Мемлекеттік билік түсінігі

Жоспар
Кіріспе

1 Мемлекеттік билік
2. Мемлекеттік бөлістіру

Мемлекет териясының барлық бағыттары мен мектептері мемлекетті құдіретті мемлекеттік билікте деп санайды, ол ұйымдастырудың нақты түрі және бірлігі бір немесе өзге де міндеттерді орындайды, мемлекеттің сыртқы және ішкі қызметі мемлекеттік билікті қолдану арқылы жүзеге асырылады дейді. Билікті ұйымдастыру, мемлекеттік міндеттерді жүзеге асыруда оны пайдалану жолдары кейінректе сөз етілетін болады. Бұл тарау мемлекеттік билік түсінігіне , билікті бөлістіруге, мемлекеттік биліктің тұтастығына, содай-ақ мемлекеттік билікті ұйымдастырудың қазіргі тұжырымдарына арналады.
1.Мемлекеттік билік түсінігі
«Билік» сөзі күнделікті әңгімеде және ғылыми әдебиетте жиі айтылатыны белгілі. Ұлы Абайдың өлеңдерінде де болыс болудың қиындығы, ұлы Жамбылдың шығармашылығындағы Сәт, Мәңке болыстарды іс-әрекеті, сондай-ақ басқа да ғұламалар, ақын-жазушылардың мұраларында да биліктің дәмі көп жазылуы да бұған дәлел бола алады. Бір қызығы, ата-ана, шаруашылықты басқару, аңдарды үйрету, табиғат заңдары билігі туралы айтып жатамыз. Орыс заңгері А.С. Алексеев өзіне еліктіріп әкететін сұлулық та, кемеңгерлік ой да, өркемдік дарын да бізге билігін жүргізеді дейді. Егер біз күнделікті күйбеңнен әңгіме арқауына айналып кететін «билік» терминінің мазмұна үңілер болсақ, оның неше түріне тап боламыз.
Месопотамияның қыш жазбаларында, Индияның діни-философиялық ілімдерінде, көне грек және рим жазуларының шығармашылығында билік табиғаты туралы аз айтылған жоқ.
Бірақ олардың бәріне тән бір нәрсе - ол бөліп қарастырылмады, сөйтіп «билік» ұғымына шектен тыс күшпен ержүрек адамдарды, табиғи факторларды және қоғамдық билікті біріктіріп жіберіп отырды. Көне грек ойшылы Аристотельдің өзі қоғамдағы билік ерекшеліктері түсінігіне келгенде олардың ара жігін ажыратып бере алмай, биліктің тірі жанға ғана емес, өлі табиғатқа да қатысы бар деп санаумен шектелді.
Орта ғасырлық діни авторлар бірінші кезекте «құдайдың үстемдігін» қойды, ал биліктің «адамдық нұсқасы» ойдан шығарылған нәрсе деп есептеді. Әсіресе мұсылман ойшылдарының қағидаларынан айқын көрініс тапты, тіпті Алланың берген тәуелсіздігі туралы қағидалар ислам республикасының кейбірінің конституцияларында да бар.
Олаша ұлтқа билікті Алланың өзі аманат еткен.

Пән: Мемлекеттік басқару
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Мемлекеттік билік

Мемлекет териясының барлық бағыттары мен мектептері мемлекетті
құдіретті мемлекеттік билікте деп санайды, ол ұйымдастырудың нақты түрі
және бірлігі бір немесе өзге де міндеттерді орындайды, мемлекеттің сыртқы
және ішкі қызметі мемлекеттік билікті қолдану арқылы жүзеге асырылады
дейді. Билікті ұйымдастыру, мемлекеттік міндеттерді жүзеге асыруда оны
пайдалану жолдары кейінректе сөз етілетін болады. Бұл тарау мемлекеттік
билік түсінігіне , билікті бөлістіруге, мемлекеттік биліктің тұтастығына,
содай-ақ мемлекеттік билікті ұйымдастырудың қазіргі тұжырымдарына
арналады.
1.Мемлекеттік билік түсінігі
Билік сөзі күнделікті әңгімеде және ғылыми әдебиетте жиі айтылатыны
белгілі. Ұлы Абайдың өлеңдерінде де болыс болудың қиындығы, ұлы
Жамбылдың шығармашылығындағы Сәт, Мәңке болыстарды іс-әрекеті, сондай-ақ
басқа да ғұламалар, ақын-жазушылардың мұраларында да биліктің дәмі көп
жазылуы да бұған дәлел бола алады. Бір қызығы, ата-ана, шаруашылықты
басқару, аңдарды үйрету, табиғат заңдары билігі туралы айтып жатамыз. Орыс
заңгері А.С. Алексеев өзіне еліктіріп әкететін сұлулық та, кемеңгерлік ой
да, өркемдік дарын да бізге билігін жүргізеді дейді. Егер біз күнделікті
күйбеңнен әңгіме арқауына айналып кететін билік терминінің мазмұна үңілер
болсақ, оның неше түріне тап боламыз.
Месопотамияның қыш жазбаларында, Индияның діни-философиялық ілімдерінде,
көне грек және рим жазуларының шығармашылығында билік табиғаты туралы аз
айтылған жоқ.
Бірақ олардың бәріне тән бір нәрсе - ол бөліп қарастырылмады, сөйтіп
билік ұғымына шектен тыс күшпен ержүрек адамдарды, табиғи факторларды
және қоғамдық билікті біріктіріп жіберіп отырды. Көне грек ойшылы
Аристотельдің өзі қоғамдағы билік ерекшеліктері түсінігіне келгенде олардың
ара жігін ажыратып бере алмай, биліктің тірі жанға ғана емес, өлі табиғатқа
да қатысы бар деп санаумен шектелді.
Орта ғасырлық діни авторлар бірінші кезекте құдайдың үстемдігін
қойды, ал биліктің адамдық нұсқасы ойдан шығарылған нәрсе деп есептеді.
Әсіресе мұсылман ойшылдарының қағидаларынан айқын көрініс тапты, тіпті
Алланың берген тәуелсіздігі туралы қағидалар ислам республикасының
кейбірінің конституцияларында да бар.
Олаша ұлтқа билікті Алланың өзі аманат еткен.
Қоғамдық әлеуметтік билік жазушыларының – Батыс Еуропадағы буржуазиялық
ревалюця қарсаңындағы утопистер мен энцилопедистердің назарына да
ілікті.Сөйтіп федалдардың билігін (шексіз монархты) құлатып, оны жаңа
билікпен ауыстыру мәселесі күн тәртібіне қойылып отырды.Олардың
шығармашылығында халық билігі көп сөз етіліп, бұл тұжырым сол кездегі
конституцияларда да орнықты. Іс жүзінде шектеулі сайлау құқығы болады да,
жолдамалы еңбекті қанауға тиісті шектеулер қойылмады, әлеуметтік
бағдарламалар жоқ болып шықты. Саяси билік буржуазия қолында, оның
олигархиясында болды, мұны қазіргі батыстың көптеген зерттеушілері де
мойындап отыр, бірақ олар мұндай жағдай жалпыға бірдей (мүліксіз шектеу)
сайлау құқығы енгізілгенге дейін ғана орын тепті, содан соң шын мәніндегі
халықтық билік орнықты дейді. Қазіргі кезде қоғамдық билік мәселелері
жөнінде орасан зор ғылыми әдебиеттер бар, Парижде Билік атты арнайы
журнал шығады, қоғамдық билік проблемалары көптеген саясаттану,
мемлекеттану, кейде құқықтану жөнінде шығаратын журналдардың өзекті
мәселелерінеи айналып отыр. Белгілі бір немесе өзге де қоғамдық-
экономикалық формациядағы елдер тобындағы (Германия, Қытай, Франция және
басқалар) билікті зерттеуде әртүрлі сапалық және сандық әдістер де
қолданылады, мемлекеттік биліктің жекелеген институттары туралы арнайы
кітаптар да шығарылады. Солай десекте, мемлекеттік биліктің жалпы
түсініктері, сондай-ақ нақтылы мемлекеттегі биліктің әлеуметтік табиғаты
туралы мәселелер ішкі ағымдар секілді, әртүрлі ғылыми бағыт өкілдері
арасында (ең алдымен маркстік және маркстік емес) күні бүгінге дейін дау
туғызып келеді.
Кейде ықпалдар, әсер етулер мен қоғамдық билік арасындағы айырмашылықтар
жете ашып көрсетілмейді. Біздің пікірімізше, оны жануарлар, кейде жәндіктер
(ара, құмырсқа, т.б.) арасындағы билік ара қатынастарынан (бұл терминнің
ғылыми ұғымын) көре білу дегеніміз әртүрлі құбылыстарды араластырып жіберу
болып табылады, бұл жөнінде Н.М.Кейзеров те дұрыс жазған болатын. Мәселе
оның ықпалы, әсер етуі, ұласуы туралы болып отыр. Мұның адамдардың кейбір
қарым-қатынастарында да қатысы бар. Табиғи, құндылықты құбылысқа немесе
адамдардың ерекше қасиеттеріне (мәселен, сұлулыққа, шешендік өнерге )
негізделген ықпал біз күткендегідей мінез-құлықты мәжбүрлеу жолмен
белгілеп бере алмайды, тек мінез-құлыққа түрткі себептердің бірі болып
табылады. Ондай себептер көбіне кездейсоқ әсер етеді, билік ретінде оларды
түйсінудің сәттерін ғана білдіреді. Билік- кез-келген әлеуметтік өмірді,
ұжым өмірін ұйымдастырудың мәнді белгісі.
Қоғамдық, әлеуметтік билік азды-көпті тұрақтаған адамзат ұжымының өмір
сүруімен байланысты ерікті қатынастармен сипатталмайды. Онда қашанда
белгілі бір немесе өзге де мәжбүрлеу түрлері болады, ол ұжымның бірлескен
қызметін басқару қажеттігіне қарай тереңдей береді. Бөтеннің еркін
иеленудің түрі, мәжбүрлеу әдістері, әлеуметтік билікті жүзеге асырудың
жолдары да әрқилы.
Осы заманғы ағылшын зерттеушісі П.Кальверт әр қаланың, фирманың,
кәсіподақтық, тайпаның, және т.б. өз саяси жүйесі (тиесінше саяси билігі)
болады деп санайды.
Бұдан саяси биліктің өз өзгешелігі болатыны және кез-келген адамдар
бірлестігіне тән еместігі байқалады. Ұжымның, қоғамдық бірлестіктің,
ұйымның корпоративті (тар шеңберідегі) билігін саяси билікке теңестіруге
болмайды. Аталған әлуметтік биліктің айрықша түрі болатын бір ғана сирек
кездесетін ұжым болады, ол-әлеуметтік жағыннан бір-біріне (әртүрлі ұғымда-
таптық) сай келмейтін азды-көпті белгілі бір нақты географиялық шекте (ел,
қала, мемлекет, т. т.) кейде көшпелі қауымдастықта (мәселен, орта ғасырдағы
монғолдар), сирек жағдайда – күрес нәтижесінде отаршылардан азат етілген
аудандарда (Гвинея-Бисау, Ангола, Мозамбик (бәрін бірдей сыйдыра алатын
адамзат қоғамы. Таптық қарама –қайшылықты мұндай қоғам өз дамуының белгілі
бір кезеңінде бой көтереді. Одан соң таптық қарама-қайшылықтар жойылып,
қалтарыс күйде қалады немесе ғайып болады, онда да әртүрлі әлеуметтік
топтардың материалдық байлығын қамтамасыз етуге қабілетті ғылыми-техникалық
ілгерілу жағдайындағы қоғамдық дамудың белгілі бір кезеңінде мемлекеттік
дұрыс әлеуметтік реттеуші ролі нәтижесінде болатынын атап айтқан жөн.
Қоғамның әлеуметтік жағынан бір-біріне сай келмуінен (жоғарыда айтылған
басқа да себептерден) мемлекет, мемлекеттік билік қоғамдағы бір-біріне сай
келмейтін ұрымтал түрлердің мейлінше тігісін жатқызатын факторға айналады.
Бірақ қоғамдағы айырмашылықтардың, соған орой қарама-қайшылықтардың қашанда
қала беретінін де ескерген жөн. Кез-келген ұжым секілді, әлеуметтік жағынан
бір-біріне сай келмейтін қоғамда басқаруды, басшылық жасауды қажет етеді.
Түптен келгенде, бұл басшылық нақты, шын мәнінде өндіріс құралдарына иелік
ететін таптың, әлеметтік топтың қолына жинақталатын бағытты ұстайды.
Қандайда бір мөлшерде болмасын саяси билік бытырайды,көптеген мемлекеттерде
негізінен әртүрлі әлеуметтік топтардың өкілдерінен тұратын орта тапқа
тиесілі болып қалуы да содан.Саяси билік мемлекеттік билікпен етене
байланысты. Қалыпты жағдайда (егер ревалюциялық қос өкімет жоқ болса немесе
әңгіме көтерісшілердің отаршылардан азат еткен аудандары туралы болып
отырмаса) саяси билік өзінің жалғасын мемлекеттік биліктен табады, ал
соңғысы саяси билікті жүзеге асырудың басты да шешуші, әдеттегі тәсілі
болып табылады. Бұл жерде біріншісін екіншісінен айыра білу керек.
Біріншіден, кез-келген саяси билік мемлекеттік болып табылмайды,
дегенмен де кез-келген мемлекеттік биліктің саяси сипаты болады. Мұндай
айырманы 1917 жылғы Россиядағы үш айлық қос үкімет жағдайынан (Уақытша
үкімет билігі және ол кезде мемлекеттік емес ұйым болған Кеңестер билігі)
байқау қиын емес. Оған қарағанда Қытайдағы ширек ғасырлық қарулы көтеріліс
(1949 жылға дейіін) барысындағы қос биліктің орнауы (гоминдан үкіметі
билігі мен қызылдар, кеңестер, азат етілген аудандар дейтіндер) ұзақ та
аумақтық жағынан айрықша болды. Мұндай жағдай Лаоста да (1975 жылға дейін),
Ангола, Гвенея-Бисау, Мозамбиктің (1974жылы және 1975 жылдары мемлекет
жарияланғанға дейін) партугалдық отаршылдардан азат етілген аудандарында
да орын алды. Бұл күресуші халықтың мемлекетке дейінгі саяси билігі еді.
Сөйтіп ол бұл елдерде ақыры мемлекеттік билікке ұласты.
Екіншіден, мемлекеттік билік қоғамда төрелік роль атқарады, себебі
мемлекет ортақ істі жүзеге асырады және қарсыласушы әртүрлі әлеуметтік
күштерді татуластыруға мүдделі. Нақты бір таптың, әлеуметтік топтың,
басқа да әлеуметтік қауымдастықтың саяси билігі бұл міндеттерді орындай
алмайды, ондай роль оларға жат нәрсе.
Үшіншіден, саяси билікті де, мемлекеттік билікті де жүзеге асырудың
әр түрлі тетігі болады. Мемлкеттік билік құрылады да, ол мамандандырылған
мемлекеттік аппарат арқылы (парламент, үкімет, сот және т.б)жүзеге
асырылады. Әлеуметтік қоғамдастықтың саяси билігі оның ұйымдары арқылы,
сондай-ақ тікелей саяси қимылдар жолымен іске асырылатын болады.
Төртіншіден, тек мемлекеттік билік қана қоғам атынан ресми және көп
жағдайда заңды түрде мәжбүрлейге өкілетті болып шығады. Ол сол мемлекеттің
аумағындағы барлық адамдарға, органдарға, бірлестіктерге қолданылады.
Ақыры, мемлекеттік билік қоғамда үстем күшіне айналады. Ол қоғамдағы кез
келген басқа биліктің (демократиядық мемлекетте мемлекеттік биліктің қайнар
көзі болып табылатын халық билігінен емес) заңды түрде тәуелсіз әрекет
етеді. Ондай биліктің өз өзгешеліктері болады. Оның халықтың өз тағдырын
өзі шешетін, өз қалауы бойынша қоғамдық және мемлекеттік құрылысты құрғысы
келетін халықтық егемендіктен ерекшеліктері айқындала түседі. Мемлекеттік
биліктің егемендігі түптеп келгенде халықтық егемендікке бағышты болады.
Мемлекеттік билік егеміндігінің нақты өмір сүру құқылы ұлттың
тәуелсіздіктен айырмашылықтары бар. Ұлттық тәуелсіздік көбіне ұлттық
мемлекеттік тәуелсіздік алу жолымен жүзеге асырылады, атап айтқанда өз
мемлкеттін құруды (автономия құруды, федеративтік қатынасқа түсуі және т.т
) қажет етеді. Үстемдік етуші әлеуметтік топқа айналған белгілі бір таптың
ең алдымен саяси еркін білдіре отырып, мемлекеттік билік дербес болмысқа ие
болады. Саяси билікті, партиялардың қызметін, қысым жасау топтарын,
әлеуметтік топтардың саяси қимылын қалыптастыру тәсілі де көбіне мемлкеттік
органдар қабылдаған заңдарға, мемлекеттік билік орнатқан ойын ерешелеріне
үйлестіріледі. Сол себепті де, мемлекеттік билік саяси билікке қарағанда
тұрақты келеді, дегенмен соңғысы саяси күштердің ара салмағынеа қарай жиі,
елеусіз болса да, мазмұны жағынан өзгерістерге ұшырағанымен, үстем таптың
айқындаушы ықпалы сақталған кезде де, оның негізі болып қала береді.
Алайда саяси билікті мемлекеттік билікке қарсы қоюға болмайды. Бір ел
шеңберіндегі әдеттегі жағдайда олардың әлеуметтік сипаты бірдей болыды да,
мемлекеттік билік мемлекеттік нысанда таптардың, топтардың, халықтың
белгілі бір тобының саяси билігін өзіндік мемлекеттік құралдармен,
әдістермен жүзеге асырудың негізгі бағыттарын көрсетіп беріп отырады.
Тіпті мемлекеттік билік халықтың көпшілік бөлігінің мүдделерін
білдіргенін өзінде ол жеке билікпен мәжбүрлеу белгілері бар құбылыс
болады.Тек ақылы қысқа мемлекеттік биліктің ғана саяси оппазицияны жоюы,
парламентті таратуы, саяси партияларға тыйым салуы, ымырашылдықты теріске
шығаруы, күшке арқа сүйеп, өз меқсаттарына жету жолындағы келісімшілдікке
қарсы тұруы мүмкін. Іс жүзінде саяси оппазиция қоғамның үйлесімді дамуы
үшін ғана емес, биліктің өзі үшін де қажет: ол мемлкеттік басшылыққа
дертті тұстардыкөрсетіп беретін болады, ал оларды ойдағыдай емдей
білген мемлекеттік билік қана өз ғұмырын ұзартуға мүмкіндік алады. Осы
мақсатпен ол басқа партиялық күштермен саяси ымыраға келіп, келісушілік
жолдарын іздестіріп отыруға тиіс.
Мемлекеттік билік тек әлеуметтік құбылыс емес. Заңдық тұрғыдан қарар
болсақ, ол да әр елдің конститутциясынан өзінің орнын тапқан
конститутциялық-құқықтық институт. Негізгі заңдардвң көптеген
баптары,бірсыпыра қалыптар мемлекеттік билікті ұйымдастыру мен жүзеге
асырудың түрлерін бекітіп береді. Бұл жерде біз мыналарды атап айтуға
тиіспіз. Әр елдің конститутциясы мен өзге де заңдары кейде өте қысқа түрде
билік қатынастарынәрқалай көлемде реттейді. Тоталитарлық социализм
елдерінің (соның ішінде бұрынғыларының да) конститутцияларынан айқын
көрініс тапқанмейлінше кең көзқарас тұрғысынан келер болсақ, онда бұл
конститутциялық құқық институттарының құрылымы мыналардан: 1) мемлекеттік
биліктің көзі, оның әлеуметтік обьектілері (халық, тип, тап және әлеуметтік
топтар) туралы қалыптардан; 2)мемлекеттік билік, билік қатынастарының
таптық табиғаты (мәселен, пролетариатдиктатурасы) туралы ережелерден; 3)
мемлекеттік билік қызметінің таяудағы және түпкі мақсаттары туралы
(мәселен, тапсыз, комунистік қоғам орнату) баптардан; 4) бұл мақсаттарды
жүзеге асырудың жолдары, құралдары, әдістерітуралы қалыптардан (мәселен,
демократияны дамыту): 5) мемлекеттік билік органдары, яғни олардың заңдық
субьектілері (парламент, президент және т.с.с.) туралы қалыптардан тұрады.

2. Мемлекеттік бөлістіру

Корольдік билікті шектеуге ұмтыла отырып, жас буржуазияидеологтары
мемлекеттік билікті заң шығарушы, атқарушы және сот билігіне бөлу қажеттігі
туралы тезисті ұсынды. Олар біріншісі халық сыйлайтын парламентке, алдымен
феодаодық билік басындағылармен ымыраға келуге тырысқан және де ол кезде
мұрагерлік монархты ескерген бкржуазияға, екіншісі – мемлекет басшысына
берілуге тиіс деп ойлап, оған үкімет те бағындырылатан болады деп санады.

Айтылғандардан аңғарылғандай, әңгіменің билікті бөлістірудің ұйымдық-
құқықтық тұжырымы туралы болғанын көру қиын емес. Француздың белгілі ойшылы
Ж.Ж. Руссо (1712-1778) бұған қарсы шығып, оны әлеуметтік көзқарас
тұрғысынан кері қағып, билікті жақтады. Оның айтуынша, барлық билік
халықтікі болуға тиіс, оны жүзеге асырудың түрі халық жиналысы болуы
(көптеген мемлекеттерде өкілдер органы болуы мүмкін деді) керек деп санады.
Бірақ Руссо мемлекеттік органдардың жүйесі, олардың құзыры туралы ештеңе
ашып айтпады. Ол үшін ең бастысы, халық билігінің бірлігі, халық егемендігі
туралы тезис болды. (Руссоға дейін француз әдебиетінде әйтеуір монарх емес
деп тұжырымдалып келген еді). Бұл қағида бұл проблемаға маркстік-лениндік
көзқараспен қараудың негізіне айналды (еңбекшілер билігінің бірлігі және
олардың кеңестері мемлекеттік биліктің бірден-бір органы делінді).
Бұдан былайғы жерде билік бірлігі идеясын, ең алдымен мемлекеттік
биліктің қарастыратын боламыз. Монтескье Руссоның әртүрлі пікірі ғылыми
әдебиетте әртүрлі бағытты жасап қана қоймай, түптеп келгенде екі бірдей
әртүрлі көзқарасты; ұйымдық-құқықтық көзқарас тұрғысынан қолдау тапқан
(әртүрлі органдардан тұратын биліктің үш тармағы) билік бөлістіру және
басында неғұрлым әлеуметтік көзқарас тұрғысынан түсіндірілген билік
бірлігін (халық егемендігін жүзеге асыруға тиісті органдар жүйесі туралы
мәселемен Руссо тегіннен-тегін айналысқан жоқ) шатастырып жіберді. Тек
кейіннен ғана билік тұтастығы туралы мәселе мемлекеттік органдардың белгілі
бір үріне барлық билікті толық беру керек деген тұрғыдан түсіндіріле
бастады.
Бұл екі көзқарас алғаш рет жазылған 1787 жылғы АҚШ- тың
конститутциясынан – негізгі заңынан көрініс тапты. Біздер, Құрама ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.