Қазақтың шоқ жұлдызы

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

Шәкәрім Құдайбердіұлы

(1858-1931)

Шәкәрім Құдайбердіұлы өмір сүрген ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдыңбас кезі қоғамдағы саяси, әдеби, мәдени, рухани өзгерістермен ерекше.

Шәкәрім Құдайбердіұлы - қазақтың әдеби, мәдени өміріне жас мұра қалдырған ақын. Шәкәрім Құдайбердіұлы 1858 жылы қазіргі Шығыс Қазақстан облысы Абай ауданында дүниеге келген. Абайдың немере інісі, Құнанбайдың бәйбішесі Күнкеден туған Құдайбердінің ұлы Шәкәрім әкесінен жастай айрылған соң, атасы Құнанбай жетімдік тауқыметін көрмесін деп, бауырына басып, еркін өсіреді. Абай мектебі, ұлы ақынның өнер - білім, әдеби ортасы Шәкәрімге көп ықпал етеді.

1905-1906 жылы Шәкәрім ел, жер көру, басқа халықтардың тұрмыс, мәдениетімен танысу үшін Араб, Түрік, Еуропа елдерін аралайды. Меккене қажылыққа барып, Стамбул кітапханасында болады. Ел көріп, жер тану ақынға өмір, қоғам, жаратылысқа жаңа көзқараспен баға беруге мүмкіндік береді. Патша үкіметі кезінде құлағанда Шәкәрім бостандық келді деп түсінді. «Бостандық туы жарқырап», «Б остандық таңы атты» деген өлеңдер жазған.

1931 ж. Мемлекеттік саяси басқарма өкілдері ақынды атып өлтіріп, тек 1988 ж ғана халқымен қауышып, Шәкәрім Құдайбердіұлының есімі қазақ әдебиетімен қайта табысады.

Шәкәрім өлеңдерінің тақырыбы, көркемдік мазмұны сан қилы. ақын шығармаларында Қорқыт есімі жиі кездеседі. Ақын жырындағы Қорқыт - ХIV ғасырдың оғыз - қыпшақ елдеріндегі жыршы әрі аңыз кейіпкері «Дадем Қоқыт жырлары» 12 жырдан тұрады. Сонымен бірге Қорқыт - өлімнен қашқан аңыз кейіпкері. Ақынның жастық, м ахаббат туралы жазған жырлары бар. «Жастық туралы», «Шын сырым», «Серігім жалғыз Әупіш қасымдағы», «Жарымды жанам сүйді, сүйе алмай тәнім сүйді» т. б. өлеңдерінде ыстық сүйіспеншілік, шын таза сөзім жырланады. 1897 ж жазылған «Жастарға» деген өлеңінде ол ұстазы, ақылшысы Абай дәстүрін жалғастырушы екенін көрсетеді.

Шәкәрім Құдайбердіұлының лирикалық туындыларының негізгі бір ерекшелігі - ойшыл, философтығында. Шәкәрім мұрасының қомақты саласы - поэмалары ақынның «Еңлік - Кебек» (1891) ; «Қалқаман мамыр» (1888) ) дастандары қазақ елінің тұрмыс, тарихынан жазылған «Ләйлі - Мәжнүн» дастаны жәзира дәстүрі негізінде шығыс аңызы желісімен шығарылған «Ләйлі - Мәжнүн», «Еңлік - Кебек», «Қалқаман - Мам ыр» дастандары сүйіспеншілікті, адал махаббатты, таза сезімді жыр еткен шығармалар. «Қалқаман - Мамыр» поэмасы: Қалқаман мен Мамыр бірін - бірі сүйген ғашықтар, арқы тегі аталас жандардың балалары, қазақ салтын берік ұстанатын, заңның құрбандары, еркекшора болып өскен Мамырдың әрі сұоу, әрі есті екені айтылады.

Ақылды да сұлу қыздың Қалқаманды өзіне тең етуі де жігіттің қызға сай екенін дәлелдеген. Бірін - бірі ұнатқан жастардың ісі.

Мінді де екі ғашық кетіп қалды,

Ауылға бір сағатта жетіп барды.

Не қылса да қылдым деп бір жұмысты,

Бара сала Олжаға кісі салды, -

деп өрбиді. Тобықтының ел ағасы, жұрт бірлігін, тыныштығын тілеуші Әнет Бабаның:

Бабаң мұны естіп қайғы жеді

Бір жаман түс көріп ем бүгін, - деді, -

Бітімсіз іс кез болып қалар ма екен,

Көкенайдың мінезі қатаң еді, -

деп қайыруы алдағы жамандықтан белгі беретіндей. «Көкенай - Мәмбетайдый бастаушысы, өзі батыр, мінезі қатты кісі» Мамырды атып өлтіріп, Қалқаманды өлтіру керек деген талабынан айнымайды. Әнет баба: «Қалқаман жүйрік атпен шауып өтсін, Көкенай сонда атсын, өлтірсе, оғы тисе, өзі айтқан жол. Онан кетсе, түкте жоқ, бітімі сол» деп бұйырады.

Көкенайдың оғынан жааланған Қалқаман нағашыларына кетіп қалады.

Ел қылып Тобықтыны тұра алмаймын,

Ешкіммен ойнап - күліп жүре алмаймын,

Өлерде аямады - қайда аяйды,

Сендерге енді мойын бұра алмаймын, -

деуінде батырлық та, ерлік те бар. Шәкәрімнің шығыс аңызы желісімен жазған поэмасы (Дәйлі - Мәжнүн» 1922 ж, «Шолпан» журналында жарияланған. «Ләйлі - Мәжнүн» хикаясы Физули, Низами, Науан шығрмаларына нәр берген. Шәкәрімнің «Дәйлі - Мәжнүн» - аңыз желісін сақтап, өз жанынан шығарған поэма.

Шәкәрім Құбайдердіұлы ақын, білімді жол ғана емес, халық тарихын жетік білген, этникалық; этнографиялық ерекшеліктеріне мән бере, түпкі пайда, зиянын салмақтап, баға бере білген.

Ақының «Үш анық» атты ғылыми шығармасында дүние, әлем, оның тетігі, жаратылыс бірлігі деген ғасырлар бойы жауабы толық ашылмай, айтыс - тартысқа толы тақырыпқа өз көзқарасын білдіреді, талдау жасайды. Шәкәрім Құдайбердіұлының ел аузынан естігенін жазып қана қоймай, тарихтан нақты дәлел елтіріп, түрлі мәліметтерді қолданып терең іздеген байқалады.

Ш. Уәлиханов

Ш. Уәлиханов қазақтың ұлы ғалымы, анықтауышы - демократ Ш. Ш. Уәлиханов отандық ғылым мен әдебиет тарихында үлкен орын алады. Оның қысқа да жақын өмірі мен ғылыми қызметі көп ғасырғы өмірі дамуының рухани ізденістерінің тамаша қорытындысы, биік жалғасы болды, қоғамдық ой - сана, пікір - тұжырым биіктей өркендеуіне ықпал етті.

Шоқан (шын аты - Мұхаммедханафя) Ш. Уәлиханов 1835 жылдың ноябрь аяғында Құсмұрын бекінісінде атақты аға сұлтан Ш. Уәлихановтың бекінісінде атақты аға сұлтан Ш. Уәлихановтың әулеті жанұясында дүниеге келген. Арғы атасы Абылай жоғарыларға соғыста асқан ерлік көрсеткен, ел бірлігін сақтауға едәуір еңбек еткен ақылды қолбасшы, іскер дипломат, амал - айласы мол, Орта жүз ханы болған. оның үлкен ұлы Уәли (Шоқанның туған атасы), атасы қайтыс болғанна кейін хан шаңырағы, хандық бейлік Уәлидің кіші әйелі Айғаным қалған. «Айғаным мен оның балалары Россияға адал ниетін сақтап қалды. Уәли осы ханның шежіресін Александр І аса бір ықылас білдіреді.

1847 жылы 12 жасар Шоқанды әкесі Омбыға әкеліп, сол кезде Сібірдегі ең таңдаулы оқу орыны болып есептелген. Сібірдегі ең таңдаулы Жабық әскери орыны Сібір кадет корпусына оқуға орналасады. Жабық әскери оқу орынымен ол жерде де Орыс тілі және оның озық ойы интелегенттерінің өкілдерінің сабақ беруі, Омбының көзі ашық оқыған адамдардыңжанұясымен араласуы, көп оқып білімін тереңдете түсуі Шоқанның рухани өсуіне, келешек тағдырына едәуір ыпалы болған.

Корпуста ой - өрісі, білімі жағынан Шоқан тез өсті, орыс жолдастары басым озып отырды. Ш. Уәлиханов 1853 жылы кадет корпусын бітіріп, атты әскер корнеті атағын алып шыққан сң, Сібір қазақ - орыс әскерінің 6 атты әскери полкына офицер болып тағайындалады, іс жүзінде Батыс Сібір генерал губернатордың кеңсесінде қалдырылады. Ол бұл қызметтерден, Омбыдан кетуді, туған халқына пайдасы тиген істерге араласуды армандайтыны туралы сол кезде танысып, достасқан орыс жазушысы Ф. М. Достоевскийге, досы Қ. Қ. Гутковскиге хаттар жазғаны белгілі. 1854-1857 жылдары ұлы жүз қазақтары мен кейбір қырғыз руларын Қоқан хандығының ықпалынан шығарып, Россияға бейбіт жолымен қосу міндетін іс жүзінде атқарусуға бір топ офицер қатарына Шоқан да қатысады. Осы экспедицияда Шоқан Уәлиханов 1835 жылы Омбыдан Семей, аякөз, Қапал арқылы Ілеу Алатауынан өтіп, Жоңғар қақпасына дейін келеді, қайтарда Алакөл Тарбағатай жерлерін аралады. Бұл сапарда ол қауар материалдар - өзі болған аймақтардың тарихы, қазіргі қалпы, ескі қалалардың орны, шың - тастардағы жазу белгілері, көне ескерткіштер аңыз - әңгімелер, ертегілер мен өлеңдер жинады.

1856 жылы Шоқан полковник М. М. Коментовский басқарған әскери - ғылыми экспедицияға қатысты. «Ыстықкөз сапарының күнделігі», «Қырғыздар туралы жазбалар», қырғыз эпосы «манасты» жазып алып, біраз тарауын тұңғыш рет орысшаға аударуы, оған тарихи және әдеби талдаулар жасауы, Жетісу, Ыстықкөл аймағының фаунасы мен флорасы туралы зерттеу жазбалары, ориентологиялық этомологиялық колекциялары, гербарийлері еді.

Ш. Ш. Уәлихановтың тарих, география әдебиет саласындағы еңбектері Петербург ғалымдарының да назарына илтифатыны бағасына ие болып, 20-дан жаңа асқан Шоқан 1857 жылы 27 февральда Орыс География қоғамының толық мүшесі етіп сайланады.

1858-1859 жылғы Қашқария сапары Шоқанның ғалымдық ағартушылық саласындағы творчествосы жаңа биікке көтерілуге дәнекерлесті. Ол кезде Қашқария Европа ғылымы үшін беймәлім, құпиясы мол ел болатын өйткені 13-ғасырдың соңғы ширегінде Марко, Поло содан соң 1603 жылы саяхатшы Гоес Қашқария жерінде болғаннан кейін үш жарым ғасыр бойы бұл аймаққа ешкім бармаған, бара да алмаған Шоқаннан бір жыл бұрын Қашқарияға Үндістан арқылы барған немістің белгілі географы Адольф Шлагинтвейтті жергілікті билеуші қамал Уәлихан-төре басын кестіріп өлтірткен. Ш. Уәлихановтың шығармаларының жинағы Петербургте 1904 жылы жарық көрген еді. Шоқанды көрген, оны жақсы білген ғалымдардың жылы лебіздері оның еңбегін ғалым әлемі де жоғары бағаланғаны болып қала бермек. Іле алқабын ұлы жүздің албан, дулат атты екі негізгі рулары және қоныстары өзеннің сол жағымен ғана шектелетін шапырашты руының біраз бөлігі мекендеген. Іле алқабының шығысын ішінара қырғыздың бұғы руы жайлады. Ыстық көлдің батысын салты, сарыбағыштар мекен еткенімен, олар көлдің Оңтүстік - батысын, Пішкеке маңын (Шудың арғы бетіндегі бекіністер таскенттердікі) да жайлады. Білім беру жүйесі баланы мектепке даярлау мәселесі біртұтас білім берудің алғашқы баспалары болып табылады. Сол себепті баланың жеке басын қалыптастыруды білім берудің ұлттық үлгісін, тәрбие мазмұнының жаңа әлеуметтік бағытта өзгертілуін қажет етті. Осы мақсатта даярлаған жаңа бағдарламаның ерекшіліктерінің бірі, балалар мен жүргізілетін тәрім-тәрбие жұмыстарының әртүрлілігінде қоршаған ортамен танысу экологиялық тәрбие адам тану және өмірі мен қарым - қатынасы отбасы тәрбиесі жайында. Ал экологиялық тәрбие бойынша қарапайым экологиялық ұғымдар туралы түсінік беру жануарлар мен өсімдіктерге жанашырлықпен қарауға тәрбилеу болып табылады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.