жасау кезіндегі қателіктерді түзету ... ... ... ... ...33
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... 40
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ...41
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... .44
І БУХГАЛТЕРЛІК ЖӘНЕ ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТІҢ ЖАЛПЫ ТЕОРИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ...5
1.1 Қаржылық есеп берудің сипаттамасы мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Қаржылық есеп берудің элементтері ... ..9
1.3 Қаржылық есеп беруді жасау бойынша түгендеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
ІІ ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕП БЕРУДІ ЖҮРГІЗУДІҢ ТӘРТІБІ МЕН ҚАРЖЫЛЫҚ ҚОРЫТЫНДЫ ЕСЕПТЕ ТОЛТЫРЫЛАТЫН ҚҰЖАТТАР.
2.1 Қаржылық есеп беруді ұсыну тәртібі мен қаржылық есеп беруге жасалынған түсініктеме жазба ... ... ... ... 18
2.2 Консалидацияланған аржылық есеп беруді жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2.3 Қаржылық . шаруашылық қызметі туралы есеп беру ... ... ... ... ... ... ... .26
ІІІ «БУХГАЛТЕРЛІК ЖӘНЕ ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕП БЕРУ ТУРАЛЫ» ЗАҢЫНА СӘЙКЕС ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕП БЕРУ ПРОЦЕСІНІҢ ОРЫНДАЛУЫ ... ... ... ... ... ... .29
3.1 Қазақстан Республикасында қаржылық қорытынды есеп қалыптастырудың негізін реттеу ... ... ... ... ...29
3.2 Қаржылық есеп беруді жасау кезіндегі қателіктерді түзету ... ... ... ... ...33
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... 40
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ...41
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... .44
Қаржылық есеп беру басқарушы органдардың жұмысын және субъектің ресурстарын, міндеттемелерін және ақша қаражаттарының болашақтағы ағындарын бағалауға, несие беру бойынша шешімдерге және инвестициялық шешімдерді қабылдауға пайдалы ақпараттарды береді.
Қаржылық есеп беру мәміленің және басқа да оқиғаның нәтижесін классқа топтастырып, экономикалық мазмұнына сәйкес көрсетіледі. Экономикалық мазмұн қаржылық есеп берудің элементтері болып табылады.
Қаржылық есеп беруді пайдаланушылар олардың топтасқан белігін емес, тұтас бөлігін білуге мүдделі болып келеді. Бұндай кажеттілік консолидацияланған есеп беруге қойылатын талапты күшейтеді.
Консолидацияланған есеп берудің құрамына: консолидацияланған бухгалтерлік балансы, консолидацияланған қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беру, консолидацияланған ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп беруі және түсініктеме жазбасы кіреді.
№ 13 БЕС сәйкес "Консолидацияланған есеп беру және еншілес серіктестіктегі инвестицияның есебі" негізгі заңды тұлға жергілікті және шетелдегі еншілес заң тұлғалардың консолидалынған (консолидацияланған) қаржылық есеп беруі енгізіледі, тек мыналарды қоспағанда: егер де еншілес серіктестік жақын арада сатуға арналса және оларды бақылау уақытша сипатта болса немесе олар қатаң түрде ұзақ мерзімді шектеулі жағдайда әрекететіп тұрса, онда бұл аталған жағдайларда жүрген сетіктестіктердің мәліметі консолидалынған қаржылык есеп беруге қосылмайды.
Қаржылық нәтижесі - бұл есепті жылдағы кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижесі (шығыс пен табыстың айырмасы). Қаржылық нөтижесін өлшеу элементі: табыс пен шығыс болып табылады.
Табыс - бұл есепті кезеңдегі активтердің өсуі, не міндеттемелердің азаюы; шығыс - бұл есептік кезеңде активтердің азаюы, не міндеттемелердің көбеюі (өсуі). Бұл жерде иеленушілердің жарлық капиталына салған салымы субъекттің табысы болып табылмайды, ал субъект иелеріне меншік капиталын таратып беру - шығыс болып танылады.
Қаржылық есеп беруде шаруашылық жүргізуші субъект қызмет түріне (өндірісіне) қарап табыс пен шығысты бөліп көрсетуіне болады. Мысалға, өнеркәсіп өндірісі, делдалдық қызмет, ауыл шаруашылық қызметі бойынша және т.б., сондай-ақ табыс пен шығысты әдеттегі қызметі мен төтенше жағдайдан алатын табыстары немесе шығыстары бойынша бөлуі мүмкін.
Қаржылық есеп беру мәміленің және басқа да оқиғаның нәтижесін классқа топтастырып, экономикалық мазмұнына сәйкес көрсетіледі. Экономикалық мазмұн қаржылық есеп берудің элементтері болып табылады.
Қаржылық есеп беруді пайдаланушылар олардың топтасқан белігін емес, тұтас бөлігін білуге мүдделі болып келеді. Бұндай кажеттілік консолидацияланған есеп беруге қойылатын талапты күшейтеді.
Консолидацияланған есеп берудің құрамына: консолидацияланған бухгалтерлік балансы, консолидацияланған қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беру, консолидацияланған ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп беруі және түсініктеме жазбасы кіреді.
№ 13 БЕС сәйкес "Консолидацияланған есеп беру және еншілес серіктестіктегі инвестицияның есебі" негізгі заңды тұлға жергілікті және шетелдегі еншілес заң тұлғалардың консолидалынған (консолидацияланған) қаржылық есеп беруі енгізіледі, тек мыналарды қоспағанда: егер де еншілес серіктестік жақын арада сатуға арналса және оларды бақылау уақытша сипатта болса немесе олар қатаң түрде ұзақ мерзімді шектеулі жағдайда әрекететіп тұрса, онда бұл аталған жағдайларда жүрген сетіктестіктердің мәліметі консолидалынған қаржылык есеп беруге қосылмайды.
Қаржылық нәтижесі - бұл есепті жылдағы кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижесі (шығыс пен табыстың айырмасы). Қаржылық нөтижесін өлшеу элементі: табыс пен шығыс болып табылады.
Табыс - бұл есепті кезеңдегі активтердің өсуі, не міндеттемелердің азаюы; шығыс - бұл есептік кезеңде активтердің азаюы, не міндеттемелердің көбеюі (өсуі). Бұл жерде иеленушілердің жарлық капиталына салған салымы субъекттің табысы болып табылмайды, ал субъект иелеріне меншік капиталын таратып беру - шығыс болып танылады.
Қаржылық есеп беруде шаруашылық жүргізуші субъект қызмет түріне (өндірісіне) қарап табыс пен шығысты бөліп көрсетуіне болады. Мысалға, өнеркәсіп өндірісі, делдалдық қызмет, ауыл шаруашылық қызметі бойынша және т.б., сондай-ақ табыс пен шығысты әдеттегі қызметі мен төтенше жағдайдан алатын табыстары немесе шығыстары бойынша бөлуі мүмкін.
1 Бухгалтердің және шаруашылық субъектісі есебін ұйымдастыру.// Бухгалтер бюллетені №15 .2009
2 Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А.Бухгалтерлік есеп принциптері. Алматы Экономик'С, 2003.
3 Әбдіманапов Ә. Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері. (халықаралық стандарт) оқулық - Алматы 2006 жыл.
4 Нысанбаев С.Н., Қожамкүлова Ж.Т.Коммерциялық кәсіпкерлік негіздері. Оқу құралы. — Алматы Қазақ университет., 2004. — 138 бет..
5 Попова Л.А. Бухгалтерский учет на предприятии, Учебное пособие – Караганда: «Арко», 2005.
6 Мырзалиев Б. С. «Бухгалтерлік операцияларды жүргізудің әдістері».
7 Оразбекұлы Бахыт. «Инвестициялық институттардағы бухгалтерлік есеп».
8 Көкенова Фатима. «Кәсіпорындардың бухгалтерлік есебі».
9 Бухгалтер бюллетені 2009 №16
10 Қазақстан Республикасының Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі), 10-желтоқсан, 2008 ж // Алматы: ЮРИСТ, 2009 254 б.
11 Баймұханов С.Б., Балапанов Ә.Ж. «Бухгалтерлік есеп». Алматы Экономик'С, 2003
12 Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 23 мамыр 2007ж бұйрығымен бекітілген Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспары
13 Назарова В.Л., М.С. Жапбарханова, Фурсов Д.А., Фурсова С.Д. Басқару есебі. Алматы- Экономика, 2005.-298 бет..doc
14 Нурсеитов Э.О. Бухгалтерский учет в организациях/Учебное пособие. – Алматы,2006.-472с.
15 Сариев Д.Б. «1с:кәсіпорын» жүесінің бүгінүгі күнгі жетістіктері // Егемен Қазақстан газеті, № 62. 2008 ж.
16 14. 01. 1997ж. Өзгерісі және толықтылығымен Қаржы министрлігінің Бас салық инспекциясымен №37 «ҚҚС есептеу мен төлеу тәртібі жөнінде» нұсқауы.
17 24. 08. 1993ж. Министрлер комитеті шешімі негізінде шығарылған Қазақстан Республикасының ұйымдары мен кәсіпорындары және мемлекеттік бірлестік жұмысшыларының іс – сапарлық қызметі жөнінде нұсқауы.
18 А. Үмбеталиев, Ғ. Керімбек, «Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкерлік».
19 В. В. Ковалев «Финансовый анализ», Москва 1995г.
20 А. Д. Шеремет, М. И. Баканов «Теория анализа хозяйственной деятельности», Москва 1987г.
21 Алтынбаев Б.А, Истаев А.А.
Основы маркетинга/Учебное пособие-А.,Экономика,2002
22 Есімжанова С.Р., Маркетинг/оқу құралы.- А.:Экономика, 2003
23 Жолдасбаев Г.Ө. Кәсіпорын экономикасы / Оқу құралы.- А.: Экономика, 2002
24 Котлер Ф., Маркетинг негіздері, А.: «Жазушы»,2002
25 Сатыбалдыұлы С., Маркетинг- нарықтану: Жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған оқулық- А.: «Білім», 1999
26 Шеденов ¬Ө.Қ., Жинісов Б.А., Байжомартов И.С., Комягин Б.И., Жалпы экономикалық теория, А.-А., 2001
27 Саясат-№1,2002
28 «Халық кеңесі»-№72,1995
29 Ізденіс(Поиск)-№5,1998
2 Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А.Бухгалтерлік есеп принциптері. Алматы Экономик'С, 2003.
3 Әбдіманапов Ә. Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері. (халықаралық стандарт) оқулық - Алматы 2006 жыл.
4 Нысанбаев С.Н., Қожамкүлова Ж.Т.Коммерциялық кәсіпкерлік негіздері. Оқу құралы. — Алматы Қазақ университет., 2004. — 138 бет..
5 Попова Л.А. Бухгалтерский учет на предприятии, Учебное пособие – Караганда: «Арко», 2005.
6 Мырзалиев Б. С. «Бухгалтерлік операцияларды жүргізудің әдістері».
7 Оразбекұлы Бахыт. «Инвестициялық институттардағы бухгалтерлік есеп».
8 Көкенова Фатима. «Кәсіпорындардың бухгалтерлік есебі».
9 Бухгалтер бюллетені 2009 №16
10 Қазақстан Республикасының Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі), 10-желтоқсан, 2008 ж // Алматы: ЮРИСТ, 2009 254 б.
11 Баймұханов С.Б., Балапанов Ә.Ж. «Бухгалтерлік есеп». Алматы Экономик'С, 2003
12 Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 23 мамыр 2007ж бұйрығымен бекітілген Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгілік жоспары
13 Назарова В.Л., М.С. Жапбарханова, Фурсов Д.А., Фурсова С.Д. Басқару есебі. Алматы- Экономика, 2005.-298 бет..doc
14 Нурсеитов Э.О. Бухгалтерский учет в организациях/Учебное пособие. – Алматы,2006.-472с.
15 Сариев Д.Б. «1с:кәсіпорын» жүесінің бүгінүгі күнгі жетістіктері // Егемен Қазақстан газеті, № 62. 2008 ж.
16 14. 01. 1997ж. Өзгерісі және толықтылығымен Қаржы министрлігінің Бас салық инспекциясымен №37 «ҚҚС есептеу мен төлеу тәртібі жөнінде» нұсқауы.
17 24. 08. 1993ж. Министрлер комитеті шешімі негізінде шығарылған Қазақстан Республикасының ұйымдары мен кәсіпорындары және мемлекеттік бірлестік жұмысшыларының іс – сапарлық қызметі жөнінде нұсқауы.
18 А. Үмбеталиев, Ғ. Керімбек, «Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкерлік».
19 В. В. Ковалев «Финансовый анализ», Москва 1995г.
20 А. Д. Шеремет, М. И. Баканов «Теория анализа хозяйственной деятельности», Москва 1987г.
21 Алтынбаев Б.А, Истаев А.А.
Основы маркетинга/Учебное пособие-А.,Экономика,2002
22 Есімжанова С.Р., Маркетинг/оқу құралы.- А.:Экономика, 2003
23 Жолдасбаев Г.Ө. Кәсіпорын экономикасы / Оқу құралы.- А.: Экономика, 2002
24 Котлер Ф., Маркетинг негіздері, А.: «Жазушы»,2002
25 Сатыбалдыұлы С., Маркетинг- нарықтану: Жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған оқулық- А.: «Білім», 1999
26 Шеденов ¬Ө.Қ., Жинісов Б.А., Байжомартов И.С., Комягин Б.И., Жалпы экономикалық теория, А.-А., 2001
27 Саясат-№1,2002
28 «Халық кеңесі»-№72,1995
29 Ізденіс(Поиск)-№5,1998
Тақырыбы: Қаржылық
есептілік
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І БУХГАЛТЕРЛІК ЖӘНЕ ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТІҢ ЖАЛПЫ
ТЕОРИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Қаржылық есеп берудің сипаттамасы мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ..5
1.2 Қаржылық есеп берудің элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.3 Қаржылық есеп беруді жасау бойынша түгендеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
ІІ ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕП БЕРУДІ ЖҮРГІЗУДІҢ ТӘРТІБІ МЕН
ҚАРЖЫЛЫҚ ҚОРЫТЫНДЫ ЕСЕПТЕ ТОЛТЫРЫЛАТЫН
ҚҰЖАТТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2.1 Қаржылық есеп беруді ұсыну тәртібі мен қаржылық есеп беруге
жасалынған түсініктеме жазба ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.2 Консалидацияланған аржылық есеп беруді жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... .24
2.3 Қаржылық – шаруашылық қызметі туралы есеп беру ... ... ... ... ... ... ... .26
ІІІ БУХГАЛТЕРЛІК ЖӘНЕ ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕП БЕРУ ТУРАЛЫ
ЗАҢЫНА СӘЙКЕС ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕП БЕРУ ПРОЦЕСІНІҢ
ОРЫНДАЛУЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
3.1 Қазақстан Республикасында қаржылық қорытынды есеп
қалыптастырудың негізін реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
3.2 Қаржылық есеп беруді жасау кезіндегі қателіктерді түзету ... ... ... ... ...33
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
Кіріспе
Қаржылық есеп беру басқарушы органдардың жұмысын және
субъектің ресурстарын, міндеттемелерін және ақша қаражаттарының
болашақтағы ағындарын бағалауға, несие беру бойынша шешімдерге ж әне
инвестициялық шешімдерді қабылдауға пайдалы ақпараттарды береді.
Қаржылық есеп беру мәміленің және басқа да оқиғаның нәтижесін
классқа топтастырып,
экономикалық мазмұнына сәйкес көрсетіледі.
Экономикалық мазмұн қаржылық есеп берудің элементтері болып
табылады.
Қаржылық есеп беруді пайдаланушылар олардың топтасқан белігін
емес, тұтас бөлігін білуге мүдделі болып келеді. Бұндай кажеттілік
консолидацияланған есеп беруге қойылатын талапты күшейтеді.
Консолидацияланған есеп берудің құрамына: консолидацияланған
бухгалтерлік балансы, консолидацияланған қаржылық-шаруашылық
қызметінің нәтижесі туралы есеп беру, консолидацияланған ақша
қаражатының қозғалысы туралы есеп беруі және түсініктеме жазбасы
кіреді.
№ 13 БЕС сәйкес "Консолидацияланған есеп беру және еншілес
серіктестіктегі инвестицияның есебі" негізгі заңды тұлға жергілікті және
шетелдегі еншілес заң тұлғалардың консолидалынған (консолидацияланған)
қаржылық есеп беруі енгізіледі, тек мыналарды қоспағанда: егер де еншілес
серіктестік жақын арада сатуға арналса және оларды бақылау уақытша
сипатта болса немесе олар қатаң түрде ұзақ мерзімді шектеулі жағдайда
әрекететіп тұрса, онда бұл аталған жағдайларда жүрген сетіктестіктердің
мәліметі консолидалынған қаржылык есеп беруге қосылмайды.
Қаржылық нәтижесі - бұл есепті жылдағы кәсіпорынның
қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижесі (шығыс пен табыстың
айырмасы). Қаржылық нөтижесін өлшеу элементі: табыс пен шығыс болып
табылады.
Табыс - бұл есепті кезеңдегі активтердің өсуі, не міндеттемелердің
азаюы; шығыс - бұл есептік кезеңде активтердің азаюы, не міндеттемелердің
көбеюі (өсуі). Бұл жерде иеленушілердің жарлық капиталына салған салымы
субъекттің табысы болып табылмайды, ал субъект иелеріне меншік
капиталын таратып беру - шығыс болып танылады.
Қаржылық есеп беруде шаруашылық жүргізуші субъект қызмет
түріне (өндірісіне) қарап табыс пен шығысты бөліп көрсетуіне болады.
Мысалға, өнеркәсіп өндірісі, делдалдық қызмет, ауыл шаруашылық қызметі
бойынша және т.б., сондай-ақ табыс пен шығысты әдеттегі қызметі мен
төтенше жағдайдан алатын табыстары немесе шығыстары бойынша бөлуі
мүмкін.
Қаржылық есеп беруді жасамас бұрын оның деректерінің
шынайылығын қамтамасыз ету үшін Бухгалтерлік есеп және қаржылық
есеп беру туралы Заңға, 24 Бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру
бухгалтерлік есептің стандартьша сәйкес субъект мүлікті және
міндеттемелерді түгендеуге міндетті.
1. Қаржылық есептiлiк дара кәсiпкердiң немесе ұйымның қаржылық
жағдайы, қызметiнiң нәтижелерi және қаржылық жағдайындағы өзгерiстер
туралы ақпаратты бiлдiредi.
2. Мемлекеттiк мекемелердiң қаржылық есептiлiгiн қоспағанда,
қаржылық есептiлiк мыналарды қамтиды:
1) бухгалтерлiк баланс;
2) пайда мен зияндар туралы есеп;
3) ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп;
4) капиталдағы өзгерiстер туралы есеп;
5) түсiндiрме жазба.
Қаржылық есептiлiктi жасау тәртiбi және оған қойылатын қосымша
талаптар халықаралық стандарттарға және Қазақстан Республикасының
бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк туралы заңнамасыны ң
талаптарына сәйкес белгiленедi.
3. Егер Қазақстан Республикасының заңнамалық актiлерiнде өзгеше
көзделмесе, мемлекеттiк мекемелердiң қаржылық есептiлiк көлемiн, оны
жасау нысандары мен тәртiбiн уәкiлеттi орган белгiлейдi.
4. Қаржылық есептiлiкке ұйымның басшысы және бас бухгалтерi,
дара кәсiпкер қол қояды.
Бухгалтерлiк есебiн бухгалтерлiк ұйым немесе кәсiби бухгалтер
жүргiзетiн ұйымның қаржылық есептiлiгiне ұйымның басшылығы, сондайақ бухгалтерлiк ұйымның басшысы немесе кәсiби бухгалтер қол қояды.
І БУХГАЛТЕРЛІК ЖӘНЕ ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТІҢ ЖАЛПЫ
ТЕОРИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Қаржылық есеп берудің сипаттамасы мен маңызы
Есеп беру деп кәсіпорынның өткен кезеңдегі қаржылықшаруашылық қызметін кешенді түрде сипаттайтын барлық көрсеткіштер
жүйесін айтамыз. Есеп беру процесін жасау есеп жұмысының соңғы сатысы
болып табылады.
Қаржылық есеп берудің мақсаты өз пайдаланушыларына заңды
тұлғаның қаржылық жағдайы туралы сенімді, мәнді және пайдалы
ақпараттарды беру болып табылады. Қаржылық есеп берудің
пайдаланушыларының қатарына потенциалды инвесторлар, кредиторлар,
жабдықтаушылар, сатып алушылар, еңбеккерлер, сондай-ақ мемлекеттік
органдар, т.б. кіреді.
Қаржылық есеп беру басқарушы органдардың жұмысын және
субъектің ресурстарын, міндеттемелерін және ақша қаражаттарының
болашақтағы ағындарын бағалауға, несие беру бойынша шешімдерге ж әне
инвестициялық шешімдерді қабылдауға пайдалы ақпараттарды береді.
Есеп беру мәліметтерін кәсіпорынның тиімділігін бағалау үшін,
сондай-ақ шаруашылық қызметін талдау үшін сыртқы пайдаланушылар
пайдаланады.
Осымен қоса, есеп беру кәсіпорынның шаруашылық қызметін жедел
басқару үшін қажет және ол болашақ кезеңдерді жоспарлау мен болжау
үшін басты (бастапқы) база болып табылады.
Есеп беруге қойылатын негізгі талаптар: кәсіпорын қызметінің
нәтижесін анық және объективті көрсету, барлық көрсеткіштерді бірбірімен қатаң түрде үйлестіру, бухгалтерлік пен жедел-статистикалық есеп
берудің сабақтастығын (үйлесімділігін) сақтау, әдістемелік және басқа да
ережелерді сақтау болып табылады.
Бұрмаланған есеп бергені үшін кәсіпорынның басшысы мен бас
бухгалтері Қазақстан Республикасының әрекет етіп тұрған заңдарына
сәйкес жауап береді.
Қаржылық есеп берудің негізгі қағидалары болып:
Есептеу. Қаржылық есеп беру есептеу қағидасының негізінде
жасалады, соған сәйкес өнім жөнелтілген, жұмыс атқарылған кезінен
бастап, олардың төлену нәтижесіне қарамастан табыс болып танылады
(көрініс табады), ал шығысы мен зияны орын алынған кезден бастап
танылады.
Толассыздық. Субъект өз қызметін жақын арада тоқтатпауды
топшылайды және ондай ниеттің көз жетерлік болашақта пайда болуын да
мақсат тұтпайды.
Түсініктілік.
Қаржылық
есеп
беруде
берілген
ақпарат
пайдаланушыларға түсінікті болуы тиіс.
Маңыздылық. Қаржылық есеп беруді пайдаланушылар ондағы
мәліметтерге қанағаттануы тиіс; қаржылық, шаруашылық, жедел
жағдайларын (оқиғаларын) бағалаған кезде олардың қабылданған
шешіміне алынған (немесе пайдаланған) мәліметтер өз септігін тигізуі
керек.
Мәнділік. Қаржылық есеп беру негізінде қабылданған экономикалық
шешімдер олардың ұғымдарының дұрыстығына немесе дұрыс еместігіне
әсер етуі мүмкін.
Дұрыстық. Есеп беру негізінен анық мәліметтердің көрсеткіштерінен
құрылады, егер де онда мәнді қателер немесе күні бұрын пішілген ойлар
болмаса.
Шындық және алалықсыз ұсыну. Қаржылық есеп беру субъекттің
ақша қаражатының қозғалысы, операцияның нәтижесі, қаржылық жағдайы
туралы пайдаланушыларға шындық және алалықсыз мәліметтерді ұсынуы
тиіс.
Бейтараптылық. Қаржылық есеп беруде берілген ақпараттар күні
бұрын ойластырылған мәліметтен алшақ болуы керек, яғни сенімді болжамы
болғаны абзал.
Сақтық. Кез келген шешімді қабылдаған кезде сақтық деңгейін
сақтаған жөн, белгісіз жағдайда активтер мен табыстың, сондай-ақ
міндеттемелер мен шығыстың қайта бағалануына барынша жол бермеу
керек.
Аяқтау және салыстыру. Қаржылық есеп берудегі ақпараттардың
анықтылығын қамтамасыз ету мақсатында ондағы мәліметтер толық болуы
тиіс. Ақпараттың пайдалылығы мен мазмұндылығын арттыру үшін бір
есептік кезеңі екінші бір есептік кезеңмен салыстырылуы тиіс.
Жүйелілік. Пайдаланушы субъекттің қаржылық есеп беруін, оның
әртүрлі есептік кезеңімен салыстыру мүмкіндігін қалыптастыру керек,
өйткені оның көмегімен қаржылық жағдайдың тенденциялық өзгерістерін
анықтай алады, демек қабылданатын шешімдердің жүйелілігін сақтау
мүмкіндігі артады.
Есеп беруге қойылатын ең басты талап оның тазалығы (ашықтығы)
болып табылады, яғни акционерлер мен инвесторларға есеп берудің
мәліметі түсінікті болуы тиіс. Есеп беру белгіленген мәліметтердің
мерзімінде жасалғаны жөн. Кәсіпорынның есеп беруі бухгалтерлік,
статистикалық және жедел (оперативтік) болып бөлінеді. Жеделстатистикалық есеп беру кәсіпорынның өндірістік және қаржылық
қызметінің жекелеген жақтарын бухгалтерлік және жедел-статистикалық
есепке алудың деректері бойынша жасалады. Бухалтерлік есеп беру
кәсіпорындардың өндірістік және қаржылық қызметін бастапқы құжаттармен
және есепке алу жазбаларымен расталып, жинақталған деректерден
жасалады. Қандай кезең үшін берілгендігіне қарай есеп шұғыл және почта
арқылы берілетін есептер болып бөлінеді.
Балансты және басқа да берілетін есептерді уақытында, әрі сапалы
жасау үшін бухгалтерия өндірістік бөлімшелеріндегі барлық мәліметтердің
(деректердің) құжатталуын, белгіленген материалдық және басқа есептерін
толық көлемде берілуін қамтамасыз ету керек.
Бухгалтерлік есептің ақпараттары балансқа дейін қажет өңдеулерден
өтеді. Бұл өңдеу процесі төрт кезеңнен тұрады:
Бірінші кезең. Әр түрлі шаруашылық фактілері құжатталады (іскерлік
мәміле жасалады).
Екінші кезең. Есеп мәліметтері есеп талабына байланысты жіктеледі,
содан соң бухгалтерлік есеп шоттарында көрсетіледі (есеп регистрлеріде
ЖО, ведомость, Бас кітап).
Үшінші кезең. Есеп жиынтығы есеп беру нысандарына көшіріледі
(баланс, қаржылық-шаруашылық қызметі туралы есеп беру, ақшақаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру т.б.).
Төртінші кезең. ШС-нің қаржылық-шаруашылық қызметі талданады.
Есеп беру жөніндегі жұмыстарды мүлтіксіз ұйымдастыру ісінде
есепші қызметкерлердің міндеттерін өзара дұрыс бөлудің және есеп
жұмыстарының кестесін белгілеудің маңызы зор. Берілетін есеп тиісті
жиынтық құжаттарында, саралау парақтарында және белгіленген
көлемдерде есептік тізімдемесінде жинақталады. Аталған деректердің
негізінде талдау жасалынады.
Жасалған
баланстық
және
басқа
берілетін
есептердің
көрсеткіштерінің дәлдігін қамтамасыз ету үшін арифметикалық және
логикалық тұрғыдан мұқият тексеру керек. Баланстың сабақтастығын
есепті кезеңнің басындағы баланс баптарының деректерін ағымдағы
кезеңнің осы баптағы деректерімен салыстырып, жыл соңындағы
көрсеткіштердің әрбір жолы анықталады. Қаржы есебін беру тәртібі
бухгалтерлік есептің стандарттарымен реттеледі:
№ 2 Бухгалтерлік баланс және қаржылық есептің негізгі
көрсеткіштерін ашып көрсету (2 БЕС); Қаржылық-шаруашылық
қызметінің нәтижесі туралы есеп беру (3 БЕС) және Ақша қаражатыны ң
қозғалысы туралы есеп беру (4 БЕС) арқылы жүзеге асады.
Жылдық
есептің
меншік
иелерінде
(қатысушыларында,
құрылтайшыларында) немесе құрылтай құжаттарында көрсетілген
мәліметтері бойынша тиісті органдарға: салық инспекциясына
(кәсіпорынның тұрған жері бойынша); жергілікті қаржы органына,
мемлекеттік статистика органдарына есеп береді.
Тараптары бар кәсіпорындар өздерінің бухгалтерлік есептерін
берумен қатар, жалпы белгіленген тәртіпте біріккен (жиынтық) есебін де
береді.
Кәсіпорындар (бұған шетелдіктердің қатысы бар кәсіпорындар да
енгізіледі), егер Қазақстан Республикасьшың заңдарьшда басқадай
ерекшеліктері ескерілмеген болса, онда жылдық бухгалтерлік есепті есепті
жьшдан кейінгі келесі жылдың 1 наурызынан кешіктірмей береді.
Бухгалтерлік есеп берудің нақш күнін көрсетілген мерзімдердің шегінде
салық органдарының келісімдері бойынша кәсіпорынның иелері
(қатысушылары, құрылтайшылары) белгілейді.
Бухгалтерлік есеп беру күні болып бір қаладағы кәсіпорындар үшін
оның барлық қажетті ақпараттарын нақты берген күні есептеледі, ал басқа
қаладағы көсіпорын үшін почта арқылы жіберілген күні есептеледі.
Берілген бухгалтерлік есепке кәсіпорын басшысы мен бас бухгалтер қол
қояды, олар оның уақытында берілуіне жауап береді.
Кәсіпорындардың шаруашылық қызметінің нәтижелерін, мүлік пен
қаржы жағдайы туралы жылдық бухгалтерлік есептерін мүдделі
пайдаланушылар үшін жариялауға жол ашық.
Бухгалтерлік есепте жазбаларға өзгеріс енгізу жағдайы туындаса, осы
жылға және өткен жылға қатысты берілген есептер мен баланс деректерінің
барлығын түзетуді қажет деп тапса, онда ол есепті айдан кейінгі бірінші
айда жасалады, сонда тиісті түзетулер көрініс береді. Өткен жыл үшін
берілген жылдық бухгалтерлік есептер мен баланстар деректерінің
түзетілуі, сол жыл үшін берілген есептер мен баланстар бекітілгенге дейін
жасалады. Мұндайда еткен жылғы желтоқсан айында есепке алынған
деректерге қажетті түзетулер енгізілуі мүмкін^у
1.2 Қаржылық есеп берудің элементтері
Қаржылық есеп беру мәміленің және басқа да оқиғаның нәтижесін
классқа топтастырып,
экономикалық мазмұнына сәйкес көрсетіледі.
Экономикалық мазмұн қаржылық есеп берудің элементтері болып
табылады.
Актив — бұл құндық бағасы бар субъекттің құқығы мен жеке
мүліктік жөне мүліктік емес игілігі.
Активтер болашақта жүзеге асатын экономикалық олжа ретінде
керсетіледі.
Ол өткен мәміленің немесе басқа окиғаның нәтижесі болып
табылады, бірақ ол өздігінен активтің пайда болуына әкелмейді. Актив
енімді (жұмысты, қызметті) өндіру үшін, сондай-ақ ендірісті басқару және
басқа мақсаттар үшін пайдаланылады. Болашақ экономикалық олжа
ретіңде жүзеге асатын активтер өңдірісте және күрделі құрылыста сатылуы
немесе басқа активтерге айырбасталуы, кәсіпорынның міндеттемесін етеу
үшін қолданылуы, меншік иелерінің арасында бөлінуі мүмкін.
Активтердің физикалық нысаны да бар болуы мүмкін (ғимараттар,
қондырғылар, машиналар т.б.) және ондай нысаны болмауы да мүмкін
(лицензия, "ноу-хау", гудвилл және т.б.); сондай-ақ активтер дебиторлық
қарыз іспеттес те болып келуі мүмкін.
Шаруашылық жүргізуші субъекттің активтерге меншік құқығы болуы
да және оның болмауы да мүмкін (жалға берілген мүліктер, консигнацияға
немесе қайта ендеуге кабылданған тауарлар т.б.), бірақ сол активтер
кәсіпорьшның ез меншігіне жатпаса да, олардың сақталуын камтамасыз
етеді және оларды пайдаланудан алынатын олжаны бақылай алады. Жаңа
активтерді жасау мен оларға жұмсалған шығыстардың арасында тікелей
байланыс болады, бірақ олар уақыт кеңістігінде әр уақытта бір-бірімен
тұспа-тұс келе бермейді (мысалға, аяқталмаған құрылыс, кеп жылдық екпе
ағаштарын егу және негізгі табынды қалыптастыру). Бұл жағдайда шығын
тек болашақ олжаны іздестіру үшін жасалғандығын керсетеді (пайдалануға
берілген объектіден, көп жылдық екпе ағаштарын пайдаланудан, малды
есіруден), бірақ бұл активтердің түпкілікті өз арналымдарына сәйкестігін
керсетпейді.
Міндеттемелер - бұл еткен мәміленің нәтижесі, ол жүзеге
асқандықтан қарызданушының міндеттемесінің пайда болғанын, белгілі бір
әрекеттің кредитор пайдасына жасалатындығын көрсетеді: қарызды төлеу
немесе одан бас тарту, ал кредитор қарызданушыдан өз міндетемесін
орындалуын талап етуге құқығы бар. Міндеттеменің осы шақтағысы мен
болашақтағысының жігін ашу қажет. Субъекттің болашақта активтерді алу
ниеті міндеттеменің пайда болуына әкелмейді. Міндеттеме тек актив
алынған кезде немесе субъект келісім-шарттық қатынасқа отырған кезде
пайда болады. Міндеттеме оны төлеу жолымен етеледі, немесе басқа
активті берген кезде жойылуы мүмкін. Сондай-ақ міндеттемеден
кредитордың өзі бас тартқан кезде ол өтелген болып саналады (сот шешімі
бойынша, немесе іздестіру мерзімі етіп кетсе).
Меншік капиталы - бұл субъекттің міндеттемесіне берілген активі.
Бухгалтерлік есепте ол бірнеше классқа бөлінеді: жарлық капиталы, қосымша
төленген капиталы, резервтік капитал, таратылмаған табыс. Қаржылық есеп
беруді пайдаланушьшар үшін бұндай бөліну, шаруашьшық қызметін
талдаған кезде қажет. Егер де баланс пассивінің құрылымында меншік
капиталының үлес салмағы көп болса, онда ол субъектінің қаржылық
жағдайының тұрақтылығын көрсетеді.
Қаржылық нәтижесі - бұл есепті жылдағы кәсіпорынның
қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижесі (шығыс пен табыстың
айырмасы). Қаржылық нөтижесін өлшеу элементі: табыс пен шығыс болып
табылады.
Табыс - бұл есепті кезеңдегі активтердің өсуі, не міндеттемелердің
азаюы; шығыс - бұл есептік кезеңде активтердің азаюы, не міндеттемелердің
көбеюі (өсуі). Бұл жерде иеленушілердің жарлық капиталына салған салымы
субъекттің табысы болып табылмайды, ал субъект иелеріне меншік
капиталын таратып беру - шығыс болып танылады.
Қаржылық есеп беруде шаруашылық жүргізуші субъект қызмет
түріне (өндірісіне) қарап табыс пен шығысты бөліп көрсетуіне болады.
Мысалға, өнеркәсіп өндірісі, делдалдық қызмет, ауыл шаруашылық қызметі
бойынша және т.б., сондай-ақ табыс пен шығысты әдеттегі қызметі мен
төтенше жағдайдан алатын табыстары немесе шығыстары бойынша бөлуі
мүмкін.
Табыстар - бұл субъекттің негізгі және негізгі емес қызметінің
нәтижесі. Негізгі қызметтен алатын табыстардың қатарына: өнімді,
жұмысты, қызметті сатқаннан алынған табысы; сондай-ақ тауарлыматериалдық
құндылықтардан,
жалға
беруден,
инвестициялық
қызметтерден түсетін табыстары жатады. Ал негізгі емес қызметтен түсетін
табыстардың қатарына: негізгі құралды, материалдық емес активтерді,
бағалы қағаздарды (акция бойынша табыс және пайыз түріндегі табыс)
сатқаннан және бағамдық айырмадан түскен табыстары жатады.
Шығыстар - өнімді өндірумен, жұмысты атқарумен, қызметті
көрсетумен байланысты шығындар, негізгі және негізгі емес қызметтен
шеккен зияндар және төтенше жағдайдан туындаған шығындары.
Шығыстар, әдетте, шығыс (отток) нысанын қабылдайды немесе
активтердің пайдалануын көрсетеді (ақша қаражаттары, материалдық
запастар, негізгі құралдар т.б.). Зиян экономикалық олжаның азайғанын
көрсетеді. Зиян өз табиғаты бойынша, шығыстан айтарлықтай
ерекшеленбейді және ол жеке элемент болып та саналмайды.
Қаржылық есеп берудің элементтерін тану — бұл бухгалтерлік
балансқа енгізу процесі немесе қаржылық-шаруашылық қызметінің
нәтижесі туралы есеп берудің бабы, ал ол элементтерге берілген
анықтамаларына сәйкес келеді және мынадай тану тұжырымдамасын
(критериясын) қанағаттандырады:
кез келген болашақтағы олжаның осы баптарда көрініс табу
ықтималдылығы бар, оның түсуі де, шығып кетуі де мүмкін;
баптың құны бар, ол үлкен дәлдікпен өлшенуі мүмкін.
Қаржылық есеп берудің элементтерін бағалау. Бағалаудың көмегімен
олардың құны анықталуы мүмкін, соның нәтижесінде олар (активтер мен
міндеттемелер) танылады және қаржылық есеп беруге тіркеледі. Бағалаудың
келесі түрлері бар:
бастапқы құны - активтер тараптардың келісімі бойынша белгіленген
және олардың алынған бағасы бойынша көрініс табады; міндеттеме келіп
түскен сомасы бойынша көрініс табады, түрлі жағдайлардың тоғысуының
(салдарынан) қалыпты кезінде олардың өтелуі үшін төлем жасалады;
ағымдағы құны — активтер есеп берудегі ақшалай сомасы бойынша
көрініс табады, егер де осы немесе осыған ұқсас актив алынса, онда ол сол
сомада төленеді; міндеттемелер есеп берудегі дисконтталмаған бағасы
бойынша көрініс табады және тап осы сомада өтелуі талап етіледі;
сату құны—активтер өзінің сатылған құны (ақша қаражатының сомасы)
бойынша көрініс табуы мүмкін; міндеттемелер өзінің өтелген сомасы бойьшша
көрініс табады, демек дисконтталмаған сомасын білдіреді және олардың
өтелуін талап етеді;
дисконтталған құны — активтер келешекте келіп түсетін ақша
қаражатының дисконтталған құнын білдіреді, ағымдағы құны бойынша көрініс
табады, ол субъекттің әдеттегі қызметінің барысында солайша топтап
көрсетіледі (немесе қортындыланады);
баланстық құны — актив пен міндеттеме баланстық есеп берілген
күніндегі бағасы бойынша көрініс табады.
Субъект қаржылық есеп беруді жасау кезінде активтер мен
міндеттемелерді бағалау үшін бастапқы құнын негізге алады және сонымен
қоса басқа да бағалау әдістерін пайдаланады.
Енді біз қаржылық есеп беруді жасаудың тәртібі мен мазмұнын және
соған тіркеме ретінде берілетін түсініктеме хаттамасын қарастырамыз. Есеп
берудің негізгі үлгісі болып бухгалтерлік баланс саналады. Оны жасау ға
дейін есеп регистріндегі барлық синтетикалық шоттар бойынша қалды қ
пен айналым аналитикалық есеп мәліметтерімен салыстырьшады. Жылдың
басындағы және аяғындағы баланстардың деректерін салыстыру үшін жыл
басындағы бекітілген баланс баптарының номенклатурасы жыл аяғындағы
бекітілген баланс номенклатурасымен және бөлім топтамаларымен, әрбір
баптарымен (егер баланс баптарының номенклатурасында өзгерістер болса)
сәйкестендірілуге тиіс.
Бухгалтерлік баланс 2 БЕС мен есеп беруді жасау бойынша
әдістемелік ұсыныстарында анықталған ақпараттардан тұруы тиіс.
Баланс Бас кітапта көрсетілген шоттардың қалдығының негізінде
жасалады. Ол міндеттеме, меншік капиталы, активтер деген бөлімдерден
тұрады. Активтер мен міндетгемелер өз кезегінде ұзақ және ағымдағы
кезеңдерге жіктеледі.
Ағымдағы активтер мен ағымдағы міндеттемелердің өзара зачет
жасалуы рұқсат етілмейді. Баланстың кейбір баптары басқа баптарға
енгізілмеуі керек, немесе бұрып қоюға болмайды (мысалға, дебиторлы қ
қарызды, кредиторлық қарызбен жабуға болмайды).
Сонымен, баланстағы ағымдағы активтер мен міндеттемелерді
анықтау және олардың мазмұнын ашудың қаржылық есеп беру үшін
маңызы зор, сондай-ақ пайдаланатындар үшін де ол өте қажет және олардың
сол көрсеткіштері бойынша талдау жасалынады.
Сонымен ұзақ және ағымдағы активтер, меншік капиталы, ұзақ және
ағымдағы міндеттемелер бухгалтерлік баланста ашылуы тиіс. Жыл соңында
белгіленген тәртіп бойынша түгендеудің көмегімен баланстың барлық
баптары расталуы тиіс.
1.3 Қаржылық есеп беруді жасау бойынша түгендеу
Бухгалтерлік есеп шаруашылық қаражаттарының құрамындағы және
оларды жабу көздеріндегі болған барлық өзгерістерді, шаруашылық
процестерін және олардың нәтижесін толық және дер кезінде көрсетуге
арналған. Есеп мәліметі қолда бар нақты шаруашылық қаражаттарына ж әне
олардың жабу көздеріне сәйкес келуі тиіс, бірақ іс жүзінде есеп м әліметтері
шын мәліметтермен үйлесе бермейді, яғни олардың арасында алшақтық орын
алуы мүмкін. Аталған алшақтық табиғи азаюдың, тасымалдаудың, қайта
сортталудың нәтіжесінде, өлшегіш құрал-жабдықтарының дұрыс көрсетпеуінен,
операцияларды рәсімдеу кезінде жіберілген қателіктерден, т.б. салдарынан болуы
мүмкін.
Ал бұл жыл сайын нақты қолда бар құндылықтардың мәліметін есеп
мәліметгтрімен салыстырып отыруды қажет етеді, және ол есеп айырысуды дәлдеу
(анықтау) үшін де қажет. Тексерудің мұндай түрін түгендеу (немесе түгелдеу) деп
атаймыз.
Тугендеу (немесе тугелдеу) –бұл бухгалтерлік есеп әдісінің басты
элементтерінің бірі, ол есеп айырысудың ақша қаражатарының, аяқталмаған
өндірістің, тауарлы-материалдық құндылықтардың, материадцық емес активтердің,
негізгі құралдардың нақты қолда барын тексеруін және олардың есеп
мәліметтерімен салыстыруын көздейді. Меншік түріне (нысанына), қызмет
түріне және жұмыс істеу тәртібіне қарамастан, оны барлық кәсіпорын жүргізеді.
Ол құжаттаудың міндетті қосымшасы болып табылады. Тек соның көмегімен
шаруашылықта болатын әрі жасалатын барлық шаруашылық құбылыстар
бухгалтерлік есепте көрініс табады. Ол өзінің қамту жағдайына қарап екіге
бөлінеді: толық және ішінара болып.
Толық тугендеу әдетте, жылына бір рет жылдық есеп берудің алдында
жасалады, оның мақсаты кәсіпорынның барлық активтері мен пассивтерін
баланста дұрыс көрсету болып табылады. Мұндай толық түгендеу бақылаушы
органдардың талабы бойынша да жасалуы мүмкін. Ішінара түгендеу, тек қана
түгенделетін объектілердің кейбір бөлігін ғана қамтуы мүмкін, мысалға,
кәсіпорынның кассасындағы нақты ақша қаражаты, кәсіпорындағы негізгі
құралдардың саны т.б.
Түгендеу өз сипатына қарап жоспарлы және кезектен тыс жүргізілуі
мүмкін:
жоспарлы - алдын ала белгіленген мерзімде, қойған мақсатына және
мүмкіндігіне сай етіп жүргізіледі;
кезектен тыс - бұл кәсіпорын басшысының тапсырмасы бойынша,
бақылаушы органдардың талабы бойынша материалды жауапты тұлғаның
ауысқан кезінде, табиғи апаттардан кейін жүргізіледі. Ол БЕС 24 "Бухгалтерлік
есепті ұйымдастыру" стандартына сай етіп жасалынады. Онда оның кезектілігі,
түгендеуді жүргізудің мерзімі, түгендеу комиссиясының құрамы және т.б. қағидалар
қарастырылады.
Кәсіпорын басшысы түгендеу жұмыстарын жүргізу тәртібін белгілейді,
оның ішінде түгендеу комиссиясының құрамын, есепті жылдағы түгендеу
санын, олардың күнін белгілейді.
Түгендеу жұмыстарын жүргізу үшін әрбір кәсіпорында тұрақты жұмыс
істеп тұратын комиссия болады және оның құрамын кәсіпорын басшысы
белгілейді.
Түгендеу комиссиясының істейтін жұмыстары сақтау органдарындағы
және өндірістегі мүлікті, сондай-ақ қаржы жөніндегі барлық міндеттемелерді
тексеру; кәсіпорынның бухгалтерлік қызметкерлерімен бірге түгендеу нәтижелерін
анықтауға және қайта сұрыптауға арналады; сондай-ақ кем шыққандарды
табиғи кему нормаларының шегінде есептен шығаруға; тауарлы-материалдық
құндылықтарды қабылдауды, сақтауды және босатуды реттеуге, есепке алуды
жақсарту және олардың сақталуын бақылау мәселелері жөнінде, сондай-ақ
пайдаланылмайтын мүлікті сату туралы ұсыныстар әзірлеуге; мүліктің
сақталуын қамтамасыз ету жөніндегі шараларды жүргізуге; екі түгендеу
аралығындағы сақтау және қайта өңдеу орындарындағы тауарлы-материалдық
құндылықтарды түгендеуге, іріктеп түгендеудің әдістемесі бойынша да бақылау
жұмыстарын жүргізуге бағытталады.
Түгендеу комиссияларының мүшелері кем шыққандарды және талантаражға түскендерді, бүркемелеу мақсатымен мүліктің нақты қалдығы туралы
немесе артық шыққан тауарлар, материалдар және басқа да құндылықтар туралы
жазбаға біле тұра дұрыс емес деректерді енгізбегені үшін Қазақстан
Республикасының Заңдарында белгіленген тәртіп бойынша жауапкершілікке
тартылады.
Мүліктің нақты қолда барын тексеруді бастағанға дейін түгендеу
комиссиясы кіріс-шығыс құжаттарының түгендеу кезіндегі соңғы тізімдерін
немесе материалдық құндылықтары мен ақшалай қаражаттарын есепке алады.
Түгендеу комиссиясының нәтижесі де тексеріледі, ол үшін ішінара
бақылау жұмыстары жүргізіледі, сол бақылау барысында комиссияның мүшелері
де қатыса алады және ол да актімен хатталады.
Екі түгендеу аралығындағы кезеңде құндылықтардың номенклатурасы
бойынша үлкен кәсіпорындардың сақтау және қайта өңдеу жұмыстары іріктеу
әдісімен тексеріледі.
Түгендеу нәтижесі бойынша салыстыру тізімдемесі жасалынады, сосын
оның деректері бухгалтерлік есептегі деректерімен салыстырьшып, олардың
арасындағы айырмашылықтары (ауытқулары) көрсетіледі. Түгендеу нәтижелерін
көрсету үшін Қазақстан Республикасының Мемлекеттік статистика комитеті
бекіткен бірінші реттегі толтыратын есеп құжаттарының мынадай үлгілері
қолданылады.
Негізгі құралдардың түгендеу жазбасы жалға алған және күнделікті жалға
бергендерді қоса есептегендегі негізгі қорлардың нақты қолда барын көрсету
үшін қолданылады.
Түгендеу қағазы өндірісті ұйымдастыру ережелері бойынша материалдық
құндылықтарды бірден санап, жазбаға жазуға мүмкін болмаған жағдайларда
қолданылады. Бұл түгендеу қағазы саналған құндылықтармен бірге солардың
тұрған орындарында сақталады.
Түгендеу кезінде және басқа да тексерістердің көмегімен анықталған
мүліктің нақты қолда бары мен бухгалтерлік есептегі деректердің арасындағы
алшақтығы белгілеу тәртібі бойынша реттеледі. Сортталу нәтижесінде
анықталған кем шыққандар мен артықтардың өзара есеп айырысуы тек ерекшелік
ретінде ғана, сол тексеріліп отырған кезең үшін, тексерген комиссияның
жұмысын бағалау үшін және тауарлы-материалдық құндылықтардың сапасы мен
мөлшерін анықтау үшін қажет болуы мүмкін. Сорттаудың болғандығы жөнінде
материалдық жауапты адамдар түгендеу комиссиясына егжей-тегжейлі түсініктеме
берді. Сортталудың өзара есепке алынуы туралы ұсыныс тұрақты жұмыс істейтін
түгендеу комиссиясының қарауьна беріледі және оны кәсіпорын басшысы
түбегейлі шешеді; ал ол ұсынылған барлық материалдарды зерттегеннен кейін,
есепке алу туралы тиісті шешімдер қабылданады. Сортталуы бойынша олардық
артық ие кем шығуын есепке (зачетқа) алғаннан кейін, жетпей қалған құндылықтар
жауапты адамдардың жауапкершілігіне жатқызылады. Егер де сортталу кезінде
нақты жауапты адамдар анықталмаса, онда оның сомасы кем шыққан мүліктер
ретінде қаралады да, кәсіпорынның зиянына жатқызылады. Сортталу
салдарынан анықталған құн айырмашылықтары материалдық жауапты
адамдардың кінәсінен болмаса, ол түгендеу комиссиясының хаттамаларында бұл
аталған айырмашылықтар жауапты адамның мойнына қойылмау себептерін ашып
көрсетеді. Есеп айырысудың барлық түрлерінің түгенделуінде өзіндік
ерекшеліктері болуы мүмкін. Бюджетпен, сатып алушымен, жабдықтаушымен,
есеп беретін адамдармен, қызметкерлермен, депоненттермен және басқа
дебиторлармен, кредиторлармен есеп айырысуды түгендеу есеп айырысу
шоттарында есептелген сомалардың мұқият негізделгендігіне саяды. Есеп айырысу
инкассо тәртібімен жүргізілмейтін барлық сатып алушылардың және басқа
дебиторлардың мәліметтерінің дұрыстығын тексеру үшін кредиторлардың берешегі
туралы дербес шоттардың ылшірмелері жазылады.
Дебитор кәсіпорындар көшірмелерді алған соң, берешек қалдықтарын
растауға немесе өздерінің толық келіспейтіндігі туралы хабарлама жасайды.
Түгендеу комиссиясы құжаттарды тексеру жолымен, сондай-ақ банк
мекемелерімен, қаржы және салық органдарымен, кәсіпорынның жеке
баланстарға бөлінген құрылымдық белімшелерімен және бас кәсіпорындарымен
есеп айырысудың дәлме-дәлдігін анықтайды. Бұл есеп айырысулар бойынша
кәсіпорынның балансында реттелмеген сомалар қалмауы керек; баланста есепте
тұрған кем шыққан және тонауға байланысты берешек сомаларының дұрыстығы
мен негізделгендігі; баланста есепте тұрған дебиторлық және кредиторлық
берешек сомалары, сондай-ақ дебиторлық берешекті өндіріп алуға қойған
талаптары да тексеріледі. Түгендеу нәтижелері актімен хатталуы тиіс. Онда
түгенделген шоттардың аттарын атап, сәйкес келмейтін дебиторлық және
кредиторлык берешектің, күмәнді қарыздардың, талап ету мерзімі өткен
кредиторлық және дебиторлық берешектің анықталған сомаларын керсеткен
жөн. Берешектің көрсетілген түрлері бойынша есеп айырысуды түгендеу
актісіне анықтама қоса тіркелу керек, онда дебиторлардың немесе
кредиторлардың аттары мен мекен-жайлары, берешек сомасы, берешектің не
үшін есептелгені, қай уақыттан бері және қандай құжаттардың негізінде
есептелгені келтіріледі.
Талап ету мерзімі өткен дебиторлық берешек сомалары бойынша
анықтамада бұл мерзімнің өтуіне кінәлі адамдар көрсетіледі. Талап ету мерзімі
өткен дебиторлық берешек, өндіріліп алынуы неғайбыл басқа да қарыздар
кәсіпорын басшысының шешімімен есептен шығарылады да, күдікті қағаздар
бойынша резерв қаражатының шотына немесе шаруашьшық қызметінің
нәтижелеріне жатқызылады.
Түгендеу және басқадай тексерістер кезінде анықталған қолда бар негізгі
құралдардың, материалдық құндылықтардың және ақшалай қаражаттың
бухгалтерлік есептегі деректермен алшақтығы мынадай тәртіпте реттеледі:
артық немесе кем шыққан кезде олар өзара зачетқа жатқызылады,
бірақ зачетқа жатқызылған мүліктер бухгалтерлік есепте көрініс таппайды;
артық шыққан негізгі құралдар, материалдық құндылықтар мен
ақшалай қаражат кәсіпорынның табысына кірістеліп, есепке алынады,
бұлардың артық шығу себептері мен оған кінәлі адамдар кейін анықталады;
құндылықтардың кемуі (жоғалуы) белгіленген тәртіпте бекітілген
нормалардың шегінде кәсіпорын басшысының өкімімен өндіріс не айналым
шығындарына көшіріліп жазылады;
материалдық құндылықтардың, ақшалай қаражаттың және басқа
мүліктің кем шыққандары, сондай-ақ табиғи кемуі нормаларынан тыс ысырап
болған жағдайда кінәлі адамдардың мойындарына қойылады. Кінәлі адамдар
анықталмаған немесе кінәлі адамдардан өндіріп алуға сот тыйым салған
жағдайларда кем шыққан мүліктер және ыссыраптардан келген зияндар
шаруашылық қызметінің нәтижелеріне кешіріліп жазылады.
Тұрақты жұмыс істейтін түгендеу (түгелдеу) комиссиясының қолда бар
құндылықтар мен бухгалтерлік есеп деректерінің арасында түгендеу кезінде
анықталған алшақтықтарды реттеу туралы ұсыныстары айтылған хаттамасын
түгендеу аяқталған соң кәсіпорын басшысы бекітеді. Түгендеу нәтижелері түгендеу
аяқталған айдағы есепте және есеп беруінде, ал жылдық түгендеу бухгалтерлік
жылдық есеп беруінде көрініс табады.
Есеп берер алдында үлкен дайындық жұмыстары жүргізіледі. Бухгалтерия
цехтардан, қоймалардан, есеп беретін адамдардан т.б. құжаттардың толық түскенін
(немесе түспегенін) тексеруді; ай ішіндегі немесе жыл ішіндегі барлық
шығындарды
өндіріс
шығындарына
қосуды;
негізгі
құралдардың
амортизациясын, демалысқа төленетін резервін және басқа мақсаттарға
арналған резервті, материалдық емес активтердің тозуын толық есептеуді;
алдағы кезеңдердегі шығындарды есептен шығаруды; құндылықтардың барлық
шоттары мен топтарында есептік баға бойынша нақты өзіндік құнын, орташа
процентін не ауытқушылықтарын (+,-) есептеп шығаруды; жұмсалған
материалдардың нақты өзіндік құнын анықтап, оны өндірістік және басқа
шоттарға көшіріп жазуды тексеруі қажет.
ІІ ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕП БЕРУДІ ЖҮРГІЗУДІҢ ТӘРТІБІ МЕН
ҚАРЖЫЛЫҚ ҚОРЫТЫНДЫ ЕСЕПТЕ ТОЛТЫРЫЛАТЫН
ҚҰЖАТТАР
2.1 Қаржылық есеп беруді ұсыну тәртібі мен қаржылық есеп беруге
жасалынған түсініктеме жазба
Қаржылық есеп беруді жасамас бұрын оның деректерінің шынайылығын
қамтамасыз ету үшін Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы
Заңға, 24 Бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру бухгалтерлік есептің стандартьша
сәйкес субъект мүлікті және міндеттемелерді түгендеуге міндетті.
Есептік кезеңдегі түгендеу санын, оның жүргізілетін күнін, оның әрбіреуін
тексеретін мүлік тізбесін субъект белгілейді. Субъект түгендеуді жүргізу міндетті
мына жағдайларда қалыс қалады:
жылдың бухгалтерлік есеп беруді жасау алдында, алайда есептік
жылдың қараша айынан бұрын бастамауы керек;
субъект мүлікті жалға, сатуға, сатып алуға, сондай-ақ шаруашылық
жүргізуші субъектінің қайта құрылуына тапсырғанда;
материалды-жауапты тұлға ауысқанда (істі қабылдау-тапсыру күні);
талан-тараж және қаскүнемдік фактілерін белгілегенде, сондай-ақ
құндылықтар бүлдірілгенде - мұндай фактілерде дереу түгендеу;
төтенше жағдайдан болатьш өрт немесе стихиялық (дүлей) апат кезінде,
бұл анаттар басылғаннан кейін түгендеуді дереу қолға алу;
тарату (бөліністік) балансы жасалмастан бұрын субъектіні таратуда
(қайта ұйымдастыруда);
негізгі құралды және тауарлы-материалдық қорларын қайта бағалауда субъектінің есептік саясатымен белгіленген мерзімде және Қазақстан
Республикасы заңында қарастырылған басқа жағдайлар.
Аяқталмаған құрылысты түгендеу барысында оның бар-жоқтығын (его
наличие) және заттай көлемі тексеріледі, сонымен бірге оның құрамына құралсайман, құрастырылмай есептен шығарылған монтаж кіретінін немесе кірмейтінін
анықтау; құрылыс-монтаж жұмыстарының құрамында - жоспарсыз жұмыстың баржоғы анықталуы керек; тоқтатылған және уақытша тоқтатылған құрылыс
объектілерінің жағдайын анықтайды.
Аяқталмаған күрделі жөндеулерді түгендеу нақты өндірістің заттай
жұмысын, оның көлемін және құнын белгілеуді білдіреді.
Кассадағы ақша қаражатын кассадағы қолда бар ақшаны белгілеу жолымен
және қатаң есеп берумен бланктерді полистік (сақтандыру куәлігі) қайта есептеумен
түгендейді. Түгендеу нәтижесін жеке Қолда бар ақшаны түгендеу актісімен
ресімдейді.
Кассаны түгендеу шаруашылық жүргізуші субъектінің басшылығымен
әзірленген және бекітілген кассалық операцияларды жүргізу Ережесіне сәйкес
жүзеге асырылады. Кассаны түгендеу, қатаң есеп берумен құжаттар және
бланкілерді (әуе- және теміржол билеттері, жанар-жағар май (бензин)
талондарын және т.б.) түгендеу әдетте бас бухгалтер мен кассирдің қатысумен
кенеттен болады. Түгендеу кезінде қолда бар ақша полистік қайта есептеліп,
кассада сақтаулы басқа да құндылықтар тексеріледі. Түгендеу бастал ғанша
(бірнеше касса) оларға сүргі салынады, яғни мөрленеді. Кассир түгендеу
сәтінде кассалық есеп беруді жасау керек және кассалық кітапша бойынша
ақша қаражатының қалдығын шығаруы керек. Кассирден барлық кіріс және
шығыс құжаттары есеп беруге кірді және кассада кірістелінбеген, есептен
шығарылмаған сома қалған жоқ, деген қолхат алынады. Ақша қайта
есептелінгеннен кейін кассадағы ақша қаражатын түгендеу актісі жасалады.
Түгендеу нәтижесі кассалық кітапша бойында бухгалтерлік есеп деректерімен
салыстырылады. Актіге анықталған жолсыздықтар туралы кассирдің
түсініктемесі және түгендеу нәтижесі бойынша ары қарай шешім туралы
субъект басшысының қарары жазылады.
Түгендеу барысында мыналарды тексеру аса қажет: кассирмен толық
материалдық жауапкершілік туралы келісімшарт бекітілді ме, касса талап қа сай
жарақталған ба, сейф кілттерінің дубликаты (көшірме нұсқасы) қайда
сақталады.
Мысалы. Кассаны түгендеу барысында 150 теңге артық шықты. Мұндай
жағдайда кассалық кіріс ордері жазылып,
мына жазулар
бойынша
рәсімделетін субъект қызметінің нәтижесіне кірістеледі (жатқызылады):
1010 Кассадағы ұлттық валюта түріндегі қолма-қол ақшалар шот дебеті
6160 Негізгі емес қызметтен алынған басқадай табыс шот кредиті 150
теңге
Егер кассаны түгендеу кезінде 5 000 теңге кем шықса, мұндай жағдайда:
• анықталған кем сомаға кассалық шығыс ордері жазылады:
1280 Бүлінген құндылық шығыны, кем шығу шот дебеті
1010 Кассадағы ұлттық валюта түріндегі қолма-қол ақшалар шот
кредиті
5000 теңге;
кассирдің мойнына ақша салу:
1250 Материалдық зиянның орнын толтыру бойынша есеп айырысу шот
дебеті
1280 Бүлінген құндылық шығыны, кем шығу шот кредиті 5000 теңге;
кассирмен кем шығуды жабу (кассалык кіріс ордері жазылады):
1010 Кассадағы ұлттық валюта түріндегі қолма-қол ақшалар шот дебеті
1250 Материалдық зиянның орнын толтыру бойынша есеп айырысу
шот кредиті 5000 теңге.
Банктегі шот, несие бойынша, салық бойынша банкпен есеп айырысу,
бюджетпен, қызметкерлермен еңбекақы бойынша, жабдықтаушьшармен,
мердігерлермси жэне басқадай кредит берушілермен бастапқы құжаттардың
негізінде түтенделеді, мұндай қалдықтардың нақтылығы белгіленіп, бұл шотқа
жататын соманы мұқият тексереді Берешектің пайда болған мерзімін, оның
нақтылығын, талап мерзімін өткізіп алған кінәліні анықтайды. Барлық
дебиторлармен және кредиторлармен кәсіпорын қағаздарын шоттан үзінді
көшірме алмасуы керек және оларға түгендеу комиссиясын ұсыну керек.
Егер айырысуларды түгендеу дебиторлық және кредиторлық берешектер
сомасын негіздеу және қысқарту, айыппұл төлеуге, тұрақсыздық төлеміне
(айыбы) және күмәнді қарыз бойынша резерв пайда болуына жол бермеу үшін
төлем тәртібінің сақталуын қадағалау, бекітілген келісімшарт бойынша өзара
есеп айырысу, төлем мерзімін нақтылау мақсатында жүргізіе ді.
Тексеруге жататындар:
есеп беруші тұлғалармен есен айырысу - Қазақстан Ресцубликасы
заңында белгіленген іссапар және өкілдік шығындардың орнын толтыру
нормасына, субъектінің кассалық операцияларды жүргізу Ережесіне сәйкес
шаруашылық, екілдік және іссапар шығындарына арналған ақшалай қаражатты
беру негіздемесінің дұрыстығын тексереді. Ақшалай қаражатты беру және
шағын кәсіпорындардағы 24 Шағын кәсіпкерлік субъектілерінің есебі және
есеп беруі Стандартына сәйкес тексеріледі;
кредиттерді алу және өтеу бойынша банкпен есеп айырысу тексеру барысында ағымдық, корреспонденттік немесе жинақ
шоттары мен оларға тіркелген қосымша ақтау құжаттарына
қатысты банк жазулары салыстырылады. Ақшалай кредит
сомасының есептелу мерзіміне және процент төлеміне (кредиттік
келісімшартпен анықталады) сәйкес тексеріледі;
сатып алушылар және тапсырыс берушілермен, жабдықтаушылар
және мердігерлермен есеп айырысу - субъект таңдаған есептік
саясатқа сәйкес тексереді. Мынаны есте ұстау керек: талап қою
мерзімі 3 жылды құрайды (Қазақстан Республикасы Азаматтық
кодексінің 178-бабы, Салық кодексінің 219-бабы, 1-тармағы, 1тармақшасы). Талап қою мерзімі келісімшарт негізінде қарызды
кешіктіру (қарызды төлеу мерзімін өткізіп алу) сәтінен басталады.
Талап қою мерзімі біткен (өтіп кеткен) дебиторлық берешек субъект
басшысының шешімі бойынша резерв есебінен есептен
шығарылады (БЕС 5 Табыс және оған әдістемелік ұсыныс болып
табылатын Күмәнді қарыздар бойынша пайда болған резерв)
немесе резерв құрылмаған болса, онда шаруашылық қызметінің
нәтижесіне жатқызылып, салық салғанда түзетуге кіреді (Салық
кодексінің 219-бабы);
еңбекақы бойынша субъектінің қызметкерге берешегі — комиссия
істелінген және істелінбеген уақыт үшін есептелген соманы
тексереді (Салық кодексінің 149-бабы, 2-тармағы);
есептеудің дұрыстығы, мөлшерлеме көлемі және салық төлеу
мерзімдері жинақтаушы зейнетақы қоры үшін ұсталымдар, сондай-
ақ
бұлардың
бухгалтерлік
есеп
шоттарында көрініс табуы;
алдағы кезең шығындары - құжат бойынша шотта көрініс табатын
сома, сонымен бірге шығынға жатқызылатын сома белгіленеді;
жабдықтаушылар және мердігерлермен еееп айырыеу - жолдағы
тауарлар сомасының бір бөлігі және фактурасы жоқ жеткізілім
бойынша.
Түгендеуде құнды қағаздарға жұмсалған шығынды растайтын құжаттар,
олардың дұрыс рәсімделуі, құнды қағаз балансында ескерілген құнның
нақтылығы, уақтылығы және құнды қағаз бойынша алынған табыстардың
бухгалтерлік есепте толық көрініс табуы тексеріледі.
Материалдық емес активтерді түгендеуде олардың есепте дұрыс әрі
уақтылы көрініс табуы, субъектінің оны пайдалану құқын растайтын (патент,
лицензия, тауарлық таңба және т.б.) құжаттардың қолда бар болуы тексеріледі.
Материалдық емес активтерді қабылдау-тапсыру Актілерінің қолда бар
болуы (бар-жоғы) және уақтылы жасалынуы (уақтылы жасалынған ба), олардың
бастапқы құны, амортизациялық аударымның анықталуы мен есептелуі және
басқа да аса қажетті деректер тексеріледі.
Мысалы. Түгендеу нәтижесінде артық шыққан материалдық емес активтер
табыс деп танылады және табысқа кірістеледі: Материалдық емес активтер
шот дебеті
6280 Негізгі емес қызметтен алынатын басқадай табыс шот кредиті
Мысалы. Түгендеу қорытындысы бойынша кем шыққан құндылық
анықталып, ол материалдық-жауапты тұлғаның мойнына қойылды:
а) кем шыққан құндылықтың баланстық құнына: 1280 Бүлінген құндылық
шығыны, кем шығу шот дебеті
ә) кем шыққан құндылық материалдық-жауапты тұлғаның мойнына
қойылды: 1250 Материалдық зиянды өтеу бойынша есеп айырысу шот дебеті
1280 Бүлінген құндылық шығыны, кем шығу шот кредиті 10 000 теңге.
Материалдық жауапты тұлға болмаған жағдайда кем шыққан құндылық
кезең шығынына жатқызылады: 7440 Жалпы және әкімшілік шығындар шот
дебеті
1280 Бүлінген құндылық шығыннан жетіспеушілік шот кредиті.
Түсініктеме жазба — кәсіпорында жасалған негізгі аналитикалық құжат.
Онда, бірінші кезекте, бизнес-жоспарының барлық тауарлары бойынша негізгі
себептерімен қоса, орындалу жайына қысқаша баға беріледі және есептік
кезенде кәсіпорынның жұмысына оң және теріс әсер еткен жақтары да
ашылады.
Түсініктеме жазба қаржылық есеп берудің бір бөлігі ретінде келесі негізгі
мәселелерді ашуы керек.
1. Есеп бөлігіне қатысты субъекттің есеп саясатында қаралған негізгі
ережелері (есепті ұйымдастырудың нұсқасы):
—
материалдық емес активтер мен негізгі құралдар — бағалаудың
тәсілдері мен амортизацияны есептеу;
—
субъекттің инвестициялық саясаты — қаржылық инвестицияның
баланстық құнын анықтау және қайта бағалаған ұзақ мерзімді қаржылық
инвестицияның есептен шыққанын, қайта бағалаудан алынған табысын шығару;
инвестицияны сатқаннан алынатын табысқа шектеулер қою; қайта бағалауды ң
кезеңділігін сақтау т.б.с.с;
тауарлы-материалдық запастар — запастарды есепке алудың әдісі және
оларды бағалау, сатып алынған тауарларды, аяқталмаған өндірісті және дайын
өнімді бағалаудың әдісі;
—
тапсырыс берушілермен және сатып алушылармен, әртүрлі
дебиторлармен, еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын серікрестіктермен
есеп айырысудың нысаны; күмәнді қарыздар бойынша резервтерді жасау;
—
меншік капиталы — жарғылық және резервтік капиталын
қалыптастыру, қосымша төленбеген капиталды табысқа жатқызу, есептік
жылдағы табысты тарату, дивидендтерді төлеу т.б.;
—
міндеттеме — несиелік саясатын, демалысқа шыққан еңбеккерлердің
еңбек ақысы төлеудің резервін жасау және т.б.;
—
табыс және шығыс, өндірістік есеп-табыс пен шығыс есебін
ұйымдастыру, негізгі және кемекші өндірістегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
есептілік
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І БУХГАЛТЕРЛІК ЖӘНЕ ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТІҢ ЖАЛПЫ
ТЕОРИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Қаржылық есеп берудің сипаттамасы мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ..5
1.2 Қаржылық есеп берудің элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.3 Қаржылық есеп беруді жасау бойынша түгендеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
ІІ ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕП БЕРУДІ ЖҮРГІЗУДІҢ ТӘРТІБІ МЕН
ҚАРЖЫЛЫҚ ҚОРЫТЫНДЫ ЕСЕПТЕ ТОЛТЫРЫЛАТЫН
ҚҰЖАТТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2.1 Қаржылық есеп беруді ұсыну тәртібі мен қаржылық есеп беруге
жасалынған түсініктеме жазба ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.2 Консалидацияланған аржылық есеп беруді жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... .24
2.3 Қаржылық – шаруашылық қызметі туралы есеп беру ... ... ... ... ... ... ... .26
ІІІ БУХГАЛТЕРЛІК ЖӘНЕ ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕП БЕРУ ТУРАЛЫ
ЗАҢЫНА СӘЙКЕС ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕП БЕРУ ПРОЦЕСІНІҢ
ОРЫНДАЛУЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
3.1 Қазақстан Республикасында қаржылық қорытынды есеп
қалыптастырудың негізін реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
3.2 Қаржылық есеп беруді жасау кезіндегі қателіктерді түзету ... ... ... ... ...33
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
Кіріспе
Қаржылық есеп беру басқарушы органдардың жұмысын және
субъектің ресурстарын, міндеттемелерін және ақша қаражаттарының
болашақтағы ағындарын бағалауға, несие беру бойынша шешімдерге ж әне
инвестициялық шешімдерді қабылдауға пайдалы ақпараттарды береді.
Қаржылық есеп беру мәміленің және басқа да оқиғаның нәтижесін
классқа топтастырып,
экономикалық мазмұнына сәйкес көрсетіледі.
Экономикалық мазмұн қаржылық есеп берудің элементтері болып
табылады.
Қаржылық есеп беруді пайдаланушылар олардың топтасқан белігін
емес, тұтас бөлігін білуге мүдделі болып келеді. Бұндай кажеттілік
консолидацияланған есеп беруге қойылатын талапты күшейтеді.
Консолидацияланған есеп берудің құрамына: консолидацияланған
бухгалтерлік балансы, консолидацияланған қаржылық-шаруашылық
қызметінің нәтижесі туралы есеп беру, консолидацияланған ақша
қаражатының қозғалысы туралы есеп беруі және түсініктеме жазбасы
кіреді.
№ 13 БЕС сәйкес "Консолидацияланған есеп беру және еншілес
серіктестіктегі инвестицияның есебі" негізгі заңды тұлға жергілікті және
шетелдегі еншілес заң тұлғалардың консолидалынған (консолидацияланған)
қаржылық есеп беруі енгізіледі, тек мыналарды қоспағанда: егер де еншілес
серіктестік жақын арада сатуға арналса және оларды бақылау уақытша
сипатта болса немесе олар қатаң түрде ұзақ мерзімді шектеулі жағдайда
әрекететіп тұрса, онда бұл аталған жағдайларда жүрген сетіктестіктердің
мәліметі консолидалынған қаржылык есеп беруге қосылмайды.
Қаржылық нәтижесі - бұл есепті жылдағы кәсіпорынның
қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижесі (шығыс пен табыстың
айырмасы). Қаржылық нөтижесін өлшеу элементі: табыс пен шығыс болып
табылады.
Табыс - бұл есепті кезеңдегі активтердің өсуі, не міндеттемелердің
азаюы; шығыс - бұл есептік кезеңде активтердің азаюы, не міндеттемелердің
көбеюі (өсуі). Бұл жерде иеленушілердің жарлық капиталына салған салымы
субъекттің табысы болып табылмайды, ал субъект иелеріне меншік
капиталын таратып беру - шығыс болып танылады.
Қаржылық есеп беруде шаруашылық жүргізуші субъект қызмет
түріне (өндірісіне) қарап табыс пен шығысты бөліп көрсетуіне болады.
Мысалға, өнеркәсіп өндірісі, делдалдық қызмет, ауыл шаруашылық қызметі
бойынша және т.б., сондай-ақ табыс пен шығысты әдеттегі қызметі мен
төтенше жағдайдан алатын табыстары немесе шығыстары бойынша бөлуі
мүмкін.
Қаржылық есеп беруді жасамас бұрын оның деректерінің
шынайылығын қамтамасыз ету үшін Бухгалтерлік есеп және қаржылық
есеп беру туралы Заңға, 24 Бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру
бухгалтерлік есептің стандартьша сәйкес субъект мүлікті және
міндеттемелерді түгендеуге міндетті.
1. Қаржылық есептiлiк дара кәсiпкердiң немесе ұйымның қаржылық
жағдайы, қызметiнiң нәтижелерi және қаржылық жағдайындағы өзгерiстер
туралы ақпаратты бiлдiредi.
2. Мемлекеттiк мекемелердiң қаржылық есептiлiгiн қоспағанда,
қаржылық есептiлiк мыналарды қамтиды:
1) бухгалтерлiк баланс;
2) пайда мен зияндар туралы есеп;
3) ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп;
4) капиталдағы өзгерiстер туралы есеп;
5) түсiндiрме жазба.
Қаржылық есептiлiктi жасау тәртiбi және оған қойылатын қосымша
талаптар халықаралық стандарттарға және Қазақстан Республикасының
бухгалтерлiк есеп пен қаржылық есептiлiк туралы заңнамасыны ң
талаптарына сәйкес белгiленедi.
3. Егер Қазақстан Республикасының заңнамалық актiлерiнде өзгеше
көзделмесе, мемлекеттiк мекемелердiң қаржылық есептiлiк көлемiн, оны
жасау нысандары мен тәртiбiн уәкiлеттi орган белгiлейдi.
4. Қаржылық есептiлiкке ұйымның басшысы және бас бухгалтерi,
дара кәсiпкер қол қояды.
Бухгалтерлiк есебiн бухгалтерлiк ұйым немесе кәсiби бухгалтер
жүргiзетiн ұйымның қаржылық есептiлiгiне ұйымның басшылығы, сондайақ бухгалтерлiк ұйымның басшысы немесе кәсiби бухгалтер қол қояды.
І БУХГАЛТЕРЛІК ЖӘНЕ ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТІҢ ЖАЛПЫ
ТЕОРИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Қаржылық есеп берудің сипаттамасы мен маңызы
Есеп беру деп кәсіпорынның өткен кезеңдегі қаржылықшаруашылық қызметін кешенді түрде сипаттайтын барлық көрсеткіштер
жүйесін айтамыз. Есеп беру процесін жасау есеп жұмысының соңғы сатысы
болып табылады.
Қаржылық есеп берудің мақсаты өз пайдаланушыларына заңды
тұлғаның қаржылық жағдайы туралы сенімді, мәнді және пайдалы
ақпараттарды беру болып табылады. Қаржылық есеп берудің
пайдаланушыларының қатарына потенциалды инвесторлар, кредиторлар,
жабдықтаушылар, сатып алушылар, еңбеккерлер, сондай-ақ мемлекеттік
органдар, т.б. кіреді.
Қаржылық есеп беру басқарушы органдардың жұмысын және
субъектің ресурстарын, міндеттемелерін және ақша қаражаттарының
болашақтағы ағындарын бағалауға, несие беру бойынша шешімдерге ж әне
инвестициялық шешімдерді қабылдауға пайдалы ақпараттарды береді.
Есеп беру мәліметтерін кәсіпорынның тиімділігін бағалау үшін,
сондай-ақ шаруашылық қызметін талдау үшін сыртқы пайдаланушылар
пайдаланады.
Осымен қоса, есеп беру кәсіпорынның шаруашылық қызметін жедел
басқару үшін қажет және ол болашақ кезеңдерді жоспарлау мен болжау
үшін басты (бастапқы) база болып табылады.
Есеп беруге қойылатын негізгі талаптар: кәсіпорын қызметінің
нәтижесін анық және объективті көрсету, барлық көрсеткіштерді бірбірімен қатаң түрде үйлестіру, бухгалтерлік пен жедел-статистикалық есеп
берудің сабақтастығын (үйлесімділігін) сақтау, әдістемелік және басқа да
ережелерді сақтау болып табылады.
Бұрмаланған есеп бергені үшін кәсіпорынның басшысы мен бас
бухгалтері Қазақстан Республикасының әрекет етіп тұрған заңдарына
сәйкес жауап береді.
Қаржылық есеп берудің негізгі қағидалары болып:
Есептеу. Қаржылық есеп беру есептеу қағидасының негізінде
жасалады, соған сәйкес өнім жөнелтілген, жұмыс атқарылған кезінен
бастап, олардың төлену нәтижесіне қарамастан табыс болып танылады
(көрініс табады), ал шығысы мен зияны орын алынған кезден бастап
танылады.
Толассыздық. Субъект өз қызметін жақын арада тоқтатпауды
топшылайды және ондай ниеттің көз жетерлік болашақта пайда болуын да
мақсат тұтпайды.
Түсініктілік.
Қаржылық
есеп
беруде
берілген
ақпарат
пайдаланушыларға түсінікті болуы тиіс.
Маңыздылық. Қаржылық есеп беруді пайдаланушылар ондағы
мәліметтерге қанағаттануы тиіс; қаржылық, шаруашылық, жедел
жағдайларын (оқиғаларын) бағалаған кезде олардың қабылданған
шешіміне алынған (немесе пайдаланған) мәліметтер өз септігін тигізуі
керек.
Мәнділік. Қаржылық есеп беру негізінде қабылданған экономикалық
шешімдер олардың ұғымдарының дұрыстығына немесе дұрыс еместігіне
әсер етуі мүмкін.
Дұрыстық. Есеп беру негізінен анық мәліметтердің көрсеткіштерінен
құрылады, егер де онда мәнді қателер немесе күні бұрын пішілген ойлар
болмаса.
Шындық және алалықсыз ұсыну. Қаржылық есеп беру субъекттің
ақша қаражатының қозғалысы, операцияның нәтижесі, қаржылық жағдайы
туралы пайдаланушыларға шындық және алалықсыз мәліметтерді ұсынуы
тиіс.
Бейтараптылық. Қаржылық есеп беруде берілген ақпараттар күні
бұрын ойластырылған мәліметтен алшақ болуы керек, яғни сенімді болжамы
болғаны абзал.
Сақтық. Кез келген шешімді қабылдаған кезде сақтық деңгейін
сақтаған жөн, белгісіз жағдайда активтер мен табыстың, сондай-ақ
міндеттемелер мен шығыстың қайта бағалануына барынша жол бермеу
керек.
Аяқтау және салыстыру. Қаржылық есеп берудегі ақпараттардың
анықтылығын қамтамасыз ету мақсатында ондағы мәліметтер толық болуы
тиіс. Ақпараттың пайдалылығы мен мазмұндылығын арттыру үшін бір
есептік кезеңі екінші бір есептік кезеңмен салыстырылуы тиіс.
Жүйелілік. Пайдаланушы субъекттің қаржылық есеп беруін, оның
әртүрлі есептік кезеңімен салыстыру мүмкіндігін қалыптастыру керек,
өйткені оның көмегімен қаржылық жағдайдың тенденциялық өзгерістерін
анықтай алады, демек қабылданатын шешімдердің жүйелілігін сақтау
мүмкіндігі артады.
Есеп беруге қойылатын ең басты талап оның тазалығы (ашықтығы)
болып табылады, яғни акционерлер мен инвесторларға есеп берудің
мәліметі түсінікті болуы тиіс. Есеп беру белгіленген мәліметтердің
мерзімінде жасалғаны жөн. Кәсіпорынның есеп беруі бухгалтерлік,
статистикалық және жедел (оперативтік) болып бөлінеді. Жеделстатистикалық есеп беру кәсіпорынның өндірістік және қаржылық
қызметінің жекелеген жақтарын бухгалтерлік және жедел-статистикалық
есепке алудың деректері бойынша жасалады. Бухалтерлік есеп беру
кәсіпорындардың өндірістік және қаржылық қызметін бастапқы құжаттармен
және есепке алу жазбаларымен расталып, жинақталған деректерден
жасалады. Қандай кезең үшін берілгендігіне қарай есеп шұғыл және почта
арқылы берілетін есептер болып бөлінеді.
Балансты және басқа да берілетін есептерді уақытында, әрі сапалы
жасау үшін бухгалтерия өндірістік бөлімшелеріндегі барлық мәліметтердің
(деректердің) құжатталуын, белгіленген материалдық және басқа есептерін
толық көлемде берілуін қамтамасыз ету керек.
Бухгалтерлік есептің ақпараттары балансқа дейін қажет өңдеулерден
өтеді. Бұл өңдеу процесі төрт кезеңнен тұрады:
Бірінші кезең. Әр түрлі шаруашылық фактілері құжатталады (іскерлік
мәміле жасалады).
Екінші кезең. Есеп мәліметтері есеп талабына байланысты жіктеледі,
содан соң бухгалтерлік есеп шоттарында көрсетіледі (есеп регистрлеріде
ЖО, ведомость, Бас кітап).
Үшінші кезең. Есеп жиынтығы есеп беру нысандарына көшіріледі
(баланс, қаржылық-шаруашылық қызметі туралы есеп беру, ақшақаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру т.б.).
Төртінші кезең. ШС-нің қаржылық-шаруашылық қызметі талданады.
Есеп беру жөніндегі жұмыстарды мүлтіксіз ұйымдастыру ісінде
есепші қызметкерлердің міндеттерін өзара дұрыс бөлудің және есеп
жұмыстарының кестесін белгілеудің маңызы зор. Берілетін есеп тиісті
жиынтық құжаттарында, саралау парақтарында және белгіленген
көлемдерде есептік тізімдемесінде жинақталады. Аталған деректердің
негізінде талдау жасалынады.
Жасалған
баланстық
және
басқа
берілетін
есептердің
көрсеткіштерінің дәлдігін қамтамасыз ету үшін арифметикалық және
логикалық тұрғыдан мұқият тексеру керек. Баланстың сабақтастығын
есепті кезеңнің басындағы баланс баптарының деректерін ағымдағы
кезеңнің осы баптағы деректерімен салыстырып, жыл соңындағы
көрсеткіштердің әрбір жолы анықталады. Қаржы есебін беру тәртібі
бухгалтерлік есептің стандарттарымен реттеледі:
№ 2 Бухгалтерлік баланс және қаржылық есептің негізгі
көрсеткіштерін ашып көрсету (2 БЕС); Қаржылық-шаруашылық
қызметінің нәтижесі туралы есеп беру (3 БЕС) және Ақша қаражатыны ң
қозғалысы туралы есеп беру (4 БЕС) арқылы жүзеге асады.
Жылдық
есептің
меншік
иелерінде
(қатысушыларында,
құрылтайшыларында) немесе құрылтай құжаттарында көрсетілген
мәліметтері бойынша тиісті органдарға: салық инспекциясына
(кәсіпорынның тұрған жері бойынша); жергілікті қаржы органына,
мемлекеттік статистика органдарына есеп береді.
Тараптары бар кәсіпорындар өздерінің бухгалтерлік есептерін
берумен қатар, жалпы белгіленген тәртіпте біріккен (жиынтық) есебін де
береді.
Кәсіпорындар (бұған шетелдіктердің қатысы бар кәсіпорындар да
енгізіледі), егер Қазақстан Республикасьшың заңдарьшда басқадай
ерекшеліктері ескерілмеген болса, онда жылдық бухгалтерлік есепті есепті
жьшдан кейінгі келесі жылдың 1 наурызынан кешіктірмей береді.
Бухгалтерлік есеп берудің нақш күнін көрсетілген мерзімдердің шегінде
салық органдарының келісімдері бойынша кәсіпорынның иелері
(қатысушылары, құрылтайшылары) белгілейді.
Бухгалтерлік есеп беру күні болып бір қаладағы кәсіпорындар үшін
оның барлық қажетті ақпараттарын нақты берген күні есептеледі, ал басқа
қаладағы көсіпорын үшін почта арқылы жіберілген күні есептеледі.
Берілген бухгалтерлік есепке кәсіпорын басшысы мен бас бухгалтер қол
қояды, олар оның уақытында берілуіне жауап береді.
Кәсіпорындардың шаруашылық қызметінің нәтижелерін, мүлік пен
қаржы жағдайы туралы жылдық бухгалтерлік есептерін мүдделі
пайдаланушылар үшін жариялауға жол ашық.
Бухгалтерлік есепте жазбаларға өзгеріс енгізу жағдайы туындаса, осы
жылға және өткен жылға қатысты берілген есептер мен баланс деректерінің
барлығын түзетуді қажет деп тапса, онда ол есепті айдан кейінгі бірінші
айда жасалады, сонда тиісті түзетулер көрініс береді. Өткен жыл үшін
берілген жылдық бухгалтерлік есептер мен баланстар деректерінің
түзетілуі, сол жыл үшін берілген есептер мен баланстар бекітілгенге дейін
жасалады. Мұндайда еткен жылғы желтоқсан айында есепке алынған
деректерге қажетті түзетулер енгізілуі мүмкін^у
1.2 Қаржылық есеп берудің элементтері
Қаржылық есеп беру мәміленің және басқа да оқиғаның нәтижесін
классқа топтастырып,
экономикалық мазмұнына сәйкес көрсетіледі.
Экономикалық мазмұн қаржылық есеп берудің элементтері болып
табылады.
Актив — бұл құндық бағасы бар субъекттің құқығы мен жеке
мүліктік жөне мүліктік емес игілігі.
Активтер болашақта жүзеге асатын экономикалық олжа ретінде
керсетіледі.
Ол өткен мәміленің немесе басқа окиғаның нәтижесі болып
табылады, бірақ ол өздігінен активтің пайда болуына әкелмейді. Актив
енімді (жұмысты, қызметті) өндіру үшін, сондай-ақ ендірісті басқару және
басқа мақсаттар үшін пайдаланылады. Болашақ экономикалық олжа
ретіңде жүзеге асатын активтер өңдірісте және күрделі құрылыста сатылуы
немесе басқа активтерге айырбасталуы, кәсіпорынның міндеттемесін етеу
үшін қолданылуы, меншік иелерінің арасында бөлінуі мүмкін.
Активтердің физикалық нысаны да бар болуы мүмкін (ғимараттар,
қондырғылар, машиналар т.б.) және ондай нысаны болмауы да мүмкін
(лицензия, "ноу-хау", гудвилл және т.б.); сондай-ақ активтер дебиторлық
қарыз іспеттес те болып келуі мүмкін.
Шаруашылық жүргізуші субъекттің активтерге меншік құқығы болуы
да және оның болмауы да мүмкін (жалға берілген мүліктер, консигнацияға
немесе қайта ендеуге кабылданған тауарлар т.б.), бірақ сол активтер
кәсіпорьшның ез меншігіне жатпаса да, олардың сақталуын камтамасыз
етеді және оларды пайдаланудан алынатын олжаны бақылай алады. Жаңа
активтерді жасау мен оларға жұмсалған шығыстардың арасында тікелей
байланыс болады, бірақ олар уақыт кеңістігінде әр уақытта бір-бірімен
тұспа-тұс келе бермейді (мысалға, аяқталмаған құрылыс, кеп жылдық екпе
ағаштарын егу және негізгі табынды қалыптастыру). Бұл жағдайда шығын
тек болашақ олжаны іздестіру үшін жасалғандығын керсетеді (пайдалануға
берілген объектіден, көп жылдық екпе ағаштарын пайдаланудан, малды
есіруден), бірақ бұл активтердің түпкілікті өз арналымдарына сәйкестігін
керсетпейді.
Міндеттемелер - бұл еткен мәміленің нәтижесі, ол жүзеге
асқандықтан қарызданушының міндеттемесінің пайда болғанын, белгілі бір
әрекеттің кредитор пайдасына жасалатындығын көрсетеді: қарызды төлеу
немесе одан бас тарту, ал кредитор қарызданушыдан өз міндетемесін
орындалуын талап етуге құқығы бар. Міндеттеменің осы шақтағысы мен
болашақтағысының жігін ашу қажет. Субъекттің болашақта активтерді алу
ниеті міндеттеменің пайда болуына әкелмейді. Міндеттеме тек актив
алынған кезде немесе субъект келісім-шарттық қатынасқа отырған кезде
пайда болады. Міндеттеме оны төлеу жолымен етеледі, немесе басқа
активті берген кезде жойылуы мүмкін. Сондай-ақ міндеттемеден
кредитордың өзі бас тартқан кезде ол өтелген болып саналады (сот шешімі
бойынша, немесе іздестіру мерзімі етіп кетсе).
Меншік капиталы - бұл субъекттің міндеттемесіне берілген активі.
Бухгалтерлік есепте ол бірнеше классқа бөлінеді: жарлық капиталы, қосымша
төленген капиталы, резервтік капитал, таратылмаған табыс. Қаржылық есеп
беруді пайдаланушьшар үшін бұндай бөліну, шаруашьшық қызметін
талдаған кезде қажет. Егер де баланс пассивінің құрылымында меншік
капиталының үлес салмағы көп болса, онда ол субъектінің қаржылық
жағдайының тұрақтылығын көрсетеді.
Қаржылық нәтижесі - бұл есепті жылдағы кәсіпорынның
қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижесі (шығыс пен табыстың
айырмасы). Қаржылық нөтижесін өлшеу элементі: табыс пен шығыс болып
табылады.
Табыс - бұл есепті кезеңдегі активтердің өсуі, не міндеттемелердің
азаюы; шығыс - бұл есептік кезеңде активтердің азаюы, не міндеттемелердің
көбеюі (өсуі). Бұл жерде иеленушілердің жарлық капиталына салған салымы
субъекттің табысы болып табылмайды, ал субъект иелеріне меншік
капиталын таратып беру - шығыс болып танылады.
Қаржылық есеп беруде шаруашылық жүргізуші субъект қызмет
түріне (өндірісіне) қарап табыс пен шығысты бөліп көрсетуіне болады.
Мысалға, өнеркәсіп өндірісі, делдалдық қызмет, ауыл шаруашылық қызметі
бойынша және т.б., сондай-ақ табыс пен шығысты әдеттегі қызметі мен
төтенше жағдайдан алатын табыстары немесе шығыстары бойынша бөлуі
мүмкін.
Табыстар - бұл субъекттің негізгі және негізгі емес қызметінің
нәтижесі. Негізгі қызметтен алатын табыстардың қатарына: өнімді,
жұмысты, қызметті сатқаннан алынған табысы; сондай-ақ тауарлыматериалдық
құндылықтардан,
жалға
беруден,
инвестициялық
қызметтерден түсетін табыстары жатады. Ал негізгі емес қызметтен түсетін
табыстардың қатарына: негізгі құралды, материалдық емес активтерді,
бағалы қағаздарды (акция бойынша табыс және пайыз түріндегі табыс)
сатқаннан және бағамдық айырмадан түскен табыстары жатады.
Шығыстар - өнімді өндірумен, жұмысты атқарумен, қызметті
көрсетумен байланысты шығындар, негізгі және негізгі емес қызметтен
шеккен зияндар және төтенше жағдайдан туындаған шығындары.
Шығыстар, әдетте, шығыс (отток) нысанын қабылдайды немесе
активтердің пайдалануын көрсетеді (ақша қаражаттары, материалдық
запастар, негізгі құралдар т.б.). Зиян экономикалық олжаның азайғанын
көрсетеді. Зиян өз табиғаты бойынша, шығыстан айтарлықтай
ерекшеленбейді және ол жеке элемент болып та саналмайды.
Қаржылық есеп берудің элементтерін тану — бұл бухгалтерлік
балансқа енгізу процесі немесе қаржылық-шаруашылық қызметінің
нәтижесі туралы есеп берудің бабы, ал ол элементтерге берілген
анықтамаларына сәйкес келеді және мынадай тану тұжырымдамасын
(критериясын) қанағаттандырады:
кез келген болашақтағы олжаның осы баптарда көрініс табу
ықтималдылығы бар, оның түсуі де, шығып кетуі де мүмкін;
баптың құны бар, ол үлкен дәлдікпен өлшенуі мүмкін.
Қаржылық есеп берудің элементтерін бағалау. Бағалаудың көмегімен
олардың құны анықталуы мүмкін, соның нәтижесінде олар (активтер мен
міндеттемелер) танылады және қаржылық есеп беруге тіркеледі. Бағалаудың
келесі түрлері бар:
бастапқы құны - активтер тараптардың келісімі бойынша белгіленген
және олардың алынған бағасы бойынша көрініс табады; міндеттеме келіп
түскен сомасы бойынша көрініс табады, түрлі жағдайлардың тоғысуының
(салдарынан) қалыпты кезінде олардың өтелуі үшін төлем жасалады;
ағымдағы құны — активтер есеп берудегі ақшалай сомасы бойынша
көрініс табады, егер де осы немесе осыған ұқсас актив алынса, онда ол сол
сомада төленеді; міндеттемелер есеп берудегі дисконтталмаған бағасы
бойынша көрініс табады және тап осы сомада өтелуі талап етіледі;
сату құны—активтер өзінің сатылған құны (ақша қаражатының сомасы)
бойынша көрініс табуы мүмкін; міндеттемелер өзінің өтелген сомасы бойьшша
көрініс табады, демек дисконтталмаған сомасын білдіреді және олардың
өтелуін талап етеді;
дисконтталған құны — активтер келешекте келіп түсетін ақша
қаражатының дисконтталған құнын білдіреді, ағымдағы құны бойынша көрініс
табады, ол субъекттің әдеттегі қызметінің барысында солайша топтап
көрсетіледі (немесе қортындыланады);
баланстық құны — актив пен міндеттеме баланстық есеп берілген
күніндегі бағасы бойынша көрініс табады.
Субъект қаржылық есеп беруді жасау кезінде активтер мен
міндеттемелерді бағалау үшін бастапқы құнын негізге алады және сонымен
қоса басқа да бағалау әдістерін пайдаланады.
Енді біз қаржылық есеп беруді жасаудың тәртібі мен мазмұнын және
соған тіркеме ретінде берілетін түсініктеме хаттамасын қарастырамыз. Есеп
берудің негізгі үлгісі болып бухгалтерлік баланс саналады. Оны жасау ға
дейін есеп регистріндегі барлық синтетикалық шоттар бойынша қалды қ
пен айналым аналитикалық есеп мәліметтерімен салыстырьшады. Жылдың
басындағы және аяғындағы баланстардың деректерін салыстыру үшін жыл
басындағы бекітілген баланс баптарының номенклатурасы жыл аяғындағы
бекітілген баланс номенклатурасымен және бөлім топтамаларымен, әрбір
баптарымен (егер баланс баптарының номенклатурасында өзгерістер болса)
сәйкестендірілуге тиіс.
Бухгалтерлік баланс 2 БЕС мен есеп беруді жасау бойынша
әдістемелік ұсыныстарында анықталған ақпараттардан тұруы тиіс.
Баланс Бас кітапта көрсетілген шоттардың қалдығының негізінде
жасалады. Ол міндеттеме, меншік капиталы, активтер деген бөлімдерден
тұрады. Активтер мен міндетгемелер өз кезегінде ұзақ және ағымдағы
кезеңдерге жіктеледі.
Ағымдағы активтер мен ағымдағы міндеттемелердің өзара зачет
жасалуы рұқсат етілмейді. Баланстың кейбір баптары басқа баптарға
енгізілмеуі керек, немесе бұрып қоюға болмайды (мысалға, дебиторлы қ
қарызды, кредиторлық қарызбен жабуға болмайды).
Сонымен, баланстағы ағымдағы активтер мен міндеттемелерді
анықтау және олардың мазмұнын ашудың қаржылық есеп беру үшін
маңызы зор, сондай-ақ пайдаланатындар үшін де ол өте қажет және олардың
сол көрсеткіштері бойынша талдау жасалынады.
Сонымен ұзақ және ағымдағы активтер, меншік капиталы, ұзақ және
ағымдағы міндеттемелер бухгалтерлік баланста ашылуы тиіс. Жыл соңында
белгіленген тәртіп бойынша түгендеудің көмегімен баланстың барлық
баптары расталуы тиіс.
1.3 Қаржылық есеп беруді жасау бойынша түгендеу
Бухгалтерлік есеп шаруашылық қаражаттарының құрамындағы және
оларды жабу көздеріндегі болған барлық өзгерістерді, шаруашылық
процестерін және олардың нәтижесін толық және дер кезінде көрсетуге
арналған. Есеп мәліметі қолда бар нақты шаруашылық қаражаттарына ж әне
олардың жабу көздеріне сәйкес келуі тиіс, бірақ іс жүзінде есеп м әліметтері
шын мәліметтермен үйлесе бермейді, яғни олардың арасында алшақтық орын
алуы мүмкін. Аталған алшақтық табиғи азаюдың, тасымалдаудың, қайта
сортталудың нәтіжесінде, өлшегіш құрал-жабдықтарының дұрыс көрсетпеуінен,
операцияларды рәсімдеу кезінде жіберілген қателіктерден, т.б. салдарынан болуы
мүмкін.
Ал бұл жыл сайын нақты қолда бар құндылықтардың мәліметін есеп
мәліметгтрімен салыстырып отыруды қажет етеді, және ол есеп айырысуды дәлдеу
(анықтау) үшін де қажет. Тексерудің мұндай түрін түгендеу (немесе түгелдеу) деп
атаймыз.
Тугендеу (немесе тугелдеу) –бұл бухгалтерлік есеп әдісінің басты
элементтерінің бірі, ол есеп айырысудың ақша қаражатарының, аяқталмаған
өндірістің, тауарлы-материалдық құндылықтардың, материадцық емес активтердің,
негізгі құралдардың нақты қолда барын тексеруін және олардың есеп
мәліметтерімен салыстыруын көздейді. Меншік түріне (нысанына), қызмет
түріне және жұмыс істеу тәртібіне қарамастан, оны барлық кәсіпорын жүргізеді.
Ол құжаттаудың міндетті қосымшасы болып табылады. Тек соның көмегімен
шаруашылықта болатын әрі жасалатын барлық шаруашылық құбылыстар
бухгалтерлік есепте көрініс табады. Ол өзінің қамту жағдайына қарап екіге
бөлінеді: толық және ішінара болып.
Толық тугендеу әдетте, жылына бір рет жылдық есеп берудің алдында
жасалады, оның мақсаты кәсіпорынның барлық активтері мен пассивтерін
баланста дұрыс көрсету болып табылады. Мұндай толық түгендеу бақылаушы
органдардың талабы бойынша да жасалуы мүмкін. Ішінара түгендеу, тек қана
түгенделетін объектілердің кейбір бөлігін ғана қамтуы мүмкін, мысалға,
кәсіпорынның кассасындағы нақты ақша қаражаты, кәсіпорындағы негізгі
құралдардың саны т.б.
Түгендеу өз сипатына қарап жоспарлы және кезектен тыс жүргізілуі
мүмкін:
жоспарлы - алдын ала белгіленген мерзімде, қойған мақсатына және
мүмкіндігіне сай етіп жүргізіледі;
кезектен тыс - бұл кәсіпорын басшысының тапсырмасы бойынша,
бақылаушы органдардың талабы бойынша материалды жауапты тұлғаның
ауысқан кезінде, табиғи апаттардан кейін жүргізіледі. Ол БЕС 24 "Бухгалтерлік
есепті ұйымдастыру" стандартына сай етіп жасалынады. Онда оның кезектілігі,
түгендеуді жүргізудің мерзімі, түгендеу комиссиясының құрамы және т.б. қағидалар
қарастырылады.
Кәсіпорын басшысы түгендеу жұмыстарын жүргізу тәртібін белгілейді,
оның ішінде түгендеу комиссиясының құрамын, есепті жылдағы түгендеу
санын, олардың күнін белгілейді.
Түгендеу жұмыстарын жүргізу үшін әрбір кәсіпорында тұрақты жұмыс
істеп тұратын комиссия болады және оның құрамын кәсіпорын басшысы
белгілейді.
Түгендеу комиссиясының істейтін жұмыстары сақтау органдарындағы
және өндірістегі мүлікті, сондай-ақ қаржы жөніндегі барлық міндеттемелерді
тексеру; кәсіпорынның бухгалтерлік қызметкерлерімен бірге түгендеу нәтижелерін
анықтауға және қайта сұрыптауға арналады; сондай-ақ кем шыққандарды
табиғи кему нормаларының шегінде есептен шығаруға; тауарлы-материалдық
құндылықтарды қабылдауды, сақтауды және босатуды реттеуге, есепке алуды
жақсарту және олардың сақталуын бақылау мәселелері жөнінде, сондай-ақ
пайдаланылмайтын мүлікті сату туралы ұсыныстар әзірлеуге; мүліктің
сақталуын қамтамасыз ету жөніндегі шараларды жүргізуге; екі түгендеу
аралығындағы сақтау және қайта өңдеу орындарындағы тауарлы-материалдық
құндылықтарды түгендеуге, іріктеп түгендеудің әдістемесі бойынша да бақылау
жұмыстарын жүргізуге бағытталады.
Түгендеу комиссияларының мүшелері кем шыққандарды және талантаражға түскендерді, бүркемелеу мақсатымен мүліктің нақты қалдығы туралы
немесе артық шыққан тауарлар, материалдар және басқа да құндылықтар туралы
жазбаға біле тұра дұрыс емес деректерді енгізбегені үшін Қазақстан
Республикасының Заңдарында белгіленген тәртіп бойынша жауапкершілікке
тартылады.
Мүліктің нақты қолда барын тексеруді бастағанға дейін түгендеу
комиссиясы кіріс-шығыс құжаттарының түгендеу кезіндегі соңғы тізімдерін
немесе материалдық құндылықтары мен ақшалай қаражаттарын есепке алады.
Түгендеу комиссиясының нәтижесі де тексеріледі, ол үшін ішінара
бақылау жұмыстары жүргізіледі, сол бақылау барысында комиссияның мүшелері
де қатыса алады және ол да актімен хатталады.
Екі түгендеу аралығындағы кезеңде құндылықтардың номенклатурасы
бойынша үлкен кәсіпорындардың сақтау және қайта өңдеу жұмыстары іріктеу
әдісімен тексеріледі.
Түгендеу нәтижесі бойынша салыстыру тізімдемесі жасалынады, сосын
оның деректері бухгалтерлік есептегі деректерімен салыстырьшып, олардың
арасындағы айырмашылықтары (ауытқулары) көрсетіледі. Түгендеу нәтижелерін
көрсету үшін Қазақстан Республикасының Мемлекеттік статистика комитеті
бекіткен бірінші реттегі толтыратын есеп құжаттарының мынадай үлгілері
қолданылады.
Негізгі құралдардың түгендеу жазбасы жалға алған және күнделікті жалға
бергендерді қоса есептегендегі негізгі қорлардың нақты қолда барын көрсету
үшін қолданылады.
Түгендеу қағазы өндірісті ұйымдастыру ережелері бойынша материалдық
құндылықтарды бірден санап, жазбаға жазуға мүмкін болмаған жағдайларда
қолданылады. Бұл түгендеу қағазы саналған құндылықтармен бірге солардың
тұрған орындарында сақталады.
Түгендеу кезінде және басқа да тексерістердің көмегімен анықталған
мүліктің нақты қолда бары мен бухгалтерлік есептегі деректердің арасындағы
алшақтығы белгілеу тәртібі бойынша реттеледі. Сортталу нәтижесінде
анықталған кем шыққандар мен артықтардың өзара есеп айырысуы тек ерекшелік
ретінде ғана, сол тексеріліп отырған кезең үшін, тексерген комиссияның
жұмысын бағалау үшін және тауарлы-материалдық құндылықтардың сапасы мен
мөлшерін анықтау үшін қажет болуы мүмкін. Сорттаудың болғандығы жөнінде
материалдық жауапты адамдар түгендеу комиссиясына егжей-тегжейлі түсініктеме
берді. Сортталудың өзара есепке алынуы туралы ұсыныс тұрақты жұмыс істейтін
түгендеу комиссиясының қарауьна беріледі және оны кәсіпорын басшысы
түбегейлі шешеді; ал ол ұсынылған барлық материалдарды зерттегеннен кейін,
есепке алу туралы тиісті шешімдер қабылданады. Сортталуы бойынша олардық
артық ие кем шығуын есепке (зачетқа) алғаннан кейін, жетпей қалған құндылықтар
жауапты адамдардың жауапкершілігіне жатқызылады. Егер де сортталу кезінде
нақты жауапты адамдар анықталмаса, онда оның сомасы кем шыққан мүліктер
ретінде қаралады да, кәсіпорынның зиянына жатқызылады. Сортталу
салдарынан анықталған құн айырмашылықтары материалдық жауапты
адамдардың кінәсінен болмаса, ол түгендеу комиссиясының хаттамаларында бұл
аталған айырмашылықтар жауапты адамның мойнына қойылмау себептерін ашып
көрсетеді. Есеп айырысудың барлық түрлерінің түгенделуінде өзіндік
ерекшеліктері болуы мүмкін. Бюджетпен, сатып алушымен, жабдықтаушымен,
есеп беретін адамдармен, қызметкерлермен, депоненттермен және басқа
дебиторлармен, кредиторлармен есеп айырысуды түгендеу есеп айырысу
шоттарында есептелген сомалардың мұқият негізделгендігіне саяды. Есеп айырысу
инкассо тәртібімен жүргізілмейтін барлық сатып алушылардың және басқа
дебиторлардың мәліметтерінің дұрыстығын тексеру үшін кредиторлардың берешегі
туралы дербес шоттардың ылшірмелері жазылады.
Дебитор кәсіпорындар көшірмелерді алған соң, берешек қалдықтарын
растауға немесе өздерінің толық келіспейтіндігі туралы хабарлама жасайды.
Түгендеу комиссиясы құжаттарды тексеру жолымен, сондай-ақ банк
мекемелерімен, қаржы және салық органдарымен, кәсіпорынның жеке
баланстарға бөлінген құрылымдық белімшелерімен және бас кәсіпорындарымен
есеп айырысудың дәлме-дәлдігін анықтайды. Бұл есеп айырысулар бойынша
кәсіпорынның балансында реттелмеген сомалар қалмауы керек; баланста есепте
тұрған кем шыққан және тонауға байланысты берешек сомаларының дұрыстығы
мен негізделгендігі; баланста есепте тұрған дебиторлық және кредиторлық
берешек сомалары, сондай-ақ дебиторлық берешекті өндіріп алуға қойған
талаптары да тексеріледі. Түгендеу нәтижелері актімен хатталуы тиіс. Онда
түгенделген шоттардың аттарын атап, сәйкес келмейтін дебиторлық және
кредиторлык берешектің, күмәнді қарыздардың, талап ету мерзімі өткен
кредиторлық және дебиторлық берешектің анықталған сомаларын керсеткен
жөн. Берешектің көрсетілген түрлері бойынша есеп айырысуды түгендеу
актісіне анықтама қоса тіркелу керек, онда дебиторлардың немесе
кредиторлардың аттары мен мекен-жайлары, берешек сомасы, берешектің не
үшін есептелгені, қай уақыттан бері және қандай құжаттардың негізінде
есептелгені келтіріледі.
Талап ету мерзімі өткен дебиторлық берешек сомалары бойынша
анықтамада бұл мерзімнің өтуіне кінәлі адамдар көрсетіледі. Талап ету мерзімі
өткен дебиторлық берешек, өндіріліп алынуы неғайбыл басқа да қарыздар
кәсіпорын басшысының шешімімен есептен шығарылады да, күдікті қағаздар
бойынша резерв қаражатының шотына немесе шаруашьшық қызметінің
нәтижелеріне жатқызылады.
Түгендеу және басқадай тексерістер кезінде анықталған қолда бар негізгі
құралдардың, материалдық құндылықтардың және ақшалай қаражаттың
бухгалтерлік есептегі деректермен алшақтығы мынадай тәртіпте реттеледі:
артық немесе кем шыққан кезде олар өзара зачетқа жатқызылады,
бірақ зачетқа жатқызылған мүліктер бухгалтерлік есепте көрініс таппайды;
артық шыққан негізгі құралдар, материалдық құндылықтар мен
ақшалай қаражат кәсіпорынның табысына кірістеліп, есепке алынады,
бұлардың артық шығу себептері мен оған кінәлі адамдар кейін анықталады;
құндылықтардың кемуі (жоғалуы) белгіленген тәртіпте бекітілген
нормалардың шегінде кәсіпорын басшысының өкімімен өндіріс не айналым
шығындарына көшіріліп жазылады;
материалдық құндылықтардың, ақшалай қаражаттың және басқа
мүліктің кем шыққандары, сондай-ақ табиғи кемуі нормаларынан тыс ысырап
болған жағдайда кінәлі адамдардың мойындарына қойылады. Кінәлі адамдар
анықталмаған немесе кінәлі адамдардан өндіріп алуға сот тыйым салған
жағдайларда кем шыққан мүліктер және ыссыраптардан келген зияндар
шаруашылық қызметінің нәтижелеріне кешіріліп жазылады.
Тұрақты жұмыс істейтін түгендеу (түгелдеу) комиссиясының қолда бар
құндылықтар мен бухгалтерлік есеп деректерінің арасында түгендеу кезінде
анықталған алшақтықтарды реттеу туралы ұсыныстары айтылған хаттамасын
түгендеу аяқталған соң кәсіпорын басшысы бекітеді. Түгендеу нәтижелері түгендеу
аяқталған айдағы есепте және есеп беруінде, ал жылдық түгендеу бухгалтерлік
жылдық есеп беруінде көрініс табады.
Есеп берер алдында үлкен дайындық жұмыстары жүргізіледі. Бухгалтерия
цехтардан, қоймалардан, есеп беретін адамдардан т.б. құжаттардың толық түскенін
(немесе түспегенін) тексеруді; ай ішіндегі немесе жыл ішіндегі барлық
шығындарды
өндіріс
шығындарына
қосуды;
негізгі
құралдардың
амортизациясын, демалысқа төленетін резервін және басқа мақсаттарға
арналған резервті, материалдық емес активтердің тозуын толық есептеуді;
алдағы кезеңдердегі шығындарды есептен шығаруды; құндылықтардың барлық
шоттары мен топтарында есептік баға бойынша нақты өзіндік құнын, орташа
процентін не ауытқушылықтарын (+,-) есептеп шығаруды; жұмсалған
материалдардың нақты өзіндік құнын анықтап, оны өндірістік және басқа
шоттарға көшіріп жазуды тексеруі қажет.
ІІ ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕП БЕРУДІ ЖҮРГІЗУДІҢ ТӘРТІБІ МЕН
ҚАРЖЫЛЫҚ ҚОРЫТЫНДЫ ЕСЕПТЕ ТОЛТЫРЫЛАТЫН
ҚҰЖАТТАР
2.1 Қаржылық есеп беруді ұсыну тәртібі мен қаржылық есеп беруге
жасалынған түсініктеме жазба
Қаржылық есеп беруді жасамас бұрын оның деректерінің шынайылығын
қамтамасыз ету үшін Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы
Заңға, 24 Бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру бухгалтерлік есептің стандартьша
сәйкес субъект мүлікті және міндеттемелерді түгендеуге міндетті.
Есептік кезеңдегі түгендеу санын, оның жүргізілетін күнін, оның әрбіреуін
тексеретін мүлік тізбесін субъект белгілейді. Субъект түгендеуді жүргізу міндетті
мына жағдайларда қалыс қалады:
жылдың бухгалтерлік есеп беруді жасау алдында, алайда есептік
жылдың қараша айынан бұрын бастамауы керек;
субъект мүлікті жалға, сатуға, сатып алуға, сондай-ақ шаруашылық
жүргізуші субъектінің қайта құрылуына тапсырғанда;
материалды-жауапты тұлға ауысқанда (істі қабылдау-тапсыру күні);
талан-тараж және қаскүнемдік фактілерін белгілегенде, сондай-ақ
құндылықтар бүлдірілгенде - мұндай фактілерде дереу түгендеу;
төтенше жағдайдан болатьш өрт немесе стихиялық (дүлей) апат кезінде,
бұл анаттар басылғаннан кейін түгендеуді дереу қолға алу;
тарату (бөліністік) балансы жасалмастан бұрын субъектіні таратуда
(қайта ұйымдастыруда);
негізгі құралды және тауарлы-материалдық қорларын қайта бағалауда субъектінің есептік саясатымен белгіленген мерзімде және Қазақстан
Республикасы заңында қарастырылған басқа жағдайлар.
Аяқталмаған құрылысты түгендеу барысында оның бар-жоқтығын (его
наличие) және заттай көлемі тексеріледі, сонымен бірге оның құрамына құралсайман, құрастырылмай есептен шығарылған монтаж кіретінін немесе кірмейтінін
анықтау; құрылыс-монтаж жұмыстарының құрамында - жоспарсыз жұмыстың баржоғы анықталуы керек; тоқтатылған және уақытша тоқтатылған құрылыс
объектілерінің жағдайын анықтайды.
Аяқталмаған күрделі жөндеулерді түгендеу нақты өндірістің заттай
жұмысын, оның көлемін және құнын белгілеуді білдіреді.
Кассадағы ақша қаражатын кассадағы қолда бар ақшаны белгілеу жолымен
және қатаң есеп берумен бланктерді полистік (сақтандыру куәлігі) қайта есептеумен
түгендейді. Түгендеу нәтижесін жеке Қолда бар ақшаны түгендеу актісімен
ресімдейді.
Кассаны түгендеу шаруашылық жүргізуші субъектінің басшылығымен
әзірленген және бекітілген кассалық операцияларды жүргізу Ережесіне сәйкес
жүзеге асырылады. Кассаны түгендеу, қатаң есеп берумен құжаттар және
бланкілерді (әуе- және теміржол билеттері, жанар-жағар май (бензин)
талондарын және т.б.) түгендеу әдетте бас бухгалтер мен кассирдің қатысумен
кенеттен болады. Түгендеу кезінде қолда бар ақша полистік қайта есептеліп,
кассада сақтаулы басқа да құндылықтар тексеріледі. Түгендеу бастал ғанша
(бірнеше касса) оларға сүргі салынады, яғни мөрленеді. Кассир түгендеу
сәтінде кассалық есеп беруді жасау керек және кассалық кітапша бойынша
ақша қаражатының қалдығын шығаруы керек. Кассирден барлық кіріс және
шығыс құжаттары есеп беруге кірді және кассада кірістелінбеген, есептен
шығарылмаған сома қалған жоқ, деген қолхат алынады. Ақша қайта
есептелінгеннен кейін кассадағы ақша қаражатын түгендеу актісі жасалады.
Түгендеу нәтижесі кассалық кітапша бойында бухгалтерлік есеп деректерімен
салыстырылады. Актіге анықталған жолсыздықтар туралы кассирдің
түсініктемесі және түгендеу нәтижесі бойынша ары қарай шешім туралы
субъект басшысының қарары жазылады.
Түгендеу барысында мыналарды тексеру аса қажет: кассирмен толық
материалдық жауапкершілік туралы келісімшарт бекітілді ме, касса талап қа сай
жарақталған ба, сейф кілттерінің дубликаты (көшірме нұсқасы) қайда
сақталады.
Мысалы. Кассаны түгендеу барысында 150 теңге артық шықты. Мұндай
жағдайда кассалық кіріс ордері жазылып,
мына жазулар
бойынша
рәсімделетін субъект қызметінің нәтижесіне кірістеледі (жатқызылады):
1010 Кассадағы ұлттық валюта түріндегі қолма-қол ақшалар шот дебеті
6160 Негізгі емес қызметтен алынған басқадай табыс шот кредиті 150
теңге
Егер кассаны түгендеу кезінде 5 000 теңге кем шықса, мұндай жағдайда:
• анықталған кем сомаға кассалық шығыс ордері жазылады:
1280 Бүлінген құндылық шығыны, кем шығу шот дебеті
1010 Кассадағы ұлттық валюта түріндегі қолма-қол ақшалар шот
кредиті
5000 теңге;
кассирдің мойнына ақша салу:
1250 Материалдық зиянның орнын толтыру бойынша есеп айырысу шот
дебеті
1280 Бүлінген құндылық шығыны, кем шығу шот кредиті 5000 теңге;
кассирмен кем шығуды жабу (кассалык кіріс ордері жазылады):
1010 Кассадағы ұлттық валюта түріндегі қолма-қол ақшалар шот дебеті
1250 Материалдық зиянның орнын толтыру бойынша есеп айырысу
шот кредиті 5000 теңге.
Банктегі шот, несие бойынша, салық бойынша банкпен есеп айырысу,
бюджетпен, қызметкерлермен еңбекақы бойынша, жабдықтаушьшармен,
мердігерлермси жэне басқадай кредит берушілермен бастапқы құжаттардың
негізінде түтенделеді, мұндай қалдықтардың нақтылығы белгіленіп, бұл шотқа
жататын соманы мұқият тексереді Берешектің пайда болған мерзімін, оның
нақтылығын, талап мерзімін өткізіп алған кінәліні анықтайды. Барлық
дебиторлармен және кредиторлармен кәсіпорын қағаздарын шоттан үзінді
көшірме алмасуы керек және оларға түгендеу комиссиясын ұсыну керек.
Егер айырысуларды түгендеу дебиторлық және кредиторлық берешектер
сомасын негіздеу және қысқарту, айыппұл төлеуге, тұрақсыздық төлеміне
(айыбы) және күмәнді қарыз бойынша резерв пайда болуына жол бермеу үшін
төлем тәртібінің сақталуын қадағалау, бекітілген келісімшарт бойынша өзара
есеп айырысу, төлем мерзімін нақтылау мақсатында жүргізіе ді.
Тексеруге жататындар:
есеп беруші тұлғалармен есен айырысу - Қазақстан Ресцубликасы
заңында белгіленген іссапар және өкілдік шығындардың орнын толтыру
нормасына, субъектінің кассалық операцияларды жүргізу Ережесіне сәйкес
шаруашылық, екілдік және іссапар шығындарына арналған ақшалай қаражатты
беру негіздемесінің дұрыстығын тексереді. Ақшалай қаражатты беру және
шағын кәсіпорындардағы 24 Шағын кәсіпкерлік субъектілерінің есебі және
есеп беруі Стандартына сәйкес тексеріледі;
кредиттерді алу және өтеу бойынша банкпен есеп айырысу тексеру барысында ағымдық, корреспонденттік немесе жинақ
шоттары мен оларға тіркелген қосымша ақтау құжаттарына
қатысты банк жазулары салыстырылады. Ақшалай кредит
сомасының есептелу мерзіміне және процент төлеміне (кредиттік
келісімшартпен анықталады) сәйкес тексеріледі;
сатып алушылар және тапсырыс берушілермен, жабдықтаушылар
және мердігерлермен есеп айырысу - субъект таңдаған есептік
саясатқа сәйкес тексереді. Мынаны есте ұстау керек: талап қою
мерзімі 3 жылды құрайды (Қазақстан Республикасы Азаматтық
кодексінің 178-бабы, Салық кодексінің 219-бабы, 1-тармағы, 1тармақшасы). Талап қою мерзімі келісімшарт негізінде қарызды
кешіктіру (қарызды төлеу мерзімін өткізіп алу) сәтінен басталады.
Талап қою мерзімі біткен (өтіп кеткен) дебиторлық берешек субъект
басшысының шешімі бойынша резерв есебінен есептен
шығарылады (БЕС 5 Табыс және оған әдістемелік ұсыныс болып
табылатын Күмәнді қарыздар бойынша пайда болған резерв)
немесе резерв құрылмаған болса, онда шаруашылық қызметінің
нәтижесіне жатқызылып, салық салғанда түзетуге кіреді (Салық
кодексінің 219-бабы);
еңбекақы бойынша субъектінің қызметкерге берешегі — комиссия
істелінген және істелінбеген уақыт үшін есептелген соманы
тексереді (Салық кодексінің 149-бабы, 2-тармағы);
есептеудің дұрыстығы, мөлшерлеме көлемі және салық төлеу
мерзімдері жинақтаушы зейнетақы қоры үшін ұсталымдар, сондай-
ақ
бұлардың
бухгалтерлік
есеп
шоттарында көрініс табуы;
алдағы кезең шығындары - құжат бойынша шотта көрініс табатын
сома, сонымен бірге шығынға жатқызылатын сома белгіленеді;
жабдықтаушылар және мердігерлермен еееп айырыеу - жолдағы
тауарлар сомасының бір бөлігі және фактурасы жоқ жеткізілім
бойынша.
Түгендеуде құнды қағаздарға жұмсалған шығынды растайтын құжаттар,
олардың дұрыс рәсімделуі, құнды қағаз балансында ескерілген құнның
нақтылығы, уақтылығы және құнды қағаз бойынша алынған табыстардың
бухгалтерлік есепте толық көрініс табуы тексеріледі.
Материалдық емес активтерді түгендеуде олардың есепте дұрыс әрі
уақтылы көрініс табуы, субъектінің оны пайдалану құқын растайтын (патент,
лицензия, тауарлық таңба және т.б.) құжаттардың қолда бар болуы тексеріледі.
Материалдық емес активтерді қабылдау-тапсыру Актілерінің қолда бар
болуы (бар-жоғы) және уақтылы жасалынуы (уақтылы жасалынған ба), олардың
бастапқы құны, амортизациялық аударымның анықталуы мен есептелуі және
басқа да аса қажетті деректер тексеріледі.
Мысалы. Түгендеу нәтижесінде артық шыққан материалдық емес активтер
табыс деп танылады және табысқа кірістеледі: Материалдық емес активтер
шот дебеті
6280 Негізгі емес қызметтен алынатын басқадай табыс шот кредиті
Мысалы. Түгендеу қорытындысы бойынша кем шыққан құндылық
анықталып, ол материалдық-жауапты тұлғаның мойнына қойылды:
а) кем шыққан құндылықтың баланстық құнына: 1280 Бүлінген құндылық
шығыны, кем шығу шот дебеті
ә) кем шыққан құндылық материалдық-жауапты тұлғаның мойнына
қойылды: 1250 Материалдық зиянды өтеу бойынша есеп айырысу шот дебеті
1280 Бүлінген құндылық шығыны, кем шығу шот кредиті 10 000 теңге.
Материалдық жауапты тұлға болмаған жағдайда кем шыққан құндылық
кезең шығынына жатқызылады: 7440 Жалпы және әкімшілік шығындар шот
дебеті
1280 Бүлінген құндылық шығыннан жетіспеушілік шот кредиті.
Түсініктеме жазба — кәсіпорында жасалған негізгі аналитикалық құжат.
Онда, бірінші кезекте, бизнес-жоспарының барлық тауарлары бойынша негізгі
себептерімен қоса, орындалу жайына қысқаша баға беріледі және есептік
кезенде кәсіпорынның жұмысына оң және теріс әсер еткен жақтары да
ашылады.
Түсініктеме жазба қаржылық есеп берудің бір бөлігі ретінде келесі негізгі
мәселелерді ашуы керек.
1. Есеп бөлігіне қатысты субъекттің есеп саясатында қаралған негізгі
ережелері (есепті ұйымдастырудың нұсқасы):
—
материалдық емес активтер мен негізгі құралдар — бағалаудың
тәсілдері мен амортизацияны есептеу;
—
субъекттің инвестициялық саясаты — қаржылық инвестицияның
баланстық құнын анықтау және қайта бағалаған ұзақ мерзімді қаржылық
инвестицияның есептен шыққанын, қайта бағалаудан алынған табысын шығару;
инвестицияны сатқаннан алынатын табысқа шектеулер қою; қайта бағалауды ң
кезеңділігін сақтау т.б.с.с;
тауарлы-материалдық запастар — запастарды есепке алудың әдісі және
оларды бағалау, сатып алынған тауарларды, аяқталмаған өндірісті және дайын
өнімді бағалаудың әдісі;
—
тапсырыс берушілермен және сатып алушылармен, әртүрлі
дебиторлармен, еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын серікрестіктермен
есеп айырысудың нысаны; күмәнді қарыздар бойынша резервтерді жасау;
—
меншік капиталы — жарғылық және резервтік капиталын
қалыптастыру, қосымша төленбеген капиталды табысқа жатқызу, есептік
жылдағы табысты тарату, дивидендтерді төлеу т.б.;
—
міндеттеме — несиелік саясатын, демалысқа шыққан еңбеккерлердің
еңбек ақысы төлеудің резервін жасау және т.б.;
—
табыс және шығыс, өндірістік есеп-табыс пен шығыс есебін
ұйымдастыру, негізгі және кемекші өндірістегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz