Экологиялық туризмнің негізгі міндеті – табиғатты сырттай бақылау
Кіріспе ... ... ... ... 3
1 . тарау ... ... ... ... ..8
1.1. Экотуризмнің анықтамасы ... ...15
1.2. Экотуризмнің түрлері ... ... ... ... ..21
1.3. Қазақстан Республикасындағы экотуризм ... ... ... ... ... ... ... .25
2 . тарау ... ..
2.1. Қаратау қорығына физикалық.географиялық сипаттама ... ... ... 33
2.2. Қаратау қорығындағы экотуризм маршруттары ... ... ... ... ... .38
2.3. Қаратау қорығында экотуризмді дамыту мүмкіндіктері ... ... ... 44
Қорытынды...
Пайдаланылған әдебиеттер
1 . тарау ... ... ... ... ..8
1.1. Экотуризмнің анықтамасы ... ...15
1.2. Экотуризмнің түрлері ... ... ... ... ..21
1.3. Қазақстан Республикасындағы экотуризм ... ... ... ... ... ... ... .25
2 . тарау ... ..
2.1. Қаратау қорығына физикалық.географиялық сипаттама ... ... ... 33
2.2. Қаратау қорығындағы экотуризм маршруттары ... ... ... ... ... .38
2.3. Қаратау қорығында экотуризмді дамыту мүмкіндіктері ... ... ... 44
Қорытынды...
Пайдаланылған әдебиеттер
«Туризм» және «турист» терминдері әдебиеттерде ХІХ ғасырда пайда болған еді. Бұл терминдер француздың «tour» - сөзінен шыққан, саяхат деген мағынаны береді. Бұл термин ең алғаш Британдық аралдардағы ағылшындық жастар континентке білім алуға кеткен кезде қолданылған. Егер нақтырақ айтар болсақ, осы тектес жастарды туристер деп атай бастаған.
Спорттық туризмде немесе альпинизмде жиі қолданылатын туризм сөзінің шығуының басқадай бір түсінігі де бар, онда ол спорт туризмінде спортсмендер белгілі бір соңғы нүктеге жетіп, немесе биіктікке жетсе онда сол жерде аттың фирмасындағы олардың көздеген жерлеріне жеткендіктерін білдіретін, тастан құралған ерекше «тур» белгісін қояды.
Негізінен «туризм» сөзінің кең ауқымды түсінігінде табиғатқа саяхатқа шығу, әсем жерлер бойынша экскурсиялар, жорықтар жасау дегенді білдіреді. Ландшафтың әркелкілігі, рельефтің, климаттың әртүрлілігі, осының барлығы халықтың табиғат зоналарына уақытша миграция жасауларына әкеліп соғады да, бұл табиғатқа серуендеулер топтық сипатқа ие болады. Халық мақалында айтылатын, ата-бабаларымыздың өсиетті сөздерінің жаны болады. Егер көркем, әсем жермен бір адам жүріп өтсе, онда оның салған іздерінен жол пайда болады, ал егер мың адам жүріп өткен болса онда олардың соңынан ол жерлер далаға айналады.
Осылайша, туризмнің табиғатқа әсер ету проблемасы туындайды, кбінде бұл проблема табиғаттың пайдасына шешілмейді. Ю.К.Ефремов географы туризм түсінігі мен табиғаттың қорғанысының сәйкестенуінің үш әртүрлі пайда болуына сілтейді. Біз олар туралы биогеоценоздардың деградациясының себептері туралы сөз қозғағанда, ормандарда өрт пайда болғанда, ландшафт қасиеттерінің нашарлаған кезінде еске аламыз. Мұның бәріне себеп болатын – туристің шектен көп “белсенділігі” болады. Бұл проблеманың бір жағы – туризмнен табиғаттың қорғанысы. Алайда, басқадай проблемалар да бар.
Спорттық туризмде немесе альпинизмде жиі қолданылатын туризм сөзінің шығуының басқадай бір түсінігі де бар, онда ол спорт туризмінде спортсмендер белгілі бір соңғы нүктеге жетіп, немесе биіктікке жетсе онда сол жерде аттың фирмасындағы олардың көздеген жерлеріне жеткендіктерін білдіретін, тастан құралған ерекше «тур» белгісін қояды.
Негізінен «туризм» сөзінің кең ауқымды түсінігінде табиғатқа саяхатқа шығу, әсем жерлер бойынша экскурсиялар, жорықтар жасау дегенді білдіреді. Ландшафтың әркелкілігі, рельефтің, климаттың әртүрлілігі, осының барлығы халықтың табиғат зоналарына уақытша миграция жасауларына әкеліп соғады да, бұл табиғатқа серуендеулер топтық сипатқа ие болады. Халық мақалында айтылатын, ата-бабаларымыздың өсиетті сөздерінің жаны болады. Егер көркем, әсем жермен бір адам жүріп өтсе, онда оның салған іздерінен жол пайда болады, ал егер мың адам жүріп өткен болса онда олардың соңынан ол жерлер далаға айналады.
Осылайша, туризмнің табиғатқа әсер ету проблемасы туындайды, кбінде бұл проблема табиғаттың пайдасына шешілмейді. Ю.К.Ефремов географы туризм түсінігі мен табиғаттың қорғанысының сәйкестенуінің үш әртүрлі пайда болуына сілтейді. Біз олар туралы биогеоценоздардың деградациясының себептері туралы сөз қозғағанда, ормандарда өрт пайда болғанда, ландшафт қасиеттерінің нашарлаған кезінде еске аламыз. Мұның бәріне себеп болатын – туристің шектен көп “белсенділігі” болады. Бұл проблеманың бір жағы – туризмнен табиғаттың қорғанысы. Алайда, басқадай проблемалар да бар.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1 - тарау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1. Экотуризмнің анықтамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2. Экотуризмнің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
3. Қазақстан Республикасындағы экотуризм ... ... ... ... ... ... ... .25
2 – тарау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .27
1. Қаратау қорығына физикалық-географиялық сипаттама ... ... ... 33
2. Қаратау қорығындағы экотуризм маршруттары ... ... ... ... ... .38
3. Қаратау қорығында экотуризмді дамыту мүмкіндіктері ... ... ... 44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 48
Пайдаланылған әдебиеттер
Түркістан –
2009.
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі.Туризм және турист терминдері
әдебиеттерде ХІХ ғасырда пайда болған еді. Бұл терминдер француздың tour
- сөзінен шыққан, саяхат деген мағынаны береді. Бұл термин ең алғаш
Британдық аралдардағы ағылшындық жастар континентке білім алуға кеткен
кезде қолданылған. Егер нақтырақ айтар болсақ, осы тектес жастарды
туристер деп атай бастаған.
Спорттық туризмде немесе альпинизмде жиі қолданылатын туризм сөзінің
шығуының басқадай бір түсінігі де бар, онда ол спорт туризмінде
спортсмендер белгілі бір соңғы нүктеге жетіп, немесе биіктікке жетсе онда
сол жерде аттың фирмасындағы олардың көздеген жерлеріне жеткендіктерін
білдіретін, тастан құралған ерекше тур белгісін қояды.
Негізінен туризм сөзінің кең ауқымды түсінігінде табиғатқа саяхатқа
шығу, әсем жерлер бойынша экскурсиялар, жорықтар жасау дегенді білдіреді.
Ландшафтың әркелкілігі, рельефтің, климаттың әртүрлілігі, осының барлығы
халықтың табиғат зоналарына уақытша миграция жасауларына әкеліп соғады да,
бұл табиғатқа серуендеулер топтық сипатқа ие болады. Халық мақалында
айтылатын, ата-бабаларымыздың өсиетті сөздерінің жаны болады. Егер көркем,
әсем жермен бір адам жүріп өтсе, онда оның салған іздерінен жол пайда
болады, ал егер мың адам жүріп өткен болса онда олардың соңынан ол жерлер
далаға айналады.
Осылайша, туризмнің табиғатқа әсер ету проблемасы туындайды, кбінде
бұл проблема табиғаттың пайдасына шешілмейді. Ю.К.Ефремов географы туризм
түсінігі мен табиғаттың қорғанысының сәйкестенуінің үш әртүрлі пайда
болуына сілтейді. Біз олар туралы биогеоценоздардың деградациясының
себептері туралы сөз қозғағанда, ормандарда өрт пайда болғанда, ландшафт
қасиеттерінің нашарлаған кезінде еске аламыз. Мұның бәріне себеп болатын –
туристің шектен көп “белсенділігі” болады. Бұл проблеманың бір жағы –
туризмнен табиғаттың қорғанысы. Алайда, басқадай проблемалар да бар.
Туризм адам қызметінің басқадай түрі секілді қоршаған орта табиғи
негізінсіз тіршілік ете алмайды. Ол өзінің жеке ерекше табиғи ортаға деген
міндеттемелерін қояды. Бұл туризм үшін табиғаттың қорғанысының
проблемасының екінші жағы.
Сонымен де, туризм белсенді қызмет түрі ретінде, адам бойында
қоршаған ортаға деген сүйіспеншілігін тәрбиелейді, оның қорғалысы жайында
қамқорлығын стимулдайды, Отанға деген сүйіспеншілігін оятады. Туризмнің
көмегімен табиғаттың қорғанысы – проблеманың үшінші жағы болып келді.
Осылайша, туризмнің және қоршаған ортаның қорғанысының проблемасының үш
жағы пайда болады.
а) туризммен табиғаттың қорғалуы.
б) туризм үшін табиғаттың қорғалуы.
в) туризмнің көмегімен табиғаттың қорғалуы.
Экологиялық туризм түсінігін тірі табиғаттың әртүрлі әсем
объектілерін тану арқылы жасалған белсенді демалыспен түсіндіруге
болады. Бұл жағдайда туристер қоршаған ортаға зияны тиетін іс-
әрекеттерден тиылып, қағидаларды бұлжытпай орындайды. Бұл жерде
жануарларды бинокльдер арқылы көріп, өсімдіктер дүниесі мен
петроглифтерді суретке түсіруге немесе видеофильмдер жасауға
мүмкіндіктері бар. Экологиялық туризм өлкетанудың бір элементі
ретінде өзінде жанды және жансыз табиғатты тануды қамтиды, сонымен
қатар, әртүрлі ландшафтармен және тарихи – мәдени мұраның
объектілерімен, жабайы табиғатпен танысу сияқты принциптерді
қамтиды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеті.Экологиялық туризмнің негізгі
міндеті – табиғатты сырттай бақылау, пайымдау және ондағы демалыс
мәдениетін тәрбиелеу.
Адамзат табиғаттың бір бөлігі екенін сезінуі және табиғаттың
қауіпсіздігін қамтамасыз ете отырып, онымен бірдей тепе – теңдікте
өмір сүруі керек. Экологиялық туризм – ағартушылық материалдарын
және сауатты экскурсаводтарды талап етеді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы.
1.1. Экотуризмнің анықтамасы
Туризмнің көмегімен табиғаттың қорғанысының проблемасын шешу
нәтижесінде “экологиялық туризмнен” қысқартылып алынған “экотуризм” сөз
тіркесі пайда болды. Алайда көптеген зерттеушілер белгілегендей
“экотуризм” түсінігі ұзақ уақыт бойына жайылған шекараларды иеленген. Оған
себеп бұл сөздің бастапқыда туристерді тарту үшін табиғатқа бағдарланған
оның қорғанысына және демалыс үшін маркетологтар қолданған. Алайда шын
мәнісінде мұндай туроператорларды қоршаған орта туралы толғаныс қамқорлығы
аз қызықтыратын сондықтан да экотуризм идеясы ұзақ уақыт туризм
теоретиктерінің скептикалық қарым-қатынасын тудыратын және тудырып та
келеді.
Сондықтан да экотуризмнің ең алғашқы зерттеушілерінің бірі
В.В.Храбовченко былай деп жазған. “Экотуризм” түсінігінің өзі “экологиялық
туризм” сөз тіркесіне қысқартылып алынған оның экология және ғылым
ретіндегі көзқарасы тұрғысынан қаралуы әбден дұрыс емес”. Экотуризмді
Г.С.Гужек, М.Ю.Беликов және Е.В.Клеменко ұсынған жетістік трактовкаларын
ең біріншісі 1897 ж. шығып мынадай болған: “Экотуризм негізінде қоршаған
орта туралы қамқорлық жатыр”. Бірінші жоспарда шектеулі қатысушылар саны
мен саяхат ұйымдастырылуы қойылады, мәдени мүддені ұсынатын қорғаныс пен
табиғи ресурстарын рационалды қолдануының әр түрлі проектерінің тарату
мақсатымен болады. Аталған анықтама экотуризм халықаралық ұйымымен ортақ
нәрселері бар: “Экотуризм – табиғи зоналарға, облыстарға қоршаған ортаны
сақтап және жергілікті тұрғындардың игіліктеріне қолдау көрсететін отандық
саяхаттар”.
Әлемнің әртүрлі аймақтарында өткізілетін табиғаттың қорғаныс
күштерінің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, ең алдымен айтар болсақ таулы
аймақтарда, Жермен емес адамдармен жүргізілуі қажет жұмыстарды
қарастыру, жергілікті тұрғындардың қоршаған ортаны құру және басқаруда
белсенділіктерін стимулдау қажет. Осы аталған компоненттердің бірі
болмаған жағдайда экотуризм жайында сөз қозғаудың қажеті жоқ.
Не үшін дәл қазіргі күнде экотуризм тақырыбына приоритет беріледі?
Бұл мәселе осыдан 30-35 жыл бұрын пайда болған. Сол кездің өзінде туристік
ресурстарды рационалды қолданысының қажеттілігі туралы айтылған. Туризмнің
бұл түрінің басқалардан приципиалды айырмашылығы неде? Осы сұраққа жауап
бере отыра біз экотуризмді қай жерде, қалай дамыту керек екендігін түсіне
алар едік. Экотуризм экотурға таласта көрініс тапқан туристердің өздерінің
қажеттіліктерінің нәтижесінде пайда болған. Егер бұрынырақта туристік
ұйымдар, туризм бойынша әкімшілік туристік ұсыныстарды қалыптастыратын
мекемелер айналысса. Экотуризм болса табиғаттың қорғанысын зерттеудегі
қоғамдық қажеттіліктермен топтардың пайда болуы нәтижесінде туындаған.
Осылайша экотуризм – жаңа туроператорларды нақты қозғалысқа сезімдерін
оятатын экономикалық тұрғыдағы көбірек жаралуы формасы.
Сәйкесінше, экотуризм анықтамасы мынадай үлгіде айтылады: Экотуризм
– бұл туристік сұранысқа негізделген туристік қажеттіліктермен байланысты
және табиғатты тануымен және де экожүйенің сақталуына күштің салынуымен
байланысты туризм түрі.
Осы анықтамадан шыға отыра, географияны және экотуристік потоктардың
бағытын түсінуге болады. Олар индустриалды дамыған елдерден келеді (АҚШ,
Германия, Ұлыбритания). Экотуризм Қазақстанда баяу дамыған, оны қолданудың
Ақсу-Жабағылы қорығында аздап тәжірибе бар. Қазақстан территориясында
қазіргі таңда 9 қорық бар, 6 ұлттық саябақ, 24 табиғат ескерткіштері және
57 заказник және де 2030 жылға қарай олардың саны 17 қорық пен 12 ұлттық
саябаққа жетеді деп болжалдауда. Барлық осы территолриялар жоспарлы
экотуризмнің объектісі болып табылады. Дәл жоспарлы экотуризмде
қолданылады, өйткені территорияда ерекше қорғалатын табиғи территориялар
мен өңделген белгілі маршруттар да, ал өзіндік туристік топтармен бірге
территорияларға кіру рұқсатын өздерінің күштерінің шегі бойынша қолдана
алады және де табиғатқа өзінің талғамы бойынша әсер етуі десе де бұл нәрсе
барлық өзіндік туристік топтарға тыйым салуды білдірмейді. Бұл ішкі және
белсенді туризмнің түрі, десе де шетелде үлкен сұранысты иеленеді, бізде
әлі аталған туризмнің түріне сұраныс әлсіз қалыптасқан және экотуристер
саны да аз. Отандық туристердің көбісі өздерінің уақыттарын, күштерін,
құралдарын қоршаған ортаға жұмсағысы келмейді. 2005 жылғы 25 сәуірде
Алматы қаласында экотуризмнің 1-ші ақпараттық ресурстың орталығы ашылды.
Оның мақсаты – экотуризмнің алға жылжуы, қоршаған ортаның қорғанысы, жаңа
жұмыс орындарымен қамтамасыз ету.
ЭАРО-ның негізін құрушылар болып Евразия қоры, Қазақстандық туристік
ассоциация, Эксон мобил Қазақстан и НК компаниясы, АҚШ-тың дамуының
халықаралық агенствосы болды. Негізін құрушылардың пікірі бойынша ЭАРО-ның
құрылуы жергілікті халықты қоршаған ортаға зақым тигізбей сапалы туристік
қызметті ұсыну бойынша жұмысқа тартуға көмектеседі. Экотуризмнің
құрылуының 1-ші этапының нәтижесінде 1 жылдың өзінде 1000 турист тартылған
болатын. Бұл нәрсе туристік нарықтың дамуының потенциалды көрсеткіші және
салалық аймақтарда жаңа жұмыс орындарының құрылуы болып табылуы деп
Эксон мобил компаниясының бас менеджері Дэвид Вилли айтып өтті. Оның
айтуы бойына ЭАРО экотуризм бойынша проектерге жақсы қолдау көрсететін
болады.
Ақпараттық орталықтың ашылуы Қазақстандағы экотуризмнің ары қарай
дамуына түрткі болады деп сенеміз.
1.2. Экотуризмнің түрлері
Қазіргі таңда экотуризм және экотурлардың 4 түрін бөліп қарастырады.
Олар:
І. Ғылыми туризм. Бұл жерде туристер табиғаттың әртүрлі зерттеулеріне
қатысып бақылаулар жүргізеді. Мысалы, Латын Америкасындағы құстардың іс-
әрекеттеріне жүргізілген бақылаумен байланысты экотурлар кеңінен белгілі.
Ғылыми туризмге шетелдік ғылыми зерттеу экспедициялары жатады, сондай-ақ
студенттердің далалық практикалары да жатады.
ІІ. Табиғаттың тарихи турлары. Бұл қоршаған ортаны танумен байланысты
саяхаттар. Олар көбінде қорықтар мен ұлттық саябақтардың территорияларында
ұйымдастырылды. Сонымен қатар олар табиғи синоним бар жерлерде де
ұйымдастырылды. Бұл жерге оқушылардың саяхаттары да жатады. Павлодардың
Оңтүстік-батысында көркем Баянауыл таулары созылып жатыр. Онда 1928 жылы
П.Л.Драйверд профессоры палеолит дәуірінің кең үңгірін тапқан. Ол қазір
осы кісінің есімімен аталады. Қазіргі тауда бұл үңгірді кез келген адам
барып көре алады. Алайда сауатты экскурсоводтың бара болуымен мұндай
экскурсия өткен заманға айтарлықтай экскурсия жасауға айналады.
ІІІ. Оқиғалы туризм. Бұл туризм түрі табиғатқа еркін белсенді
әдістермен қозғалыс жасаулармен байланысты барлық саяхаттарды біріктіреді.
Олардың мақсаты жаңа сезінулер мен әсер алулар болып табылады. Бұл жерге
альпинизм, скалолазание, ледолазание, жаяу және тау туризмі, су шаңғы және
таулы шаңғы, ат туризмі жатады.
IV. Табиғи резервтермен саяхат және ерекше қорғалатын табиғи
территориялар көптеген туристерді қызықтырады.
Ерекше қорғалатын табиғи территорияларға қазіргі таңда қорықтар,
ұлттық саябақтар, ескерткіш саябақтары, табиғаттағы мұражайлар,
заказниктер, табиғат ескерткіштері жатады. Соңғы жылдары қорықтар
территорияларына туристік жұмыстармен және олардың туристік объектілерге
айналуына үлкен жұмыстар жүргізілуде.
Қаратау мемлекеттік қорығы.
Қаратау деген жалғыз ауыз сөздің өзінде қаншама құпия сыр,құдіретті
ұғым бар десеңізші! Халық ұғымында “қара” деген сөздің өзі
“қасиетті”, “киелі”, “әулиелі”, “әруақты” деген сөздермен үнемі
үндесіп те, үйлесіп те жатады. Өйткені қара шаңырақ, қара қазан,
және т.б сөздердің бәрінің құрамындағы “қара” сөзі “қасиетті” деген
ұғымды білдіріп тұрғанына көкірегі ояу ешбір адам күмән келтіре
қоймас.
Қазақстан жерінде Қаратау деп аталатын тау, жер-су атаулары да
көптеп кездеседі.Біз сөз еткелі отырған Қаратау тауы Оңтүстік
Қазақстан,Жамбыл және Қызылорда облыстарының аумағында орналасқан.Ол
солтүстік – батыстан оңтүстік – шығысқа қарай 420км.ге созылып
жатыр.Ені кей тұстарында 60-80км.ге созылады. Оның ең биік шоқысы
Бессаз тауының биіктігі 2175метр. Қаратау бір-бірімен қатарласа
орналасқан Үлкен және Кіші Қаратау жоталарынан тұрады.Олардың
арасын тауаралық аңғарлар айқын бөліп тұрады. Бұл екі тау
жоталарының бастары біршама тегіс жазықты болып келеді де, ал
беткейлері шатқалды, тік жартасты тілімделіп бітеді.
Қаратаудың оңтүстік-батысынан Сырдария, солтүстік шығысынан Шу және
Талас өзендері ағып өтеді. Қаратаудың барлық аймағында өзіне тән
ертеден өсіп келе жаткан өсімдік түрлері көптеп кездеседі.
Қаратау бұдан бірнеше миллиондаған жылдар бұрын Жерорта теңізі мен
Тынық мұхитының түбінен біртіндеп көтерілген ең ежелгі тау
жоталарының бірі болып саналады. Қаратаудың табиғи байлықтарының
ерекшелігін ескере отырып, Қазақстан Республикасы Үкіметінің
№249қаулысымен 2004жылы 1наурызда Қаратау мемлекеттік қорығы
ұйымдастырылды. Қорықтың жерн көлемі 34300гектпр аумақты алып жатыр.
Қаратау қорығының табиғаты айналасы құрғақ далалы және шөлейтті
өңірлермен шектеліп жатқан оазисті аймақты құрайды.Қаратау қорығы
Батыс Тянь-Шань тау жотасының солтүстік-батыс сілемдерімен шекаралас
Қаратау жотасының орталық бөлігінде орналасқан. Қорықтың айналасын
Қызылқұм, Бетпақдала және Мойынқұм шөлдері қоршап жатыр.Қорық
аумағының ауа райы күрт құбылмалы болып келеді. Онда жылына орта
есеппен 300-500мм.шамасында жауын-шашын түседі. Жазы ыстық әрі
құрғақ, шілде айының орташа температурасы +22+26ºС.
Қаратау қорығының алып жатқан жері солтүстіктен оңтүстікке қарай
меридиан бағыты бойынша 23,6км-ге, ал шығыстан батысқа қарай ендік
бағыты бойынша 28,3км-ге созылып жатыр. Қорық аумағында
археологиялық ескерткіштер де көптеп кездеседі. Онда тасқа қашап
салынған суреттер (петроглифтер), ертеде өмір сүрген адамдардың
тұрақтары, олар пайдаланған еңбек құралдары,обалар мен молалардың
қалдықтары сақталған. Сонымен бірге ерекше мүсінді түйетас,
кемпіртас, хантағы және т.б кейіптегі табиғаттың өзі ұзақ уақыт
аралығында жасаған тас бейнелер де кездеседі.Олар жайында ел
аузында сақталған саналуан аңыздар сыр шертеді.
Қаратау қорығының аумағындағы өсімдіктер мен жануарлардың саналуан
түрлері оқшауланып, айналасындағы далалы, шөлейтті алқаптардың
өсімдіктері мен жануарларынан түр құрамы жағынан мүлде ерекшеленіп
тұрады. Қорық аумағындағы өсімдіктер түрлерінде сол өңірдің өзіне
ғана тән, басқа аймақтарда кездеспейтін эндемик түрлер мен
геологиялық замандардан сақталып, өсіп келе жатқан реликт түрлер
көптеп кездеседі. Сондықтан да бұл алқаптың өсімдіктері биолог
ғалымдардың назарына ертеден-ақ ілінген.Қорық аумағында ғалымдардың
зерттеулері бойынша жалпы өсімдіктердің 1666түрі өседі, солардың
153түрі тек осы өңірде ғана өсетін түрлерге жатады. Қаратау қорығы
Республика көлеміндегі эндемик өсімдіктер түрлері өте көп өсетін
бірден-бір аймақ болып саналады. Бұл өсімдіктердің эндемик
түрлерінің көпшілігі өте сирек кездесетін түрлерге жатады. Соңғы
жылдары ботаник ғалымдар эндемик өсімдіктер түрлері өсетін
жекеленген 34 жерді анықтады. Қазақстанның 1981жылы шыққан
өсімдіктерге арналған Қызыл кітабында Қаратау қорығы аумағында
кездесетін өсімдіктің 45 түрі тіркелген. Қаратау қорығында өсетін
жалпы өсімдік түрлерінің 9% эндемик түрлерге жатады. Ондай өсімдік
түрлеріне – қаратау рапонтикулы, регель рафидофитоны, грейг қызғалдағы,
қаратау көкбасы, қаратау ырғайы, қаратау үшқаты, қаратау
лепидолофасы, сиверс алмасы, қаратау ақшешегі, қаратау
жыланбасы,қаратау кекіресі, қаратау қауы, қаратау маралтамыры,
қаратау томағашөбі және т.б түрлер. Бұл аты аталған өсімдіктің
түрлеріндегі “қаратау” деген сөздің қосарланып жүруі,сол өсімдіктің
тек осы өңірде ғана өсетінін нақтылап айғақтап тұр.
Қаратауда ғана өсетін қаратаудың ақ терегінің аты әлемге әйгілі.
Бұл ақ терек Қаратаудың Билікөл көлі орналасқан шығыс жақ
беткейіндегі Берікқара деп аталатын шатқалда ғана
өседі.Берікқараның ақ терегі тау шатқалының 1000-1200 метр
биіктігінде шағын ғана жерде (8 сотықтай жерде ғана)топтанып өзінше
тоғай құрайды. Теректің көпшілігінің биіктігі 10-12 метр, айналасына
бұтақтары жайыла өседі. Жас бұтақтарының сырты ақ түкті болып
келетіндіктен ақтерек деп аталған.Теректің ең ірілерінің биіктігі
25-30 метрге жетеді. Бұл шағын терек тоғайының көрінісі бірден-ақ
көз тартады. Олардың жапырақтары да майда, жел соқса тербеліп,
керемет көрініс береді. Теректің діңі қатты, темірмен ұрғыласа,
шаңқ-шаңқ деп темірге ұқсас дыбыс шығарады. Теректің бұл түрін
сақтап қалу мақсатында ол арада бұрыннан-ақ Берікқара ботаникалық
қорықшасы ұйымдастырылған. Теректің бұған ұқсас бір түрі
Өзбекстанның Зеревшан өңірінде бұрын өскен екен. Ол Зеравшанның
ақтерегі деп аталған. Адамдардың ұқыпсыздығынан бұл терек түрі
1930жылдары біржола жер бетінен жойылып кеткен. Біздің
ғалымдарымыздың жар құлағы жастыққа тимей Берікқараның ақ терегін
естіген Канаданың бір ғалымы әр төрт жыл сайын келіп, осы
теректің тағдырына алаңдайтын кімді болса да ойландыратыны анық.
Қаратау қорығының жануарлар дүниесі де саналуан. Әсіресе мұнда
сирек кездесетін Үнді жерінен келіп,Берікқараның ағаштарына ұя
салатын өте әсем құс – жұмбақторғай.Қорық аумағында құстың – 55,
сүтқоректілердің – 16 түрі кездеседі. Сирек кездесетін жануарларға
бүркіт, ителгі, қара дегелек, жыланжегіш, тас сусары, үнді жайрасы,
қаратау арқары және т.б кездеседі.
Қаратау қорығының аумағын алдағы уақыттарда кеңейту шаралары да
жоспарлануда. Оған келешекте Оңтүстік Қазақстанның Созақ ауданы
жағынан тағы да 14317гектар жер бөлінбек. Сонда қорықтың жалпы жер
көлемі 48617гектарға жетеді. Сонымен қатар жергілікті тұрғындар
арасында табиғат қорғау жайлы, Қаратау өңірінің табиғат байлықтары
жөнінде үгіт – насихат жұмыстарын барынша жандандыра түсу керек.
Мұндай игілікті істерге мектеп оқушылары белсене кірісіп, нұр
үстіне нұр болар еді.
ҚАРАТАУ ҚОРЫҒЫ
Қаратау қорығын ұйымдастыру туралы алғашқы ұсыныс 1980 жылдан
басталды.1981-1985жылдар аралығында Қаратау аймағында қорықтың ғылыми
негізделуіне бағытталған кешенді зерттеулер жүргізілді.1983жылы
Қазақ ССР-дің Ғылым Академиясының кеңесіне және қоршаған ортаны
қорғау бөлімшесіне Қаратау қыратының физикалық-географиялық, фаунасы
мен флорасының қазіргі жағдайы туралы көптеген материалдар мен
құжаттар тапсырылды.
1985жылдың сәуір-маусым айларында АН.Каз.ССР Кеңестің бірігуімен
Қаратау қорығына байланысты президиум болып өтті. Президиумның
шешімі бойынша Қаратау қорығына кіретін аймақтарда қосымша зерттеу
жұмыстары жүргізілді. Қаратау мемлекттік қорығының қорытынды
зерттелуі мен жобасы 1998жылы Қазақстан Республикасының экология
және биоресурстар Министрлігінің шешімімен жүзеге асты.Зерттеулердің
нәтижесі бұл ауданның табиғаты антропогендік күштің әсерінде
тұрғанын қайта дәлелдеді.Мысалы: браконьерлік, ағаштардың кесілуі, мал
жайылымының көбеюі.Мұндай жағдайда өсімдіктер мен жануарлардың
сирек кездесетін және эндемик түрлерінің сақталып қалуы екіталай.
Осған байланысты аймақты қорғауға арналған мемлекеттік қорықтың
құрылуы және оның территориясының кеңеюіне сұраныс арта бастады.
Қаратау тауларының табиғатын зерттеген зоологтар, ботаниктер,
геогрофтар бұл аймақтың жануарлар және өсімдіктер дүниесінің
ерекшелігін атап көрсетті. Осының нәтижесінде Қаратау мемлекттік
қорығын құрудағы қысқаша ғылыми және толық технико-экономикалық
негізі жасалды.
Қорық мемлекеттік мекеме формасы ретінде заңды статусқа ие болып
табылады.Қорықтың негізгі органы – Қазақстан Республикасының Ауыл
шаруашылық министрлігінің Орман және аңшылық шаруашылығының Комитеті
болып табылады.
Қаратау мемлекеттік қорығы Қаратау жотасының орталық бөлігінде
орналасқан. Бұл Тянь-Шань тауларының Оңтүстік Қазақстан облысындағы
сілемдері болып табылады. Мойынқұм, Қызылқұм, Бетпақдала сияқты
географиялық аймақтармен шектеседі.Қорықтың ауданы: 34 300 гектарды
құрайды;Солтүстігінде және солтүстік шығысында Созақ ауданымен
шектеседі.Батысында Созақ ауданының шекарасымен өтіп, Байылдыр және
Түйетас өзендерінің қиылысына, Қарағаштау тауларына дейін,
оңтүстігінде Қарағаштау тауларынан Талдыбұлақ өзені арқылы, Хантағы
аймақтарын, ал Оңтүстігінде Созақ ауданының біраз жерлерін қамтып,
кең байтақ жерді алып жатыр.Қаратау қыраты ассиметриялы сипатта
қалыптасқан. Ең биік жері – Бессаз (2176м) Мыңжылқы тауында
орналасқан. Қыраттың жоталары кең далалармен, ірі және қысқа
мерзімді өзендер торабымен ерекшеленеді. Салыстырмалы ірі өзендеріне
– Байылдыр, Біресік,Хантағы, Талдыбұлақ жатады. Алайда бұл өзендер
Қаратаудың негізгі артериясы саналатын Сырдария өзеніне дейін жетіп
келе алмайды. Қорғалатын аймақтың ауданы 17 490гектарды құрайды.
Қорықтың оңтүстіктен солтүстікке қарай ұзындығы: 28,3км.
(68º31' - 68º50'вост.долг), батыстан шығысқа қарай: 23,6км. (43º36' -
43º49'зап.широт.) Орталық штабы Кентау қаласында орналасқан. Штаб-
кантора мен қорықты байланыстыратын ең қысқа жол – 17км-ді құрайды.
ФЛОРАСЫ МЕН ФАУНАСЫ.
Қаратау таулы аймағы ежелден Қазақстанның көркем және қайталанбас
өсімдік жамылғысымен ерекшеленетін аудандарының бірі болып келген.
Эндемик және сирек кездесетін өсімдіктердің обилиесіне қарай
Қаратау бөктері Қазақстанда 1-ші орын алады.Қаратау қыраты ежелгі
жерортатеңіздік ландшафтар қалыптасқан солтүстік форпост болып
табылады, сонымен қатар, өзіндік табиғи экосистемасының ерекше
фауналық – флоралық компоненттерімен айрықша көзге түседі. Тек
Қаратауда ғана сирек кездесетін және жойылып бара жатқан Қаратау
арқарының популяциясын қорғау белсенді түрде жүргізілуде, жыл сайын
оның саны маусымдық сепке түсіп отырады және табиғи жағдайда
көбеюін қамтамасыз етеді.
Қаратау қорығының территориясында Қазақстан Республикасының Қызыл
Кітабына енгізілген сүтқоректілердің 3 түрі кездеседі: Қаратау
арқары, үнді дикобразы және каменная куница. Қаратау орнитофаунасы
118 түрді қамтиды.Олардың сирек кездесетін және ареалы кеміп бара
жатқан, жойылу қаупі бар құстың 12 түрі Қызыл кітапқа
енгізілген(1996ж.). Олар: Ақ тырна, қара тырна, жыланжегіш, ергежейлі
бүркіт, дала бүркіті, қыран, бородач, стервятник, балабан, красавка,
джек, филин.
Қазіргі таңда Қаратаудың энтомофаунасы шамамен 152 түрге ие, олардың
ішіндегі 2 жорғалаушы Қаратауда және Орта Азияда сирек кездесетін
эндемик түріне жатады:біреуі реликт, сегізі СССРдің (1984ж) Қызыл
кітабы мен Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына енгізілген.
Қаратау қыратының флорасы шамамен 1600 түрге ие. Сырдария Қаратауы
эндемик өсімдіктердің саны бойынша Қазақстанда алғашқы орындарға
ие. Қорықтың орналасқан жерінде өсімдіктердің шамамен 600-700 түрі
өседі, оның 76 түрі эндемик өсімдіктерге жатады.Соңғорындарға ие.
Қорықтың орналасқан жерінде өсімдіктердің шамамен 600-700 түрі
өседі, оның 76 түрі эндемик өсімдіктерге жатады.Соңғы он жылда
эндемик өсімдіктердің 65 түрі жойылу қаупінде тұр.Соңғы
зерттеулердің нәтижессі бойынша Қаратауда таксондардың 1666 түрі
бар, оның 153-і эндемик болып табылады. 2008жылғы ботаникалық
зерттеулердің нәтижесі бойынша қорықтың аумағынан 82 сирек
кездесетін өсімдік түрлері табылған, олардың 62 түрі – эндемик, 52
түрі Қазақстанның Қызыл кітабына (1981ж.) және Оңтүстік Қазақстан
облысының Қызыл кітабына(2002ж.) енген.
Қаратау мемлекеттік табиғи қорығының құрылу мақсаты:
1.Аймақтағы экожүйе құрамы мен оның таралу заңдылықтарын
анықтау,өсімдіктер және жануарлар дүниесін сақтау мақсатын жүзеге
асыру.
2.Флора мен фауна түрлерін, экожүйені, сонымен қатар өмір сүру
деңгейі жоғары аймақтарды қорғау және сақтау.
3.Табиғаттың антропогендік өзгеріске ұшырамаған аймақтарын ғылыми
зерттеу мен мониторинг үшін сақталуын қамтамасыз ету.
4.Қорықта экотуризмді дамыту және туристтерді жолбасшылармен
қамтамасыз ету, оларға қолдау көрсету.
5.Қорық территориясына кіруге қатаң ережелер қолдану.
Негізгі міндеттері:
- Территорияны өрт болу қаупінен сақтау және өртке қарсы іс –
шараларды жақсарту.
- Қаратау арқары, үнді дикобразы және басқа да сүтқоректілердің
популяция жағдайын зерттеу.
- Эндемик және Қызыл кітапқа енген өсімдіктердің көбею аймағын
анықтау.
- Қорықта барынша жабайы өсетін өсімдіктерді сақтау мақсатында
питомник ұйымдастыру.
Экотуризм программаларын дайындау,қорықтың жергілікті мекемелерімен,
қоғаммен, сонымен қатар тұрғылықты халықпен байланысты орнату.
ҚАРАТАУ.
Қаратау қорығы – Республикамыздағы соңғы ашылған қорық. Ол
2004жылдың 10 наурызында Үкіметтің арнаулы қаулысымен
ұйымдастырылған болатын. Қорықтың ашылуы үшін 30 жылдан астам
уақыт керек болды. өткен ғасырдың 70-жылдарында Қазақстанның
көптеген ботаниктері М.С.Байтенов, В.П.Голоскоков, Н.Х.Кармышева
және тағы басқа тек осы қорық аумағында ғана кездесетін көптеген
өсімдіктердің түрлерін сақтап қалу үшін осы қорықты ашу қажеттігі
туралы ұсыныс жасаған болатын. Қорық Қаратау жотасының орталық
бөлігінде орналасқан (теңіз деңгейінен 2167м биіктікте). Ауданы 34,3
мың га. Қорыықтың климаты континентті, құрғақ. Жылдың орташа
температурасы 8 – 12ºС шамасында. Ең суық ай – қаңтар айында
термометрдің бағаны - 5ºС – қа дейін түседі.Ең ыстық ай шілде
айында ауаның температурасы + 25 + 27ºС шамасында болады. Жылдық
жауын-шашын мөлшері 400мм, таудың жоғарғы беткейлерінде 500мм,
кейде 700мм –ге дейін жетеді. Жауын – шашын көктем, күз айларында
көп түседі. Мамыр айының соңында қатты нөсер жауын жауатын кездер
де болады. Қыс мезгілінде күн көбіне ашық, желсіз болады. Желдің
орташа жылдамдығы 3-4 мсекундтан аспайды. Қалыңдығы 20 – 30 см
шамасында болатын қар қараша айының соңында жауып, ақпан айының
соңында ери бастайды.
Қорықта жоғары сатыдағы өсімдіктің 400-ден астам түрі кездеседі.
Олардың 25%-і сирек кездесетін өсімдіктер. Қазақстанның Қызыл
кітабына 42 түрі енгізілген. Дәрілік өсімдіктердің 61 түрі белгілі
болып отыр. Қорықтағы жануарлар әлемі соңғы жылдары айтарлықтай
өзгерді. Хаайуандардың кейбір түрлері мысалы, тянь-шань аюы мен
барыс мүлдем жойылып кетсе, қабан, елік, қоян, архар сияқтылары
сирек кездесетін жағдайға жетті. Атап айтсақ, Қаратау архарларының
саны жылдан-жылға азайып, құрып кету қаупінде тұр. Қорықта
сүтқоректілердің 30-ға жуық түрі кездеседі. Жыртқыштардан қасқыр,
түлкі, қарсақ бірен-саран кездеседі. Тау үңгірлерінде жарқанаттар
мекендейді. Ал құстардың 80-ге жуық түрі есепке алынған. Олардың
бүркіт, құзғын, сұңқар, сақалтай сияқты кейбір түрлері Қазақстанның
Қызыл кітабына енгізілген. Қосмекенділерден көлбақа мен құрбақа,
бауырымен жорғалаушылардың 5 түрі, балықтың 1 түрі мекендейді.
Қаратау қорығында экологиялық туризмді дамыту.
Көлік жүйесі. Қорық аумағында рұқсатсыз бөгде адамдардың
кіруіне тыйым салынған. Қорық территориясы темір жолдармен
түйіспейді, аумағында инспекторлық кордондарды, соқпақтарды
жалғастыратын грунтты автожолдар орналасқан.
Таудың бауырайына атпен немесе жаяу жүруге арналған соқпақтармен
баруға болады. Қорықтың солтүстік шекарасына Ащысай, Шолақ – Қорған,
Таукент пунктері арқылы көлікпен баруға болады. Мұндағы көлік
магистральінің жалпы қашықтығы – 170км.ді құрайды. Маусымдық тау
соқпақтары мен жолдар қалыптасқан, дегенмен олар қыс мезгілінде
қолданыстан шығып қалады.
Қаратау мемлекеттік табиғи қорығының шекарасына таяу жерде
(5км.ден 28км.ге дейін) Созақ ауданының ауылдық қоныстары орналасқан.
Мысалы:Сызған – 10км, Шолақ – Қорған – 28км. Сонымен қатар Кентау
қаласының шағын қоныстары Хантағы – 5км. Және Байылдыр – 19км.
орналасқан. Қорықтың орталығын ауданның және облыстың орталықтарымен
халықаралық маңызға ие Алматы – Самара автожолдары байланыстырады.
Кентау қаласында орналасқан қорықтың орталығы мен қорық
арасындағы арақашықтық төмендегідей:
Кентау – Байылдыр кардоны – 25км;
Кентау – Хантағы кардоны – 12км;
Кентау – Біресік – 17км;
Кентау – Ащысай – Шолақ-Қорған – Сызған -170км;
Кентау –Қаратау кадоны – 120.
Атпен немесе жаяу жүріспен Байылдыр кардонынан Үлкен Қарақуыс
шатқалына дейін – 27км.ді құрайды.Біресік кардонынан Қаратау кардонына
дейін – 22км; Хантағы кардоны мен Қаратау кардонының арақашықтығы –
25км. Кентау қаласынан Ащысай арқылы Қаратаудың солтүстік
сілемдерінен(Созақ ауданы) ұзындығы 30-40км. Болатын таулы асу
жолдары өтеді. Айналмалы жол Түркістан қаласы арқылы, Шаян ауылынан
Созақ ауданының орталығы Шолақ-Қорған арқылы 200км.ді құрайды.
Кентау қаласы мен Хантағы ауылының арасы 3км.ге жетеді.
Діні,салт-дәстүрі, тарихи ескерткіштері.
Негізгі діні –ислам.Қалада және әрбір ауылда мешіт салынған.Жергілікті
халықтың негізгі мәдениеті:
- Үлкенді сыйлау;
- Жамандық жасамау (алдау-арбау,ұрлық және қылмыс)
- Қандастардың неке құрмауы (7атаға дейін)
- Қаза болғандарды еске алу (7,40күн,1жыл)
Салт – дәстүрлері:
- Құда түсу және үйлену (Сырға салу, сүт ақысы жәнеқалың мал
беру)
- Алғашқы перзентке бесік беру;
- Тұсау кесер (бала алғаш рет қадам тастағанда)
- Ағайындары мен туыстарын соғымға шақыру;
Жергілікті халықтың мәдени тарихы көшпенділікпен тығыз
байланысты. Отырықшы өмір қалыптаспай, жайлаулар тек жазда
пайдаланылды. Қазіргі таңда Көктекше моласы, Таңбалытас және
Тасшарбақ, Тектұрмас тауы сияқты археологиялық ескерткіштер қалған.
Көктекше моласы 5қорған тастарынан тұрады, пішіні дөңес тасты
молаға ұқсас. Молалардың бірінен жергілікті халықтар керамикалық
құмыралардың юөліктерін, келесі біреуінде адамның қаңқаларын тапқан.
Молалардың жанындағы қыратта ежелгі ирригация жүйелерінің іздері
табылған. Осылардың бәрі Көктекше молаларының ортағасырлық
мәдениетке жататынын дәлелдейді.
Петроглифтер жазылған Тасшарбақ ескерткіші қола дәуіріне
жатады.Мұнда арқар, түйе, піл, қасқыр, ит, елік, ат және найзамен
қаруланған адамдар, сонымен қатар, басы күн іспеттес антропоморфтық
жаратылыстар бейнеленген. Этнографиялық кезеңнің суреттеріне араб
жазуларын да жатқызуға болады.
Тектұрмас тауында вертикальды жазуы бар ескерткіштер табылған,
сонымен қатар, мұнда қола дәуіріне жататын петроглифтерді, ежелгі
тас дәуіріне жататын тасқа қашалып салынған қасқырлардың
бейнелерін, елікті аулау көріністерін кездестіруге болады.
Ежелгі түрік – руна жазуы бар тасты жазбалар Таңбалытас
археологиялық ескерткішінде кездестіруге болады. Тастың бүйірінде
ежелгі ата – бабалардың таңбаларын кездестіруге болады. Тасты
ескерткіштің қалыптасуы туралы бірнеше аңыздар бар. Жергілікті
халықтар юұл тастың шекаралық маңызы туралы айтады. Екі елдің
территориясын бөліп тұрған бұл тасың астында, кейбір аңыздар
бойынша, ханшайымның мазары болған дейді.
ЭКОТУРИЗМДІ ҚАЛАЙ ДАМЫТУҒА БОЛАДЫ?
Соңғы жылдары халықаралық және ұлттық деңгейде экологиялық
туризмді дамытуға айрықша көңіл бөлінуде.Осыған байланысты көптеген
семинарлар, тренингтер өтіп, ұсыныстар және жобалар дайындалуда.Осы
негізде өткен “Евразия” фондының экотуризмге арналған тренингінде
Қазақстанның ерекше қорғалатын аймақтарының жұмысшыларына грант
бөлінді. Осы саладағы ең жақсы жобалардың авторлары конкурстық
гранттарға ие болды.Германияның табиғатты қорғау федералды мекемелері
ТМД елдеріне көмек ретінде Филм аралында (Германия) семинар –
тренинг өткізді.Оған Әзірбайжан, Грузия, Қазақстан, Қырғызстан, Ресей
және Тәжікстан елдерінің ООПТ және НПО өкілдері қатысты.Германия
экологтары шет елдегі әріптестеріне барынша экотуризмнің еуропалық,
сонымен қатар өздерінің ұлттық сұраныстарымен таныстырды. Мысал
ретінде “Ясмунд” ұлттық паркінің территориясында орналасқан Филм
аралында экотуризм орталығы көрсетілді. Сонымен қатар, осы
территорияның құрамына кіретін жекеменшік туристік фирмалардың
ақпараттары жарияланды. “Экотуризм” термині Германияда “табиғи
жағдайлары сақталған аудандардың табиғаты мен экологиясына
жауапкершілікті толық қабылдаған туристердің саяхаты” деп
түсіндіріледі.Яғни, бұл саяхат тірі табиғатпен туристерді таныстырудың
негізі болып табылады.Сондықтан экотуризмнің дамуында мемлекетпен
қатар, қазақстандық қоғамның да белсенді қолдауы қажет. Атап айту
керек, экологиялық туризм – туризмнің басқа салалары сияқты
экономикалық тиімді бизнес түрі болып табылады. Туризмді реттеудің
мемлекеттік және ұйымдық негізі толықтай туристік іс – шаралардың
заңдылығымен ерекшеленеді. Алайда экологиялық туризмнің құқықтық
аспектілері әлі де болса қалыптаспаған. Осыған байланысты біз
экологиялық туризмге мыналарды жатқызамыз: қарапайым табиғи
саяхат,танымдық және спорттық (рафтинг, альпенизм, тау шаңғысы және
тағы басқалар жатады) туризм, спорттық және қызығушылықпен
ұйымдастырылған балық аулау жатады. Экологиялық туризмнің дамуында
жергілікті салт – дәстүрлер мен саяси – экономикалық факторлар
маңызды роль атқарады. Ішкі, яғни қазақстандық туристерде
экологиялық ақпараттың жеткіліксіздігі, қоршаған ортаны қарапайым
қабылдауы, маңызды дәстүрлердің жоқтығының салдарынан ішкі
туристтердің экологиялық туризмге деген сұранысын қалыптаструға
кедергі жасайды. Айтып кететін тағы бір жайт, құрал – жабдықтардың
жеткіліксіздігі экомаршруттарының жүргізілуіне, сонымен қатар қандай
да бір танымдық саяхатты ұйымдастыруға өз кедергісін тигізіп
отырады. Тірі табиғатпен біршама салалас өмір сүретін ауыл халқы
қоршаған ортаны көбнесе өмір сүрудің негізі ретінде
қабылдайды.Сондықтан, ауыл халқы табиғатты қорғауды туризмнің бір
объктісі ретінде қарамай, ішкі экотуризмнің дамуын біршама
кешеуілдетеді. Қазіргі таңда Қазақстанда ішкі туризмнен де шет
елдеріне саяхатқа шығу кең етек алған.Неміс туристерін мысалға
алатын болсақ, олар үшін жабайы табиғатпен танысу бір мереке
сияқты және олар саяхатқа шығардан бұрын көптеген дайындықтар
жасайды. Жұмыс күні аяқталғаннан кейін, талыққан неміс халқы
өздерінің демалыстарын табиғаты әсем қорғалатын аймақтарда
өткізгенді жөн санайды. Германияның халқы тығыз орналасқан
аймақтарында, қалалардағы көлемді инфраструктурасы, ұсақ мекен
жайлардың көптігіне, индустрия мен транспорт желілерінің тығыздығына
қарамастан Германия мемлекетінің басшылығы жергілікті халықтың
қолдауымен ормандарды, су бассейндерінің және ландшафтарының
тазалығын сақтап қалуға қол жеткізген.Алайда мұнда адам қолы
тимеген және игерілмеген жер қалмаған. Ясмунд ұлттық паркі мен
Филм сияқты кіші аралдар мемлекеттік қорғауға алынған және де
мұндағы ағаштардың кесілмегеніне 500жылдай уақыт болған. Ұлттық
парктің ауданы бар болғаны 3000 га. құрайды. Қазақстанмен
салыстырғанда біздегі ең кішкентай ұлттық парктің ауданы кем
дегенде 50 000 га. алып жатыр. Алайда Ясмунд ұлттық паркіне жыл
сайын 1млн. туристер келіп кетеді.
МСОП-ның қолдаумен Ясмунд паркінде туристерге арналған ақпарат
орталығын ашу қолға алынған. Жалпы ауданы 94 га. құрайтын Филм
қорықшасына туристерге кіруге рұқсат етілген, алайда қатаң бақылауға
алынған.Аралдың бір бөлігіне туристердің саяхатына рұқсат етілмеген, ал
игерілген жерлеріне экскурсаводтың бастауымен танымдық жоықтар
ұйымдастыруға болады. Бұл аймақтардың күніне 30-ға жуық адамдарды
қабылдау мүкіндігі бар. Германияның ерекше қорғалған аймақтары жергілікті
туристік фирмалармен жақсы байланысқа ие, фирмалармен біріккен түрде қорық
аймағына әр түрлі жорықтар ұйымдастырылады. Бұл жорықтарда міндетті түрде
табиғатты қорғау аспектілері қолданылады, жорықтан түскен қаржының бір
бөлігін туристік фирмалардың иегерлегі қорғалатын аймаққа бөледі. ООПТ-ң
іс-шаралары және турфирмалар жергілікті халықтан кең көлемді қолдау
алып,қорғалатын аймаққа туристерді тартуға, сонымен қатар кіші іскерлігін
дамытып, оның кірісін арттыруға көмектеседі. Демалуға келген туристрдің
белгілі бір бөлігі турфирмалармен келісімшарт жасасқан иеалға алады.
Германияның тәжірибесін негізге ала отырып, Қазақстанда экотуризмді
дамытуда ұлттық турфирмалармен байланысты жақсарту керек. Шет елден
келетін көптеген туристер табиғатқа жорықтармен бірге жергілікті
хаықтың салт-дәстүрімен танысуды қамтамасыз ететін танмдық саяхатқа
шығуды да жөн көреді, яғни туристік қызмет көрсетудің толық түрін
қалыптастыру керек. Сонымен қатар, азық-түлікпен қамтамасыз ету
орталығына да көптеген талаптар қойылады. Мысалы: барлық туристер
Германияның ұлттық тағамын пайдалана алмайды, дегнмен ұлттық астың
дайындалу рәсімін бақылауды жөн көреді.
Кейбір елдерде туристерді тарту, санын көбейту мақсатында,
игерілмеген
жабайы табиғатты мәдени орталыққа айналдырып, көптеген демалыс
орталықтарын, кемпингтер, спорт кешендерін салып жатады. Алайда
экотуризмнің маңызды бөлігі – бұл өзгертілмеген табиғи ландшафттарда
адамдардың демалысын қамтамасыз ету болып табылады. Қорытындылай келе,
біздің қазақстандық экотуризмді дамытуда ең алдымен, туристерге
арналған этика кодексін енгізу қажет, ал әр корғалатын аймақ
өздерінің нақты және түсінікті экологиялық ережелерін ұсынуы
қажет. Сонымен қатар, өкімет басшылығы немесе оның арнаулы
органдары табиғатты қорғау ұйымдарының іс-шараларын халықаралық
деңгейде бақылау, қолдау көрсету, туристік фирмалармен байланысты
жақсарту және де қорғалатын аймақтың табиғи кешендерін сақтау,
туристік қызмет көрсету салаларын дамыту мақсатында ақпараттық
орталықтарды орнату сияқты мәселелерді қолға алуы керек.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЭКОТУРИЗМ
Біздің еліміздегі ішкі туризм және сыртқы туризмдер әлі де
нақты дамудан алшақтап жатыр. Осылардың ішіндегі артқа тартып тұрған
мәселелердің бірі туризмнің заңды мекемелерінің дамымағандығы. Егер де
ол жақсылап даытылғанда, Қазақстанның барлық туристік жүйесіне
айтарлықтай даму қосқан болар еді. Еліміздің барлық жерлерінде
туристік құрылымның тоқтаусыз дамуы, мемлекет жағынан көңіл бөлінуін
және қолдауын талап етеді. Ел экономикасы дамуы үшін бұл нәрсе
сөзсіз орындалуы керек.
Қазіргі таңда елімізде туристік инфрақұрылымның даму ұштары
әр жерде ғана көрінеді. Оның толық және қазіргі талапқа сай етіп
жасалуына үлкен көлемдегі қаржы керек. Міне осы мәселе мемлекеттік
қаржы қызметкерлерін де тоқтатып отыр. Бірақ турбизнестің өкілдері
осылардың бәрін ммлекеттің көмегінсіз-ақ орындауға болады деп
есептейді. Бұл үшін тек қана жеке экономиканың секторларын құрып,
туристік компаниялардың қайта жандануы үшін, жәрдемақылар бөлу қажет.
Сонда ғана бұл іс қаржылы адамдардың туристік жобаларды
қаржыландыруыұа қызықтырар еді.
Қазіргі таңда біздің еліміздегі экотуризм әлі де жақсы
дамымаған. Бүгінде еліміздің баға жетпес қазыналары – құстар,
жануарлар, ормандар жойылып кетуде. Оған қоса адамдар дәстүрлі
аңшылықпен емес, ал браканиерлік жолмен аң аулау да көбейіп кеткен.
Олар қомақты ақшалар үшін жабайы қабандарды және басқа жануарларды
жойып, жаңа жерлерді игеруде. Міне осылай экотуризмде басқа да
шетелдік турфирмалар көбейді
Сонмен қатар адамдар қорықтарды өздеріне иеленіп , олардын байлыктарын
сақтап қалуға тырысуда.
Біз де экологиялық туризмнің мақсаты мен міндетін, оның қай
аймақтарда дамытуға болатынын толық айқындап алуымыз қажет. Қазіргі
таңда экотуризмге анықтама берушілер көптеген пікір айтып жатады.
Туристтік фирма иегері Адам Бах экотуризмге мынадай анықтама
береді: Экотуризмнің басты мәні – адамдардың табиғатқа ешбір зиян
жеткізбестен пайдаланып, одан кіріс алуы және туризмнің
индустриясына қатысу болып табылады Ал АҚШ-тың экотуристік
қоғамының мүшесі Тим Хилинг пікірі бойынша: Экотуризм – жергілікті
халықтың өмірін жақсарту және қоршаған ортаны қорғау жауапкершілігі
қатаң талаптарымен бекітілген табиғатқа саяхат. Алайда бұл
анықтамалар біздің қазақстандықтар үшін экотуризм түсінігін толық
айқындап бере алмайды.
The World Wildlife Fund for Naturе бүкіләлемдік ұйымы
экотуризмге былай анықтама береді: қорғалатын табиғи аймақтарға
адамдардың саяхаттауы, табиғи ресурстарды сақтау арқылы экономикалық
деңгейді көтеру. Яғни, туризмді дамыта отырып, қаржылай пайда алу
және сол қаржының белгілі бір мөлшерін табиғатты қорғауға жұмсау
болып табылады. Тим Хилингтің айтуы бойынша нағыз экотуризм
мынадай мақсаттарды қамтуы тиіс:
1.Табиғатты қорғауға көмектесу.Бұған бірнеше мүмкіндіктердің
арқасында қол жеткізуге болады.
2.Жұмыс орындарын ұйымдастыру және жергілікті халықтардың кірісін
жоғарылату,яғни гид есебінде жергілікті тұрғындарды алу
қажет.Сонымен қатар,арендаға жергілікті құрал – жабдықтарды алып,
қосымша қызметтерді пайдалану (туристтік топтардың жергілікті
асханалардан тамақтандыру, туристерге жергілікті халықтардың үйлерін
жалға беру).
3. Сол жердің салт-дәстүрі, мәдениеті жайлы ақпарат беру. Мұны
жүзеге асырудың да бірнеше жолдары бар:жергілікті өндірістің немесе
халықтың қолдан жасаған бұйымдарын, сувенирлерін сату. Сонымен
қатар, туристерге сол жергілікті халықтың ұлттық тағамдары,
сусындары, жеміс-жидектері тағы сол сияқты бірталай мүмкіндіктерді
жасау қажет.
Қаратау мемлекеттік қорығын
ұйымдастыруда халықаралық ұйымдардың
іс-шаралары.
Қаратау мемелекетік табаиғи қорығын ұймдастыру туралы алғашқы
ұсыныстардыбиолг ғалымдар 80 ж.ж -дан бастады. Қаратау қорығын жобалау
жоспарының алғашқы түрін 1989ж “Казгипроград” жобалау институты жасап
шығарды. Экология және биоресурстар министрлігінің 1998жылғы бұйрығы
бойынша Қаратау қорығын жоьалау проектін құрастыра бастады. Жобалау
материалдарына сәйкес қорық Қаратау жотасының орталық бөлігінде
шамамен 34 300га аумақты алатыны көзделген. 2002жылы ЦАТПБ-ның
қатысуымен Қаратау таулы ауданының қазіргі жағдайын бағалау
бойынша кешенді ғылыми зерттеулер ұйымдастырылды. Зерттеулердің
қорытындысы бойынша Қаратаудың орталық бөлігінде сирек кездесетін
және эндемик өсімдіктердің жойылу қаупінде тұрғанын көрсетті. Қауіп
астында тұрған қызыл кітапқа енген флора мен фауналарға
согдийский исень,қаратау арқары тағы сол сияқты табиғат байлықтары
жатады. Жүйесіз пайдаланудың және аймақты қорғау іс – шаралары
қолға алынбағандықтан бағалы және сирек кездесетін өсімдіктердің
түрлері күрт азайып кетті.
Ғылыми зерттеулердің нәтижесі – бұл аймақтың бағалы фаунасы мен
флорасын жүйелеп, сонымен қатар мұнда қорық ұйымдастырудың
қажеттілігін атап көрсетті. Қаратау мемлекеттік қорығының негізін
салушылар:ЦАТПБ ғылыми кеңесшісі, ауыл шаруашылығы ғылымдарының
кандидаты Кертешев Т.С, геоботаник – картогроф, б.ғ.докторы Рачковская
Е.И, геоботаник Сәдуақасов Р.Э, флорист, б.ғ кандидаты Иващенко
А.А, териолог, б.ғ кандидаты Грачев Ю.А, орнитолог Чаликова Е.С
және лаборант Белоусова Л.К.
ЦАТПБ-ның Қаратау мемлекеттік қорығын ұйымдастыру мақсаты Қазақстан
Республикасының ауыл шаруашылық министрлігінің орман шаруашылығы
комитетінен, тағы басқа орталық атқарушы органдар және Оңтүстік
Қазақстан облысы әкімшілігінен қолдау тапты. 2004ж. 1 наурызында
Қазақстан Республикасының атқарушы билігінің №=249 қаулысы бойынша
“Қазақстан Республикасының Ауылшаруашылық министрлігінің орман
шаруашылық комитетіне қарасты Қаратау мемлекеттік қорығы
ұйымдастырылды.
Қорғалатын аумақта ғылыми – танымдық туризмді қалыптастыру үшін
ғылыми зерттеулер мен мониторингтер жүргізілді. Қаратау мемлекеттік
қорығының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1 - тарау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1. Экотуризмнің анықтамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2. Экотуризмнің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
3. Қазақстан Республикасындағы экотуризм ... ... ... ... ... ... ... .25
2 – тарау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .27
1. Қаратау қорығына физикалық-географиялық сипаттама ... ... ... 33
2. Қаратау қорығындағы экотуризм маршруттары ... ... ... ... ... .38
3. Қаратау қорығында экотуризмді дамыту мүмкіндіктері ... ... ... 44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 48
Пайдаланылған әдебиеттер
Түркістан –
2009.
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі.Туризм және турист терминдері
әдебиеттерде ХІХ ғасырда пайда болған еді. Бұл терминдер француздың tour
- сөзінен шыққан, саяхат деген мағынаны береді. Бұл термин ең алғаш
Британдық аралдардағы ағылшындық жастар континентке білім алуға кеткен
кезде қолданылған. Егер нақтырақ айтар болсақ, осы тектес жастарды
туристер деп атай бастаған.
Спорттық туризмде немесе альпинизмде жиі қолданылатын туризм сөзінің
шығуының басқадай бір түсінігі де бар, онда ол спорт туризмінде
спортсмендер белгілі бір соңғы нүктеге жетіп, немесе биіктікке жетсе онда
сол жерде аттың фирмасындағы олардың көздеген жерлеріне жеткендіктерін
білдіретін, тастан құралған ерекше тур белгісін қояды.
Негізінен туризм сөзінің кең ауқымды түсінігінде табиғатқа саяхатқа
шығу, әсем жерлер бойынша экскурсиялар, жорықтар жасау дегенді білдіреді.
Ландшафтың әркелкілігі, рельефтің, климаттың әртүрлілігі, осының барлығы
халықтың табиғат зоналарына уақытша миграция жасауларына әкеліп соғады да,
бұл табиғатқа серуендеулер топтық сипатқа ие болады. Халық мақалында
айтылатын, ата-бабаларымыздың өсиетті сөздерінің жаны болады. Егер көркем,
әсем жермен бір адам жүріп өтсе, онда оның салған іздерінен жол пайда
болады, ал егер мың адам жүріп өткен болса онда олардың соңынан ол жерлер
далаға айналады.
Осылайша, туризмнің табиғатқа әсер ету проблемасы туындайды, кбінде
бұл проблема табиғаттың пайдасына шешілмейді. Ю.К.Ефремов географы туризм
түсінігі мен табиғаттың қорғанысының сәйкестенуінің үш әртүрлі пайда
болуына сілтейді. Біз олар туралы биогеоценоздардың деградациясының
себептері туралы сөз қозғағанда, ормандарда өрт пайда болғанда, ландшафт
қасиеттерінің нашарлаған кезінде еске аламыз. Мұның бәріне себеп болатын –
туристің шектен көп “белсенділігі” болады. Бұл проблеманың бір жағы –
туризмнен табиғаттың қорғанысы. Алайда, басқадай проблемалар да бар.
Туризм адам қызметінің басқадай түрі секілді қоршаған орта табиғи
негізінсіз тіршілік ете алмайды. Ол өзінің жеке ерекше табиғи ортаға деген
міндеттемелерін қояды. Бұл туризм үшін табиғаттың қорғанысының
проблемасының екінші жағы.
Сонымен де, туризм белсенді қызмет түрі ретінде, адам бойында
қоршаған ортаға деген сүйіспеншілігін тәрбиелейді, оның қорғалысы жайында
қамқорлығын стимулдайды, Отанға деген сүйіспеншілігін оятады. Туризмнің
көмегімен табиғаттың қорғанысы – проблеманың үшінші жағы болып келді.
Осылайша, туризмнің және қоршаған ортаның қорғанысының проблемасының үш
жағы пайда болады.
а) туризммен табиғаттың қорғалуы.
б) туризм үшін табиғаттың қорғалуы.
в) туризмнің көмегімен табиғаттың қорғалуы.
Экологиялық туризм түсінігін тірі табиғаттың әртүрлі әсем
объектілерін тану арқылы жасалған белсенді демалыспен түсіндіруге
болады. Бұл жағдайда туристер қоршаған ортаға зияны тиетін іс-
әрекеттерден тиылып, қағидаларды бұлжытпай орындайды. Бұл жерде
жануарларды бинокльдер арқылы көріп, өсімдіктер дүниесі мен
петроглифтерді суретке түсіруге немесе видеофильмдер жасауға
мүмкіндіктері бар. Экологиялық туризм өлкетанудың бір элементі
ретінде өзінде жанды және жансыз табиғатты тануды қамтиды, сонымен
қатар, әртүрлі ландшафтармен және тарихи – мәдени мұраның
объектілерімен, жабайы табиғатпен танысу сияқты принциптерді
қамтиды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеті.Экологиялық туризмнің негізгі
міндеті – табиғатты сырттай бақылау, пайымдау және ондағы демалыс
мәдениетін тәрбиелеу.
Адамзат табиғаттың бір бөлігі екенін сезінуі және табиғаттың
қауіпсіздігін қамтамасыз ете отырып, онымен бірдей тепе – теңдікте
өмір сүруі керек. Экологиялық туризм – ағартушылық материалдарын
және сауатты экскурсаводтарды талап етеді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы.
1.1. Экотуризмнің анықтамасы
Туризмнің көмегімен табиғаттың қорғанысының проблемасын шешу
нәтижесінде “экологиялық туризмнен” қысқартылып алынған “экотуризм” сөз
тіркесі пайда болды. Алайда көптеген зерттеушілер белгілегендей
“экотуризм” түсінігі ұзақ уақыт бойына жайылған шекараларды иеленген. Оған
себеп бұл сөздің бастапқыда туристерді тарту үшін табиғатқа бағдарланған
оның қорғанысына және демалыс үшін маркетологтар қолданған. Алайда шын
мәнісінде мұндай туроператорларды қоршаған орта туралы толғаныс қамқорлығы
аз қызықтыратын сондықтан да экотуризм идеясы ұзақ уақыт туризм
теоретиктерінің скептикалық қарым-қатынасын тудыратын және тудырып та
келеді.
Сондықтан да экотуризмнің ең алғашқы зерттеушілерінің бірі
В.В.Храбовченко былай деп жазған. “Экотуризм” түсінігінің өзі “экологиялық
туризм” сөз тіркесіне қысқартылып алынған оның экология және ғылым
ретіндегі көзқарасы тұрғысынан қаралуы әбден дұрыс емес”. Экотуризмді
Г.С.Гужек, М.Ю.Беликов және Е.В.Клеменко ұсынған жетістік трактовкаларын
ең біріншісі 1897 ж. шығып мынадай болған: “Экотуризм негізінде қоршаған
орта туралы қамқорлық жатыр”. Бірінші жоспарда шектеулі қатысушылар саны
мен саяхат ұйымдастырылуы қойылады, мәдени мүддені ұсынатын қорғаныс пен
табиғи ресурстарын рационалды қолдануының әр түрлі проектерінің тарату
мақсатымен болады. Аталған анықтама экотуризм халықаралық ұйымымен ортақ
нәрселері бар: “Экотуризм – табиғи зоналарға, облыстарға қоршаған ортаны
сақтап және жергілікті тұрғындардың игіліктеріне қолдау көрсететін отандық
саяхаттар”.
Әлемнің әртүрлі аймақтарында өткізілетін табиғаттың қорғаныс
күштерінің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, ең алдымен айтар болсақ таулы
аймақтарда, Жермен емес адамдармен жүргізілуі қажет жұмыстарды
қарастыру, жергілікті тұрғындардың қоршаған ортаны құру және басқаруда
белсенділіктерін стимулдау қажет. Осы аталған компоненттердің бірі
болмаған жағдайда экотуризм жайында сөз қозғаудың қажеті жоқ.
Не үшін дәл қазіргі күнде экотуризм тақырыбына приоритет беріледі?
Бұл мәселе осыдан 30-35 жыл бұрын пайда болған. Сол кездің өзінде туристік
ресурстарды рационалды қолданысының қажеттілігі туралы айтылған. Туризмнің
бұл түрінің басқалардан приципиалды айырмашылығы неде? Осы сұраққа жауап
бере отыра біз экотуризмді қай жерде, қалай дамыту керек екендігін түсіне
алар едік. Экотуризм экотурға таласта көрініс тапқан туристердің өздерінің
қажеттіліктерінің нәтижесінде пайда болған. Егер бұрынырақта туристік
ұйымдар, туризм бойынша әкімшілік туристік ұсыныстарды қалыптастыратын
мекемелер айналысса. Экотуризм болса табиғаттың қорғанысын зерттеудегі
қоғамдық қажеттіліктермен топтардың пайда болуы нәтижесінде туындаған.
Осылайша экотуризм – жаңа туроператорларды нақты қозғалысқа сезімдерін
оятатын экономикалық тұрғыдағы көбірек жаралуы формасы.
Сәйкесінше, экотуризм анықтамасы мынадай үлгіде айтылады: Экотуризм
– бұл туристік сұранысқа негізделген туристік қажеттіліктермен байланысты
және табиғатты тануымен және де экожүйенің сақталуына күштің салынуымен
байланысты туризм түрі.
Осы анықтамадан шыға отыра, географияны және экотуристік потоктардың
бағытын түсінуге болады. Олар индустриалды дамыған елдерден келеді (АҚШ,
Германия, Ұлыбритания). Экотуризм Қазақстанда баяу дамыған, оны қолданудың
Ақсу-Жабағылы қорығында аздап тәжірибе бар. Қазақстан территориясында
қазіргі таңда 9 қорық бар, 6 ұлттық саябақ, 24 табиғат ескерткіштері және
57 заказник және де 2030 жылға қарай олардың саны 17 қорық пен 12 ұлттық
саябаққа жетеді деп болжалдауда. Барлық осы территолриялар жоспарлы
экотуризмнің объектісі болып табылады. Дәл жоспарлы экотуризмде
қолданылады, өйткені территорияда ерекше қорғалатын табиғи территориялар
мен өңделген белгілі маршруттар да, ал өзіндік туристік топтармен бірге
территорияларға кіру рұқсатын өздерінің күштерінің шегі бойынша қолдана
алады және де табиғатқа өзінің талғамы бойынша әсер етуі десе де бұл нәрсе
барлық өзіндік туристік топтарға тыйым салуды білдірмейді. Бұл ішкі және
белсенді туризмнің түрі, десе де шетелде үлкен сұранысты иеленеді, бізде
әлі аталған туризмнің түріне сұраныс әлсіз қалыптасқан және экотуристер
саны да аз. Отандық туристердің көбісі өздерінің уақыттарын, күштерін,
құралдарын қоршаған ортаға жұмсағысы келмейді. 2005 жылғы 25 сәуірде
Алматы қаласында экотуризмнің 1-ші ақпараттық ресурстың орталығы ашылды.
Оның мақсаты – экотуризмнің алға жылжуы, қоршаған ортаның қорғанысы, жаңа
жұмыс орындарымен қамтамасыз ету.
ЭАРО-ның негізін құрушылар болып Евразия қоры, Қазақстандық туристік
ассоциация, Эксон мобил Қазақстан и НК компаниясы, АҚШ-тың дамуының
халықаралық агенствосы болды. Негізін құрушылардың пікірі бойынша ЭАРО-ның
құрылуы жергілікті халықты қоршаған ортаға зақым тигізбей сапалы туристік
қызметті ұсыну бойынша жұмысқа тартуға көмектеседі. Экотуризмнің
құрылуының 1-ші этапының нәтижесінде 1 жылдың өзінде 1000 турист тартылған
болатын. Бұл нәрсе туристік нарықтың дамуының потенциалды көрсеткіші және
салалық аймақтарда жаңа жұмыс орындарының құрылуы болып табылуы деп
Эксон мобил компаниясының бас менеджері Дэвид Вилли айтып өтті. Оның
айтуы бойына ЭАРО экотуризм бойынша проектерге жақсы қолдау көрсететін
болады.
Ақпараттық орталықтың ашылуы Қазақстандағы экотуризмнің ары қарай
дамуына түрткі болады деп сенеміз.
1.2. Экотуризмнің түрлері
Қазіргі таңда экотуризм және экотурлардың 4 түрін бөліп қарастырады.
Олар:
І. Ғылыми туризм. Бұл жерде туристер табиғаттың әртүрлі зерттеулеріне
қатысып бақылаулар жүргізеді. Мысалы, Латын Америкасындағы құстардың іс-
әрекеттеріне жүргізілген бақылаумен байланысты экотурлар кеңінен белгілі.
Ғылыми туризмге шетелдік ғылыми зерттеу экспедициялары жатады, сондай-ақ
студенттердің далалық практикалары да жатады.
ІІ. Табиғаттың тарихи турлары. Бұл қоршаған ортаны танумен байланысты
саяхаттар. Олар көбінде қорықтар мен ұлттық саябақтардың территорияларында
ұйымдастырылды. Сонымен қатар олар табиғи синоним бар жерлерде де
ұйымдастырылды. Бұл жерге оқушылардың саяхаттары да жатады. Павлодардың
Оңтүстік-батысында көркем Баянауыл таулары созылып жатыр. Онда 1928 жылы
П.Л.Драйверд профессоры палеолит дәуірінің кең үңгірін тапқан. Ол қазір
осы кісінің есімімен аталады. Қазіргі тауда бұл үңгірді кез келген адам
барып көре алады. Алайда сауатты экскурсоводтың бара болуымен мұндай
экскурсия өткен заманға айтарлықтай экскурсия жасауға айналады.
ІІІ. Оқиғалы туризм. Бұл туризм түрі табиғатқа еркін белсенді
әдістермен қозғалыс жасаулармен байланысты барлық саяхаттарды біріктіреді.
Олардың мақсаты жаңа сезінулер мен әсер алулар болып табылады. Бұл жерге
альпинизм, скалолазание, ледолазание, жаяу және тау туризмі, су шаңғы және
таулы шаңғы, ат туризмі жатады.
IV. Табиғи резервтермен саяхат және ерекше қорғалатын табиғи
территориялар көптеген туристерді қызықтырады.
Ерекше қорғалатын табиғи территорияларға қазіргі таңда қорықтар,
ұлттық саябақтар, ескерткіш саябақтары, табиғаттағы мұражайлар,
заказниктер, табиғат ескерткіштері жатады. Соңғы жылдары қорықтар
территорияларына туристік жұмыстармен және олардың туристік объектілерге
айналуына үлкен жұмыстар жүргізілуде.
Қаратау мемлекеттік қорығы.
Қаратау деген жалғыз ауыз сөздің өзінде қаншама құпия сыр,құдіретті
ұғым бар десеңізші! Халық ұғымында “қара” деген сөздің өзі
“қасиетті”, “киелі”, “әулиелі”, “әруақты” деген сөздермен үнемі
үндесіп те, үйлесіп те жатады. Өйткені қара шаңырақ, қара қазан,
және т.б сөздердің бәрінің құрамындағы “қара” сөзі “қасиетті” деген
ұғымды білдіріп тұрғанына көкірегі ояу ешбір адам күмән келтіре
қоймас.
Қазақстан жерінде Қаратау деп аталатын тау, жер-су атаулары да
көптеп кездеседі.Біз сөз еткелі отырған Қаратау тауы Оңтүстік
Қазақстан,Жамбыл және Қызылорда облыстарының аумағында орналасқан.Ол
солтүстік – батыстан оңтүстік – шығысқа қарай 420км.ге созылып
жатыр.Ені кей тұстарында 60-80км.ге созылады. Оның ең биік шоқысы
Бессаз тауының биіктігі 2175метр. Қаратау бір-бірімен қатарласа
орналасқан Үлкен және Кіші Қаратау жоталарынан тұрады.Олардың
арасын тауаралық аңғарлар айқын бөліп тұрады. Бұл екі тау
жоталарының бастары біршама тегіс жазықты болып келеді де, ал
беткейлері шатқалды, тік жартасты тілімделіп бітеді.
Қаратаудың оңтүстік-батысынан Сырдария, солтүстік шығысынан Шу және
Талас өзендері ағып өтеді. Қаратаудың барлық аймағында өзіне тән
ертеден өсіп келе жаткан өсімдік түрлері көптеп кездеседі.
Қаратау бұдан бірнеше миллиондаған жылдар бұрын Жерорта теңізі мен
Тынық мұхитының түбінен біртіндеп көтерілген ең ежелгі тау
жоталарының бірі болып саналады. Қаратаудың табиғи байлықтарының
ерекшелігін ескере отырып, Қазақстан Республикасы Үкіметінің
№249қаулысымен 2004жылы 1наурызда Қаратау мемлекеттік қорығы
ұйымдастырылды. Қорықтың жерн көлемі 34300гектпр аумақты алып жатыр.
Қаратау қорығының табиғаты айналасы құрғақ далалы және шөлейтті
өңірлермен шектеліп жатқан оазисті аймақты құрайды.Қаратау қорығы
Батыс Тянь-Шань тау жотасының солтүстік-батыс сілемдерімен шекаралас
Қаратау жотасының орталық бөлігінде орналасқан. Қорықтың айналасын
Қызылқұм, Бетпақдала және Мойынқұм шөлдері қоршап жатыр.Қорық
аумағының ауа райы күрт құбылмалы болып келеді. Онда жылына орта
есеппен 300-500мм.шамасында жауын-шашын түседі. Жазы ыстық әрі
құрғақ, шілде айының орташа температурасы +22+26ºС.
Қаратау қорығының алып жатқан жері солтүстіктен оңтүстікке қарай
меридиан бағыты бойынша 23,6км-ге, ал шығыстан батысқа қарай ендік
бағыты бойынша 28,3км-ге созылып жатыр. Қорық аумағында
археологиялық ескерткіштер де көптеп кездеседі. Онда тасқа қашап
салынған суреттер (петроглифтер), ертеде өмір сүрген адамдардың
тұрақтары, олар пайдаланған еңбек құралдары,обалар мен молалардың
қалдықтары сақталған. Сонымен бірге ерекше мүсінді түйетас,
кемпіртас, хантағы және т.б кейіптегі табиғаттың өзі ұзақ уақыт
аралығында жасаған тас бейнелер де кездеседі.Олар жайында ел
аузында сақталған саналуан аңыздар сыр шертеді.
Қаратау қорығының аумағындағы өсімдіктер мен жануарлардың саналуан
түрлері оқшауланып, айналасындағы далалы, шөлейтті алқаптардың
өсімдіктері мен жануарларынан түр құрамы жағынан мүлде ерекшеленіп
тұрады. Қорық аумағындағы өсімдіктер түрлерінде сол өңірдің өзіне
ғана тән, басқа аймақтарда кездеспейтін эндемик түрлер мен
геологиялық замандардан сақталып, өсіп келе жатқан реликт түрлер
көптеп кездеседі. Сондықтан да бұл алқаптың өсімдіктері биолог
ғалымдардың назарына ертеден-ақ ілінген.Қорық аумағында ғалымдардың
зерттеулері бойынша жалпы өсімдіктердің 1666түрі өседі, солардың
153түрі тек осы өңірде ғана өсетін түрлерге жатады. Қаратау қорығы
Республика көлеміндегі эндемик өсімдіктер түрлері өте көп өсетін
бірден-бір аймақ болып саналады. Бұл өсімдіктердің эндемик
түрлерінің көпшілігі өте сирек кездесетін түрлерге жатады. Соңғы
жылдары ботаник ғалымдар эндемик өсімдіктер түрлері өсетін
жекеленген 34 жерді анықтады. Қазақстанның 1981жылы шыққан
өсімдіктерге арналған Қызыл кітабында Қаратау қорығы аумағында
кездесетін өсімдіктің 45 түрі тіркелген. Қаратау қорығында өсетін
жалпы өсімдік түрлерінің 9% эндемик түрлерге жатады. Ондай өсімдік
түрлеріне – қаратау рапонтикулы, регель рафидофитоны, грейг қызғалдағы,
қаратау көкбасы, қаратау ырғайы, қаратау үшқаты, қаратау
лепидолофасы, сиверс алмасы, қаратау ақшешегі, қаратау
жыланбасы,қаратау кекіресі, қаратау қауы, қаратау маралтамыры,
қаратау томағашөбі және т.б түрлер. Бұл аты аталған өсімдіктің
түрлеріндегі “қаратау” деген сөздің қосарланып жүруі,сол өсімдіктің
тек осы өңірде ғана өсетінін нақтылап айғақтап тұр.
Қаратауда ғана өсетін қаратаудың ақ терегінің аты әлемге әйгілі.
Бұл ақ терек Қаратаудың Билікөл көлі орналасқан шығыс жақ
беткейіндегі Берікқара деп аталатын шатқалда ғана
өседі.Берікқараның ақ терегі тау шатқалының 1000-1200 метр
биіктігінде шағын ғана жерде (8 сотықтай жерде ғана)топтанып өзінше
тоғай құрайды. Теректің көпшілігінің биіктігі 10-12 метр, айналасына
бұтақтары жайыла өседі. Жас бұтақтарының сырты ақ түкті болып
келетіндіктен ақтерек деп аталған.Теректің ең ірілерінің биіктігі
25-30 метрге жетеді. Бұл шағын терек тоғайының көрінісі бірден-ақ
көз тартады. Олардың жапырақтары да майда, жел соқса тербеліп,
керемет көрініс береді. Теректің діңі қатты, темірмен ұрғыласа,
шаңқ-шаңқ деп темірге ұқсас дыбыс шығарады. Теректің бұл түрін
сақтап қалу мақсатында ол арада бұрыннан-ақ Берікқара ботаникалық
қорықшасы ұйымдастырылған. Теректің бұған ұқсас бір түрі
Өзбекстанның Зеревшан өңірінде бұрын өскен екен. Ол Зеравшанның
ақтерегі деп аталған. Адамдардың ұқыпсыздығынан бұл терек түрі
1930жылдары біржола жер бетінен жойылып кеткен. Біздің
ғалымдарымыздың жар құлағы жастыққа тимей Берікқараның ақ терегін
естіген Канаданың бір ғалымы әр төрт жыл сайын келіп, осы
теректің тағдырына алаңдайтын кімді болса да ойландыратыны анық.
Қаратау қорығының жануарлар дүниесі де саналуан. Әсіресе мұнда
сирек кездесетін Үнді жерінен келіп,Берікқараның ағаштарына ұя
салатын өте әсем құс – жұмбақторғай.Қорық аумағында құстың – 55,
сүтқоректілердің – 16 түрі кездеседі. Сирек кездесетін жануарларға
бүркіт, ителгі, қара дегелек, жыланжегіш, тас сусары, үнді жайрасы,
қаратау арқары және т.б кездеседі.
Қаратау қорығының аумағын алдағы уақыттарда кеңейту шаралары да
жоспарлануда. Оған келешекте Оңтүстік Қазақстанның Созақ ауданы
жағынан тағы да 14317гектар жер бөлінбек. Сонда қорықтың жалпы жер
көлемі 48617гектарға жетеді. Сонымен қатар жергілікті тұрғындар
арасында табиғат қорғау жайлы, Қаратау өңірінің табиғат байлықтары
жөнінде үгіт – насихат жұмыстарын барынша жандандыра түсу керек.
Мұндай игілікті істерге мектеп оқушылары белсене кірісіп, нұр
үстіне нұр болар еді.
ҚАРАТАУ ҚОРЫҒЫ
Қаратау қорығын ұйымдастыру туралы алғашқы ұсыныс 1980 жылдан
басталды.1981-1985жылдар аралығында Қаратау аймағында қорықтың ғылыми
негізделуіне бағытталған кешенді зерттеулер жүргізілді.1983жылы
Қазақ ССР-дің Ғылым Академиясының кеңесіне және қоршаған ортаны
қорғау бөлімшесіне Қаратау қыратының физикалық-географиялық, фаунасы
мен флорасының қазіргі жағдайы туралы көптеген материалдар мен
құжаттар тапсырылды.
1985жылдың сәуір-маусым айларында АН.Каз.ССР Кеңестің бірігуімен
Қаратау қорығына байланысты президиум болып өтті. Президиумның
шешімі бойынша Қаратау қорығына кіретін аймақтарда қосымша зерттеу
жұмыстары жүргізілді. Қаратау мемлекттік қорығының қорытынды
зерттелуі мен жобасы 1998жылы Қазақстан Республикасының экология
және биоресурстар Министрлігінің шешімімен жүзеге асты.Зерттеулердің
нәтижесі бұл ауданның табиғаты антропогендік күштің әсерінде
тұрғанын қайта дәлелдеді.Мысалы: браконьерлік, ағаштардың кесілуі, мал
жайылымының көбеюі.Мұндай жағдайда өсімдіктер мен жануарлардың
сирек кездесетін және эндемик түрлерінің сақталып қалуы екіталай.
Осған байланысты аймақты қорғауға арналған мемлекеттік қорықтың
құрылуы және оның территориясының кеңеюіне сұраныс арта бастады.
Қаратау тауларының табиғатын зерттеген зоологтар, ботаниктер,
геогрофтар бұл аймақтың жануарлар және өсімдіктер дүниесінің
ерекшелігін атап көрсетті. Осының нәтижесінде Қаратау мемлекттік
қорығын құрудағы қысқаша ғылыми және толық технико-экономикалық
негізі жасалды.
Қорық мемлекеттік мекеме формасы ретінде заңды статусқа ие болып
табылады.Қорықтың негізгі органы – Қазақстан Республикасының Ауыл
шаруашылық министрлігінің Орман және аңшылық шаруашылығының Комитеті
болып табылады.
Қаратау мемлекеттік қорығы Қаратау жотасының орталық бөлігінде
орналасқан. Бұл Тянь-Шань тауларының Оңтүстік Қазақстан облысындағы
сілемдері болып табылады. Мойынқұм, Қызылқұм, Бетпақдала сияқты
географиялық аймақтармен шектеседі.Қорықтың ауданы: 34 300 гектарды
құрайды;Солтүстігінде және солтүстік шығысында Созақ ауданымен
шектеседі.Батысында Созақ ауданының шекарасымен өтіп, Байылдыр және
Түйетас өзендерінің қиылысына, Қарағаштау тауларына дейін,
оңтүстігінде Қарағаштау тауларынан Талдыбұлақ өзені арқылы, Хантағы
аймақтарын, ал Оңтүстігінде Созақ ауданының біраз жерлерін қамтып,
кең байтақ жерді алып жатыр.Қаратау қыраты ассиметриялы сипатта
қалыптасқан. Ең биік жері – Бессаз (2176м) Мыңжылқы тауында
орналасқан. Қыраттың жоталары кең далалармен, ірі және қысқа
мерзімді өзендер торабымен ерекшеленеді. Салыстырмалы ірі өзендеріне
– Байылдыр, Біресік,Хантағы, Талдыбұлақ жатады. Алайда бұл өзендер
Қаратаудың негізгі артериясы саналатын Сырдария өзеніне дейін жетіп
келе алмайды. Қорғалатын аймақтың ауданы 17 490гектарды құрайды.
Қорықтың оңтүстіктен солтүстікке қарай ұзындығы: 28,3км.
(68º31' - 68º50'вост.долг), батыстан шығысқа қарай: 23,6км. (43º36' -
43º49'зап.широт.) Орталық штабы Кентау қаласында орналасқан. Штаб-
кантора мен қорықты байланыстыратын ең қысқа жол – 17км-ді құрайды.
ФЛОРАСЫ МЕН ФАУНАСЫ.
Қаратау таулы аймағы ежелден Қазақстанның көркем және қайталанбас
өсімдік жамылғысымен ерекшеленетін аудандарының бірі болып келген.
Эндемик және сирек кездесетін өсімдіктердің обилиесіне қарай
Қаратау бөктері Қазақстанда 1-ші орын алады.Қаратау қыраты ежелгі
жерортатеңіздік ландшафтар қалыптасқан солтүстік форпост болып
табылады, сонымен қатар, өзіндік табиғи экосистемасының ерекше
фауналық – флоралық компоненттерімен айрықша көзге түседі. Тек
Қаратауда ғана сирек кездесетін және жойылып бара жатқан Қаратау
арқарының популяциясын қорғау белсенді түрде жүргізілуде, жыл сайын
оның саны маусымдық сепке түсіп отырады және табиғи жағдайда
көбеюін қамтамасыз етеді.
Қаратау қорығының территориясында Қазақстан Республикасының Қызыл
Кітабына енгізілген сүтқоректілердің 3 түрі кездеседі: Қаратау
арқары, үнді дикобразы және каменная куница. Қаратау орнитофаунасы
118 түрді қамтиды.Олардың сирек кездесетін және ареалы кеміп бара
жатқан, жойылу қаупі бар құстың 12 түрі Қызыл кітапқа
енгізілген(1996ж.). Олар: Ақ тырна, қара тырна, жыланжегіш, ергежейлі
бүркіт, дала бүркіті, қыран, бородач, стервятник, балабан, красавка,
джек, филин.
Қазіргі таңда Қаратаудың энтомофаунасы шамамен 152 түрге ие, олардың
ішіндегі 2 жорғалаушы Қаратауда және Орта Азияда сирек кездесетін
эндемик түріне жатады:біреуі реликт, сегізі СССРдің (1984ж) Қызыл
кітабы мен Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына енгізілген.
Қаратау қыратының флорасы шамамен 1600 түрге ие. Сырдария Қаратауы
эндемик өсімдіктердің саны бойынша Қазақстанда алғашқы орындарға
ие. Қорықтың орналасқан жерінде өсімдіктердің шамамен 600-700 түрі
өседі, оның 76 түрі эндемик өсімдіктерге жатады.Соңғорындарға ие.
Қорықтың орналасқан жерінде өсімдіктердің шамамен 600-700 түрі
өседі, оның 76 түрі эндемик өсімдіктерге жатады.Соңғы он жылда
эндемик өсімдіктердің 65 түрі жойылу қаупінде тұр.Соңғы
зерттеулердің нәтижессі бойынша Қаратауда таксондардың 1666 түрі
бар, оның 153-і эндемик болып табылады. 2008жылғы ботаникалық
зерттеулердің нәтижесі бойынша қорықтың аумағынан 82 сирек
кездесетін өсімдік түрлері табылған, олардың 62 түрі – эндемик, 52
түрі Қазақстанның Қызыл кітабына (1981ж.) және Оңтүстік Қазақстан
облысының Қызыл кітабына(2002ж.) енген.
Қаратау мемлекеттік табиғи қорығының құрылу мақсаты:
1.Аймақтағы экожүйе құрамы мен оның таралу заңдылықтарын
анықтау,өсімдіктер және жануарлар дүниесін сақтау мақсатын жүзеге
асыру.
2.Флора мен фауна түрлерін, экожүйені, сонымен қатар өмір сүру
деңгейі жоғары аймақтарды қорғау және сақтау.
3.Табиғаттың антропогендік өзгеріске ұшырамаған аймақтарын ғылыми
зерттеу мен мониторинг үшін сақталуын қамтамасыз ету.
4.Қорықта экотуризмді дамыту және туристтерді жолбасшылармен
қамтамасыз ету, оларға қолдау көрсету.
5.Қорық территориясына кіруге қатаң ережелер қолдану.
Негізгі міндеттері:
- Территорияны өрт болу қаупінен сақтау және өртке қарсы іс –
шараларды жақсарту.
- Қаратау арқары, үнді дикобразы және басқа да сүтқоректілердің
популяция жағдайын зерттеу.
- Эндемик және Қызыл кітапқа енген өсімдіктердің көбею аймағын
анықтау.
- Қорықта барынша жабайы өсетін өсімдіктерді сақтау мақсатында
питомник ұйымдастыру.
Экотуризм программаларын дайындау,қорықтың жергілікті мекемелерімен,
қоғаммен, сонымен қатар тұрғылықты халықпен байланысты орнату.
ҚАРАТАУ.
Қаратау қорығы – Республикамыздағы соңғы ашылған қорық. Ол
2004жылдың 10 наурызында Үкіметтің арнаулы қаулысымен
ұйымдастырылған болатын. Қорықтың ашылуы үшін 30 жылдан астам
уақыт керек болды. өткен ғасырдың 70-жылдарында Қазақстанның
көптеген ботаниктері М.С.Байтенов, В.П.Голоскоков, Н.Х.Кармышева
және тағы басқа тек осы қорық аумағында ғана кездесетін көптеген
өсімдіктердің түрлерін сақтап қалу үшін осы қорықты ашу қажеттігі
туралы ұсыныс жасаған болатын. Қорық Қаратау жотасының орталық
бөлігінде орналасқан (теңіз деңгейінен 2167м биіктікте). Ауданы 34,3
мың га. Қорыықтың климаты континентті, құрғақ. Жылдың орташа
температурасы 8 – 12ºС шамасында. Ең суық ай – қаңтар айында
термометрдің бағаны - 5ºС – қа дейін түседі.Ең ыстық ай шілде
айында ауаның температурасы + 25 + 27ºС шамасында болады. Жылдық
жауын-шашын мөлшері 400мм, таудың жоғарғы беткейлерінде 500мм,
кейде 700мм –ге дейін жетеді. Жауын – шашын көктем, күз айларында
көп түседі. Мамыр айының соңында қатты нөсер жауын жауатын кездер
де болады. Қыс мезгілінде күн көбіне ашық, желсіз болады. Желдің
орташа жылдамдығы 3-4 мсекундтан аспайды. Қалыңдығы 20 – 30 см
шамасында болатын қар қараша айының соңында жауып, ақпан айының
соңында ери бастайды.
Қорықта жоғары сатыдағы өсімдіктің 400-ден астам түрі кездеседі.
Олардың 25%-і сирек кездесетін өсімдіктер. Қазақстанның Қызыл
кітабына 42 түрі енгізілген. Дәрілік өсімдіктердің 61 түрі белгілі
болып отыр. Қорықтағы жануарлар әлемі соңғы жылдары айтарлықтай
өзгерді. Хаайуандардың кейбір түрлері мысалы, тянь-шань аюы мен
барыс мүлдем жойылып кетсе, қабан, елік, қоян, архар сияқтылары
сирек кездесетін жағдайға жетті. Атап айтсақ, Қаратау архарларының
саны жылдан-жылға азайып, құрып кету қаупінде тұр. Қорықта
сүтқоректілердің 30-ға жуық түрі кездеседі. Жыртқыштардан қасқыр,
түлкі, қарсақ бірен-саран кездеседі. Тау үңгірлерінде жарқанаттар
мекендейді. Ал құстардың 80-ге жуық түрі есепке алынған. Олардың
бүркіт, құзғын, сұңқар, сақалтай сияқты кейбір түрлері Қазақстанның
Қызыл кітабына енгізілген. Қосмекенділерден көлбақа мен құрбақа,
бауырымен жорғалаушылардың 5 түрі, балықтың 1 түрі мекендейді.
Қаратау қорығында экологиялық туризмді дамыту.
Көлік жүйесі. Қорық аумағында рұқсатсыз бөгде адамдардың
кіруіне тыйым салынған. Қорық территориясы темір жолдармен
түйіспейді, аумағында инспекторлық кордондарды, соқпақтарды
жалғастыратын грунтты автожолдар орналасқан.
Таудың бауырайына атпен немесе жаяу жүруге арналған соқпақтармен
баруға болады. Қорықтың солтүстік шекарасына Ащысай, Шолақ – Қорған,
Таукент пунктері арқылы көлікпен баруға болады. Мұндағы көлік
магистральінің жалпы қашықтығы – 170км.ді құрайды. Маусымдық тау
соқпақтары мен жолдар қалыптасқан, дегенмен олар қыс мезгілінде
қолданыстан шығып қалады.
Қаратау мемлекеттік табиғи қорығының шекарасына таяу жерде
(5км.ден 28км.ге дейін) Созақ ауданының ауылдық қоныстары орналасқан.
Мысалы:Сызған – 10км, Шолақ – Қорған – 28км. Сонымен қатар Кентау
қаласының шағын қоныстары Хантағы – 5км. Және Байылдыр – 19км.
орналасқан. Қорықтың орталығын ауданның және облыстың орталықтарымен
халықаралық маңызға ие Алматы – Самара автожолдары байланыстырады.
Кентау қаласында орналасқан қорықтың орталығы мен қорық
арасындағы арақашықтық төмендегідей:
Кентау – Байылдыр кардоны – 25км;
Кентау – Хантағы кардоны – 12км;
Кентау – Біресік – 17км;
Кентау – Ащысай – Шолақ-Қорған – Сызған -170км;
Кентау –Қаратау кадоны – 120.
Атпен немесе жаяу жүріспен Байылдыр кардонынан Үлкен Қарақуыс
шатқалына дейін – 27км.ді құрайды.Біресік кардонынан Қаратау кардонына
дейін – 22км; Хантағы кардоны мен Қаратау кардонының арақашықтығы –
25км. Кентау қаласынан Ащысай арқылы Қаратаудың солтүстік
сілемдерінен(Созақ ауданы) ұзындығы 30-40км. Болатын таулы асу
жолдары өтеді. Айналмалы жол Түркістан қаласы арқылы, Шаян ауылынан
Созақ ауданының орталығы Шолақ-Қорған арқылы 200км.ді құрайды.
Кентау қаласы мен Хантағы ауылының арасы 3км.ге жетеді.
Діні,салт-дәстүрі, тарихи ескерткіштері.
Негізгі діні –ислам.Қалада және әрбір ауылда мешіт салынған.Жергілікті
халықтың негізгі мәдениеті:
- Үлкенді сыйлау;
- Жамандық жасамау (алдау-арбау,ұрлық және қылмыс)
- Қандастардың неке құрмауы (7атаға дейін)
- Қаза болғандарды еске алу (7,40күн,1жыл)
Салт – дәстүрлері:
- Құда түсу және үйлену (Сырға салу, сүт ақысы жәнеқалың мал
беру)
- Алғашқы перзентке бесік беру;
- Тұсау кесер (бала алғаш рет қадам тастағанда)
- Ағайындары мен туыстарын соғымға шақыру;
Жергілікті халықтың мәдени тарихы көшпенділікпен тығыз
байланысты. Отырықшы өмір қалыптаспай, жайлаулар тек жазда
пайдаланылды. Қазіргі таңда Көктекше моласы, Таңбалытас және
Тасшарбақ, Тектұрмас тауы сияқты археологиялық ескерткіштер қалған.
Көктекше моласы 5қорған тастарынан тұрады, пішіні дөңес тасты
молаға ұқсас. Молалардың бірінен жергілікті халықтар керамикалық
құмыралардың юөліктерін, келесі біреуінде адамның қаңқаларын тапқан.
Молалардың жанындағы қыратта ежелгі ирригация жүйелерінің іздері
табылған. Осылардың бәрі Көктекше молаларының ортағасырлық
мәдениетке жататынын дәлелдейді.
Петроглифтер жазылған Тасшарбақ ескерткіші қола дәуіріне
жатады.Мұнда арқар, түйе, піл, қасқыр, ит, елік, ат және найзамен
қаруланған адамдар, сонымен қатар, басы күн іспеттес антропоморфтық
жаратылыстар бейнеленген. Этнографиялық кезеңнің суреттеріне араб
жазуларын да жатқызуға болады.
Тектұрмас тауында вертикальды жазуы бар ескерткіштер табылған,
сонымен қатар, мұнда қола дәуіріне жататын петроглифтерді, ежелгі
тас дәуіріне жататын тасқа қашалып салынған қасқырлардың
бейнелерін, елікті аулау көріністерін кездестіруге болады.
Ежелгі түрік – руна жазуы бар тасты жазбалар Таңбалытас
археологиялық ескерткішінде кездестіруге болады. Тастың бүйірінде
ежелгі ата – бабалардың таңбаларын кездестіруге болады. Тасты
ескерткіштің қалыптасуы туралы бірнеше аңыздар бар. Жергілікті
халықтар юұл тастың шекаралық маңызы туралы айтады. Екі елдің
территориясын бөліп тұрған бұл тасың астында, кейбір аңыздар
бойынша, ханшайымның мазары болған дейді.
ЭКОТУРИЗМДІ ҚАЛАЙ ДАМЫТУҒА БОЛАДЫ?
Соңғы жылдары халықаралық және ұлттық деңгейде экологиялық
туризмді дамытуға айрықша көңіл бөлінуде.Осыған байланысты көптеген
семинарлар, тренингтер өтіп, ұсыныстар және жобалар дайындалуда.Осы
негізде өткен “Евразия” фондының экотуризмге арналған тренингінде
Қазақстанның ерекше қорғалатын аймақтарының жұмысшыларына грант
бөлінді. Осы саладағы ең жақсы жобалардың авторлары конкурстық
гранттарға ие болды.Германияның табиғатты қорғау федералды мекемелері
ТМД елдеріне көмек ретінде Филм аралында (Германия) семинар –
тренинг өткізді.Оған Әзірбайжан, Грузия, Қазақстан, Қырғызстан, Ресей
және Тәжікстан елдерінің ООПТ және НПО өкілдері қатысты.Германия
экологтары шет елдегі әріптестеріне барынша экотуризмнің еуропалық,
сонымен қатар өздерінің ұлттық сұраныстарымен таныстырды. Мысал
ретінде “Ясмунд” ұлттық паркінің территориясында орналасқан Филм
аралында экотуризм орталығы көрсетілді. Сонымен қатар, осы
территорияның құрамына кіретін жекеменшік туристік фирмалардың
ақпараттары жарияланды. “Экотуризм” термині Германияда “табиғи
жағдайлары сақталған аудандардың табиғаты мен экологиясына
жауапкершілікті толық қабылдаған туристердің саяхаты” деп
түсіндіріледі.Яғни, бұл саяхат тірі табиғатпен туристерді таныстырудың
негізі болып табылады.Сондықтан экотуризмнің дамуында мемлекетпен
қатар, қазақстандық қоғамның да белсенді қолдауы қажет. Атап айту
керек, экологиялық туризм – туризмнің басқа салалары сияқты
экономикалық тиімді бизнес түрі болып табылады. Туризмді реттеудің
мемлекеттік және ұйымдық негізі толықтай туристік іс – шаралардың
заңдылығымен ерекшеленеді. Алайда экологиялық туризмнің құқықтық
аспектілері әлі де болса қалыптаспаған. Осыған байланысты біз
экологиялық туризмге мыналарды жатқызамыз: қарапайым табиғи
саяхат,танымдық және спорттық (рафтинг, альпенизм, тау шаңғысы және
тағы басқалар жатады) туризм, спорттық және қызығушылықпен
ұйымдастырылған балық аулау жатады. Экологиялық туризмнің дамуында
жергілікті салт – дәстүрлер мен саяси – экономикалық факторлар
маңызды роль атқарады. Ішкі, яғни қазақстандық туристерде
экологиялық ақпараттың жеткіліксіздігі, қоршаған ортаны қарапайым
қабылдауы, маңызды дәстүрлердің жоқтығының салдарынан ішкі
туристтердің экологиялық туризмге деген сұранысын қалыптаструға
кедергі жасайды. Айтып кететін тағы бір жайт, құрал – жабдықтардың
жеткіліксіздігі экомаршруттарының жүргізілуіне, сонымен қатар қандай
да бір танымдық саяхатты ұйымдастыруға өз кедергісін тигізіп
отырады. Тірі табиғатпен біршама салалас өмір сүретін ауыл халқы
қоршаған ортаны көбнесе өмір сүрудің негізі ретінде
қабылдайды.Сондықтан, ауыл халқы табиғатты қорғауды туризмнің бір
объктісі ретінде қарамай, ішкі экотуризмнің дамуын біршама
кешеуілдетеді. Қазіргі таңда Қазақстанда ішкі туризмнен де шет
елдеріне саяхатқа шығу кең етек алған.Неміс туристерін мысалға
алатын болсақ, олар үшін жабайы табиғатпен танысу бір мереке
сияқты және олар саяхатқа шығардан бұрын көптеген дайындықтар
жасайды. Жұмыс күні аяқталғаннан кейін, талыққан неміс халқы
өздерінің демалыстарын табиғаты әсем қорғалатын аймақтарда
өткізгенді жөн санайды. Германияның халқы тығыз орналасқан
аймақтарында, қалалардағы көлемді инфраструктурасы, ұсақ мекен
жайлардың көптігіне, индустрия мен транспорт желілерінің тығыздығына
қарамастан Германия мемлекетінің басшылығы жергілікті халықтың
қолдауымен ормандарды, су бассейндерінің және ландшафтарының
тазалығын сақтап қалуға қол жеткізген.Алайда мұнда адам қолы
тимеген және игерілмеген жер қалмаған. Ясмунд ұлттық паркі мен
Филм сияқты кіші аралдар мемлекеттік қорғауға алынған және де
мұндағы ағаштардың кесілмегеніне 500жылдай уақыт болған. Ұлттық
парктің ауданы бар болғаны 3000 га. құрайды. Қазақстанмен
салыстырғанда біздегі ең кішкентай ұлттық парктің ауданы кем
дегенде 50 000 га. алып жатыр. Алайда Ясмунд ұлттық паркіне жыл
сайын 1млн. туристер келіп кетеді.
МСОП-ның қолдаумен Ясмунд паркінде туристерге арналған ақпарат
орталығын ашу қолға алынған. Жалпы ауданы 94 га. құрайтын Филм
қорықшасына туристерге кіруге рұқсат етілген, алайда қатаң бақылауға
алынған.Аралдың бір бөлігіне туристердің саяхатына рұқсат етілмеген, ал
игерілген жерлеріне экскурсаводтың бастауымен танымдық жоықтар
ұйымдастыруға болады. Бұл аймақтардың күніне 30-ға жуық адамдарды
қабылдау мүкіндігі бар. Германияның ерекше қорғалған аймақтары жергілікті
туристік фирмалармен жақсы байланысқа ие, фирмалармен біріккен түрде қорық
аймағына әр түрлі жорықтар ұйымдастырылады. Бұл жорықтарда міндетті түрде
табиғатты қорғау аспектілері қолданылады, жорықтан түскен қаржының бір
бөлігін туристік фирмалардың иегерлегі қорғалатын аймаққа бөледі. ООПТ-ң
іс-шаралары және турфирмалар жергілікті халықтан кең көлемді қолдау
алып,қорғалатын аймаққа туристерді тартуға, сонымен қатар кіші іскерлігін
дамытып, оның кірісін арттыруға көмектеседі. Демалуға келген туристрдің
белгілі бір бөлігі турфирмалармен келісімшарт жасасқан иеалға алады.
Германияның тәжірибесін негізге ала отырып, Қазақстанда экотуризмді
дамытуда ұлттық турфирмалармен байланысты жақсарту керек. Шет елден
келетін көптеген туристер табиғатқа жорықтармен бірге жергілікті
хаықтың салт-дәстүрімен танысуды қамтамасыз ететін танмдық саяхатқа
шығуды да жөн көреді, яғни туристік қызмет көрсетудің толық түрін
қалыптастыру керек. Сонымен қатар, азық-түлікпен қамтамасыз ету
орталығына да көптеген талаптар қойылады. Мысалы: барлық туристер
Германияның ұлттық тағамын пайдалана алмайды, дегнмен ұлттық астың
дайындалу рәсімін бақылауды жөн көреді.
Кейбір елдерде туристерді тарту, санын көбейту мақсатында,
игерілмеген
жабайы табиғатты мәдени орталыққа айналдырып, көптеген демалыс
орталықтарын, кемпингтер, спорт кешендерін салып жатады. Алайда
экотуризмнің маңызды бөлігі – бұл өзгертілмеген табиғи ландшафттарда
адамдардың демалысын қамтамасыз ету болып табылады. Қорытындылай келе,
біздің қазақстандық экотуризмді дамытуда ең алдымен, туристерге
арналған этика кодексін енгізу қажет, ал әр корғалатын аймақ
өздерінің нақты және түсінікті экологиялық ережелерін ұсынуы
қажет. Сонымен қатар, өкімет басшылығы немесе оның арнаулы
органдары табиғатты қорғау ұйымдарының іс-шараларын халықаралық
деңгейде бақылау, қолдау көрсету, туристік фирмалармен байланысты
жақсарту және де қорғалатын аймақтың табиғи кешендерін сақтау,
туристік қызмет көрсету салаларын дамыту мақсатында ақпараттық
орталықтарды орнату сияқты мәселелерді қолға алуы керек.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЭКОТУРИЗМ
Біздің еліміздегі ішкі туризм және сыртқы туризмдер әлі де
нақты дамудан алшақтап жатыр. Осылардың ішіндегі артқа тартып тұрған
мәселелердің бірі туризмнің заңды мекемелерінің дамымағандығы. Егер де
ол жақсылап даытылғанда, Қазақстанның барлық туристік жүйесіне
айтарлықтай даму қосқан болар еді. Еліміздің барлық жерлерінде
туристік құрылымның тоқтаусыз дамуы, мемлекет жағынан көңіл бөлінуін
және қолдауын талап етеді. Ел экономикасы дамуы үшін бұл нәрсе
сөзсіз орындалуы керек.
Қазіргі таңда елімізде туристік инфрақұрылымның даму ұштары
әр жерде ғана көрінеді. Оның толық және қазіргі талапқа сай етіп
жасалуына үлкен көлемдегі қаржы керек. Міне осы мәселе мемлекеттік
қаржы қызметкерлерін де тоқтатып отыр. Бірақ турбизнестің өкілдері
осылардың бәрін ммлекеттің көмегінсіз-ақ орындауға болады деп
есептейді. Бұл үшін тек қана жеке экономиканың секторларын құрып,
туристік компаниялардың қайта жандануы үшін, жәрдемақылар бөлу қажет.
Сонда ғана бұл іс қаржылы адамдардың туристік жобаларды
қаржыландыруыұа қызықтырар еді.
Қазіргі таңда біздің еліміздегі экотуризм әлі де жақсы
дамымаған. Бүгінде еліміздің баға жетпес қазыналары – құстар,
жануарлар, ормандар жойылып кетуде. Оған қоса адамдар дәстүрлі
аңшылықпен емес, ал браканиерлік жолмен аң аулау да көбейіп кеткен.
Олар қомақты ақшалар үшін жабайы қабандарды және басқа жануарларды
жойып, жаңа жерлерді игеруде. Міне осылай экотуризмде басқа да
шетелдік турфирмалар көбейді
Сонмен қатар адамдар қорықтарды өздеріне иеленіп , олардын байлыктарын
сақтап қалуға тырысуда.
Біз де экологиялық туризмнің мақсаты мен міндетін, оның қай
аймақтарда дамытуға болатынын толық айқындап алуымыз қажет. Қазіргі
таңда экотуризмге анықтама берушілер көптеген пікір айтып жатады.
Туристтік фирма иегері Адам Бах экотуризмге мынадай анықтама
береді: Экотуризмнің басты мәні – адамдардың табиғатқа ешбір зиян
жеткізбестен пайдаланып, одан кіріс алуы және туризмнің
индустриясына қатысу болып табылады Ал АҚШ-тың экотуристік
қоғамының мүшесі Тим Хилинг пікірі бойынша: Экотуризм – жергілікті
халықтың өмірін жақсарту және қоршаған ортаны қорғау жауапкершілігі
қатаң талаптарымен бекітілген табиғатқа саяхат. Алайда бұл
анықтамалар біздің қазақстандықтар үшін экотуризм түсінігін толық
айқындап бере алмайды.
The World Wildlife Fund for Naturе бүкіләлемдік ұйымы
экотуризмге былай анықтама береді: қорғалатын табиғи аймақтарға
адамдардың саяхаттауы, табиғи ресурстарды сақтау арқылы экономикалық
деңгейді көтеру. Яғни, туризмді дамыта отырып, қаржылай пайда алу
және сол қаржының белгілі бір мөлшерін табиғатты қорғауға жұмсау
болып табылады. Тим Хилингтің айтуы бойынша нағыз экотуризм
мынадай мақсаттарды қамтуы тиіс:
1.Табиғатты қорғауға көмектесу.Бұған бірнеше мүмкіндіктердің
арқасында қол жеткізуге болады.
2.Жұмыс орындарын ұйымдастыру және жергілікті халықтардың кірісін
жоғарылату,яғни гид есебінде жергілікті тұрғындарды алу
қажет.Сонымен қатар,арендаға жергілікті құрал – жабдықтарды алып,
қосымша қызметтерді пайдалану (туристтік топтардың жергілікті
асханалардан тамақтандыру, туристерге жергілікті халықтардың үйлерін
жалға беру).
3. Сол жердің салт-дәстүрі, мәдениеті жайлы ақпарат беру. Мұны
жүзеге асырудың да бірнеше жолдары бар:жергілікті өндірістің немесе
халықтың қолдан жасаған бұйымдарын, сувенирлерін сату. Сонымен
қатар, туристерге сол жергілікті халықтың ұлттық тағамдары,
сусындары, жеміс-жидектері тағы сол сияқты бірталай мүмкіндіктерді
жасау қажет.
Қаратау мемлекеттік қорығын
ұйымдастыруда халықаралық ұйымдардың
іс-шаралары.
Қаратау мемелекетік табаиғи қорығын ұймдастыру туралы алғашқы
ұсыныстардыбиолг ғалымдар 80 ж.ж -дан бастады. Қаратау қорығын жобалау
жоспарының алғашқы түрін 1989ж “Казгипроград” жобалау институты жасап
шығарды. Экология және биоресурстар министрлігінің 1998жылғы бұйрығы
бойынша Қаратау қорығын жоьалау проектін құрастыра бастады. Жобалау
материалдарына сәйкес қорық Қаратау жотасының орталық бөлігінде
шамамен 34 300га аумақты алатыны көзделген. 2002жылы ЦАТПБ-ның
қатысуымен Қаратау таулы ауданының қазіргі жағдайын бағалау
бойынша кешенді ғылыми зерттеулер ұйымдастырылды. Зерттеулердің
қорытындысы бойынша Қаратаудың орталық бөлігінде сирек кездесетін
және эндемик өсімдіктердің жойылу қаупінде тұрғанын көрсетті. Қауіп
астында тұрған қызыл кітапқа енген флора мен фауналарға
согдийский исень,қаратау арқары тағы сол сияқты табиғат байлықтары
жатады. Жүйесіз пайдаланудың және аймақты қорғау іс – шаралары
қолға алынбағандықтан бағалы және сирек кездесетін өсімдіктердің
түрлері күрт азайып кетті.
Ғылыми зерттеулердің нәтижесі – бұл аймақтың бағалы фаунасы мен
флорасын жүйелеп, сонымен қатар мұнда қорық ұйымдастырудың
қажеттілігін атап көрсетті. Қаратау мемлекеттік қорығының негізін
салушылар:ЦАТПБ ғылыми кеңесшісі, ауыл шаруашылығы ғылымдарының
кандидаты Кертешев Т.С, геоботаник – картогроф, б.ғ.докторы Рачковская
Е.И, геоботаник Сәдуақасов Р.Э, флорист, б.ғ кандидаты Иващенко
А.А, териолог, б.ғ кандидаты Грачев Ю.А, орнитолог Чаликова Е.С
және лаборант Белоусова Л.К.
ЦАТПБ-ның Қаратау мемлекеттік қорығын ұйымдастыру мақсаты Қазақстан
Республикасының ауыл шаруашылық министрлігінің орман шаруашылығы
комитетінен, тағы басқа орталық атқарушы органдар және Оңтүстік
Қазақстан облысы әкімшілігінен қолдау тапты. 2004ж. 1 наурызында
Қазақстан Республикасының атқарушы билігінің №=249 қаулысы бойынша
“Қазақстан Республикасының Ауылшаруашылық министрлігінің орман
шаруашылық комитетіне қарасты Қаратау мемлекеттік қорығы
ұйымдастырылды.
Қорғалатын аумақта ғылыми – танымдық туризмді қалыптастыру үшін
ғылыми зерттеулер мен мониторингтер жүргізілді. Қаратау мемлекеттік
қорығының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz