Қазіргі кездегі нәресте мен үлкендердің қарым-қатынасы және оның алғашқы сөздерін анықтау
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ..3.4
І БӨЛІМ. НӘРЕСТЕНІҢ ЕРЕСЕКТЕРМЕН ҚАРЫМ.ҚАТЫНАСЫНЫҢ ТҮСІНІГІ
1.1 Нәрестенің ересектермен қарым.қатынас мәдениетін қалыптастырудың жолдары ... ... ... ... ... ... ..5.9
1.2 Нәрестенің ересектермен қарым.қатынасының түрлері ... ... ... ... ... ... ..10.18
1.3. Нәрестенің үлкендермен қарым.қатынасы және оның алғашқы сөздерінің ерекшеліктері ... ... .
ІІ. БӨЛІМ. НӘРЕСТЕНІҢ ЕРЕСЕКТЕРМЕН ҚАРЫМ.ҚАТЫНАСЫН ЗЕРТТЕУ
2.1 Нәрестенің ересектермен қарым.қатынасы дамуының тәжірбиелік мәні ... 19
2.2 Нәрестенің ересектермен қарым.қатынасында сөздік қорының пайда болуы ... ... ... ... ... ... ... 24
2.3 Нәрестелік кезеңде халық педагогикасын пайдалану әдістемесінің ролі
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... 29
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30.31
І БӨЛІМ. НӘРЕСТЕНІҢ ЕРЕСЕКТЕРМЕН ҚАРЫМ.ҚАТЫНАСЫНЫҢ ТҮСІНІГІ
1.1 Нәрестенің ересектермен қарым.қатынас мәдениетін қалыптастырудың жолдары ... ... ... ... ... ... ..5.9
1.2 Нәрестенің ересектермен қарым.қатынасының түрлері ... ... ... ... ... ... ..10.18
1.3. Нәрестенің үлкендермен қарым.қатынасы және оның алғашқы сөздерінің ерекшеліктері ... ... .
ІІ. БӨЛІМ. НӘРЕСТЕНІҢ ЕРЕСЕКТЕРМЕН ҚАРЫМ.ҚАТЫНАСЫН ЗЕРТТЕУ
2.1 Нәрестенің ересектермен қарым.қатынасы дамуының тәжірбиелік мәні ... 19
2.2 Нәрестенің ересектермен қарым.қатынасында сөздік қорының пайда болуы ... ... ... ... ... ... ... 24
2.3 Нәрестелік кезеңде халық педагогикасын пайдалану әдістемесінің ролі
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... 29
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30.31
Қазақстан бүгінде әлем таныған өркениетті елдер қатарына қосылуға бет бұрған жағдайда демократиялық жолмен дамушы мемлекетіміздің қалыптасуы жағдайында өскелең ұрпақтың рухани байлығы мен мәдениетін, еркін ойлау қабілеті мен шығармашылығын, кәсіби біліктілігі мен білімдерін арттыру қажеті туындап отыр.
Қазақстан Республикасының Презедиенті Н.Ә. Назарбаев 2010 жылы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты халыққа жолдауында атап өтілгендей, әлем елдері арасында қуатты дамушы елу елдің қатарына қосылу межесі барша қазақстандықтарға қуат беруде.
Өндірістік орындары қайта түлеп, жаңа әлемдік технолгиялармен жабдықталып, қарқынмен дамуда, ауылшаруашылық саласы артып, халқымыздың әлеуметтік жағдайы жақсаруда. Бүгінгі таңда ағымдық ақпараттық құралдар мен компютерлік технология қуатты дамып отырған кезде қоғам талабына сай білім берудің озық технологияларын пайдалана білуі қажет. Осы орайда әлемдік білім берудің озық үлгісін қолдана отырып білім беру деңгейін көтеру, балаларға кәсіби бағдар беруді іс жүзінде қуаттандыра біліп, балабақша шеберханаларын қажетті материалдармен, құрал жабдықтармен сұраныссыз жабдықтап отыру, ең негізгісі – жеке тұлғаны жауаптырақ тәрбиелеуді талап етіп отыр.
Нәрестелік кезең (нәрестелік шақтың шегі-туылғаннан бір жасқа дейін). Бірқатар зерттеушілердің пікірі бойынша, бала алғашқы айларда өзінің тұйық дүниесінде тіршілік етуші ассоциальдық тіршілік иесі болып есептеледі. Бұл кезең әр нәрсені сезуден және қозғалудан тұрады. З.Фрейд жарық дүниеге келген баланың «шыр ете» қалуын, оның ана организмінен бөлінген сәтте болатын қамыға жылауы деп есептейді. Осы сәттен баланың инстинктік қажеттері мен қоғамдық өмір талаптары арасында тұрақты қақтығыс пайда болады. Француз зерттеушісі А.Валлон баланың шырылдап жылауын бірдеңені алдын ала сезу немесе соған байланысты өкіну ретінде психологиялық дәлелдеушілікті бос қиял деп есептейді.
Қазақстан Республикасының Презедиенті Н.Ә. Назарбаев 2010 жылы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты халыққа жолдауында атап өтілгендей, әлем елдері арасында қуатты дамушы елу елдің қатарына қосылу межесі барша қазақстандықтарға қуат беруде.
Өндірістік орындары қайта түлеп, жаңа әлемдік технолгиялармен жабдықталып, қарқынмен дамуда, ауылшаруашылық саласы артып, халқымыздың әлеуметтік жағдайы жақсаруда. Бүгінгі таңда ағымдық ақпараттық құралдар мен компютерлік технология қуатты дамып отырған кезде қоғам талабына сай білім берудің озық технологияларын пайдалана білуі қажет. Осы орайда әлемдік білім берудің озық үлгісін қолдана отырып білім беру деңгейін көтеру, балаларға кәсіби бағдар беруді іс жүзінде қуаттандыра біліп, балабақша шеберханаларын қажетті материалдармен, құрал жабдықтармен сұраныссыз жабдықтап отыру, ең негізгісі – жеке тұлғаны жауаптырақ тәрбиелеуді талап етіп отыр.
Нәрестелік кезең (нәрестелік шақтың шегі-туылғаннан бір жасқа дейін). Бірқатар зерттеушілердің пікірі бойынша, бала алғашқы айларда өзінің тұйық дүниесінде тіршілік етуші ассоциальдық тіршілік иесі болып есептеледі. Бұл кезең әр нәрсені сезуден және қозғалудан тұрады. З.Фрейд жарық дүниеге келген баланың «шыр ете» қалуын, оның ана организмінен бөлінген сәтте болатын қамыға жылауы деп есептейді. Осы сәттен баланың инстинктік қажеттері мен қоғамдық өмір талаптары арасында тұрақты қақтығыс пайда болады. Француз зерттеушісі А.Валлон баланың шырылдап жылауын бірдеңені алдын ала сезу немесе соған байланысты өкіну ретінде психологиялық дәлелдеушілікті бос қиял деп есептейді.
1. Мұқанов « жас және педогогикалық - психология »
2. Алматы 1991 жыл.
3. Немов Г. « психология » ІІ-том Москва 2003 жыл.
4. Петровский « жас ерекшелігі психологиясы » 1991 жыл.
5. Алдамұратов Ә.Қызықты психология.А,«Қазақ университеті»,1992 ж
6. Алдамұратов Ә., М. Мұқанов. Психология пәнінен лабораториялық практикалык сабақтар. Бірінші бөлім. А, 1978; Екінші бөлім.1979 ж
7. Әбдірахманов А., Жарықбаев Қ. Психологиялық орысша-қазақша
сөздік. Алматы, «Мектеп», 1976 ж
8. Жарықбаев «Жантану негіздері» Алматы, 2002 жыл.
9. Мухина В.З. «Детская психология» М. 1976г.
10. Мұқанов М. Жан жүйесінің сыры. ҚМБ. Алматы, 1964.
11. Мұқанов М. Ақыл-ой өрісі. Алматы, «Қазақстан» баспасы.1980.
12. Люблинская «Детская психология» М. 1996г.
13. Тәжібаев Т. «Жалпы психология», Алматы, Қазақ университеті, 1993 ж.
14. Сәбет Бап-Баба, Жалпы психология. /Жантану негіздері/: -Алматы «Заң әдебиеті», 2003 ж.
15. Жарықбаев Қ, Озғанбаев Ө. Жантануға кіріспе: Оқу құрал / А, - 2000 ж.
16. Жалпы психология. Алматы: Білім, - 1996, - 224 б.
17. Жарықбаев Қ. Психология. Оқулық: - 3 - ші басылым. - Алматы: Білім, 1993 ж.
18. Жарықбаев Қ. Жантану негіздері: Оқулық. -Алматы, 2002 ж.
19. Педагогикалық ізденіс. Алматы, «Рауан», 1990 ж.
20. Гиппенрейтер Ю. Б. Введение в общую психологию. Курс лекциий. – М., 1988.
21. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии: В 2т-Т. I –М., 1989
22. Леонтьев А. Н. Избранные психологические произведения : В 2т. – Т. П. – М., 1983.
23. Выготский Л. С. Собрание сочинений: В 6 т. – Т. 2. М., 1982. ( Мышление и речь: 2-361. Мышление и его разитие в детском возрасте: 395-415 ) .
24. Зак А. З. Развитие теоретические мышления у младших школьников. –М., 1984.
25. Ильясов И.И. Исследование развития познавательной деятельности. – М., 1971.
26. А.А. Давыдов, Т.В. Драгунова. Пдагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы Алматы 1973.
27. Б. С. Ысқақова, Қойшыбаева Н.И. Мектепке дейінгі балалардың жеке басын қалыптастырудың психологиялық құралы. Оқу құралы. Шымкент 2002.
28. Қ. Жақыпов Бірінші класс оқушысының отбасындағы итәрбиесі. Алматы – 1966
29. С. В. Мухина. Мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы алматы «Мектеп» 1986.
30. Сухомлинский В. А. Балалық шақтағы жеке тұлғаның қалыптасуы.
2. Алматы 1991 жыл.
3. Немов Г. « психология » ІІ-том Москва 2003 жыл.
4. Петровский « жас ерекшелігі психологиясы » 1991 жыл.
5. Алдамұратов Ә.Қызықты психология.А,«Қазақ университеті»,1992 ж
6. Алдамұратов Ә., М. Мұқанов. Психология пәнінен лабораториялық практикалык сабақтар. Бірінші бөлім. А, 1978; Екінші бөлім.1979 ж
7. Әбдірахманов А., Жарықбаев Қ. Психологиялық орысша-қазақша
сөздік. Алматы, «Мектеп», 1976 ж
8. Жарықбаев «Жантану негіздері» Алматы, 2002 жыл.
9. Мухина В.З. «Детская психология» М. 1976г.
10. Мұқанов М. Жан жүйесінің сыры. ҚМБ. Алматы, 1964.
11. Мұқанов М. Ақыл-ой өрісі. Алматы, «Қазақстан» баспасы.1980.
12. Люблинская «Детская психология» М. 1996г.
13. Тәжібаев Т. «Жалпы психология», Алматы, Қазақ университеті, 1993 ж.
14. Сәбет Бап-Баба, Жалпы психология. /Жантану негіздері/: -Алматы «Заң әдебиеті», 2003 ж.
15. Жарықбаев Қ, Озғанбаев Ө. Жантануға кіріспе: Оқу құрал / А, - 2000 ж.
16. Жалпы психология. Алматы: Білім, - 1996, - 224 б.
17. Жарықбаев Қ. Психология. Оқулық: - 3 - ші басылым. - Алматы: Білім, 1993 ж.
18. Жарықбаев Қ. Жантану негіздері: Оқулық. -Алматы, 2002 ж.
19. Педагогикалық ізденіс. Алматы, «Рауан», 1990 ж.
20. Гиппенрейтер Ю. Б. Введение в общую психологию. Курс лекциий. – М., 1988.
21. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии: В 2т-Т. I –М., 1989
22. Леонтьев А. Н. Избранные психологические произведения : В 2т. – Т. П. – М., 1983.
23. Выготский Л. С. Собрание сочинений: В 6 т. – Т. 2. М., 1982. ( Мышление и речь: 2-361. Мышление и его разитие в детском возрасте: 395-415 ) .
24. Зак А. З. Развитие теоретические мышления у младших школьников. –М., 1984.
25. Ильясов И.И. Исследование развития познавательной деятельности. – М., 1971.
26. А.А. Давыдов, Т.В. Драгунова. Пдагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы Алматы 1973.
27. Б. С. Ысқақова, Қойшыбаева Н.И. Мектепке дейінгі балалардың жеке басын қалыптастырудың психологиялық құралы. Оқу құралы. Шымкент 2002.
28. Қ. Жақыпов Бірінші класс оқушысының отбасындағы итәрбиесі. Алматы – 1966
29. С. В. Мухина. Мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы алматы «Мектеп» 1986.
30. Сухомлинский В. А. Балалық шақтағы жеке тұлғаның қалыптасуы.
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-4
І БӨЛІМ. НӘРЕСТЕНІҢ ЕРЕСЕКТЕРМЕН ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫНЫҢ ТҮСІНІГІ
1.1 Нәрестенің ересектермен қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5-9
1.2 Нәрестенің ересектермен қарым-қатынасының
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10-18
1.3. Нәрестенің үлкендермен қарым-қатынасы және оның алғашқы сөздерінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІ. БӨЛІМ. НӘРЕСТЕНІҢ ЕРЕСЕКТЕРМЕН ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫН ЗЕРТТЕУ
2.1 Нәрестенің ересектермен қарым-қатынасы дамуының тәжірбиелік
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19-23
2.2 Нәрестенің ересектермен қарым-қатынасында сөздік қорының пайда
болуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24-28
2.3 Нәрестелік кезеңде халық педагогикасын пайдалану әдістемесінің ролі
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30-31
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстан бүгінде әлем таныған өркениетті
елдер қатарына қосылуға бет бұрған жағдайда демократиялық жолмен дамушы
мемлекетіміздің қалыптасуы жағдайында өскелең ұрпақтың рухани байлығы мен
мәдениетін, еркін ойлау қабілеті мен шығармашылығын, кәсіби біліктілігі мен
білімдерін арттыру қажеті туындап отыр.
Қазақстан Республикасының Презедиенті Н.Ә. Назарбаев 2010 жылы Жаңа
әлемдегі жаңа Қазақстан атты халыққа жолдауында атап өтілгендей, әлем
елдері арасында қуатты дамушы елу елдің қатарына қосылу межесі барша
қазақстандықтарға қуат беруде.
Өндірістік орындары қайта түлеп, жаңа әлемдік технолгиялармен
жабдықталып, қарқынмен дамуда, ауылшаруашылық саласы артып, халқымыздың
әлеуметтік жағдайы жақсаруда. Бүгінгі таңда ағымдық ақпараттық құралдар мен
компютерлік технология қуатты дамып отырған кезде қоғам талабына сай білім
берудің озық технологияларын пайдалана білуі қажет. Осы орайда әлемдік
білім берудің озық үлгісін қолдана отырып білім беру деңгейін көтеру,
балаларға кәсіби бағдар беруді іс жүзінде қуаттандыра біліп, балабақша
шеберханаларын қажетті материалдармен, құрал жабдықтармен сұраныссыз
жабдықтап отыру, ең негізгісі – жеке тұлғаны жауаптырақ тәрбиелеуді талап
етіп отыр.
Нәрестелік кезең (нәрестелік шақтың шегі-туылғаннан бір жасқа дейін).
Бірқатар зерттеушілердің пікірі бойынша, бала алғашқы айларда өзінің тұйық
дүниесінде тіршілік етуші ассоциальдық тіршілік иесі болып есептеледі. Бұл
кезең әр нәрсені сезуден және қозғалудан тұрады. З.Фрейд жарық дүниеге
келген баланың шыр ете қалуын, оның ана организмінен бөлінген сәтте
болатын қамыға жылауы деп есептейді. Осы сәттен баланың инстинктік
қажеттері мен қоғамдық өмір талаптары арасында тұрақты қақтығыс пайда
болады. Француз зерттеушісі А.Валлон баланың шырылдап жылауын бірдеңені
алдын ала сезу немесе соған байланысты өкіну ретінде психологиялық
дәлелдеушілікті бос қиял деп есептейді.
Нәресте психологиясының дамуына негізгі әсер ететін негізгі
фактордың бірі- оның қарапайым ойындары және балалар бақшасында
тиісті өнерге үйренуі сызуға не үй салу т.б. бұл бөбектер үшін
өзінше әрекеттің түрлері, сондықтан ойын мен жаңағы іс-әрекеттер
бөбек психологиясының дамуына үлкен әсер етеді. Бөбектерде ойынның тек
қарапайым түрлері ғана кездеседі. Мысалы, ойыншықтармен ойнау осы жас
кезеңінің аяғында кездеседі. Әуелгі кезде бөбектер ойыншықтың сылдырлауына,
не бояуына мән берсе, бірақ нендей жәндіктің не машинаның бейнесі екеніне
мән беріп жарымайды. Бөбек жасында ойынншыққа байланысты ұлдар мен
қыздардың ойыны бірдей емес. 3 жастағы қыз аюдың ойыншығын оған
бергенде оның үстіне көйлек тігіп, кигізіп, кішкентай тарелкаға ас
салып қасықпен оны тамақтандыралы, ұлға осындай ойын ұсынғанда ол
бас тартып, бұл әйел жынысына жататындардың қызметі, сондықтан оған
қатысы жоқ екенін айтады. Ал ұлдар таяқты ат қып мініп, осы менің
атым деп жүгіретіні кездеседі. Осындай ойынға кішкентай қыз
балалар әуес келмейді. Олар да жаңағыдай істің өздеріне қатысы жоқ
екенін біледі.
Егер нәрестенің психикалық даму тым қарапайым түрде кездессе,
алдағы екі жылдың ішінде психикалық даму ірі өзгерістерге ұшырайды.
Бөбек жасының аяқ кезінде 3 жастағы кезі бала ақыл-ойының дамуы
жағынан недәуір жетістікке жетіп қалады. Психолог Блеренс Гудинаф
өзінің таныстарына мынаны ұсынады: Сіздер жаңа туған баланы бақылаңыз
да, оның қолынан не келеді, не келмейтінін біліңіз. Бұдан соң ересек
кісілерді бақылап интеллект жағынан алып қарағанда қаблеті қандай екен,
соны біліңіз. Осыдан соң бебекті алып, ол жаңа туған балаға, не ересектерге
ақыл-ойы мен іс жағынан ұқсас па екен, соны біліңіз,-дейді. Сонда
Гудинафтың айтайын дегені, жаңа туған бала мен үлкендердің психикалық
дамуының тең ортасы деуге АҚШ психологы Э. Торндайк қосылыпты.
Демек, бүгінгі күні балабақшаларда мектепке дейінгі педагогиканы
оқытуда балаларға саналы тәрбие мен сапалы білім беру деңгейін көтеру
мақсатында баланың дүниетанымын халық педагогикасы арқылы болашақ жас
ұрпақты тәрбиелеуде көп үлесін қосуда.
Зерттеудің объектісі: Нәресте мен үлкендермен қарым- қатынасы мен
оның алғашқы сөздері
Зерттеудің пәні: Жас ерекшеліктер психологиясы
Зерттеудің мақсаты: қазіргі кездегі нәресте мен үлкендердің қарым-
қатынасы және оның алғашқы сөздерін анықтау
Зерттеудің міндеті:
- Нәрестенің үлкендермен қарым-қатынасы және оның алғашқы
сөздерінің маңызын анықтау;
- Нәрестенің үлкендермен қарым-қатынасы және оның алғашқы
сөздерінің ерекшеліктерін сипаттау;
- Қазіргі кезде нәрестенің үлкендермен қарым-қатынасы және оның
оның алғашқы сөздерін дамыту жолдарын анықтау;
Зерттеудің теориялық қолданылымы:
Зерттеудің практикалық қолданылымы:
Зерттеудің әдістері:
Курстық жұмыстың құрылымы:
Зерттеу пәні: Мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы
І БӨЛІМ. НӘРЕСТЕНІҢ ЕРЕСЕКТЕРМЕН ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫНЫҢ ТҮСІНІГІ
1. Нәрестенің ересектермен қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың
жолдары
Нәрестелік кезеңдегі бала тәрбиесіндегі халық дәстүрлері. Балаларға тәлім-
тәрбие беру ісінің табысты болуы тәрбиеші олардың жас және даму ерекшелігін
дұрыс біліп, өмірін, іс-өрекетін ұйымдастыруда басшылыққа алуына
байланысты. Қазіргі мектепке дейінгі педагогика, психология ғылымдары бала
дамуының бірқалыпты өтпейтіндігін (секірмелі, дағдарысты өтеді) ескеріп,
балалық шақты жас шамасына қарай бірнеше кезеңге бөледі. Туғаннан бастап
мектепке барғанға дейінгі кезеңде бала үш дағдарыс сәттерін: бір жаста, үш
жаста, жеті жаста басынан кешіреді. Осыған сәйкес бұл жастағы балалар өмірі
үш кезеңге бөлінеді: Мұндай жас топтарына бөлінуі бағдарламалар,
әдістемелік құралдар, оқулықтар жасауда, оқу-тәрбие мазмұнын айқындауда күн
тәртібін, іс-әрекетін ұйымдастыруда нақты негіз болып табылады. Бала
тәрбиесімен айналысатын болашақ мамандарға, ата-аналарға баланың даму
кезеңдеріне сай психикалық жеке ерекшеліктерін білу тәрбие ісінде
жетістіктерге жеткізеді.
Баланың нәрестелік кезеңіне сипаттама жасайтын болсақ, бұл
кезеңдебалатезөсіп, дамиды. Осыны ескеріп маңсатты тәрбие, жақсы күтім
жасалса, нәрестенің денсаулығы, дене бітімі мен психикасы бірқалыпты дұрыс
дамиды.
Нәрестелік кезеңде баланың дұрыс дамуын ұйымдастыру үшін күн тәртібіне
сай тамақ пен тазалық қажет. Жаңа туған балаға жарығы, жылуы мол арнаулы
бөлме немесе бұрыш белгілеп, сонда әлпештеп күту керек. Бөлмені күніне
бірнеше рет дымқыл шүберекпен сүрту, жазда, қыста жиі желдетіп отыру талап
етіледі. Бала жататын бөлмеде шылым тартуға, кір жаюға, жаялықтарды
кептіруге болмайды. Нәрестеге астына қатты төсеніш салынған, айналасы
қоршалған төсек керек. Төсеніштің ішіне түбіт, мамық, паралон салмай,
мақтаны пайдалану қажет. Өйткені жұмсақ төсек ыстық болады да баланы
терлетеді. Басына аласа жалпақ жастық қояды. Ал биік жастық омыртқасын
қисайтады. Баланың астына жаялықтан кейін кішкентай сулық салады.
Нәрестенің жаялыгы мен сулығын, киімдерін (олардың бәрі мақтадан жасалады)
күнделікті жуып, сыртқа кептіріп, екі жағын бірдей үтіктейді. Баланың
киімдерін үлкендердің киімдерінен бөлек жуып, қайнатады. Нәрестені күнде
жатар алдында шомылдырады. Баланы қайнатылған өсімдік майы, арнаулы
кремдермен сылап-сипап майлайды. Алғашқы айларда ол өте нәзік, кінамшіл
келеді, сондықтан оны әр түрлі жұқпалы аурулардан сақтау, қолынан бетінен
сүймеу, бөтен адамдарды жолатпау, серуендерге адамдар аз жүретін орындарды
таңдау керек.
Нәрестемен өткізілетін ойын-сабақтар (жеке және топпен өткізілетін)
балабақша бағдарламасында көрсетіл-ген.
Аталған ойын сабақтардың, күн тәртібі тазалық талаптары мен күтімінің,
тәрбие шараларының бәрі - нәрестенің дұрыс дамуы (ағзасының өсіп, қатаюы
мен психикасының дамуы) үшін қажетті шарттар. Бала психикасының дамуы
нәрестенің негізгі ерекшеліктеріне байланысты. Атап айтсақ, 2,5-3 және 5-6
айлық баланың қол қимылы дамуының калыптасуы өзге дене мүшелеріне қарағанда
басым келеді. Осының салдарынан нәрестенің психикалың дамуына туа біткен
атавизмдік рефлекстер: жармасу, итеру (аяқпен) қимылдары емес, саусақтардың
тітіркенуінен пайда болатын қармау ықпал етеді; ал еңбектеу итеруден емес,
қолдың қозғалысынан басталатынын, сол сияқты қармау мен еңбектеудің балаға
қажетті қимылдарды үлкендердің үйретуі мен жаттатыру негізінде
қалыптасатынын ғалымдардың (Н.М. Акса-рина, Г.М. Лямина, т.б.) зерттеу
нәтижелері дәлелдеген.
Нәрестенің көруі мен естуінің ерекшелігі - дене қозғалысынан жылдамырақ
дамуы, жаңа тәжірибелерді игеруі, адамға тән мінез-құлық формаларына ие
болу мүмкіндігі шексіз.
Нәрестенің дамуына үлкендердің қарым-қатынасы және осы жастағы тәрбиенің
халың дәстүрлеріндегі маңызына тоқталайық.
Қазақ халқы арнайы бала тәрбиесімен айналысатын қоғамдың орындары болмаса
да, өз ұрпағын бесікте жатқан кезінен бастап-ақ, өлең-жыр мен әңгіме,
ертегі, такпақ, санамақ арқылы тәрбиелеп отырған. Бала аяғын жерге нық
басқаннан-ақ қоршаған ортанын құпиясын ғылыми тұрғыдан сезініп білмесе де,
жапан түзде жолсыз жерлермен жұлдыздарға, түрлі белгілерге қарап жол тауып,
қаршадайынан есту, көру сезімдері шынығып, алыстағыны болжайтын, жоғалғанды
табатын ізшіл де, құралайды көзге атып түсіретін мерген болған. Халық
педагогикасының үлкен бір саласы - қазақ халқының салт-дәстүрлері болып
табылады. Халықтың игі әдеттері дағдылана келіп әсерлі әдет-ғүрып, салт-
дәстүрлер болып халықтың өмірінде салт-сана болып қалыптасқан. Халық
педагогикасындағы салт-дәстүрлердің ұлттык санаға сіңіп, бір жол
азандастырылуы салт-сана деп аталынады. Ұлттың санаға сіңіп, қалыптасқан
салт-дәстүрлер сол ұлттың ой-санасының дәрежесін көрсе-теді. Ұлттық сананың
қозғаушы күші - ұлттың намыс, ұлттык абырой. Ол жеке түлғалардың перзенттік
борышын өтеу дәрежесіне сай өмірден өз көріністерін байқатады. Сондықтан
әрбір әдет-ғүрыптың, салт-дәстүрдің салт-санаға әсер ететін тәрбиелік мәні
зор. Нәрестелік кезеңде осы халық дәстүрлерінің алатын орны ерекше.
Нәрестелік кезеңнен басталатын тәрбиенің калыптасқан ұлттық рәсімдері мен
тәлімдік тәсілдері ұлттың салтпен қолданылып жан жүйеге тәлім-тәрбиелік
әсер етеді. Олардың қатарында нәресте шыр етіп дүниеге келген күннен
басталатын "Шілдехана", "Бөбекті қырқынан шыгару", "Балаға ат қою", "Бесік
тойы", т.б. сияқты рәсімдерді атап айтуға болады.
Қазақ халқының ауыз әдебиеті - тәрбие құралы. Бесік жыры, тұсау кесу
жыры, санамақ, жаңылтпаш, жұмбақ, мазақтама, тақпақ, өс-өс, жырлар мен
ертегілер, аңыз әңгімелер бәрі де тілді, ойды дамытып, тәлім-тәрбие беріп,
дүниені танытатын ғаламат туындылар. Бұл -халық педагогикасының үлкен бір
саласы. Жалпы педагогика ғылымының негізі халық педагогикасында жатыр.
Халық педагогикасының бұл саласын этнопедагогиканың және жалпы
педагогиканың барлық салаларында ғылыми іс-әрекеттік негізде пайдалануға
болады. 3. Бала дамуындағы іс-әрекеттің ықпал етуін айқын-дауда тәрбиеші іс-
әрекеттің алуан түрлерімен танысады. Олар:
1. Ойын әрекеті - негізгі болып табылады.
2. Оқу әрекеті - жоспарлы, жүйелі жүргізуді талап етеді.
3. Еңбек әрекеті - оның мазмұнын, әдіс-тәсілдерін игеруді көздейді.
4. Қоғамдық әрекетте балаларды ұжымдық жалпы тапсырмаларды орындауға
үйретеді.
5. Көркем өнер әрекеті - барысында баланың көркемдік ой-қиялын, арманын,
елестету сезімін, логикасын дамытуға назар аударады.
6. Спорттың әрекетте баланың денсаулыгын нығайту, қимыл-қозғалыс
үйлесімділігін дамыту жолдары қарастырылады.
4. Бала тәрбиесіндегі салт-дәстүрлер. Халқымыздың сан ғасырлық тарихында
балаға жан-жақты тәрбие берудің өзгеге ұқсай бермейтін өзіне тән ерекше
талаптары қалыптасқан. Халқымыздың салтында сәбиді қастерлеу, өте биік
мұрат болып саналады. Ұл мен қызды бөле ажыратпайды, бәріне бірдей әкелік,
аналық ерекше мейірімділікпен қарайды. Ұл баланы мұрагер, қыз баланы жатты
жақындатушы деп ерекше ілтипатпен үміт артады. Сондықтан да үйге жас сәби
келсе дос, жолдастары, ата-ананы сәбиімен құттықтап, қалауын білдіреді.
Мұндай жағдайда қымбат бұйым болса да қалаушыны риза етеді. Өйткені
қалаушының ниеті ұлық болып саналады. Ал жомарттың - біздің халқымыздың
өзгеге ұқсамайтын өзіндік ерекшелігі. Осындай ғасырдан-ғасырға ұласып, ел
екшеуінен өтіп, мол да шексіз қазына болып қалыптасқан асыл мұратымыз халық
педагогикасының лайланбас тұнығын, тот баспаған асылын әрбір баланың бойына
сіңіру, бүгінгі күннің еңселі міндеті. Олай болмағанда ңалыптасқан тәрбие
негізінде ащы да терең шындың бар екені баршамызға аян. Тілін білмеген
тіленіп, салт-дәстүрін білмеген кірленіп, елін сүймеген күйініп өтетінін
әрбір азамат білуге тиіс. Осыған орай, тәрбие отбасынан басталып,
балабақшада, мектепте жалғасын тауып, дамытыла түсуі керек. Балабақша мен
мектеп тәрбие мен білімнің орталығы болғандық-тан мұндағы жүргізілетін іс-
шаралардың барлығы да халық педагогикасы негізінде жүргізілгені орынды.
Ултжанды үрпақ тәрбиелеуде баланың ақл-ой, парасаты, имандылық,
адамгершілік, ізгілік тәрбиесіне баулуда халықың салт-дәстүрлерді
пайдалануға, тұрмыс-салт негізінде тәрбиелеуге басым көңіл бөлу қажеттілігі
туындайды. Ол үшін әлеуметтік мәдени салт-дәстүрлер, әсемдікке тәрбиелеу,
көркемдік қабілеті мен талғампаздығынн баулу, еңбекті сүйе білуге,
эқологиялық және экономикалық тәрбиені, азаматтың жауапкершілік пен құқық
тәрбиесіне, ұлттық тәрбиеге басым көңіл бөлу керек.
1.2. Нәрестенің ересектермен қарым-қатынасының түрлері
Нәрестелік кезеңдегі бала деген жануарлардың төліне қарағанда
дәрменсіз болып туылады. Оның шартсыз рефлекстік мәнез-құлық формаларының
қоры, сыртқы ортаға бейімделуі біршама шағын мөлшерде болады. Олар түрлі
физиологиялық функциялардың өтуін реттеуші: сору рефлексі, қорғану және
бағдарлау рефлекстері, және т.б. жатады. Олардың бәрі блаланың сезім
мүшелері сияқты туылатын сәтке қарай тиісті мөлшерде дамып жетілетін жұлын
және ми қабығы асты нерв клеткаларының тармақтануы жоқ дерлік,
өткізгішжолдар сақтағыш митлин қабықтарымен қапталмаған. Бұл қозудың кең
жойылып кетуіне және шартты рефлекстердің пайда болуының қиындауына
жеткізеді. Туа біткекн мінез-құлықтың көптеген түрлерінің болмауы баланың
әлсіздігінен емес, қайта күштілігін білдіреді, өйткені ол адамға тән жаңа
тәжірибені игерудің, мінез-құлықтың жаңа формаларын шексіз игерудің
мүмкіндігіне ие болады.
Жаңа туған кездегі мыдың қалыпты жетілуінің қажетті шарты-
анализатордың белсенді қызмет атқаруы. Егер бала сенсорлық оқшаулану
жағдайына түссе , оның дамуы күрт баяулайды. Жаңа туған баланың дамуының
ерекшелігі сол, оның соматикалық қимылдарынан гөрі анализаторлар іс-
әрекеттері қарқынды қалыптасады. Осының негізінде бағдарлау рефлексі дамиды
және сан алуан шартты рефлекстік байланыстар жасала бастайды. Көптеген жаңа
туған балаларда алғашқы он күн ішінде тамақтану қалпына байланысты шартты
рефлекс пайда болады. Алғашқы екі айда барлық анализаторлардан шартты
рефлекстер жасалады.
Бағдарлау рефлексінің дамуы мен көру мен есту қабілетінің
жинақталуынан көрінеді, бұл кезде ырықсыз, шашыранды қимылдар тежеледі.
Егер өмірге келудің алғашқы күндерінде баланың ұйқысы және сергектік
күйлері әлі нашар ажыратылатын болса, ал туған кезеңнің соңына қарай олар
бөлініп, сергектік неғұрлым мазмұнды, белсенді сипат алады.
Пайда болған психикалық белсенділік ырықсыз қимыл белсенділігін
баса білуден көрінеді. Екі үш айға қарай балада үлкендерге көңіл аударуды
ерекше түрлері көріне бастайды. Нәресте үлкен адамды қоршаған дүниемен
жанасудың қажетті дәнекершесі қажетерін қанағаттанудың қайнар көзі ретінде
бөліп қарайды. Біртіндеп баланың ересек адамның көрінуіне байланысты
жадыру комплексі деп аталатын , арнайы эмоциалы –қимыл реакциясын
қылыптасады. Жадыру комплексі қол мен аяқтың екіпінді қимылдарынан
көрінеді. Бала өзіне еңкейген адамның бетіне тесіле қарап , оған жымиятын
болады. Жадырау комплексінің пайда болуы жаңа туған кезеңнің соңы,
нәрестелік кезеңнің басы деп есептелінеді.
Нәресте мен үлкен адам (нәрестелік шақтың шегі –бір-екі айдан
бір жылға дейін) Бірқатар бүржуазиялық зерттеушілердің пікірі бойынша ,
бала алғашқы айларда өзінің тұйық дүниесінде тіршілік иесі болып
есептелінеді. Сондықтан жаңа туған баланың шыр есте қалуын олар баланың
өзіне жат әрі жау болмыспен бетпе-бет кездескендігі, сасқаллақтап, абыржып
қалуы деп бағалайды. Фрейдтің айтуынша , осы сәттен бастап баланың
инстинктік қажетіліктері мен қоғамдағы өмір талаптары арасында тұрақты
қақтығыс пайда болады. Фрейд бұл қақтығыстың психикалық өмірді қандай
үздіксіз драмаға айналдыратынын пессимстік тұрғыда суреттейді.
Фрейдтің бұл идеясы бала туған сәттен екі жасқа дейіе болмыстан мүлдем
аулақ болды: оның ішкі дүниесі өз қажеттіліктерін ақиқат дүинеде емес,
өздерінің қиялдауында , түс тәріздес толғаныстарында қанағаттанудың тума
қабілетімен шектеледі деп есептеген Ж.Пиаженің алғашқы еңбектеріне әсер
етті.
Фрейд пен Пиженің аталған қағидалары өткір сынға алынды.
Франсуздың прогресшіл зерттеушісі А.Валло шырылдап жылауды бірдемені алдын
ала сезу немесе соған байланысты өкіну ретінде психилогиялық
дәлелдеушілікті құрғақ бос қиял деп есептеді. Бала психиккасының әуел
бастан оқшаулану жөніндегі Пиаже қағидасы өз кезінде Л.С:Выгодский , ал
кейінірек басқа да совет психологтары тарапынан сынға ілікті, Советтік және
прогресшіл шетел авторларының зерттеулеріне алынған көптеген фактілер
нәресте өмірі тұтастай үлкендерге тәуелді болатынын көрсетті. Үлке адамның
көмегімен кеңістікті қозғала отырып бала көптеген заттарды көруге, олардың
бір-біріне қарай жылжуын байқауға мүмкіндік адады.
Выготский баланың болмысқа деген қарым-қатынасы әуел бастан
әуел бастан әлеуметтік қарым-қатынас болады деп атап өтті. Ол нәрестені осы
мағынада толық әлеуметтік тіршілік иесі деп атау керек, өйткені оның өмірі
кез-келген жағдайда көзге көрінсе де, көбінесе де басқа адам қатысып
отыратындай болып ұйымыдастырылған еді.
Қарым-қатынас шеңберінде сөздің алғы шарттары пайда болады.
Екінші айда-ақ былдырлаудың алғашқы белгілері байқалып көріне бастайды.
Бұл түсінгендік аталған зат тұрған түрінде көрінеді. Дәл осы кезде бала
алғашқы сөздерді дауыс жасау проесінде , бір жағынан баланың қажетіліктері
пайда, екінші жағынан оларды қанағаттандыру мүмкіндігі туады.
Бала алдымен жетіледі, содан кейін оны барып тәрбиелеп, үйретеді
деп жорамалау дұрыс болмас еді. Әрине нәрсетелік шақта баланы үйрету
көбінесе алдын-ала ойдастырылмаған , стихиялы сипатта болады.
Кездейсоқ жағдаймен адамдар ортасынан бөлініп қалған нәресте өзінің
дамуында адамдық мүмкіндік дәрежесіне көтеріле алмайды. Әлеуметтік орта мен
арнайы үйретудің ықпалы негізінде ғана баладан адамша сезіну мен ойлауға
қабілетті жеке адам қалыптасады. Үлкен адам бұл жердс де бала мен тұтас
алғанда адамзат қоғамы арасындағы дәнекерші болады. Адамдар арасында өмір
сүріп, олардан үздіксіз жаңа мағлұматтар ала отырып, бала танымға барған
сайын көбірек ұмтылады. Нәрестенің бағдарлау рефлекстері білімқұмарлыққа
дейін өседі. Баланың қызығуы бүкіл айналасындағыларға бағытталады. Бұл
тектес білімкұмарлықты И. П. Павлов риясыз деп атады, өйткені ол
органикалық қажеттіліктері тікелей қанағаттандырумен байланысты емес еді.
Егер нәрестенің психикалық даму тым қарапайым түрде кездессе,
алдағы екі жылдың ішінде психикалық даму ірі өзгерістерге ұшырайды.
Бөбек жасының аяқ кезінде 3 жастағы кезі бала ақыл-ойының дамуы
жағынан недәуір жетістікке жетіп қалады. Психолог Блеренс Гудинаф
өзінің таныстарына мынаны ұсынады: Сіздер жаңа туған баланы бақылаңыз
да, оның қолынан не келеді, не келмейтінін біліңіз. Бұдан соң ересек
кісілерді бақылап интеллект жағынан алып қарағанда қаблеті қандай екен ,
соны біліңіз. Осыдан соң бебекті алып, ол жаңа туған балаға, не ересектерге
ақыл-ойы мен іс жағынан ұқсас па екен, соны біліңіз,-дейді. Сонда
Гудинафтың айтайын дегені, жаңа туған бала мен үлкендердің психикалық
дамуының тең ортасы деуге АҚШ психологы Э. Торндайк қосылыпты.
Бөбек психологиясының дамуына негізгі әсер ететін негізгі
фактордың бірі- оның қарапайым ойындары және балалар бақшасында
тиісті өнерге үйренуі сызуға не үй салу т.б. бұл бөбектер үшін
өзінше әрекеттің түрлері, сондықтан ойын мен жаңағы іс-әрекеттер
бөбек психологиясының дамуына үлкен әсер етеді. Бөбектерде ойынның тек
қарапайым түрлері ғана кездеседі. Мысалы, ойыншықтармен ойнау осы жас
кезеңінің аяғында кездеседі. Әуелгі кезде бөбектер ойыншықтың сылдырлауына,
не бояуына мән берсе, бірақ нендей жәндіктің не машинаның бейнесі екеніне
мән беріп жарымайды. Бөбек жасында ойынншыққа байланысты ұлдар мен
қыздардың ойыны бірдей емес. 3 жастағы қыз аюдың ойыншығын оған
бергенде оның үстіне көйлек тігіп, кигізіп, кішкентай тарелкаға ас
салып қасықпен оны тамақтандыралы, ұлға осындай ойын ұсынғанда ол
бас тартып, бұл әйел жынысына жататындардың қызметі, сондықтан оған
қатысы жоқ екенін айтады. Ал ұлдар таяқты ат қып мініп, осы менің
атым деп жүгіретіні кездеседі. Осындай ойынға кішкентай қыз
балалар әуес келмейді. Олар да жаңағыдай істің өздеріне қатысы жоқ
екенін біледі.
Бөбек психикасының дамуын онан әрі өрістетуде оның сөйлеу
әрекетінің қалыптасуының ерекше маңызы бар. Біз ілгеріде 12 ай
толған баланың сөздігі 10-пай жеке сөздерден тұрады дедік. Бірақ
олар жеке сөздерден сөйлем құрастыру білмейді. Осы сөзден бастап
сол сөздерден сөйлем құрастыруға талпынады. Осы сөз қорынан бала
1000-нан аса сөйлем құрастыра алуы ықтимал.
Адам тек ұғымға сүйеніп ойланбайды. Оның ой-өрісі елестету
бейнелеріне де негізделеді. Сондықтан әуелі бөбектің қабылдауы мен
елестеуіне тоқталайық. Бөбек жасының бас кезінде 1,5-2 жаста бала
жан-жағына қарап заттарды айтып не таныстырып таныс еместерінен
ажырататын болғанымен оның қабылдауы әлі нашар дамыған. Бөбек
әуелгі кезде заттың тек бар қасиетіне, не белгесіне мән беріп, өзге
жағын елемейтін болады. Мысалы, бөбек торғай деген сөз естіп,
кейін осы сөзді нақты торғаймен ұштастырса да, бұдан соң торғай
деген сөз естігенде торғайдың мұрны сияқты ағашты да торғай деп
атайтын болған. Себебі торғайдың бейнесін бөбек әлі тұтас ажырата
алмайды. Сол сияқты бөбек танысының суретін көргенде солар оның
көшірмесі бейнесі демей, сол кісіні ол танитын болғанымен, оның тек
бір мүшесін мұрнын, не шашы мен көзін есте қалдырған. Ал онда ол өз
шешесін қалай таниды десек, оны тек бір белгісіне қарап ажыратады,
бірақ тұтас әлі қабылдай алмайды.
Ал бөбектің қабылдау үстінде заттың бірнеше қасиеттерінің,
соның ішінде көлемімен, ұзындығымен, енімен, түсімен т.б. танысуға
келсек, осылар сол заттың бейнесімен бірге елестетіледі. Әдетте,
елестету үзінді не толық болуы мүмкін. Бөбек жасынын бастапқы
кезінде тиісті зат жоқ болса да, оның бейнесін елестету оның
үзінділеріне, не кездейсоқ жағына мән беруге негізделеді. Бөбек
жасының аяқ кезінде бала шебер, төртбұрыш, үш бұрыш, т.с.с.
ажыратып соларды есінде сақтай алады. Сол кезде бөбек негізгі
түстерді қызыл, сары, көк, жасыл, көкшіл, ақ, қара т.б. ажыратып
соларды қосымша түстерден олардың араласуынан болған түстерден
айыра бастайды.
Осы болып келген таным процестеріне байланысты өзге-істер
бөбектің тіліне де әсер етеді. Егер біз біреудің ізге таныс емес
тілде сөйлеген даусын естісек, осыған байланысты дыбыстарды ажырата
алмаймыз. Бізге сол дыбыстар шек ашудан тұратындай болып көрінеді.
Мұның себебі үйренгендіктен: ана тілімізде естіген сөздер тек белгілі
тәртіп бағынатын сияқты. Осыны фонематикалық есту деп атайды.
Ал бөбектің ақыл-ой қабілетіне келсек, осының өз бұларда
әлі жөнді қалыптаспаған. Бөбектің жеке басының қасиеттері қалай
қалыптасады соған келейік. Біз ілгеріде бала туғаннан кейін көпке
дейін дәрменсіз болатынын, үлкендердің қамқорлығымен сүретінін
ескерттік. Бала бөбек жасының бастапқы кезең өзін мен дей
алмай, көбіне ол, не өзінің атымен аталады. Өйткені бөбек жасының
аяқ кезінде 2,5 жастан асқан соң ғана балалардың көпшілігінде есі
кіре бастайды. Баланың есінің кіруінің өзі ол үшін үлкен жаңалық.
Өйткені есі кіргенен кейін бөбекте мен деген қасиет пайда болады.
Осының жаңалық екені сол, бұл уақытқа дейін бөбек үлкендердің оған
қамқорлық жасап жүргенін біліп, енді осымен күрескісі келіп,
үлкендердің қамқорлығынан қайткенде құтылсам екен дейді. Оның
пікірінше бәрі өз қолымнан келеді, мен өзгелерден бөлек, дербес
адам екенмін деп барлық істі өзі орындағысы келеді. Осылай деу
өте орынды сияқты. Өйткені бала үлкендер сияқты өзін келешектегі
өмірге даярлауы тиіс.
Егер бөбек жасының аяғына дейін бала есін білмей келсе,
кейін мен деген қасиет онда қалайша пайда болады? Біз баланың есі
кіреді дегенде, санасынын пайда болатынын айтып отырмыз. Сананың,
яғни естің бөбекте пайда болуы оның тілінің шығып, ойын сөйлеу арқылы
өзгелерге жеткізе алуының нәтижесінде пайда болады. Егер адам тіл
білмесе, мұндай жағдайдың болуы мүмкін емес, онда оның есі мен
санасы да және мен деген қасиеті де болмас еді.
Бөбекте мен деген қасиет өзін өзгелерден ажырата алудан
пайда болады. Бұл үшін бөбек әуелі айнаға қарап, өзге кісілерден
өзін ажыратады.оған дейін 2-2,5 жасқа дейін зерттеушілердің айтуынша,
бала айнаның бетінде, тек таныс адамдардың бейнесін айқын сезе
алмайды. Сондықтан өзінің бар екенін тіршілік ететін т.б. бөбек
жасының аяғына дейін бала ажыратып алмайды. Мұнымен қатар кейін
бөбек үшін айна қызметін тіл атқаратын болады.
Тіл арқылы өзгелермен байланысып, кейін бала үшін сөйлеу қызметі
өзін өзгелерден ажыратуға мүмкіндік береді. Мысалы, бөбек мынау
менмін, мен бұзаубаймын деп осы сияқты сөздерінде өзін өзгелерден
ажыратып отырады. Ал бөбектің үлкендердің қамқорлығынан құтылғысы
келуіне қайтадан көшелік. Біз ілгеріде нәресте 12 ай толғаннан кейін,
үлкендермен қарым-қатынасы бұзылып, онда дағдырыс кезі пайда бола
бастайды.
Нәресте әлі есін білмейтін болғандықтан, оның еркелеп, не
ашулануы сол кезде айқын білінбейді. Ал бөбек жасында оған мен пайда
болып өзін үлкендерден ажырататын болғандықтан, солардың
қамқорлығынан құтылғысы келіп, егер біреу оның аяғынан шұлығын суырып
алса, соған ызаланып, кигіз деп, кейін соны өзі қайтадан суырып
алғанда ғана жылауын тоқтатады. Сол сияқты егер бір бөбекке бір
нәрсені әкеп бер десек, сол кезде өзге біреу соны әкелсе зар
жылап, соны қайтадан әкеліп береді.
Сонымен біз бөбектің жеке басына тән оның мен деген
қасиетінің қалай қалыптасатынын тоқтатылды. Бұл айтылған менменсіну,
қырсықтық т.б. бөбектің үлкендердің қол астында болуымен, оның
психикасы дамуының өріс алу арасында қайшылықтың болуынан. Жамандық
болмай, жақсылық жоқ деген сияқты, қайшылық бөбекте келешекте қиын
жағдайда ұшырататыны болғанымен, осының өзі психикалық дамудың
шарты. Егер баланың өмірінде қайшылық кездеспесе, алға қарай
дамымай, бір қалпында тұрып қалған болар еді.
1.3. Нәрестенің үлкендермен қарым-қатынасы және оның алғашқы сөздерінің
ерекшеліктері
Нәрестелік кезең (нәрестелік шақтың шегі-туылғаннан бір жасқа дейін).
Бірқатар зерттеушілердің пікірі бойынша, бала алғашқы айларда өзінің тұйық
дүниесінде тіршілік етуші ассоциальдық тіршілік иесі болып есептеледі. Бұл
кезең әр нәрсені сезуден және қозғалудан тұрады. З.Фрейд жарық дүниеге
келген баланың шыр ете қалуын, оның ана организмінен бөлінген сәтте
болатын қамыға жылауы деп есептейді. Осы сәттен баланың инстинктік
қажеттері мен қоғамдық өмір талаптары арасында тұрақты қақтығыс пайда
болады. Француз зерттеушісі А.Валлон баланың шырылдап жылауын бірдеңені
алдын ала сезу немесе соған байланысты өкіну ретінде психологиялық
дәлелдеушілікті бос қиял деп есептейді.
Қимыл мен іс-әрекетті дамуы бала дүниеге келген алғашқы бір жыл ішінде
кеңістікте қозғалып, заттармен іс-әрекет жасауды үйрену арқылы елеулі
табыстарға жетеді. Ол басын дұрыс ұстап, отырып, еңбектеп, тәй тұрып, қаз
басуға үйренеді. Осы іс-әрекеттердің бәрі адамға тән мінез-құлық формаларын
біртіндеп игерудің баспалдақтары іспеттес болады. Осындай прогрессивті
қимылдар және іс-әрекеттермен қатар, дұрыс тәрбие болмаған жағдайда балада
қимылдың тұйық түрлері қалыптасуы , баланың онан әрі дамуына жағдай
жасамайтыны былай тұрсын, қайта кедергі келтіреді. Бұған саусағын сору,
бетіне апарған қолды қарағыштау, қолы-басын шұқылау, төрт аяқтап теңселу
жатады. Прогресивті және тұйық қимыл түрлерінің айырмашылығы мынада,
алғашқысы жаңа әсер алуға, заттармен және оның қасиеттерімен танысуға
көмектессе, екіншісі баланы сыртқы дүниеден аулақтатады. Мәселен, саусақ
сору қалған реакцияның бәрін көпке дейін тежейді.
Бала аз қозғалатын жалқау болады, ештеңеге көңіл бөлмейді, ештеңеге
көз тоқтатып қарамайды. Оның саусақ соруын қойғызу қиынға түседі.
Еңбектеу-баланың өздігінен бір жерден екінші жерге қозғалуының алғашқы
түрі. Бақылаулар көрсеткендей, көпшілік балалар алғашқы жарты жылдың
соңында, екінші жарты жылдың басында, еңбектей бастайды.
Өздігінен жүруді-бір жерден екінші жерге орын ауыстырудың адамға тән
әдісін -үйрену үшін көп уақыт керек. Бұл мерзім ішінде сәби аяғынан тік
басып тұруға, бірденеге сүйеніп жүруге үйренеді. Рас, еңбектеген бала
ойлаған жеріне бару үшін жүруге асыға қоймайды. Сондықтан оны жүруге және
қимыл жаттағуларына үлкендер әзірлеуі тиіс.
Бала туғаннан кейінгі 3-4 айда жармасуды онан әрі жетілдіре түседі:
біріншіден, қолды затқа қарай тура созатын болады, екіншіден, үлкен
саусақты қалған саусақтарға қарсы қоюы жетіледі, сөйтіп бала затты
саусақтармен үстауға көшеді.Бала затты қолына үстай алатын болысымен-ақ
онымен әр түрлі қимылдар жасай бастайды. Алғашкы қимылдары оте қарапайым
келеді. Айналасындағыларға бағдарлануды дамыту бала қимыл мен эрекеттің
жаңа түрлерін меңгеріп, оларды жетілдірген сайын, оның қоршаған
кеңістіктегі, заттардың қасиеттері мен қатынасын бағдарлауы қалыптаса
түсетіні анықталып отыр. Баланың бағдарлауы әлі де болса бөлек-бөлек
сипатта болмайды-одан кейін, қабылдау, ойлау, есте сақтау т.б. сияқты жеке
салаларды бөліп алу қиынға соғады. Бала кез-келген бағытқа, кез-келген
жылдамдықпен, кез-келген кашықтықта жылжыған нэрсені козімен бақылай алады.
Ол іс жүзінде нэрсеге қанша уақыт болса да қадалып қарап түра алады.
Коздің инициативті кимылы деп аталатын- назарын ешқандай сыртқы
себептің әсерінсіз-ақ бір нэрседен екінші нэрсеге аудару пайда болады.
Дыбысқа қүлақ түру де үзаққа созылады. Әлдебір елеулі дыбыстың өзі де
баланың коңілін бөледі. Керу мен есту озара бірігеді: бала дыбыс естілген
жаққа басын бүрып, кезімен дыбыстың қайдан, неден шыққанып іздейді. Бала
керіп жэне естіп қана қоймайды, сонымен бірге ссзімін де білдіреді.
Нэрестенің сыртқы қимылдар мен іс-эрекеттердің комегімен орындалатын
қоршаған дүниені бағдарлауы психикалық процестердің (қабылдау, ойлау)
кемегімен орындалатын багдарлаудан бүрын пайда болады жэне оның негізі
болып табылады. Нәрестелік шақтыц соңына қарай балалар үлкендердің кептеген
іс-эрекеттерін қайталай отырыи, үлкен еліктеушілік керсетеді. Әдейі
жасалған эрекеттер мсп еліктеу ақылдың күшті дамып келе жаткандығын
дэлелдейді. Затпсн қимылдар жасау үстінде бала үшін проблемалық ситуация
туады, опы да ол қимылдар жасау жолымен
шешуге тырысады. Сонымен бала өзінің жэне
басқалардың қимылдарына еліктей отырып ойлауды әрекет үстінде үйренеді.
Баланың үлкендермен қарым-катынасының ролі-нәрестенін өмірі түгелдей
үлкендерге тэуелді. Үлкендер сэбилердің табиғи қажеттіліктерін
қанағаттандырады: тамақтандырады, шомылдырады, т.б. Үлкендердің көмегімен
бала көптеген заттарды байқайды, олардың қозғалғанын көруге, қолын
тигізуге, содан кейін үстауға мүмкіндігі болады. Оның дэрменсіздігі, оның
психологиялық жэне құлықтың реакциясының жеткіліксіздігі кейде осы жастағы
баланың жеке адам ретінде елеулі байқалмайтын иллюзия пайда болады. Әрине
бұл жағдайда осы жастағы баланы тәрбиелеу элі ерте деген көзқарас
туындайды.Негізгі есту жэне сезіну әсерлерін үлкендерден алады. Үлкен адам
мен баланың бірігіп қимыл жасауы үлкен адамның нэресте кимылын басқарумен,
сондай-ақ сэби өзі орындай алмайтын іс-әрекетін атқару үшін үлкендерден
жэрдем сұраумен сипатталады.
Бала мен үлкен кісінің бірлескен іс-эрекетінде бүкіл нэрестелік
кезеңде ересектердің іс-әрекетіне еліктеу қабілеттілігі зор маңыз алады. Ол
үйрету мүмкіндіктерін барынша кең ашады. Жеті-он айда бала үлкендердің
сөзін, қимылын бақылайды. Көбіне ол өзіне әсер еткен қимылды сол бойда
емес, біраз уақыт өткен соң, кейде бірнеше сағаттан соң қайталайды. Бірнеше
рет көрсеткеннен кейін ғана еліктеп, қайталайтын кездері аз болмайды.
Сөйлеуді игерудің алғышарттарының қалыптасуы. Қарым-қатынастың қажеттілігі
сөйлеуге еліктеудің пайда болуының негізін қалайды. Өзімен үлкендер
сөйлескен кезде бала ерте бастан-ак бірден тынышталып, көңіл қоя тыңдайды.
Туғаннан кейін үш айдан соң, егер баланың көңіл күйі жақсы болса, ол
уілдеп, дыбыс шығарады. Үлкендер балаға жақындап еңкейсе, бүл уіл күшейе
түседі. Бала өзі шығарған дыбысқа қүлақ қойып тыңцайды. Кейде ол өзіне-өзі
еліктеп, ілкіде өзі кенеттен шығарған дыбысын үзақ қайталайды.
Үлкендер нәрестеге жақындаған сайын онымен сөйлесіп, оған небір жылы
сөздер айтады. Өзара сөйлеспейінше өмір сүру мүмкін еместігін білетіндіктен
адамдар баланың жауап қатуына қол жеткізуге үмтылады. Бала бүл үшін ең
қолайлы материал екенін айтуымыз керек. Сөйлеудің эмоциялық үнін бала тез
түсінеді. Эмоциялық көңіл күй баланың жалпы белсенділігін арттырады.
Дүниеге келген алғашқы жылдың екінші жартысында дұрыс дамып келе жатқан
дені сау бала былдырлап сөйлегіш келеді. Түрлі буынды дыбыстар шығарып оны
ұзақ уақыт қайталайды, үлкендер айтқан буыпдарды қайталап айтуға тырысады.
Үлкендердің сөзін түсініп жоне алғашқы сөзді айта бастағаннаы кейін
бала үлкендермен өзі байланыс жасап, одан тағы да жаңа заттардыц атып
уйретуді, талап етеді. Сөйтіп, нәрестелік шақтың соңында сәби сөйлеуге
ықыластана кіріседі, сөйлеу баланың үлкендермен қарым-қатынасын үлғайтудың
маңызды қүралына айналады.
Нәрестелік кезеңде баланың дұрыс дамуын ұйымдастыру үшін күн тәртібіне
сай тамақ пен тазалық қажет. Жаңа туған балаға жарығы, жылуы мол арнаулы
бөлме немесе бұрыш белгілеп, сонда әлпештеп күту керек. Бөлмені күніне
бірнеше рет дымқыл шүберекпен сүрту, жазда, қыста жиі желдетіп отыру талап
етіледі. Бала жататын бөлмеде шылым тартуға, кір жаюға, жаялықтарды
кептіруге болмайды. Нәрестеге астына қатты төсеніш салынған, айналасы
қоршалған төсек керек. Төсеніштің ішіне түбіт, мамық, паралон салмай,
мақтаны пайдалану қажет. Өйткені жұмсақ төсек ыстық болады да баланы
терлетеді. Басына аласа жалпақ жастық қояды. Ал биік жастық омыртқасын
қисайтады. Баланың астына жаялықтан кейін кішкентай сулық салады.
Нәрестенің жаялыгы мен сулығын, киімдерін (олардың бәрі мақтадан жасалады)
күнделікті жуып, сыртқа кептіріп, екі жағын бірдей үтіктейді. Баланың
киімдерін үлкендердің киімдерінен бөлек жуып, қайнатады. Нәрестені күнде
жатар алдында шомылдырады. Баланы қайнатылған өсімдік майы, арнаулы
кремдермен сылап-сипап майлайды. Алғашқы айларда ол өте нәзік, кінамшіл
келеді, сондықтан оны әр түрлі жұқпалы аурулардан сақтау, қолынан бетінен
сүймеу, бөтен адамдарды жолатпау, серуендерге адамдар аз жүретін орындарды
таңдау керек.
Нәрестемен өткізілетін ойын-сабақтар (жеке және топпен өткізілетін)
балабақша бағдарламасында көрсетіл-ген.
Аталған ойын сабақтардың, күн тәртібі тазалық талаптары мен күтімінің,
тәрбие шараларының бәрі - нәрестенің дұрыс дамуы (ағзасының өсіп, қатаюы
мен психикасының дамуы) үшін қажетті шарттар. Бала психикасының дамуы
нәрестенің негізгі ерекшеліктеріне байланысты. Атап айтсақ, 2,5-3 және 5-6
айлық баланың қол қимылы дамуының калыптасуы өзге дене мүшелеріне қарағанда
басым келеді. Осының салдарынан нәрестенің психикалың дамуына туа біткен
атавизмдік рефлекстер: жармасу, итеру (аяқпен) қимылдары емес, саусақтардың
тітіркенуінен пайда болатын қармау ықпал етеді; ал еңбектеу итеруден емес,
қолдың қозғалысынан басталатынын, сол сияқты қармау мен еңбектеудің балаға
қажетті қимылдарды үлкендердің үйретуі мен жаттатыру негізінде
қалыптасатынын ғалымдардың (Н.М. Акса-рина, Г.М. Лямина, т.б.) зерттеу
нәтижелері дәлелдеген.
Нәрестенің көруі мен естуінің ерекшелігі - дене қозғалысынан
жылдамырақ дамуы, жаңа тәжірибелерді игеруі, адамға тән мінез-құлық
формаларына ие болу мүмкіндігі шексіз.
Нәрестенің дамуына үлкендердің қарым-қатынасы және осы жастағы
тәрбиенің халың дәстүрлеріндегі маңызына тоқталайық.
Қазақ халқы арнайы бала тәрбиесімен айналысатын қоғамдың орындары
болмаса да, өз ұрпағын бесікте жатқан кезінен бастап-ақ, өлең-жыр мен
әңгіме, ертегі, такпақ, санамақ арқылы тәрбиелеп отырған. Бала аяғын жерге
нық басқаннан-ақ қоршаған ортанын құпиясын ғылыми тұрғыдан сезініп білмесе
де, жапан түзде жолсыз жерлермен жұлдыздарға, түрлі белгілерге қарап жол
тауып, қаршадайынан есту, көру сезімдері шынығып, алыстағыны болжайтын,
жоғалғанды табатын ізшіл де, құралайды көзге атып түсіретін мерген болған.
Нәрестелік кезеңнен басталатын тәрбиенің калыптасқан ұлттық рәсімдері
мен тәлімдік тәсілдері ұлттың салтпен қолданылып жан жүйеге тәлім-тәрбиелік
әсер етеді. Олардың қатарында нәресте шыр етіп дүниеге келген күннен
басталатын "Шілдехана", "Бөбекті қырқынан шыгару", "Балаға ат қою", "Бесік
тойы", т.б. сияқты рәсімдерді атап айтуға болады.Қазақ халқының ауыз
әдебиеті - тәрбие құралы. Бесік жыры, тұсау кесу жыры, санамақ, жаңылтпаш,
жұмбақ, мазақтама, тақпақ, өс-өс, жырлар мен ертегілер, аңыз әңгімелер бәрі
де тілді, ойды дамытып, тәлім-тәрбие беріп, дүниені танытатын ғаламат
туындылар. Бұл -халық педагогикасының үлкен бір саласы. Жалпы педагогика
ғылымының негізі халық педагогикасында жатыр. Халық педагогикасының бұл
саласын этнопедагогиканың және жалпы педагогиканың барлық салаларында
ғылыми іс-әрекеттік негізде пайдалануға болады. 3. Бала дамуындағы іс-
әрекеттің ықпал етуін айқын-дауда тәрбиеші іс-әрекеттің алуан түрлерімен
танысады. Олар:
5. Ойын әрекеті - негізгі болып табылады.
6. Оқу әрекеті - жоспарлы, жүйелі жүргізуді талап етеді.
7. Еңбек әрекеті - оның мазмұнын, әдіс-тәсілдерін игеруді көздейді.
8. Қоғамдық әрекетте балаларды ұжымдық жалпы тапсырмаларды орындауға
үйретеді.
5. Көркем өнер әрекеті - барысында баланың көркемдік ой-қиялын, арманын,
елестету сезімін, логикасын дамытуға назар аударады.
6. Спорттың әрекетте баланың денсаулыгын нығайту, қимыл-қозғалыс
үйлесімділігін дамыту жолдары қарастырылады.
4. Бала тәрбиесіндегі салт-дәстүрлер. Халқымыздың сан ғасырлық
тарихында балаға жан-жақты тәрбие берудің өзгеге ұқсай бермейтін өзіне тән
ерекше талаптары қалыптасқан. Халқымыздың салтында сәбиді қастерлеу, өте
биік мұрат болып саналады. Ұл мен қызды бөле ажыратпайды, бәріне бірдей
әкелік, аналық ерекше мейірімділікпен қарайды. Ұл баланы мұрагер, қыз
баланы жатты жақындатушы деп ерекше ілтипатпен үміт артады. Сондықтан да
үйге жас сәби келсе дос, жолдастары, ата-ананы сәбиімен құттықтап, қалауын
білдіреді. Мұндай жағдайда қымбат бұйым болса да қалаушыны риза етеді.
Өйткені қалаушының ниеті ұлық болып саналады. Ал жомарттың - біздің
халқымыздың өзгеге ұқсамайтын өзіндік ерекшелігі. Осындай ғасырдан-ғасырға
ұласып, ел екшеуінен өтіп, мол да шексіз қазына болып қалыптасқан асыл
мұратымыз халық педагогикасының лайланбас тұнығын, тот баспаған асылын
әрбір баланың бойына сіңіру, бүгінгі күннің еңселі міндеті. Олай болмағанда
ңалыптасқан тәрбие негізінде ащы да терең шындың бар екені баршамызға аян.
Тілін білмеген тіленіп, салт-дәстүрін білмеген кірленіп, елін сүймеген
күйініп өтетінін әрбір азамат білуге тиіс.
ІІ. БӨЛІМ. НӘРЕСТЕНІҢ ЕРЕСЕКТЕРМЕН ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫН ЗЕРТТЕУ
2.1 Нәрестенің ересектермен қарым-қатынасы дамуының тәжірбиелік мәні
Бір жас ішінде бала қимыл-қозғалыстарының дамуы жане психикалық
процестері мен қасиеттерінің қалыптасуы жағынан үлкен жетістіктерге жетеді.
Ол басын ұстауды, отыруды, еңбектеуді, ақырында, тік тұруды және бірнеше
қадам жасауды үйренеді. Үш-төрт айлық кезде жармасу қимылдары дами
басталады. Бала өзін қызықтырған жарқырауық затқа ұмтыладі, оған қолын
созады, ұстауға тырысады. Алғашқыда бұл қимылдар жөнді үйлеспейді: нәресте
жиі қателіктер жіберіп, ұстай алмай қалады. Бірақ біртіндеп қимылдар
ұсталынатын заттардың орнына, көлемін жәнс түріне орай нақтылана бастайды.
Бұл тектес қимыл белсенділігінің орасан зор маңызы болады. Солардың
арқасында бала бірсыпыра қажетті қимыл дағдыларын шереді. Мұның үстіне
заттардың қасиетіне практйкалық икемделу бұл қасиеттердің көзбен көріп
қабылдауда ерекшселенуіне бастауына алыт келеді. Егер бала бастапқыда қолын
заттардың қасиеттеріне көптеген байқаулар арқылы ыңғайлап, сыртқы бағдарлау
қимылдарын жасайтын болса, кейін осы бағдарлау қймылдары
інтериоризацияланады көріп қабылдауға ауысады.
Жармасу әрекетінің қалыптасуымен қатар сілкілеу, тақылдату,
лақтыру т. б. тәрізді қарапаиым қимылдар жасау да дамиды. Мұндай іс-
әрскеттерді орындай отырып, бала нәрестенің, заттардың толып жатқан
қасиеттерімен танысады. Нәресте үшін өткінші, өзгермелі әсерлер негізінде
тұрақты, оған тәуслсіз заттардың болатыны баиқалына бастайды. Қабылдау
заттыққа және тұрақтылықа ие болады.
Нәрестелік шақта баланың психикалық белсенділігінің сиптаты
өзгереді. Әдейі іс-әрекет жасау тенденцисы көріне бастайды. Балада
кездейсоқ қимылдарды қайта жанғырту мүмкіндігі қалыптасады. Бұл қимылдарды
жасаудан бұрын сәби оларды алдына ала болжап қоймаса да, осы қмиылға
байланысты қоршаған ортаның өзгерісін көру үшін қимылды әдсйі қайталауға
нәресте қабілетті болады.
Нәрестелік шақтың соңыа қарай балалар үлкендердің көптеген іс-
әрсксттерін қайталап отырып, үлкон еліктеушілік көрсетеді.Әдейі жасалған
әрекеттер мен еліктеу ақылдың күшті дамып келе жатқандығын дәлелдейді.
Шындығында да, балалар заттармен әдейі (тарсылдатып, сілкілеп, бұрап) іс-
әрекеттер жасай бастаған соң, үлкендердің қарапайым әрекеттеріне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-4
І БӨЛІМ. НӘРЕСТЕНІҢ ЕРЕСЕКТЕРМЕН ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫНЫҢ ТҮСІНІГІ
1.1 Нәрестенің ересектермен қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5-9
1.2 Нәрестенің ересектермен қарым-қатынасының
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10-18
1.3. Нәрестенің үлкендермен қарым-қатынасы және оның алғашқы сөздерінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІ. БӨЛІМ. НӘРЕСТЕНІҢ ЕРЕСЕКТЕРМЕН ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫН ЗЕРТТЕУ
2.1 Нәрестенің ересектермен қарым-қатынасы дамуының тәжірбиелік
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19-23
2.2 Нәрестенің ересектермен қарым-қатынасында сөздік қорының пайда
болуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24-28
2.3 Нәрестелік кезеңде халық педагогикасын пайдалану әдістемесінің ролі
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30-31
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстан бүгінде әлем таныған өркениетті
елдер қатарына қосылуға бет бұрған жағдайда демократиялық жолмен дамушы
мемлекетіміздің қалыптасуы жағдайында өскелең ұрпақтың рухани байлығы мен
мәдениетін, еркін ойлау қабілеті мен шығармашылығын, кәсіби біліктілігі мен
білімдерін арттыру қажеті туындап отыр.
Қазақстан Республикасының Презедиенті Н.Ә. Назарбаев 2010 жылы Жаңа
әлемдегі жаңа Қазақстан атты халыққа жолдауында атап өтілгендей, әлем
елдері арасында қуатты дамушы елу елдің қатарына қосылу межесі барша
қазақстандықтарға қуат беруде.
Өндірістік орындары қайта түлеп, жаңа әлемдік технолгиялармен
жабдықталып, қарқынмен дамуда, ауылшаруашылық саласы артып, халқымыздың
әлеуметтік жағдайы жақсаруда. Бүгінгі таңда ағымдық ақпараттық құралдар мен
компютерлік технология қуатты дамып отырған кезде қоғам талабына сай білім
берудің озық технологияларын пайдалана білуі қажет. Осы орайда әлемдік
білім берудің озық үлгісін қолдана отырып білім беру деңгейін көтеру,
балаларға кәсіби бағдар беруді іс жүзінде қуаттандыра біліп, балабақша
шеберханаларын қажетті материалдармен, құрал жабдықтармен сұраныссыз
жабдықтап отыру, ең негізгісі – жеке тұлғаны жауаптырақ тәрбиелеуді талап
етіп отыр.
Нәрестелік кезең (нәрестелік шақтың шегі-туылғаннан бір жасқа дейін).
Бірқатар зерттеушілердің пікірі бойынша, бала алғашқы айларда өзінің тұйық
дүниесінде тіршілік етуші ассоциальдық тіршілік иесі болып есептеледі. Бұл
кезең әр нәрсені сезуден және қозғалудан тұрады. З.Фрейд жарық дүниеге
келген баланың шыр ете қалуын, оның ана организмінен бөлінген сәтте
болатын қамыға жылауы деп есептейді. Осы сәттен баланың инстинктік
қажеттері мен қоғамдық өмір талаптары арасында тұрақты қақтығыс пайда
болады. Француз зерттеушісі А.Валлон баланың шырылдап жылауын бірдеңені
алдын ала сезу немесе соған байланысты өкіну ретінде психологиялық
дәлелдеушілікті бос қиял деп есептейді.
Нәресте психологиясының дамуына негізгі әсер ететін негізгі
фактордың бірі- оның қарапайым ойындары және балалар бақшасында
тиісті өнерге үйренуі сызуға не үй салу т.б. бұл бөбектер үшін
өзінше әрекеттің түрлері, сондықтан ойын мен жаңағы іс-әрекеттер
бөбек психологиясының дамуына үлкен әсер етеді. Бөбектерде ойынның тек
қарапайым түрлері ғана кездеседі. Мысалы, ойыншықтармен ойнау осы жас
кезеңінің аяғында кездеседі. Әуелгі кезде бөбектер ойыншықтың сылдырлауына,
не бояуына мән берсе, бірақ нендей жәндіктің не машинаның бейнесі екеніне
мән беріп жарымайды. Бөбек жасында ойынншыққа байланысты ұлдар мен
қыздардың ойыны бірдей емес. 3 жастағы қыз аюдың ойыншығын оған
бергенде оның үстіне көйлек тігіп, кигізіп, кішкентай тарелкаға ас
салып қасықпен оны тамақтандыралы, ұлға осындай ойын ұсынғанда ол
бас тартып, бұл әйел жынысына жататындардың қызметі, сондықтан оған
қатысы жоқ екенін айтады. Ал ұлдар таяқты ат қып мініп, осы менің
атым деп жүгіретіні кездеседі. Осындай ойынға кішкентай қыз
балалар әуес келмейді. Олар да жаңағыдай істің өздеріне қатысы жоқ
екенін біледі.
Егер нәрестенің психикалық даму тым қарапайым түрде кездессе,
алдағы екі жылдың ішінде психикалық даму ірі өзгерістерге ұшырайды.
Бөбек жасының аяқ кезінде 3 жастағы кезі бала ақыл-ойының дамуы
жағынан недәуір жетістікке жетіп қалады. Психолог Блеренс Гудинаф
өзінің таныстарына мынаны ұсынады: Сіздер жаңа туған баланы бақылаңыз
да, оның қолынан не келеді, не келмейтінін біліңіз. Бұдан соң ересек
кісілерді бақылап интеллект жағынан алып қарағанда қаблеті қандай екен,
соны біліңіз. Осыдан соң бебекті алып, ол жаңа туған балаға, не ересектерге
ақыл-ойы мен іс жағынан ұқсас па екен, соны біліңіз,-дейді. Сонда
Гудинафтың айтайын дегені, жаңа туған бала мен үлкендердің психикалық
дамуының тең ортасы деуге АҚШ психологы Э. Торндайк қосылыпты.
Демек, бүгінгі күні балабақшаларда мектепке дейінгі педагогиканы
оқытуда балаларға саналы тәрбие мен сапалы білім беру деңгейін көтеру
мақсатында баланың дүниетанымын халық педагогикасы арқылы болашақ жас
ұрпақты тәрбиелеуде көп үлесін қосуда.
Зерттеудің объектісі: Нәресте мен үлкендермен қарым- қатынасы мен
оның алғашқы сөздері
Зерттеудің пәні: Жас ерекшеліктер психологиясы
Зерттеудің мақсаты: қазіргі кездегі нәресте мен үлкендердің қарым-
қатынасы және оның алғашқы сөздерін анықтау
Зерттеудің міндеті:
- Нәрестенің үлкендермен қарым-қатынасы және оның алғашқы
сөздерінің маңызын анықтау;
- Нәрестенің үлкендермен қарым-қатынасы және оның алғашқы
сөздерінің ерекшеліктерін сипаттау;
- Қазіргі кезде нәрестенің үлкендермен қарым-қатынасы және оның
оның алғашқы сөздерін дамыту жолдарын анықтау;
Зерттеудің теориялық қолданылымы:
Зерттеудің практикалық қолданылымы:
Зерттеудің әдістері:
Курстық жұмыстың құрылымы:
Зерттеу пәні: Мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы
І БӨЛІМ. НӘРЕСТЕНІҢ ЕРЕСЕКТЕРМЕН ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫНЫҢ ТҮСІНІГІ
1. Нәрестенің ересектермен қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың
жолдары
Нәрестелік кезеңдегі бала тәрбиесіндегі халық дәстүрлері. Балаларға тәлім-
тәрбие беру ісінің табысты болуы тәрбиеші олардың жас және даму ерекшелігін
дұрыс біліп, өмірін, іс-өрекетін ұйымдастыруда басшылыққа алуына
байланысты. Қазіргі мектепке дейінгі педагогика, психология ғылымдары бала
дамуының бірқалыпты өтпейтіндігін (секірмелі, дағдарысты өтеді) ескеріп,
балалық шақты жас шамасына қарай бірнеше кезеңге бөледі. Туғаннан бастап
мектепке барғанға дейінгі кезеңде бала үш дағдарыс сәттерін: бір жаста, үш
жаста, жеті жаста басынан кешіреді. Осыған сәйкес бұл жастағы балалар өмірі
үш кезеңге бөлінеді: Мұндай жас топтарына бөлінуі бағдарламалар,
әдістемелік құралдар, оқулықтар жасауда, оқу-тәрбие мазмұнын айқындауда күн
тәртібін, іс-әрекетін ұйымдастыруда нақты негіз болып табылады. Бала
тәрбиесімен айналысатын болашақ мамандарға, ата-аналарға баланың даму
кезеңдеріне сай психикалық жеке ерекшеліктерін білу тәрбие ісінде
жетістіктерге жеткізеді.
Баланың нәрестелік кезеңіне сипаттама жасайтын болсақ, бұл
кезеңдебалатезөсіп, дамиды. Осыны ескеріп маңсатты тәрбие, жақсы күтім
жасалса, нәрестенің денсаулығы, дене бітімі мен психикасы бірқалыпты дұрыс
дамиды.
Нәрестелік кезеңде баланың дұрыс дамуын ұйымдастыру үшін күн тәртібіне
сай тамақ пен тазалық қажет. Жаңа туған балаға жарығы, жылуы мол арнаулы
бөлме немесе бұрыш белгілеп, сонда әлпештеп күту керек. Бөлмені күніне
бірнеше рет дымқыл шүберекпен сүрту, жазда, қыста жиі желдетіп отыру талап
етіледі. Бала жататын бөлмеде шылым тартуға, кір жаюға, жаялықтарды
кептіруге болмайды. Нәрестеге астына қатты төсеніш салынған, айналасы
қоршалған төсек керек. Төсеніштің ішіне түбіт, мамық, паралон салмай,
мақтаны пайдалану қажет. Өйткені жұмсақ төсек ыстық болады да баланы
терлетеді. Басына аласа жалпақ жастық қояды. Ал биік жастық омыртқасын
қисайтады. Баланың астына жаялықтан кейін кішкентай сулық салады.
Нәрестенің жаялыгы мен сулығын, киімдерін (олардың бәрі мақтадан жасалады)
күнделікті жуып, сыртқа кептіріп, екі жағын бірдей үтіктейді. Баланың
киімдерін үлкендердің киімдерінен бөлек жуып, қайнатады. Нәрестені күнде
жатар алдында шомылдырады. Баланы қайнатылған өсімдік майы, арнаулы
кремдермен сылап-сипап майлайды. Алғашқы айларда ол өте нәзік, кінамшіл
келеді, сондықтан оны әр түрлі жұқпалы аурулардан сақтау, қолынан бетінен
сүймеу, бөтен адамдарды жолатпау, серуендерге адамдар аз жүретін орындарды
таңдау керек.
Нәрестемен өткізілетін ойын-сабақтар (жеке және топпен өткізілетін)
балабақша бағдарламасында көрсетіл-ген.
Аталған ойын сабақтардың, күн тәртібі тазалық талаптары мен күтімінің,
тәрбие шараларының бәрі - нәрестенің дұрыс дамуы (ағзасының өсіп, қатаюы
мен психикасының дамуы) үшін қажетті шарттар. Бала психикасының дамуы
нәрестенің негізгі ерекшеліктеріне байланысты. Атап айтсақ, 2,5-3 және 5-6
айлық баланың қол қимылы дамуының калыптасуы өзге дене мүшелеріне қарағанда
басым келеді. Осының салдарынан нәрестенің психикалың дамуына туа біткен
атавизмдік рефлекстер: жармасу, итеру (аяқпен) қимылдары емес, саусақтардың
тітіркенуінен пайда болатын қармау ықпал етеді; ал еңбектеу итеруден емес,
қолдың қозғалысынан басталатынын, сол сияқты қармау мен еңбектеудің балаға
қажетті қимылдарды үлкендердің үйретуі мен жаттатыру негізінде
қалыптасатынын ғалымдардың (Н.М. Акса-рина, Г.М. Лямина, т.б.) зерттеу
нәтижелері дәлелдеген.
Нәрестенің көруі мен естуінің ерекшелігі - дене қозғалысынан жылдамырақ
дамуы, жаңа тәжірибелерді игеруі, адамға тән мінез-құлық формаларына ие
болу мүмкіндігі шексіз.
Нәрестенің дамуына үлкендердің қарым-қатынасы және осы жастағы тәрбиенің
халың дәстүрлеріндегі маңызына тоқталайық.
Қазақ халқы арнайы бала тәрбиесімен айналысатын қоғамдың орындары болмаса
да, өз ұрпағын бесікте жатқан кезінен бастап-ақ, өлең-жыр мен әңгіме,
ертегі, такпақ, санамақ арқылы тәрбиелеп отырған. Бала аяғын жерге нық
басқаннан-ақ қоршаған ортанын құпиясын ғылыми тұрғыдан сезініп білмесе де,
жапан түзде жолсыз жерлермен жұлдыздарға, түрлі белгілерге қарап жол тауып,
қаршадайынан есту, көру сезімдері шынығып, алыстағыны болжайтын, жоғалғанды
табатын ізшіл де, құралайды көзге атып түсіретін мерген болған. Халық
педагогикасының үлкен бір саласы - қазақ халқының салт-дәстүрлері болып
табылады. Халықтың игі әдеттері дағдылана келіп әсерлі әдет-ғүрып, салт-
дәстүрлер болып халықтың өмірінде салт-сана болып қалыптасқан. Халық
педагогикасындағы салт-дәстүрлердің ұлттык санаға сіңіп, бір жол
азандастырылуы салт-сана деп аталынады. Ұлттың санаға сіңіп, қалыптасқан
салт-дәстүрлер сол ұлттың ой-санасының дәрежесін көрсе-теді. Ұлттық сананың
қозғаушы күші - ұлттың намыс, ұлттык абырой. Ол жеке түлғалардың перзенттік
борышын өтеу дәрежесіне сай өмірден өз көріністерін байқатады. Сондықтан
әрбір әдет-ғүрыптың, салт-дәстүрдің салт-санаға әсер ететін тәрбиелік мәні
зор. Нәрестелік кезеңде осы халық дәстүрлерінің алатын орны ерекше.
Нәрестелік кезеңнен басталатын тәрбиенің калыптасқан ұлттық рәсімдері мен
тәлімдік тәсілдері ұлттың салтпен қолданылып жан жүйеге тәлім-тәрбиелік
әсер етеді. Олардың қатарында нәресте шыр етіп дүниеге келген күннен
басталатын "Шілдехана", "Бөбекті қырқынан шыгару", "Балаға ат қою", "Бесік
тойы", т.б. сияқты рәсімдерді атап айтуға болады.
Қазақ халқының ауыз әдебиеті - тәрбие құралы. Бесік жыры, тұсау кесу
жыры, санамақ, жаңылтпаш, жұмбақ, мазақтама, тақпақ, өс-өс, жырлар мен
ертегілер, аңыз әңгімелер бәрі де тілді, ойды дамытып, тәлім-тәрбие беріп,
дүниені танытатын ғаламат туындылар. Бұл -халық педагогикасының үлкен бір
саласы. Жалпы педагогика ғылымының негізі халық педагогикасында жатыр.
Халық педагогикасының бұл саласын этнопедагогиканың және жалпы
педагогиканың барлық салаларында ғылыми іс-әрекеттік негізде пайдалануға
болады. 3. Бала дамуындағы іс-әрекеттің ықпал етуін айқын-дауда тәрбиеші іс-
әрекеттің алуан түрлерімен танысады. Олар:
1. Ойын әрекеті - негізгі болып табылады.
2. Оқу әрекеті - жоспарлы, жүйелі жүргізуді талап етеді.
3. Еңбек әрекеті - оның мазмұнын, әдіс-тәсілдерін игеруді көздейді.
4. Қоғамдық әрекетте балаларды ұжымдық жалпы тапсырмаларды орындауға
үйретеді.
5. Көркем өнер әрекеті - барысында баланың көркемдік ой-қиялын, арманын,
елестету сезімін, логикасын дамытуға назар аударады.
6. Спорттың әрекетте баланың денсаулыгын нығайту, қимыл-қозғалыс
үйлесімділігін дамыту жолдары қарастырылады.
4. Бала тәрбиесіндегі салт-дәстүрлер. Халқымыздың сан ғасырлық тарихында
балаға жан-жақты тәрбие берудің өзгеге ұқсай бермейтін өзіне тән ерекше
талаптары қалыптасқан. Халқымыздың салтында сәбиді қастерлеу, өте биік
мұрат болып саналады. Ұл мен қызды бөле ажыратпайды, бәріне бірдей әкелік,
аналық ерекше мейірімділікпен қарайды. Ұл баланы мұрагер, қыз баланы жатты
жақындатушы деп ерекше ілтипатпен үміт артады. Сондықтан да үйге жас сәби
келсе дос, жолдастары, ата-ананы сәбиімен құттықтап, қалауын білдіреді.
Мұндай жағдайда қымбат бұйым болса да қалаушыны риза етеді. Өйткені
қалаушының ниеті ұлық болып саналады. Ал жомарттың - біздің халқымыздың
өзгеге ұқсамайтын өзіндік ерекшелігі. Осындай ғасырдан-ғасырға ұласып, ел
екшеуінен өтіп, мол да шексіз қазына болып қалыптасқан асыл мұратымыз халық
педагогикасының лайланбас тұнығын, тот баспаған асылын әрбір баланың бойына
сіңіру, бүгінгі күннің еңселі міндеті. Олай болмағанда ңалыптасқан тәрбие
негізінде ащы да терең шындың бар екені баршамызға аян. Тілін білмеген
тіленіп, салт-дәстүрін білмеген кірленіп, елін сүймеген күйініп өтетінін
әрбір азамат білуге тиіс. Осыған орай, тәрбие отбасынан басталып,
балабақшада, мектепте жалғасын тауып, дамытыла түсуі керек. Балабақша мен
мектеп тәрбие мен білімнің орталығы болғандық-тан мұндағы жүргізілетін іс-
шаралардың барлығы да халық педагогикасы негізінде жүргізілгені орынды.
Ултжанды үрпақ тәрбиелеуде баланың ақл-ой, парасаты, имандылық,
адамгершілік, ізгілік тәрбиесіне баулуда халықың салт-дәстүрлерді
пайдалануға, тұрмыс-салт негізінде тәрбиелеуге басым көңіл бөлу қажеттілігі
туындайды. Ол үшін әлеуметтік мәдени салт-дәстүрлер, әсемдікке тәрбиелеу,
көркемдік қабілеті мен талғампаздығынн баулу, еңбекті сүйе білуге,
эқологиялық және экономикалық тәрбиені, азаматтың жауапкершілік пен құқық
тәрбиесіне, ұлттық тәрбиеге басым көңіл бөлу керек.
1.2. Нәрестенің ересектермен қарым-қатынасының түрлері
Нәрестелік кезеңдегі бала деген жануарлардың төліне қарағанда
дәрменсіз болып туылады. Оның шартсыз рефлекстік мәнез-құлық формаларының
қоры, сыртқы ортаға бейімделуі біршама шағын мөлшерде болады. Олар түрлі
физиологиялық функциялардың өтуін реттеуші: сору рефлексі, қорғану және
бағдарлау рефлекстері, және т.б. жатады. Олардың бәрі блаланың сезім
мүшелері сияқты туылатын сәтке қарай тиісті мөлшерде дамып жетілетін жұлын
және ми қабығы асты нерв клеткаларының тармақтануы жоқ дерлік,
өткізгішжолдар сақтағыш митлин қабықтарымен қапталмаған. Бұл қозудың кең
жойылып кетуіне және шартты рефлекстердің пайда болуының қиындауына
жеткізеді. Туа біткекн мінез-құлықтың көптеген түрлерінің болмауы баланың
әлсіздігінен емес, қайта күштілігін білдіреді, өйткені ол адамға тән жаңа
тәжірибені игерудің, мінез-құлықтың жаңа формаларын шексіз игерудің
мүмкіндігіне ие болады.
Жаңа туған кездегі мыдың қалыпты жетілуінің қажетті шарты-
анализатордың белсенді қызмет атқаруы. Егер бала сенсорлық оқшаулану
жағдайына түссе , оның дамуы күрт баяулайды. Жаңа туған баланың дамуының
ерекшелігі сол, оның соматикалық қимылдарынан гөрі анализаторлар іс-
әрекеттері қарқынды қалыптасады. Осының негізінде бағдарлау рефлексі дамиды
және сан алуан шартты рефлекстік байланыстар жасала бастайды. Көптеген жаңа
туған балаларда алғашқы он күн ішінде тамақтану қалпына байланысты шартты
рефлекс пайда болады. Алғашқы екі айда барлық анализаторлардан шартты
рефлекстер жасалады.
Бағдарлау рефлексінің дамуы мен көру мен есту қабілетінің
жинақталуынан көрінеді, бұл кезде ырықсыз, шашыранды қимылдар тежеледі.
Егер өмірге келудің алғашқы күндерінде баланың ұйқысы және сергектік
күйлері әлі нашар ажыратылатын болса, ал туған кезеңнің соңына қарай олар
бөлініп, сергектік неғұрлым мазмұнды, белсенді сипат алады.
Пайда болған психикалық белсенділік ырықсыз қимыл белсенділігін
баса білуден көрінеді. Екі үш айға қарай балада үлкендерге көңіл аударуды
ерекше түрлері көріне бастайды. Нәресте үлкен адамды қоршаған дүниемен
жанасудың қажетті дәнекершесі қажетерін қанағаттанудың қайнар көзі ретінде
бөліп қарайды. Біртіндеп баланың ересек адамның көрінуіне байланысты
жадыру комплексі деп аталатын , арнайы эмоциалы –қимыл реакциясын
қылыптасады. Жадыру комплексі қол мен аяқтың екіпінді қимылдарынан
көрінеді. Бала өзіне еңкейген адамның бетіне тесіле қарап , оған жымиятын
болады. Жадырау комплексінің пайда болуы жаңа туған кезеңнің соңы,
нәрестелік кезеңнің басы деп есептелінеді.
Нәресте мен үлкен адам (нәрестелік шақтың шегі –бір-екі айдан
бір жылға дейін) Бірқатар бүржуазиялық зерттеушілердің пікірі бойынша ,
бала алғашқы айларда өзінің тұйық дүниесінде тіршілік иесі болып
есептелінеді. Сондықтан жаңа туған баланың шыр есте қалуын олар баланың
өзіне жат әрі жау болмыспен бетпе-бет кездескендігі, сасқаллақтап, абыржып
қалуы деп бағалайды. Фрейдтің айтуынша , осы сәттен бастап баланың
инстинктік қажетіліктері мен қоғамдағы өмір талаптары арасында тұрақты
қақтығыс пайда болады. Фрейд бұл қақтығыстың психикалық өмірді қандай
үздіксіз драмаға айналдыратынын пессимстік тұрғыда суреттейді.
Фрейдтің бұл идеясы бала туған сәттен екі жасқа дейіе болмыстан мүлдем
аулақ болды: оның ішкі дүниесі өз қажеттіліктерін ақиқат дүинеде емес,
өздерінің қиялдауында , түс тәріздес толғаныстарында қанағаттанудың тума
қабілетімен шектеледі деп есептеген Ж.Пиаженің алғашқы еңбектеріне әсер
етті.
Фрейд пен Пиженің аталған қағидалары өткір сынға алынды.
Франсуздың прогресшіл зерттеушісі А.Валло шырылдап жылауды бірдемені алдын
ала сезу немесе соған байланысты өкіну ретінде психилогиялық
дәлелдеушілікті құрғақ бос қиял деп есептеді. Бала психиккасының әуел
бастан оқшаулану жөніндегі Пиаже қағидасы өз кезінде Л.С:Выгодский , ал
кейінірек басқа да совет психологтары тарапынан сынға ілікті, Советтік және
прогресшіл шетел авторларының зерттеулеріне алынған көптеген фактілер
нәресте өмірі тұтастай үлкендерге тәуелді болатынын көрсетті. Үлке адамның
көмегімен кеңістікті қозғала отырып бала көптеген заттарды көруге, олардың
бір-біріне қарай жылжуын байқауға мүмкіндік адады.
Выготский баланың болмысқа деген қарым-қатынасы әуел бастан
әуел бастан әлеуметтік қарым-қатынас болады деп атап өтті. Ол нәрестені осы
мағынада толық әлеуметтік тіршілік иесі деп атау керек, өйткені оның өмірі
кез-келген жағдайда көзге көрінсе де, көбінесе де басқа адам қатысып
отыратындай болып ұйымыдастырылған еді.
Қарым-қатынас шеңберінде сөздің алғы шарттары пайда болады.
Екінші айда-ақ былдырлаудың алғашқы белгілері байқалып көріне бастайды.
Бұл түсінгендік аталған зат тұрған түрінде көрінеді. Дәл осы кезде бала
алғашқы сөздерді дауыс жасау проесінде , бір жағынан баланың қажетіліктері
пайда, екінші жағынан оларды қанағаттандыру мүмкіндігі туады.
Бала алдымен жетіледі, содан кейін оны барып тәрбиелеп, үйретеді
деп жорамалау дұрыс болмас еді. Әрине нәрсетелік шақта баланы үйрету
көбінесе алдын-ала ойдастырылмаған , стихиялы сипатта болады.
Кездейсоқ жағдаймен адамдар ортасынан бөлініп қалған нәресте өзінің
дамуында адамдық мүмкіндік дәрежесіне көтеріле алмайды. Әлеуметтік орта мен
арнайы үйретудің ықпалы негізінде ғана баладан адамша сезіну мен ойлауға
қабілетті жеке адам қалыптасады. Үлкен адам бұл жердс де бала мен тұтас
алғанда адамзат қоғамы арасындағы дәнекерші болады. Адамдар арасында өмір
сүріп, олардан үздіксіз жаңа мағлұматтар ала отырып, бала танымға барған
сайын көбірек ұмтылады. Нәрестенің бағдарлау рефлекстері білімқұмарлыққа
дейін өседі. Баланың қызығуы бүкіл айналасындағыларға бағытталады. Бұл
тектес білімкұмарлықты И. П. Павлов риясыз деп атады, өйткені ол
органикалық қажеттіліктері тікелей қанағаттандырумен байланысты емес еді.
Егер нәрестенің психикалық даму тым қарапайым түрде кездессе,
алдағы екі жылдың ішінде психикалық даму ірі өзгерістерге ұшырайды.
Бөбек жасының аяқ кезінде 3 жастағы кезі бала ақыл-ойының дамуы
жағынан недәуір жетістікке жетіп қалады. Психолог Блеренс Гудинаф
өзінің таныстарына мынаны ұсынады: Сіздер жаңа туған баланы бақылаңыз
да, оның қолынан не келеді, не келмейтінін біліңіз. Бұдан соң ересек
кісілерді бақылап интеллект жағынан алып қарағанда қаблеті қандай екен ,
соны біліңіз. Осыдан соң бебекті алып, ол жаңа туған балаға, не ересектерге
ақыл-ойы мен іс жағынан ұқсас па екен, соны біліңіз,-дейді. Сонда
Гудинафтың айтайын дегені, жаңа туған бала мен үлкендердің психикалық
дамуының тең ортасы деуге АҚШ психологы Э. Торндайк қосылыпты.
Бөбек психологиясының дамуына негізгі әсер ететін негізгі
фактордың бірі- оның қарапайым ойындары және балалар бақшасында
тиісті өнерге үйренуі сызуға не үй салу т.б. бұл бөбектер үшін
өзінше әрекеттің түрлері, сондықтан ойын мен жаңағы іс-әрекеттер
бөбек психологиясының дамуына үлкен әсер етеді. Бөбектерде ойынның тек
қарапайым түрлері ғана кездеседі. Мысалы, ойыншықтармен ойнау осы жас
кезеңінің аяғында кездеседі. Әуелгі кезде бөбектер ойыншықтың сылдырлауына,
не бояуына мән берсе, бірақ нендей жәндіктің не машинаның бейнесі екеніне
мән беріп жарымайды. Бөбек жасында ойынншыққа байланысты ұлдар мен
қыздардың ойыны бірдей емес. 3 жастағы қыз аюдың ойыншығын оған
бергенде оның үстіне көйлек тігіп, кигізіп, кішкентай тарелкаға ас
салып қасықпен оны тамақтандыралы, ұлға осындай ойын ұсынғанда ол
бас тартып, бұл әйел жынысына жататындардың қызметі, сондықтан оған
қатысы жоқ екенін айтады. Ал ұлдар таяқты ат қып мініп, осы менің
атым деп жүгіретіні кездеседі. Осындай ойынға кішкентай қыз
балалар әуес келмейді. Олар да жаңағыдай істің өздеріне қатысы жоқ
екенін біледі.
Бөбек психикасының дамуын онан әрі өрістетуде оның сөйлеу
әрекетінің қалыптасуының ерекше маңызы бар. Біз ілгеріде 12 ай
толған баланың сөздігі 10-пай жеке сөздерден тұрады дедік. Бірақ
олар жеке сөздерден сөйлем құрастыру білмейді. Осы сөзден бастап
сол сөздерден сөйлем құрастыруға талпынады. Осы сөз қорынан бала
1000-нан аса сөйлем құрастыра алуы ықтимал.
Адам тек ұғымға сүйеніп ойланбайды. Оның ой-өрісі елестету
бейнелеріне де негізделеді. Сондықтан әуелі бөбектің қабылдауы мен
елестеуіне тоқталайық. Бөбек жасының бас кезінде 1,5-2 жаста бала
жан-жағына қарап заттарды айтып не таныстырып таныс еместерінен
ажырататын болғанымен оның қабылдауы әлі нашар дамыған. Бөбек
әуелгі кезде заттың тек бар қасиетіне, не белгесіне мән беріп, өзге
жағын елемейтін болады. Мысалы, бөбек торғай деген сөз естіп,
кейін осы сөзді нақты торғаймен ұштастырса да, бұдан соң торғай
деген сөз естігенде торғайдың мұрны сияқты ағашты да торғай деп
атайтын болған. Себебі торғайдың бейнесін бөбек әлі тұтас ажырата
алмайды. Сол сияқты бөбек танысының суретін көргенде солар оның
көшірмесі бейнесі демей, сол кісіні ол танитын болғанымен, оның тек
бір мүшесін мұрнын, не шашы мен көзін есте қалдырған. Ал онда ол өз
шешесін қалай таниды десек, оны тек бір белгісіне қарап ажыратады,
бірақ тұтас әлі қабылдай алмайды.
Ал бөбектің қабылдау үстінде заттың бірнеше қасиеттерінің,
соның ішінде көлемімен, ұзындығымен, енімен, түсімен т.б. танысуға
келсек, осылар сол заттың бейнесімен бірге елестетіледі. Әдетте,
елестету үзінді не толық болуы мүмкін. Бөбек жасынын бастапқы
кезінде тиісті зат жоқ болса да, оның бейнесін елестету оның
үзінділеріне, не кездейсоқ жағына мән беруге негізделеді. Бөбек
жасының аяқ кезінде бала шебер, төртбұрыш, үш бұрыш, т.с.с.
ажыратып соларды есінде сақтай алады. Сол кезде бөбек негізгі
түстерді қызыл, сары, көк, жасыл, көкшіл, ақ, қара т.б. ажыратып
соларды қосымша түстерден олардың араласуынан болған түстерден
айыра бастайды.
Осы болып келген таным процестеріне байланысты өзге-істер
бөбектің тіліне де әсер етеді. Егер біз біреудің ізге таныс емес
тілде сөйлеген даусын естісек, осыған байланысты дыбыстарды ажырата
алмаймыз. Бізге сол дыбыстар шек ашудан тұратындай болып көрінеді.
Мұның себебі үйренгендіктен: ана тілімізде естіген сөздер тек белгілі
тәртіп бағынатын сияқты. Осыны фонематикалық есту деп атайды.
Ал бөбектің ақыл-ой қабілетіне келсек, осының өз бұларда
әлі жөнді қалыптаспаған. Бөбектің жеке басының қасиеттері қалай
қалыптасады соған келейік. Біз ілгеріде бала туғаннан кейін көпке
дейін дәрменсіз болатынын, үлкендердің қамқорлығымен сүретінін
ескерттік. Бала бөбек жасының бастапқы кезең өзін мен дей
алмай, көбіне ол, не өзінің атымен аталады. Өйткені бөбек жасының
аяқ кезінде 2,5 жастан асқан соң ғана балалардың көпшілігінде есі
кіре бастайды. Баланың есінің кіруінің өзі ол үшін үлкен жаңалық.
Өйткені есі кіргенен кейін бөбекте мен деген қасиет пайда болады.
Осының жаңалық екені сол, бұл уақытқа дейін бөбек үлкендердің оған
қамқорлық жасап жүргенін біліп, енді осымен күрескісі келіп,
үлкендердің қамқорлығынан қайткенде құтылсам екен дейді. Оның
пікірінше бәрі өз қолымнан келеді, мен өзгелерден бөлек, дербес
адам екенмін деп барлық істі өзі орындағысы келеді. Осылай деу
өте орынды сияқты. Өйткені бала үлкендер сияқты өзін келешектегі
өмірге даярлауы тиіс.
Егер бөбек жасының аяғына дейін бала есін білмей келсе,
кейін мен деген қасиет онда қалайша пайда болады? Біз баланың есі
кіреді дегенде, санасынын пайда болатынын айтып отырмыз. Сананың,
яғни естің бөбекте пайда болуы оның тілінің шығып, ойын сөйлеу арқылы
өзгелерге жеткізе алуының нәтижесінде пайда болады. Егер адам тіл
білмесе, мұндай жағдайдың болуы мүмкін емес, онда оның есі мен
санасы да және мен деген қасиеті де болмас еді.
Бөбекте мен деген қасиет өзін өзгелерден ажырата алудан
пайда болады. Бұл үшін бөбек әуелі айнаға қарап, өзге кісілерден
өзін ажыратады.оған дейін 2-2,5 жасқа дейін зерттеушілердің айтуынша,
бала айнаның бетінде, тек таныс адамдардың бейнесін айқын сезе
алмайды. Сондықтан өзінің бар екенін тіршілік ететін т.б. бөбек
жасының аяғына дейін бала ажыратып алмайды. Мұнымен қатар кейін
бөбек үшін айна қызметін тіл атқаратын болады.
Тіл арқылы өзгелермен байланысып, кейін бала үшін сөйлеу қызметі
өзін өзгелерден ажыратуға мүмкіндік береді. Мысалы, бөбек мынау
менмін, мен бұзаубаймын деп осы сияқты сөздерінде өзін өзгелерден
ажыратып отырады. Ал бөбектің үлкендердің қамқорлығынан құтылғысы
келуіне қайтадан көшелік. Біз ілгеріде нәресте 12 ай толғаннан кейін,
үлкендермен қарым-қатынасы бұзылып, онда дағдырыс кезі пайда бола
бастайды.
Нәресте әлі есін білмейтін болғандықтан, оның еркелеп, не
ашулануы сол кезде айқын білінбейді. Ал бөбек жасында оған мен пайда
болып өзін үлкендерден ажырататын болғандықтан, солардың
қамқорлығынан құтылғысы келіп, егер біреу оның аяғынан шұлығын суырып
алса, соған ызаланып, кигіз деп, кейін соны өзі қайтадан суырып
алғанда ғана жылауын тоқтатады. Сол сияқты егер бір бөбекке бір
нәрсені әкеп бер десек, сол кезде өзге біреу соны әкелсе зар
жылап, соны қайтадан әкеліп береді.
Сонымен біз бөбектің жеке басына тән оның мен деген
қасиетінің қалай қалыптасатынын тоқтатылды. Бұл айтылған менменсіну,
қырсықтық т.б. бөбектің үлкендердің қол астында болуымен, оның
психикасы дамуының өріс алу арасында қайшылықтың болуынан. Жамандық
болмай, жақсылық жоқ деген сияқты, қайшылық бөбекте келешекте қиын
жағдайда ұшырататыны болғанымен, осының өзі психикалық дамудың
шарты. Егер баланың өмірінде қайшылық кездеспесе, алға қарай
дамымай, бір қалпында тұрып қалған болар еді.
1.3. Нәрестенің үлкендермен қарым-қатынасы және оның алғашқы сөздерінің
ерекшеліктері
Нәрестелік кезең (нәрестелік шақтың шегі-туылғаннан бір жасқа дейін).
Бірқатар зерттеушілердің пікірі бойынша, бала алғашқы айларда өзінің тұйық
дүниесінде тіршілік етуші ассоциальдық тіршілік иесі болып есептеледі. Бұл
кезең әр нәрсені сезуден және қозғалудан тұрады. З.Фрейд жарық дүниеге
келген баланың шыр ете қалуын, оның ана организмінен бөлінген сәтте
болатын қамыға жылауы деп есептейді. Осы сәттен баланың инстинктік
қажеттері мен қоғамдық өмір талаптары арасында тұрақты қақтығыс пайда
болады. Француз зерттеушісі А.Валлон баланың шырылдап жылауын бірдеңені
алдын ала сезу немесе соған байланысты өкіну ретінде психологиялық
дәлелдеушілікті бос қиял деп есептейді.
Қимыл мен іс-әрекетті дамуы бала дүниеге келген алғашқы бір жыл ішінде
кеңістікте қозғалып, заттармен іс-әрекет жасауды үйрену арқылы елеулі
табыстарға жетеді. Ол басын дұрыс ұстап, отырып, еңбектеп, тәй тұрып, қаз
басуға үйренеді. Осы іс-әрекеттердің бәрі адамға тән мінез-құлық формаларын
біртіндеп игерудің баспалдақтары іспеттес болады. Осындай прогрессивті
қимылдар және іс-әрекеттермен қатар, дұрыс тәрбие болмаған жағдайда балада
қимылдың тұйық түрлері қалыптасуы , баланың онан әрі дамуына жағдай
жасамайтыны былай тұрсын, қайта кедергі келтіреді. Бұған саусағын сору,
бетіне апарған қолды қарағыштау, қолы-басын шұқылау, төрт аяқтап теңселу
жатады. Прогресивті және тұйық қимыл түрлерінің айырмашылығы мынада,
алғашқысы жаңа әсер алуға, заттармен және оның қасиеттерімен танысуға
көмектессе, екіншісі баланы сыртқы дүниеден аулақтатады. Мәселен, саусақ
сору қалған реакцияның бәрін көпке дейін тежейді.
Бала аз қозғалатын жалқау болады, ештеңеге көңіл бөлмейді, ештеңеге
көз тоқтатып қарамайды. Оның саусақ соруын қойғызу қиынға түседі.
Еңбектеу-баланың өздігінен бір жерден екінші жерге қозғалуының алғашқы
түрі. Бақылаулар көрсеткендей, көпшілік балалар алғашқы жарты жылдың
соңында, екінші жарты жылдың басында, еңбектей бастайды.
Өздігінен жүруді-бір жерден екінші жерге орын ауыстырудың адамға тән
әдісін -үйрену үшін көп уақыт керек. Бұл мерзім ішінде сәби аяғынан тік
басып тұруға, бірденеге сүйеніп жүруге үйренеді. Рас, еңбектеген бала
ойлаған жеріне бару үшін жүруге асыға қоймайды. Сондықтан оны жүруге және
қимыл жаттағуларына үлкендер әзірлеуі тиіс.
Бала туғаннан кейінгі 3-4 айда жармасуды онан әрі жетілдіре түседі:
біріншіден, қолды затқа қарай тура созатын болады, екіншіден, үлкен
саусақты қалған саусақтарға қарсы қоюы жетіледі, сөйтіп бала затты
саусақтармен үстауға көшеді.Бала затты қолына үстай алатын болысымен-ақ
онымен әр түрлі қимылдар жасай бастайды. Алғашкы қимылдары оте қарапайым
келеді. Айналасындағыларға бағдарлануды дамыту бала қимыл мен эрекеттің
жаңа түрлерін меңгеріп, оларды жетілдірген сайын, оның қоршаған
кеңістіктегі, заттардың қасиеттері мен қатынасын бағдарлауы қалыптаса
түсетіні анықталып отыр. Баланың бағдарлауы әлі де болса бөлек-бөлек
сипатта болмайды-одан кейін, қабылдау, ойлау, есте сақтау т.б. сияқты жеке
салаларды бөліп алу қиынға соғады. Бала кез-келген бағытқа, кез-келген
жылдамдықпен, кез-келген кашықтықта жылжыған нэрсені козімен бақылай алады.
Ол іс жүзінде нэрсеге қанша уақыт болса да қадалып қарап түра алады.
Коздің инициативті кимылы деп аталатын- назарын ешқандай сыртқы
себептің әсерінсіз-ақ бір нэрседен екінші нэрсеге аудару пайда болады.
Дыбысқа қүлақ түру де үзаққа созылады. Әлдебір елеулі дыбыстың өзі де
баланың коңілін бөледі. Керу мен есту озара бірігеді: бала дыбыс естілген
жаққа басын бүрып, кезімен дыбыстың қайдан, неден шыққанып іздейді. Бала
керіп жэне естіп қана қоймайды, сонымен бірге ссзімін де білдіреді.
Нэрестенің сыртқы қимылдар мен іс-эрекеттердің комегімен орындалатын
қоршаған дүниені бағдарлауы психикалық процестердің (қабылдау, ойлау)
кемегімен орындалатын багдарлаудан бүрын пайда болады жэне оның негізі
болып табылады. Нәрестелік шақтыц соңына қарай балалар үлкендердің кептеген
іс-эрекеттерін қайталай отырыи, үлкен еліктеушілік керсетеді. Әдейі
жасалған эрекеттер мсп еліктеу ақылдың күшті дамып келе жаткандығын
дэлелдейді. Затпсн қимылдар жасау үстінде бала үшін проблемалық ситуация
туады, опы да ол қимылдар жасау жолымен
шешуге тырысады. Сонымен бала өзінің жэне
басқалардың қимылдарына еліктей отырып ойлауды әрекет үстінде үйренеді.
Баланың үлкендермен қарым-катынасының ролі-нәрестенін өмірі түгелдей
үлкендерге тэуелді. Үлкендер сэбилердің табиғи қажеттіліктерін
қанағаттандырады: тамақтандырады, шомылдырады, т.б. Үлкендердің көмегімен
бала көптеген заттарды байқайды, олардың қозғалғанын көруге, қолын
тигізуге, содан кейін үстауға мүмкіндігі болады. Оның дэрменсіздігі, оның
психологиялық жэне құлықтың реакциясының жеткіліксіздігі кейде осы жастағы
баланың жеке адам ретінде елеулі байқалмайтын иллюзия пайда болады. Әрине
бұл жағдайда осы жастағы баланы тәрбиелеу элі ерте деген көзқарас
туындайды.Негізгі есту жэне сезіну әсерлерін үлкендерден алады. Үлкен адам
мен баланың бірігіп қимыл жасауы үлкен адамның нэресте кимылын басқарумен,
сондай-ақ сэби өзі орындай алмайтын іс-әрекетін атқару үшін үлкендерден
жэрдем сұраумен сипатталады.
Бала мен үлкен кісінің бірлескен іс-эрекетінде бүкіл нэрестелік
кезеңде ересектердің іс-әрекетіне еліктеу қабілеттілігі зор маңыз алады. Ол
үйрету мүмкіндіктерін барынша кең ашады. Жеті-он айда бала үлкендердің
сөзін, қимылын бақылайды. Көбіне ол өзіне әсер еткен қимылды сол бойда
емес, біраз уақыт өткен соң, кейде бірнеше сағаттан соң қайталайды. Бірнеше
рет көрсеткеннен кейін ғана еліктеп, қайталайтын кездері аз болмайды.
Сөйлеуді игерудің алғышарттарының қалыптасуы. Қарым-қатынастың қажеттілігі
сөйлеуге еліктеудің пайда болуының негізін қалайды. Өзімен үлкендер
сөйлескен кезде бала ерте бастан-ак бірден тынышталып, көңіл қоя тыңдайды.
Туғаннан кейін үш айдан соң, егер баланың көңіл күйі жақсы болса, ол
уілдеп, дыбыс шығарады. Үлкендер балаға жақындап еңкейсе, бүл уіл күшейе
түседі. Бала өзі шығарған дыбысқа қүлақ қойып тыңцайды. Кейде ол өзіне-өзі
еліктеп, ілкіде өзі кенеттен шығарған дыбысын үзақ қайталайды.
Үлкендер нәрестеге жақындаған сайын онымен сөйлесіп, оған небір жылы
сөздер айтады. Өзара сөйлеспейінше өмір сүру мүмкін еместігін білетіндіктен
адамдар баланың жауап қатуына қол жеткізуге үмтылады. Бала бүл үшін ең
қолайлы материал екенін айтуымыз керек. Сөйлеудің эмоциялық үнін бала тез
түсінеді. Эмоциялық көңіл күй баланың жалпы белсенділігін арттырады.
Дүниеге келген алғашқы жылдың екінші жартысында дұрыс дамып келе жатқан
дені сау бала былдырлап сөйлегіш келеді. Түрлі буынды дыбыстар шығарып оны
ұзақ уақыт қайталайды, үлкендер айтқан буыпдарды қайталап айтуға тырысады.
Үлкендердің сөзін түсініп жоне алғашқы сөзді айта бастағаннаы кейін
бала үлкендермен өзі байланыс жасап, одан тағы да жаңа заттардыц атып
уйретуді, талап етеді. Сөйтіп, нәрестелік шақтың соңында сәби сөйлеуге
ықыластана кіріседі, сөйлеу баланың үлкендермен қарым-қатынасын үлғайтудың
маңызды қүралына айналады.
Нәрестелік кезеңде баланың дұрыс дамуын ұйымдастыру үшін күн тәртібіне
сай тамақ пен тазалық қажет. Жаңа туған балаға жарығы, жылуы мол арнаулы
бөлме немесе бұрыш белгілеп, сонда әлпештеп күту керек. Бөлмені күніне
бірнеше рет дымқыл шүберекпен сүрту, жазда, қыста жиі желдетіп отыру талап
етіледі. Бала жататын бөлмеде шылым тартуға, кір жаюға, жаялықтарды
кептіруге болмайды. Нәрестеге астына қатты төсеніш салынған, айналасы
қоршалған төсек керек. Төсеніштің ішіне түбіт, мамық, паралон салмай,
мақтаны пайдалану қажет. Өйткені жұмсақ төсек ыстық болады да баланы
терлетеді. Басына аласа жалпақ жастық қояды. Ал биік жастық омыртқасын
қисайтады. Баланың астына жаялықтан кейін кішкентай сулық салады.
Нәрестенің жаялыгы мен сулығын, киімдерін (олардың бәрі мақтадан жасалады)
күнделікті жуып, сыртқа кептіріп, екі жағын бірдей үтіктейді. Баланың
киімдерін үлкендердің киімдерінен бөлек жуып, қайнатады. Нәрестені күнде
жатар алдында шомылдырады. Баланы қайнатылған өсімдік майы, арнаулы
кремдермен сылап-сипап майлайды. Алғашқы айларда ол өте нәзік, кінамшіл
келеді, сондықтан оны әр түрлі жұқпалы аурулардан сақтау, қолынан бетінен
сүймеу, бөтен адамдарды жолатпау, серуендерге адамдар аз жүретін орындарды
таңдау керек.
Нәрестемен өткізілетін ойын-сабақтар (жеке және топпен өткізілетін)
балабақша бағдарламасында көрсетіл-ген.
Аталған ойын сабақтардың, күн тәртібі тазалық талаптары мен күтімінің,
тәрбие шараларының бәрі - нәрестенің дұрыс дамуы (ағзасының өсіп, қатаюы
мен психикасының дамуы) үшін қажетті шарттар. Бала психикасының дамуы
нәрестенің негізгі ерекшеліктеріне байланысты. Атап айтсақ, 2,5-3 және 5-6
айлық баланың қол қимылы дамуының калыптасуы өзге дене мүшелеріне қарағанда
басым келеді. Осының салдарынан нәрестенің психикалың дамуына туа біткен
атавизмдік рефлекстер: жармасу, итеру (аяқпен) қимылдары емес, саусақтардың
тітіркенуінен пайда болатын қармау ықпал етеді; ал еңбектеу итеруден емес,
қолдың қозғалысынан басталатынын, сол сияқты қармау мен еңбектеудің балаға
қажетті қимылдарды үлкендердің үйретуі мен жаттатыру негізінде
қалыптасатынын ғалымдардың (Н.М. Акса-рина, Г.М. Лямина, т.б.) зерттеу
нәтижелері дәлелдеген.
Нәрестенің көруі мен естуінің ерекшелігі - дене қозғалысынан
жылдамырақ дамуы, жаңа тәжірибелерді игеруі, адамға тән мінез-құлық
формаларына ие болу мүмкіндігі шексіз.
Нәрестенің дамуына үлкендердің қарым-қатынасы және осы жастағы
тәрбиенің халың дәстүрлеріндегі маңызына тоқталайық.
Қазақ халқы арнайы бала тәрбиесімен айналысатын қоғамдың орындары
болмаса да, өз ұрпағын бесікте жатқан кезінен бастап-ақ, өлең-жыр мен
әңгіме, ертегі, такпақ, санамақ арқылы тәрбиелеп отырған. Бала аяғын жерге
нық басқаннан-ақ қоршаған ортанын құпиясын ғылыми тұрғыдан сезініп білмесе
де, жапан түзде жолсыз жерлермен жұлдыздарға, түрлі белгілерге қарап жол
тауып, қаршадайынан есту, көру сезімдері шынығып, алыстағыны болжайтын,
жоғалғанды табатын ізшіл де, құралайды көзге атып түсіретін мерген болған.
Нәрестелік кезеңнен басталатын тәрбиенің калыптасқан ұлттық рәсімдері
мен тәлімдік тәсілдері ұлттың салтпен қолданылып жан жүйеге тәлім-тәрбиелік
әсер етеді. Олардың қатарында нәресте шыр етіп дүниеге келген күннен
басталатын "Шілдехана", "Бөбекті қырқынан шыгару", "Балаға ат қою", "Бесік
тойы", т.б. сияқты рәсімдерді атап айтуға болады.Қазақ халқының ауыз
әдебиеті - тәрбие құралы. Бесік жыры, тұсау кесу жыры, санамақ, жаңылтпаш,
жұмбақ, мазақтама, тақпақ, өс-өс, жырлар мен ертегілер, аңыз әңгімелер бәрі
де тілді, ойды дамытып, тәлім-тәрбие беріп, дүниені танытатын ғаламат
туындылар. Бұл -халық педагогикасының үлкен бір саласы. Жалпы педагогика
ғылымының негізі халық педагогикасында жатыр. Халық педагогикасының бұл
саласын этнопедагогиканың және жалпы педагогиканың барлық салаларында
ғылыми іс-әрекеттік негізде пайдалануға болады. 3. Бала дамуындағы іс-
әрекеттің ықпал етуін айқын-дауда тәрбиеші іс-әрекеттің алуан түрлерімен
танысады. Олар:
5. Ойын әрекеті - негізгі болып табылады.
6. Оқу әрекеті - жоспарлы, жүйелі жүргізуді талап етеді.
7. Еңбек әрекеті - оның мазмұнын, әдіс-тәсілдерін игеруді көздейді.
8. Қоғамдық әрекетте балаларды ұжымдық жалпы тапсырмаларды орындауға
үйретеді.
5. Көркем өнер әрекеті - барысында баланың көркемдік ой-қиялын, арманын,
елестету сезімін, логикасын дамытуға назар аударады.
6. Спорттың әрекетте баланың денсаулыгын нығайту, қимыл-қозғалыс
үйлесімділігін дамыту жолдары қарастырылады.
4. Бала тәрбиесіндегі салт-дәстүрлер. Халқымыздың сан ғасырлық
тарихында балаға жан-жақты тәрбие берудің өзгеге ұқсай бермейтін өзіне тән
ерекше талаптары қалыптасқан. Халқымыздың салтында сәбиді қастерлеу, өте
биік мұрат болып саналады. Ұл мен қызды бөле ажыратпайды, бәріне бірдей
әкелік, аналық ерекше мейірімділікпен қарайды. Ұл баланы мұрагер, қыз
баланы жатты жақындатушы деп ерекше ілтипатпен үміт артады. Сондықтан да
үйге жас сәби келсе дос, жолдастары, ата-ананы сәбиімен құттықтап, қалауын
білдіреді. Мұндай жағдайда қымбат бұйым болса да қалаушыны риза етеді.
Өйткені қалаушының ниеті ұлық болып саналады. Ал жомарттың - біздің
халқымыздың өзгеге ұқсамайтын өзіндік ерекшелігі. Осындай ғасырдан-ғасырға
ұласып, ел екшеуінен өтіп, мол да шексіз қазына болып қалыптасқан асыл
мұратымыз халық педагогикасының лайланбас тұнығын, тот баспаған асылын
әрбір баланың бойына сіңіру, бүгінгі күннің еңселі міндеті. Олай болмағанда
ңалыптасқан тәрбие негізінде ащы да терең шындың бар екені баршамызға аян.
Тілін білмеген тіленіп, салт-дәстүрін білмеген кірленіп, елін сүймеген
күйініп өтетінін әрбір азамат білуге тиіс.
ІІ. БӨЛІМ. НӘРЕСТЕНІҢ ЕРЕСЕКТЕРМЕН ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫН ЗЕРТТЕУ
2.1 Нәрестенің ересектермен қарым-қатынасы дамуының тәжірбиелік мәні
Бір жас ішінде бала қимыл-қозғалыстарының дамуы жане психикалық
процестері мен қасиеттерінің қалыптасуы жағынан үлкен жетістіктерге жетеді.
Ол басын ұстауды, отыруды, еңбектеуді, ақырында, тік тұруды және бірнеше
қадам жасауды үйренеді. Үш-төрт айлық кезде жармасу қимылдары дами
басталады. Бала өзін қызықтырған жарқырауық затқа ұмтыладі, оған қолын
созады, ұстауға тырысады. Алғашқыда бұл қимылдар жөнді үйлеспейді: нәресте
жиі қателіктер жіберіп, ұстай алмай қалады. Бірақ біртіндеп қимылдар
ұсталынатын заттардың орнына, көлемін жәнс түріне орай нақтылана бастайды.
Бұл тектес қимыл белсенділігінің орасан зор маңызы болады. Солардың
арқасында бала бірсыпыра қажетті қимыл дағдыларын шереді. Мұның үстіне
заттардың қасиетіне практйкалық икемделу бұл қасиеттердің көзбен көріп
қабылдауда ерекшселенуіне бастауына алыт келеді. Егер бала бастапқыда қолын
заттардың қасиеттеріне көптеген байқаулар арқылы ыңғайлап, сыртқы бағдарлау
қимылдарын жасайтын болса, кейін осы бағдарлау қймылдары
інтериоризацияланады көріп қабылдауға ауысады.
Жармасу әрекетінің қалыптасуымен қатар сілкілеу, тақылдату,
лақтыру т. б. тәрізді қарапаиым қимылдар жасау да дамиды. Мұндай іс-
әрскеттерді орындай отырып, бала нәрестенің, заттардың толып жатқан
қасиеттерімен танысады. Нәресте үшін өткінші, өзгермелі әсерлер негізінде
тұрақты, оған тәуслсіз заттардың болатыны баиқалына бастайды. Қабылдау
заттыққа және тұрақтылықа ие болады.
Нәрестелік шақта баланың психикалық белсенділігінің сиптаты
өзгереді. Әдейі іс-әрекет жасау тенденцисы көріне бастайды. Балада
кездейсоқ қимылдарды қайта жанғырту мүмкіндігі қалыптасады. Бұл қимылдарды
жасаудан бұрын сәби оларды алдына ала болжап қоймаса да, осы қмиылға
байланысты қоршаған ортаның өзгерісін көру үшін қимылды әдсйі қайталауға
нәресте қабілетті болады.
Нәрестелік шақтың соңыа қарай балалар үлкендердің көптеген іс-
әрсксттерін қайталап отырып, үлкон еліктеушілік көрсетеді.Әдейі жасалған
әрекеттер мен еліктеу ақылдың күшті дамып келе жатқандығын дәлелдейді.
Шындығында да, балалар заттармен әдейі (тарсылдатып, сілкілеп, бұрап) іс-
әрекеттер жасай бастаған соң, үлкендердің қарапайым әрекеттеріне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz