Азаматтық құқықтық шарт жасасу сатылары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
1.тарау. Азаматтық құқықтық шарт жасасу сатылары
1.1. Шарт жасасудың кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2. Шарт жасасу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.3. Шарт жасасатын жер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2.тарау. Шартты өзгерту және бұзу
2.1. Шартты өзгертудің және бұзудың негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
2.2. Шартты өзгерту және бұзу тәртібі және олардың салдарлары ... ... ... ...11
3 тарау. Азаматтық.құқықтық шарт туралы жалпы ережелер
3.1. Азаматтық.құқықтық шарттың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
3.2. Шарттың мазмұны мен формасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
4.тарау. Азаматтық.күкыктық шарттардың жекелеген түрлері
4.1. Азаматтық.құқықтық шарт түрлерінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ...28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
Пайдаланған әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
1.тарау. Азаматтық құқықтық шарт жасасу сатылары
1.1. Шарт жасасудың кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2. Шарт жасасу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.3. Шарт жасасатын жер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2.тарау. Шартты өзгерту және бұзу
2.1. Шартты өзгертудің және бұзудың негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
2.2. Шартты өзгерту және бұзу тәртібі және олардың салдарлары ... ... ... ...11
3 тарау. Азаматтық.құқықтық шарт туралы жалпы ережелер
3.1. Азаматтық.құқықтық шарттың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
3.2. Шарттың мазмұны мен формасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
4.тарау. Азаматтық.күкыктық шарттардың жекелеген түрлері
4.1. Азаматтық.құқықтық шарт түрлерінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ...28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
Пайдаланған әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
Кез-келген білімді адамның, әсіресе ана тілінде өзінің азаматтық құқығын окып, зерттеп жүрген заңгердің құқық қағидалары хақында орныққан өзінің көзқарасы, өз елінің көп қырлы азаматтық құқығы туралы жақсы бағыт-бағдары болуы тиіс. Осыған орай, тек позитивтік құқықты ғана емес, сондай-ақ азаматтық құқықтың даму тенденцияларын тек Қазақстан Республикасында ғана емес, Еуропа мен бүкіл дүние жүзі көлемінде меңгерген маңызды.
Келешек өсіп келе жатқан ұрпақ – қазақ заңгерлері тек нақты мәселелерді шешетін жаңа буын ғана емес, бұлар сонымен қатар құқықтық, егеменді қазақ мемлекетінің биік мұратын жүзеге асырушылар.
Азаматтық құқық Қазақстан Республикасының құқық салаларының бірі болғандықтан күнделікті тыныс-тіршілікпен, сондай-ақ азаматтардың, занды тұлғалар мен мемлекеттің өзімен, оның әкімшілік-аумақтық бөліністерімен тығыз байланысты.
Қазақстан Республикасы азаматтық құқығының пәнін тауар-ақша қатынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар құрайды (Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 1-бабы, 1-тармағы). Сонымен қатар мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар азаматтық заңдармен реттеледі, өйткені олар басқа заң құжаттарында өзгеше көзделмеген не мүліктік емес жеке қатынастар мәнінен туындамайды (АК-тің 1-бабы, 2-тармағы).
Азаматтық құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастар негізінен мүліктік қатынастар болып табылады. Материалдық игіліктермен (мүлікпен, жұмыспен, қызмет көрсетумен, ақшамен, құнды қағаздар мен баска да мүліктермен) байланысы бар қоғамдық қатынастар мүліктік қатынастар деп аталады. Мұндай қатынастар иелену немесе мүліктің тиістілігіне қарай (заттық қатынас), мүліктің бір адамнан екіншісіне ауысуы, өтуі (міндеттемелік қатынас), меншік иесінің қайтыс болуына байланысты заттың тағдырын шешу (мұрагерлік қатынас) тәрізді қатынастар тұрғысынан көрінсе, онда олар азаматтық заңмен реттеледі. Бір сөзбен айтқанда, мүліктік қатынас дегеніміз мүліктерді сатып алу, иелену, басқа адамдарға беру мен пайдалану жөніндегі қатынас больш табылады.
Дейтұрғанмен бұдан азаматтық құқық мүліктік қатынастардың бәрін бірдей реттей береді деген ұғым тумауы тиіс. Өйткені, олардың өзі әртүрлі сипатта кездеседі. Сайып келгенде, мүліктілік (имущественность) дегеніміз заңды белгі болып табылмайды, ол тек экономикалық түсінік. Сондықтан да азаматтық құқық пәнінің мазмұнын оны біріктіретін әрі мән-мағынасын ашатын тұсын бөліп қарауды қажет етеді. Қоғамдық қатынастарды бір-бірінен ажырататын мүліктік қатынастардың мынадай белгілері, атап айтқанда, белгілі бір экономикалық құндылыққа ие болуымен байланысты материалдық объектілер жайында адамдардың арасындағы қатынастар болғандықтан оның ерік сипатында болатындығы нарықта дербес тауар иеленуші ретінде қимылдауы, қатысушылардың өзара келісім және өзара шарт жасауы.
Келешек өсіп келе жатқан ұрпақ – қазақ заңгерлері тек нақты мәселелерді шешетін жаңа буын ғана емес, бұлар сонымен қатар құқықтық, егеменді қазақ мемлекетінің биік мұратын жүзеге асырушылар.
Азаматтық құқық Қазақстан Республикасының құқық салаларының бірі болғандықтан күнделікті тыныс-тіршілікпен, сондай-ақ азаматтардың, занды тұлғалар мен мемлекеттің өзімен, оның әкімшілік-аумақтық бөліністерімен тығыз байланысты.
Қазақстан Республикасы азаматтық құқығының пәнін тауар-ақша қатынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар құрайды (Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 1-бабы, 1-тармағы). Сонымен қатар мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар азаматтық заңдармен реттеледі, өйткені олар басқа заң құжаттарында өзгеше көзделмеген не мүліктік емес жеке қатынастар мәнінен туындамайды (АК-тің 1-бабы, 2-тармағы).
Азаматтық құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастар негізінен мүліктік қатынастар болып табылады. Материалдық игіліктермен (мүлікпен, жұмыспен, қызмет көрсетумен, ақшамен, құнды қағаздар мен баска да мүліктермен) байланысы бар қоғамдық қатынастар мүліктік қатынастар деп аталады. Мұндай қатынастар иелену немесе мүліктің тиістілігіне қарай (заттық қатынас), мүліктің бір адамнан екіншісіне ауысуы, өтуі (міндеттемелік қатынас), меншік иесінің қайтыс болуына байланысты заттың тағдырын шешу (мұрагерлік қатынас) тәрізді қатынастар тұрғысынан көрінсе, онда олар азаматтық заңмен реттеледі. Бір сөзбен айтқанда, мүліктік қатынас дегеніміз мүліктерді сатып алу, иелену, басқа адамдарға беру мен пайдалану жөніндегі қатынас больш табылады.
Дейтұрғанмен бұдан азаматтық құқық мүліктік қатынастардың бәрін бірдей реттей береді деген ұғым тумауы тиіс. Өйткені, олардың өзі әртүрлі сипатта кездеседі. Сайып келгенде, мүліктілік (имущественность) дегеніміз заңды белгі болып табылмайды, ол тек экономикалық түсінік. Сондықтан да азаматтық құқық пәнінің мазмұнын оны біріктіретін әрі мән-мағынасын ашатын тұсын бөліп қарауды қажет етеді. Қоғамдық қатынастарды бір-бірінен ажырататын мүліктік қатынастардың мынадай белгілері, атап айтқанда, белгілі бір экономикалық құндылыққа ие болуымен байланысты материалдық объектілер жайында адамдардың арасындағы қатынастар болғандықтан оның ерік сипатында болатындығы нарықта дербес тауар иеленуші ретінде қимылдауы, қатысушылардың өзара келісім және өзара шарт жасауы.
Заңдар және нормативтік құқықтық құжаттар
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 1995 ж.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі: Жалпы бөлім, 27 желтоқсан 1994 ж; Ерекше бөлім. 1999 ж. 1 шілде.
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексін күшіне енгізу туралы. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің қаулысы 1994 ж. 27 желтоқсан.
4. Қазақстан Республикасының Заңы. "Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексін (Ерекше бөлім) күшіне енгізу туралы" 1999 ж. 1 шілде.
5. Қазақ ССР-інің азаматтық кодексі 1963 ж. 28 желтоқсан. Арнайы әдебиеттер
6. Гражданское право Республики Казахстан. (Под.ред. Тулеугалиева Г.И., Мауленова К.С., Сарсембаева М.А.) Учебное пособие (часть общая). Издание второе, дополненное и измененное Алматы, 1999 г.
7. Гражданское право (Под ред. Сергеева А.П., Толстого Ю.К.) том 1,2 и 3. М., 1997-1998 г.г.
8. Гражданское право Казахской ССР. Учебное пособие, Алма-Ата, 1978 г.
9. Комментарий к Гражданскому кодексу КазССР. Алма-Ата, 1990
10. Гражданское право в 2-х томах (отв. Ред.Суханова ЕА. М., 1998 г.)
11. Гражданское право (Под ред. Калпина А.Г., Маслеева А.И.) ч.1, М., 1997 г.
12. Гражданское право России.Под ред. Цибуленко З.И., ч.1, М., 1996 г.
13. Гражданское право России. Отв.ред. Садиков О.Н. (курс лекции) ч.1, М., 1996 г.
14. Комментарий к Гражданскому кодексу Республики Казахстан (общая часть) Отв.ред. Сулейменова М.К., Басин Ю.Г., кн.1 и 2, Алматы, 1998 г.
15. Гражданский кодекс Республики Казахстан — толкование и комментирование. Общая часть. Вып.1-10. Алматы, 1996-2000 г.
16. Гражданское право России. Отв.ред. Садиков О.Н. ч.2, Обязательное право, М., 1997г.
17. Комментарий к гражданскому кодексу Российской Федерации Отв.ред. Садиков О.Н. ч.1-2, М., 1997г.
18. Гражданское и торговое право капиталистических государств, М., 1993г.
19. Шершеневич Г.Ф. Учебник русского гражданского права, М., 1995г.
20. Комментарий: Гражданский кодекс Республики Казахстан. (Особенная часть). Отв. ред. Сулейменов М.К., Басин Ю.Г., Алматы, Жеті жарғы, 2000 г.
21. Гражданское право Казахской ССР. Учебное пособие, Алма-Ата, 1980г.
22. Диденко А.Г., Басин Ю.Г., Иоффе О.С. ж.б. Гражданское право. Оқу құралы - Алматы: казГЮУ АПО/24 1999/-126 б.
23. Джусупов А.Г. Право собственности и иные вещные права - Алматы: Жеті Жарғы, 1996ж.-8б.
24. Ғ.Төлеуғалиев. ҚР-ң Азаматтық құқығы.1-том.А.,2001 ж.
25. Ғ.А.Жайлин. ҚР-ң Азаматтық құқығы. Ерекше бөлім. Оқулық. 1, 2-том, А., 2003 ж.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 1995 ж.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі: Жалпы бөлім, 27 желтоқсан 1994 ж; Ерекше бөлім. 1999 ж. 1 шілде.
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексін күшіне енгізу туралы. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің қаулысы 1994 ж. 27 желтоқсан.
4. Қазақстан Республикасының Заңы. "Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексін (Ерекше бөлім) күшіне енгізу туралы" 1999 ж. 1 шілде.
5. Қазақ ССР-інің азаматтық кодексі 1963 ж. 28 желтоқсан. Арнайы әдебиеттер
6. Гражданское право Республики Казахстан. (Под.ред. Тулеугалиева Г.И., Мауленова К.С., Сарсембаева М.А.) Учебное пособие (часть общая). Издание второе, дополненное и измененное Алматы, 1999 г.
7. Гражданское право (Под ред. Сергеева А.П., Толстого Ю.К.) том 1,2 и 3. М., 1997-1998 г.г.
8. Гражданское право Казахской ССР. Учебное пособие, Алма-Ата, 1978 г.
9. Комментарий к Гражданскому кодексу КазССР. Алма-Ата, 1990
10. Гражданское право в 2-х томах (отв. Ред.Суханова ЕА. М., 1998 г.)
11. Гражданское право (Под ред. Калпина А.Г., Маслеева А.И.) ч.1, М., 1997 г.
12. Гражданское право России.Под ред. Цибуленко З.И., ч.1, М., 1996 г.
13. Гражданское право России. Отв.ред. Садиков О.Н. (курс лекции) ч.1, М., 1996 г.
14. Комментарий к Гражданскому кодексу Республики Казахстан (общая часть) Отв.ред. Сулейменова М.К., Басин Ю.Г., кн.1 и 2, Алматы, 1998 г.
15. Гражданский кодекс Республики Казахстан — толкование и комментирование. Общая часть. Вып.1-10. Алматы, 1996-2000 г.
16. Гражданское право России. Отв.ред. Садиков О.Н. ч.2, Обязательное право, М., 1997г.
17. Комментарий к гражданскому кодексу Российской Федерации Отв.ред. Садиков О.Н. ч.1-2, М., 1997г.
18. Гражданское и торговое право капиталистических государств, М., 1993г.
19. Шершеневич Г.Ф. Учебник русского гражданского права, М., 1995г.
20. Комментарий: Гражданский кодекс Республики Казахстан. (Особенная часть). Отв. ред. Сулейменов М.К., Басин Ю.Г., Алматы, Жеті жарғы, 2000 г.
21. Гражданское право Казахской ССР. Учебное пособие, Алма-Ата, 1980г.
22. Диденко А.Г., Басин Ю.Г., Иоффе О.С. ж.б. Гражданское право. Оқу құралы - Алматы: казГЮУ АПО/24 1999/-126 б.
23. Джусупов А.Г. Право собственности и иные вещные права - Алматы: Жеті Жарғы, 1996ж.-8б.
24. Ғ.Төлеуғалиев. ҚР-ң Азаматтық құқығы.1-том.А.,2001 ж.
25. Ғ.А.Жайлин. ҚР-ң Азаматтық құқығы. Ерекше бөлім. Оқулық. 1, 2-том, А., 2003 ж.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
1-тарау. Азаматтық құқықтық шарт жасасу сатылары
1. Шарт жасасудың
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ..4
2. Шарт жасасу
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 6
3. Шарт жасасатын
жер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ..7
2-тарау. Шартты өзгерту және бұзу
2.1. Шартты өзгертудің және бұзудың
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 9
2.2. Шартты өзгерту және бұзу тәртібі және олардың
салдарлары ... ... ... ...11
3 тарау. Азаматтық-құқықтық шарт туралы жалпы ережелер
3.1. Азаматтық-құқықтық шарттың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
3.2. Шарттың мазмұны мен
формасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
4-тарау. Азаматтық-күкыктық шарттардың жекелеген түрлері
4.1. Азаматтық-құқықтық шарт түрлерінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... .28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
Пайдаланған әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..65
Кіріспе
Кез-келген білімді адамның, әсіресе ана тілінде өзінің азаматтық
құқығын окып, зерттеп жүрген заңгердің құқық қағидалары хақында орныққан
өзінің көзқарасы, өз елінің көп қырлы азаматтық құқығы туралы жақсы бағыт-
бағдары болуы тиіс. Осыған орай, тек позитивтік құқықты ғана емес, сондай-
ақ азаматтық құқықтың даму тенденцияларын тек Қазақстан Республикасында
ғана емес, Еуропа мен бүкіл дүние жүзі көлемінде меңгерген маңызды.
Келешек өсіп келе жатқан ұрпақ – қазақ заңгерлері тек нақты
мәселелерді шешетін жаңа буын ғана емес, бұлар сонымен қатар құқықтық,
егеменді қазақ мемлекетінің биік мұратын жүзеге асырушылар.
Азаматтық құқық Қазақстан Республикасының құқық салаларының бірі
болғандықтан күнделікті тыныс-тіршілікпен, сондай-ақ азаматтардың, занды
тұлғалар мен мемлекеттің өзімен, оның әкімшілік-аумақтық бөліністерімен
тығыз байланысты.
Қазақстан Республикасы азаматтық құқығының пәнін тауар-ақша
қатынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік
қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке
қатынастар құрайды (Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 1-бабы, 1-
тармағы). Сонымен қатар мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес
жеке қатынастар азаматтық заңдармен реттеледі, өйткені олар басқа заң
құжаттарында өзгеше көзделмеген не мүліктік емес жеке қатынастар мәнінен
туындамайды (АК-тің 1-бабы, 2-тармағы).
Азаматтық құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастар негізінен мүліктік
қатынастар болып табылады. Материалдық игіліктермен (мүлікпен,
жұмыспен, қызмет көрсетумен, ақшамен, құнды қағаздар мен баска да
мүліктермен) байланысы бар қоғамдық қатынастар мүліктік қатынастар деп
аталады. Мұндай қатынастар иелену немесе мүліктің тиістілігіне қарай
(заттық қатынас), мүліктің бір адамнан екіншісіне ауысуы, өтуі
(міндеттемелік қатынас), меншік иесінің қайтыс болуына байланысты заттың
тағдырын шешу (мұрагерлік қатынас) тәрізді қатынастар тұрғысынан көрінсе,
онда олар азаматтық заңмен реттеледі. Бір сөзбен айтқанда, мүліктік қатынас
дегеніміз мүліктерді сатып алу, иелену, басқа адамдарға беру мен пайдалану
жөніндегі қатынас больш табылады.
Дейтұрғанмен бұдан азаматтық құқық мүліктік қатынастардың бәрін бірдей
реттей береді деген ұғым тумауы тиіс. Өйткені, олардың өзі әртүрлі сипатта
кездеседі. Сайып келгенде, мүліктілік (имущественность) дегеніміз заңды
белгі болып табылмайды, ол тек экономикалық түсінік.[1] Сондықтан да
азаматтық құқық пәнінің мазмұнын оны біріктіретін әрі мән-мағынасын ашатын
тұсын бөліп қарауды қажет етеді. Қоғамдық қатынастарды бір-бірінен
ажырататын мүліктік қатынастардың мынадай белгілері, атап айтқанда, белгілі
бір экономикалық құндылыққа ие болуымен байланысты материалдық объектілер
жайында адамдардың арасындағы қатынастар болғандықтан оның ерік сипатында
болатындығы нарықта дербес тауар иеленуші ретінде қимылдауы,[2]
қатысушылардың өзара келісім және өзара шарт жасауы.
1-тарау. Азаматтық құқықтық шарт жасасу сатылары
1.1. Шарт жасасудың кезеңдері
Шарт жасасу екі кезеңнен тұрады: шарт жасасуға ұсыныс (оферта) және ол
ұсынысты басқа тараптың қабыл алуы (акцепт). Ұсыныс жасаған тұлға оферент
деп, ал ұсынысты қабыл алған тарап акцептант деп аталады.
АК-ның 395-бабына сәйкес офертада біршама нышандар болуға тиіс.
Біріншіден, ол анық және тұлғаның шарт жасасуға аса ниеттілігін білдіруге,
екіншіден, мүмкіңдігінше толық, яғни шарттың елеулі ережелерінің барлығын
қамтуға, үшіншіден, белгілі бір тұлғаның атына бағытталған болуы тиіс. Егер
ұсыныс жалпыламай жасалса (мысалы, азамат "Караванда" пианиносын сатамын
деп хабарландыру береді), ол оферта емес, тек оферта жасауға шақыру.
Сондықтан, мұндай хабарландыру, оны жасаған адамға шарт жасасу міндетін
жүктемейді. Бұл ретте сол хабарландыруға үн қатқан адамдардың ұсынысы
оферта болады. Ал, түскен ұсынысты қабылдау–қабылдамау сатушының езіне
байланысты.
Шарт жасасу қаңдай да бір тараптың міндетті емес, офертаны олардың кез
келгені жібере алады.
АК-ның 395-бабы "оференттің байланыстылыгы" ұғымын енгізді. Бұл шарт
әлі болмаса да, белгілі бір міндеттемелердің туындағанын білдіреді. Ол
адресат офертаны алған кезден акцеп немесе акцеп үшін белгіленген мерзім
өткен кезге дейін туындайды.
"Оферент байланыстылығы'' ұғымынан "офертаның каитарып алын-
байтындығы" ұғымы туындайды. Оферент офертамен байланыста болатын мерзім
еткенше ол офертаны қайтарып ала алмайды жөне оның ережелерін озгерте
алмайды. Бұл ережені бұзу екінші тараптың офертаны қайтарып алудан керген
шығынын етеу міндетінің туындауына өкеп соғады.
Сонымен қатар, офертаның қайтарып алынбайтындығы туралы ереже
диспозитивтік больш табылады. Егер ондай мүмкіндік офертаның езінде айтылса
не ұсыныстың мәнінен немесе ол жасалған жағдайдан ондай мүмкіндік туындаса
офертаны қайтарып алуға болады (395--баптың 3-тармағы).
АК-ның 395-бабының 4-тармағында оферта емес, тек офертаға шақыру болып
табылатын жарнама мен жария оферта арасыңдағы айырмашылық көрсетілген.
Жалпыламай жасалған ұсыныс пен барлығына және әркімге арнап жасалған
ұсынысты айыра білу керек.
Жария офертаны өзінің қьізметінің сипаты жағьшан мүмкіндігінше көп
адамға ұсыныс жасауға міндетті адамдар мен ұйымдар жасайды. Мысалы,
витринаға немесе сатып алушылар өзіне өзі қызмет көрсететін залға бағасы
көрсетілген тауарлар қойып қойған дүкен оферент болып саналады. Сол тауарды
сатып алуға ұсыныс жасаған кез келген адам акцептант болып табылады.
Сондықтан, тауар тұрған кезде дүкен өз офертасымен байланысты болады және
тауарды сатудан бас тарта алмайды.
Тауар жаймада жоқ болса, сатушы оны витринадан алып сатуға міндетті.
Ұсынысты жария оферта деп тану үшін мынадай белгілер болуға тиіс: 1)
одан тұлғаның шарттық қатынастарға баруға ерікті екендігі сезілуі тиіс; 2)
ол шарттың барлық елеулі ережелерін қамтуы тиіс: 3) тұлғаның шарттық
қатынастарға еркімен баруы бұл ұсынысқа үн қатқандардың барлығына қатысты
болады.
Сонымен, егер дүкен қандай да бір тауардың бар екендігі жайында
жарнама берсе — ол офертаға шақыру; егер дүкен тауарын витринаға қойса — ол
жария оферта.
Оферта жодданған жақтың оны қабылдағаны туралы жауабы акцепт деп
танылады (АК-ның 396-бабының 1-тармағы).
Акцептанттың өзінің офертамен толық жөне сөзсіз келісетіндігін
білдірген жауабы ғана акцепт деп саналады. Мысалы, акцептант өзіне
жолданған жобаға сөзсіз жөне өзгертусіз қол қояды. Шарт ережелерінен бас
тарту немесе өз ережелерін үсыну, ережелерді өзгерту немесе оларға
толықтыру енгізу, келісімнің анықталмағандығы акцепт болып табылмайды, одан
шарт тумайды жөне ол не шарт жасасудан бас тарту немесе жаңа оферта
ұсынғаңдық болады.
Бұрынғы заңнамада үндемейтін акцепт арқылы шарт жасасуға жол берілген
еді, яғни, егер белгілі бір мерзім өткенше басқа тарап шарт жасасудан бас
тартатынын хабарламаса, шарт жасалды деп саналатын. 396-баптың 2-тармағы
кері жүреді: үндемей қою акцепт емес. Бірақ бұл норма диспозитивтік болып
табылады.
Мысалы, банктердің корреспоңденттік есепшоттары бойынша есеп-қисап
операцияларын электрондық хабарламалар түрінде жүргізуді белгілейтін
банкаралық келісімдерде егер ондай хабарлама келіп түскеннен кейін белгілі
бір мерзім өткенше корреспондент ол хабарламаға келіспейтінін білдірмесе,
ұсыныс қабыдданған болып саналады делінген.
АК-ның 396-бабының 3-тармағына сәйкес акцепт ауызша немесе жазбаша
формадағы мәлімдеу немесе үндемедей қою түрінде ғана емес, конклюденттік
әрекеттер жасау, яғни тауарлар жіберу, қызмет көрсету, тиісті сомада ақша
төлеу және т.б. түрде де болады. Бірақ бұл әрекеттерден офертаны сөзсіз
қолдау сезіліп түруы тиіс жөне бұл әрекеттер өзінің акцепті үшін оферта
белгілеген мерзімде жасалуы керек.
Оферта сияқты (395-баптың 2-тармағы) акцепт те, ол оферентке барып
жеткенше қайтарып алынуы мүмкін, оның акцептантқа еш салдары болмайды.
Мысалы, акцептант оферентген алған шарт жобасына қол қойып, оны почтамен
жібереді, бірақ кейін өзінің акцептен бас тартатындығын оферентке
телеграммамен немесе факспен хабарлай алады.
Оферент акцешті алғаннан кейін шарт жасалған болып саналады, оны
шартты бұзудың жалпы ереже бойынша ғана тоқтатуға болады (АК-ның 401-404-
баптары).
2. Шарт жасасу тәртібі
Шарт жасау ұсынысы сол жерде бар контрагентке тез жауап беруге болатын
жағдайларда; ол жерде жоқ контрагентке жауап алу үшін қалайда уақыт қажет
болатын жағдайда жасалады. Мерзімі көрсетілген ұсыныс ауызша да, жазбаша да
жасалуы мүмкін. Жауап күтетін мерзімін ұсынушының өзі анықтағандықтан
(пианино сатып алыңыз, жауабын 2 апта күтемін), ол сол мерзіммен байланып
қалады, және өз ұсынысынан бас тарта немесе оның мазмұнын өзгерте алмайды.
Мерзім өткенге дейін ұсынысынан бас тартса оферентке екінші тарапқа келген
шығынды өтеу түріңде теріс салдар келеді.
Жазбаша офертада акцепт үшін мерзім көрсетілмесе шарт жасалған болып
саналады, егер акцепті оферта жолдаған адам заңнамада белгіленген мерзім
аяқталғанша, егер оңцай мерзім белгіленбеген болса — ол үшін жеткілікті
уақыт ішінде алған болса. Ал оферта акцепт үшін мерзім көрсетілмей ауызша
жасалса, басқа тарап өзінің акцепті жайыңда тез мәлімдеген жағдайда шарт
жасалған болып саналады (397-баптың 2-тармағы).
Оферта үшін тағайындалған мерзім (немесе ұсынысқа жауап алу үшін
қажетті уақыт) өткен жағдайда офертаның күші жойылады, оферент өз ұсынысы
бойынша міндеттемеден босанады. Сондықтан, ұсыныс алған адам тағайындалған
мерзім өткеннен кейін ұсынысты қабылдауға шешім етсе, ол еңді акцептант
емес, жаңа оферент болады. Жаңа құқықтық қатынастар туындайды, оған шарт
жасасудың жоғарыда қарастырылған барлық ережелері таралады. АК-ның 397-
бабының 3-тармағыңда жауаптың кешігуі акцептанттың кінәсінен емес, уақтылы
жіберілген жауапты дер кезінде жеткізбеген байланыс бөлімінің кінәсінен
болған жағдай баяндалады. Бұл ретте оференттің де, акцептанттың да кінәсі
жоқ, сондықтан заң екі тараптың да мүдделерін қорғайтын шаралар
қарастырған.
Оферент, жауап ала алмағаңдықтан, басқа адаммен шарт жасасуы мүмкін.
Ол оның құқығы, себебі оферент оз ұсынысымен байланып тұрған жоқ. Ал,
жауапты дер кезіңде жіберген акцептант та, мерзімнің өтіп кеткенін білмей,
шартты орындау үшін оз тарапьшан әрекет жасауы мүмкін (келік дайындауы,
басқа зат іздеуді тоқтатуы және т.б.) Сондықтан оферент жауаптың кешігіп
кежендігі туралы оған тез хабар беруге тиіс. Егер оферент мұны істемесе
жауап кешіккен деп саналмайды, яғни шарт жасалған болып табылады, және
шартты орындаудан бас тартса оферент акцептантқа келген шығынды етеуге
міндетті.
Мысалы, И. 1 сөуірде М-ге пианино сатамын деп ұсыныс жібереді, жауап
беруіне 30 күн мерзім тағайындайды. 10 сәуірде М. өзінің келісетіндігін
жазып хат жібереді, бірақ ол хат байланыс бөлімінің кәнісінен едәуір
кешігіп келеді (10 мамырда). Жауап келмеген соң И. 5 мамырда пианиноны Н.-
ге сатады, ал М.-нің хатын алғаннан кейін оған пианиноны сатып
жібергеңдігін хабарламайды. 15 мамырда М. келік жалдап пианиноны алуға
келеді. Ол көтерген шығынның бәрін М. өтеуге міндетті.
Шарт жасасу процедурасы екінші тараптың (акцептанттың) ұсынысты
оферент белгілеген ережелер бойынша ғана қабылдауын көздейді. Егер ол
ережелерді акцептант қабылдамайтын болса шарт жасалмаған болып табылады,
барлық процедура қайта басталады. Сондықтанда ережеге қандай да бір өзгеріс
енгізу жаңа ұсыныс жасау болып табылады. Алғашқы оферент акцептантқа
айналады, жаңа ұсынысты қабылдауға да, шарт жасасудан бас тартуға да оның
құқық бар, немесе ол жаңа ұсыныс жасап қайтадан жаңа оферентке айнала
алады. Ол шарт жасалғанша немесе тараптар өздерінің бос әурешілігін
түсінгенше жалғаса береді.
3. Шарт жасасатын жер
Егер шартта оны жасасатын жер көрсетілмесе, шарт азаматтың тұрғылықты
жерінде немесе оферта жіберген заңды тұлғаның орналасқан жерінде жасалған
болып танылады (АК-ның 398-бабы).
Шарт жасасқан жерді анықтаудың сыртқы экономикалық шарттар жасасқанда
маңызы зор. Мұңдай жағдайларда заң, әдетте, егер келісімде басқадай
көрсетілмесе, мәміле формасының ол жасалған жердің құқығына бағьшатындығын,
ал тараптардың құқықтары мен міндеттерінің мәміле жасалған жердің құқығы
бойынша анықталатындығын белгілейді.
Азамат тұрақты немесе көбінесе тұратын елді мекен оның тұрғылықты жері
деп танылады (АК-ның 16-бабы).
Заңды тұлғаның тұрақты жұмыс істейтін органы тұрған жер оның тұрған
жері болып табылады (АК-ның 39-бабы).
Азаматтық заңнаманың негізгі принципі шарт бостаңдығы болғанмен, АК-да
жөне басқа заң актілеріңде тікелей көзделсе ғана шартты міндетті түрде
жасасу мүмкіңдігі АК-да қарастырылған.
Мұндай жағдайлар көп емес. АК-да белтенгендердің ішінен жария шартты
(387-бап) жөне алдын ала шартты (390-бап) атауға болады. Өзге заң
актілеріңде белгіленген жағдайлар ішінен мемлекеттік кәсіпорындардың
мемлекеттік тапсырысты орындауын алуға болады (Мемлекеттік кәсіпорын туралы
Жарлықтың 13-бабы).
АК-ның 399-бабына сәйкес, міңцетті түрде шарт жасасудың екі нұсқасы
бар: шарт жасасу акцептант үшін міндетті болғаңда (1-және 2-тармақтар);
шарт жасасу оферент үшін міндетті болғанда (3-тармақ).
Бірінші нұсқада шарт жасасу міндетті болып табылатын тарап екінші
тараптан оферта алғаннан кейін, сол алған күннен бастап отыз күн ішінде
екінші тарапқа акцеп туралы, не одан бас тарту туралы, немесе офертаның
озге жағдайлардағы (шарт жобасына пікір қайшылығы хаттамасы) акцепті
жайында (шарт жобасы) хабар жіберуге тиіс.
Оферта жіберген тарап, бұл жағдайда, шарт жасасқанда туындаған пікір
қайшылығын оңцай хабар алғанан кейін отыз күн ішінде немесе акцент мерзімі
еткеннен кейін сот қарауына беруге құқылы.
Екінші нұсқада, егер шарт жасасу міндетті болып табылатын тарап
жолдаған шарт жобасына отыз күңцік мерзім ішінде оған деген қайшы пікірлер
хаттамасы алынса, онда бұл тарап пікір қайшылығы хаттамасын алғаннан бастап
отыз күн ішінде басқа тарапқа шартты оның редакциясында қабылдағаны туралы
не пікір қайшылығы хаттамасын қабылдамағаны жайында хабар береді.
Пікір қайшылығы хаттамасы қабылданбаса не оны қараудың нәтижесі
жайында хабар алынбаса, пікір қайшылығы хаттамасын жолдаған тарап шарт
жасасу кезінде туыңдаған пікір қайшылығын соттың қарауына жіберуге құқылы.
Акцепттің пікір қайшылығы хаттамасын жасауы немесе пікір қайшылыгын
сот қарауына беруі үшін АК-ның 399-бабында белгіленген мерзімдер бірдей
(отыз күн). Бұл мерзімнен шатасуға жол бермейді. Сонымен қатар бұл жоғарыда
аталған барлық әрекеттерді жасау үшін ақылға қонымды мерзім.
Бұл мерзімдер императивтік емес. Шарттардың кейбір түрлері үшін
заңнамада, ал кейбір жағдайларда — тараптардың келісімімен өзге мерзімдер
белгіленуі мүмкін.
Шарт жасасуға міндетті тарап оны жасасудан жалтарса, екінші тарап оны
мәжбүр ету туралы жөне оған шығындарды төлеттіру туралы талап қойып сотқа
жүгінуге құқылы (АК-ның 399-бабының 4-тармағы).
Бірақ, кейбір жағдайларда бұл ережеден ауытқу бар. Ресейдікіне
қарағанда Қазақстанның Азаматтық кодексіңце аддьш ала шарт жасасқан тарапты
негізгі шартты жасасуға мәжбүрлеу көзделмеген. Екінші тарап тек шығынның
өтелуін ғана талап ете алады (390-бап).
Шығындарды өтеу, АК-ның 9-бабының 4-тармағының жөне 350-бабының
ережелері бойынша жүргізіледі.
Жалпы ереже бойынша шарт жасасу кезінде туындаған пікір қайшылықтарьш
тараптардың өздері шешеді, оларды соттьщ қарауьша бермейді. Егер ол
қайшылықтарды тараптардың өздері шеше алмаса шарт жасалмаған болып
саналады, тараптар арасындағы қатынас тоқтайды.
АК-ның 400-бабына сәйкес шартқа дейінгі дауларды сотта қарауға болатын
тек екі жағдай бар:
шарт жасасудан бас тартушы тарап үшін шарт жасасу міндетті болғанда
(АК-ның 399-бабының 2-3-тармақтары);
пікір қайшылығын сот (мемлекеттік немесе төрелік) қарауьша беру
жөнінде тараптардың келісімі болса. Мүңдай келісім пророгациялық немесе
төрелік деп аталады.
Пікір қайшылығы сотта қаралғанда, шарттың тараптар келісе алмаған
ережелерін сот анықтайды. Ол шешімге тараптар бағынуға тиіс.
Шарт алдындағы даулар бойынша сот шешімдері межбүрлеп орындату жөнінде
ешқандай өрекеттерді керек етпейді, онда тек құқық құрушы маңыз бар.
2-тарау. Шартты өзгерту және бұзу
2.1. Шартты өзгертудің және бұзудың негіздері
Шартты өзгерту дегеніміз — оның мазмұнын құрайтын бір немесе бірнеше
ережелердің өзгеруі.
Шартты бұзу дегеніміз толықтай немесе ішінара орындалмаған шартты АК-
ның 367-377 баптарында козделмеген (міндеттемелердің тоқтауы) негіздер
бойынша мерзімінен бұрын тоқтату.
АК-ның 401-бабында шартты өзгертудің жөне бұзудың үш нұсқасы
көзделген: тараптардың келісуі бойынша; соттың шешімі бойынша; шартты
толықтай немесе ішінара орындаудан біржақты бас тартудың нөтижесінде.
Тараптардың келісуі шартты өзгертудің және бұзудың шарт бостандығы
принципінен туындайтын қалыпты және ең қолайлы тәсілі болып табылады.
Шартты өзгертудің және бұзудың барлық қалған тәсілдері (сот тәртібіңде,
орындаудан біржақты бас тарту) АК-да, басқа заң актілеріңде және шартта
көзделген жағдайларда ғана қолданылуы мүмкін.
Сот шешімі бойынша шартты бұзу тараптардың біреуінің талабы бойынша
жүргізіледі. АК-ның 401-бабының 2-тармағыңда шартты бұзудың екі негізі
келтірілген. Оның біреуі — шарттың едөуір дәрежеде бұзылуы, яғни шарттың
бұзылуынан екінші тараптың шарт жасасу кезінде үміт артуға құқылы
болғанынан едәуір дәрежеде айырылып қалатындай шығынға ұшырауы. Мысалы
тапсырыс беруші шарт жасасқан кезде құрылыс объектісінің уақтылы және
сапалы тұрғызылатындығына үміт артқан, бірақ мердігер құрылыс жүмыстарын
жүргізгеңде жобаның өрескел бұзылуына жол берген.
Шарттардың кейбір түрлері үшін заңнамада елеулі деп танылатын нақты
бұзушылықтар белгіленген.
Мысалы, АК-ның 476-бабына сәйкес тауар жеткізіп беру шарты үшін
кемшілігі бар сапасыз тауарлар жеткізіліп, ол кемшіліктерді сатып алушы
үшін қолайлы мерзімде жою мүмкін болмаса; тауар жеткізу мерзімдері неше
қайтара бұзылса; тауарларды төлеу мерзімдері неше қайтара бұзылса шарт
елеулі бұзылған боп саналады. Екінші жағдай — АК-да, басқа заң актілерінде
немесе шартта мүндай жағдайларды белгілеуге мүмкіндік беру. Мысал ретінде
АК-ның 389-бабының 2-тармағын келтіруге болады, онда шарт ережесінде өзіне
залал келетін баптар болса қосылған тараптың шартты бұзуды талап ету құқығы
кезделген.
Басқа заң актілерінің ішінен, мысалы, Тұрғын үй қатынастары туралы
Занды атауға болады, оның 103-бабында мемлекеттік тұрғын үй қорынан тұрғын
үй жалдау шарты жалға беруігінің талабы бойынша, Тұрғын үй қатынастары
туралы Заң негізінде ғана бұзылады делінген (егер үй бұзылуға жатса, егер
жалдаушы оны ұдайы бұлдіріп немесе қирата берсе жөне т.б.)
Шартты орындаудан бір жақты бас тартуға, егер ол АК-да, заң
актілерінде немесе шартта тікелей көзделгенде ғана, жол беріледі (АК-ның
404-бабының 1-тармағы). Бұл ереже 273-баптың заңнамада немесе шартта
көзделгеннен басқа реттерде міңдеттемені орыңдаудан біржақты бас тартуға
жол бермейтіндігі туралы нормаларына негізделген.
273- және 404-баптардың редакцияларындағы алшақтықтарды атай кеткен
жөн: 273-бапта заңнама жайында, ал 404-бапта заң актілері жайында айтылған.
Бұл ретте "заңнама" терминін қолданған дұрыс болар, себебі мұңдай жағдайлар
тек заңдармен ғана емес, Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтарымен
де, Үкіметтің қаулыларымен де белгіленуі мүмкін.
Назар аударарлық бір жағдай — АК-да "шартты орыңдаудан бір жақты бас
тарту" және "шарттан бас тарту" терминдері бір мағынада қолданылады.
404-бабының 2-тармағыңда шартты орыңдаудан біржақты бас тартуға жол
берілетін мынадай жағдайлар белгіленген:
1) шартқа негізделген міндеттемені орындау мүмкін болмаса (374-бап);
2) белгіленген төртіпте екінші тарап банкрот деп танылса;
3) шарт жасалғаңца негізге алынған мемлекетгік орган актісі өзгерсе немесе
күшін жойса.
Шарттан тараптың бір жақты бас тартуға құқығы АК-ның шарттардың кейбір
түрлеріне арналған бірқатар баптарыңца көзделген. Бұл, көбіне, орындалуы
борышкердің немесе несие берушінің жеке басымен тығыз байланысты шарттар
(тапсырма шарты, ақылы қызмет көрсету, банк есепшоты жөне банк салымы,
жолаушылар тасымаддау шарттары).
Шарттан біржақты бас тартуға жол берілетін жағдайлар басқа заң
актілерінде де көзделген.
Мысалы, Тұрғын үй қатынастары туралы Заңның 102-бабына сәйкес
мемлекеттік тұрғын үй қорынан тұрғын үй жалдаушы жалдау шартын кез келген
уақытта бұзуға құқылы (отбасының көмелетке жеткен мүшелерінің келісімімен).
Тұрғын үй жалдау шартын тұрғын үйді жалдаушы, тіптен жалға берушіні
хабардар етпей-ақ, өзінің шартты бұзғаңдығын растайтын конклюдештік
әрекеттер жасау жолымен бұза алады. Тұрғын үй қатынастары туралы Заңның 102-
бабының 2-тармағына сәйкес жалдаушы және оның отбасы мүшелері басқа жаққа
түрғылықты тұруға кетсе тұрғын үйді жалдау шарты олар кеткен күннен бастап
бұзылған болып саналады.
Бәлкім, тұрғын үй жалдау шартын жалдаушының бір жақты бас тарту
жолымен бұзуына АК-ның 404-бабы 4-тармағының "шартты орындаудан бір жақты
бас тартылған жағдайда бір тарап бұл туралы екінші тарапты бір айдан
кешіктірмей ескертуге тиіс" деген ережесі қолданылмайды.
Шарт мерзімі көрсетілмей жасалса да шартты орындаудан біржақты бас
тартуға жол беріледі. (404-баптың 3-тармағы).
Бұл ретте біржақты бас тартудың барлық жағдайларына қатысты жалпы
ереже: ол жайында екінші тарапты бір айдан кешіктірмей ескерту туралы талап
сақталуы тиіс (404-баптың 4-тармағы).
Шартты орыңдаудан біржақты бас тарту шарттың бұзылуына немесе
өзгеруіне өкеп соғатын зандық факты болып табылады. Бұл ретте шартты бұзу
немесе өзгерту үшін сотқа жүгінудің қажеті жоқ. Бірақ екінші тарап, егер
мұндай біржақты бас тарту негізсіз деп тапса, сот арқылы дауласуға құқылы.
2.2. Шартты өзгерту және бұзу тәртібі және олардың салдарлары
Шартты өзгерту және бұзу тәртібі туралы келісім, егер заңдардан,
шарттан немесе іскерлік айналым дағдыларынан өзгеше туындамаса, шарт
жасалған формада жасалады (АК-ның 402-бабының 1-тармағы).
Шартты өзгерту немесе бұзу жөніңдегі ұсыныстан екінші тараптың бас
тартуы алынғаннан кейін, не ұсыныста көрсетілген немесе заңдарда не шартта
белгіленген мерзімде, ал ондай мерзім болмаған кезде отыз күн мерзімде
жауап алынбағаннан кейін ғана тарап шартты өзгерту немесе бұзу туралы
талапты сотқа мелімдей алады (АК-ның 402-бабының 2-тармағы).
Шартты бұзудың және өзгертудің салдарлары әртүрлі: егер шарт
бүзылғанда тараптардың міңдеттемелері тоқтаса, ал шарт өзгергенде олар
езгерген түрде сақталады (403-баптың 1- және 2-тармақтары).
АК-ның 403-бабыңца шарттың бұзылуын шартты заңсыз деп танудан айыруга
мүмкіңдік беретін ережелер келтірілген:
шарт өзгерген немесе бұзылған жағдайда міндеттемелер алдағы уақытта,
тараптар келісім жасаған немесе сот шешімі заңды күшіне кірген кезден
бастап тоқтайды; шарт заңсыз деп танылғанда зандық салдар туыңдамайды, шарт
ол жасалған кезден бастап заңсыз деп танылады (154-баптың 8-тармағы);
шарт өзгергенде немесе бұзылғаңда тараптар шарт өзгерген немесе
бұзылған кезге дейін өздерінің орындағандарын қайтару жөнінде талап қоя
алмайды, шарт заңсыз деп танылса өр тараптың шарт бойынша алғанды басқа
тарапқа қайтарып беруі жалпы ереже ретінде белгіленген (АК-ның 157-бабының
3-тармағы).
Шарт өзгергенде немесе бұзылғанда пайда болған шығындар барлық
жағдайларда бірдей өтелмейді, ол үшін шарттың бұзылуына немесе өзгеруіне
тараптардың біреуінің шартты едәуір бұзуы себеп болуы тиіс (АК-ның 403-
бабының 5-тармағы).
Тараптар шартгың күшін жаңа мерзімге ұзартуға құқылы. Шарттың күшінде
болу мерзімін үзарту іс жүзінде жаңа шарт жасалғанын білдіреді. Сондықтан
ол АК-ның 397-бабының шарт жасасу тәртібіне арналған ережелері бойынша
жүргізіледі.
Яғни, шарт мерзімін ұзарту үшін бір тарап екінші тарапқа оферта
жіберуге, ал ол тарап сол офертаны акцептеуге тиіс.
Шарттың күшіңде болу мерзімін ұзартуды шартты жаңа мерзімге
пролонгация жасаудан ажырату керек, соңғы жағдайда шарттың күнінде болу
мерзімі өткеннен кейін шарттың күшіңде болуы озіңде кезделген мерзімге
өзінен өзі ұзарады. Егер шарттың өзінде тікелей көзделсе ғана шартты
пролонгация жасауға жол беріледі.
3 тарау. Азаматтық-құқықтық шарт туралы жалпы ережелер
3.1. Азаматтық-құқықтық шарттың түрлері
Шарттың мазмұны—жасалған шарт жағдайларының жиынтығы. Жалпы
ереже бойынша, тиісті шарттың мазмұны, заңдармен жазылған
жщзрйжарлан басқасында, шарт ережелері тараптардың өз қалауы бойынша
белгіленеді (АК-тің 382-бабының 1-тармағы).
Шарттың ережесі заңдарга сәйкес қолданылатын нормамен көзделген
реттерде. егер тараптардың келісімімен өзгеше белгіленбесе, тараптар
өздерінің келісімдерімен норманың қодданылуын жоя алады немесе сол нормада
көзделгеннен өзгеше жағдайды белгілей алады.
Азаматтық кодекстің 393-бабының 1-тармағына сәйкес, тараптар арасында
шарттың барлық елеулі ережелері бойынша тиісті жағдайларда талап етілетін
нысанда келісімге қол жеткен кезде шарт жасалды деп есептеледі.
Елеулі шарттар болып табылатындар:
1. Шарттың мәні туралы ережелер;
2. Заң мен басқа нормативтік құжаттарда елеулі ретінде аталғандар;
3. Осы шарттың түрі үшін қажетті ережелер;
4. Бір тараптың мәлімдеуі бойынша келісімге қол жеткізуге тиісті барлық
ережелер (АК-тің 393-бабы).
Шарттың мазмұны шарттардың үлгі ережелерімен де айқындалуы мүмкін. АК-
тің 388-бабына сәйкес, шарттың мазмұнында үлгі ережелерге сілтеме болмаған
жағдайларда, осындай үлгі ережелер, егер шарттың ережесін тараптар немесе
диспозитивтік қалып белгілемеген болса, тараптардың қатынастарына іскерлік
қызмет өрісіндегі әдеттегі құқықтар ретінде қолданылады.
Үлгі ережелер үлгі шарт немесе мазмұнында осы ережелер бар өзге құжат
нысанында жазылуы мүмкін.
Шарт әр жақтың шсжісімі болып табылатындықтан, ол бір жақтың келісім
жасауға ұсынысы мен екінші жақтың ондай ұсынысты қабылдау нәтижесінде
жасалады. Шартты жасау тәртібі Азаматтық кодекстің 395-400-баптарымен
реттеледі. Оларда шарт жасау кезіндегі екі кезең бекітітген.
Азаматтық кодекстін 395-бабының 1-тармағына сәйкес, бір жақтың шарт
жасауға ұсынысы — оферта арқылы шарт жасау және екінші жақтың ұсынысын
кабылдауы оның акцептісі болады.
Жолданған офертаны алған тұлға оны қабылдауға келісім бергенде, яғни,
акцепт болғанда шарт жасалды деп есептеледі. Заңға сәйкес шарт жасау үшін
әржақтың келісімінен басқа мүліктерді де тапсыруы керек, мүліктер
тапсырылған сәттен бастап шарт жасалды деп есептеледі, яғни, сатып алушыға
мүліктерді жеткізу ұйымдастырылады. Егер шарт заңға сәйкес мемлекеттік
тіркеуден өтуге жатса, егер заңда басқаша көзделмесе, ол тіркеуден өткен
сәттен бастап жасалды деп саналады.
Шарттың нысаны мәміленің нысаны туралы жалпы ережеге бағынады. Аталған
шарттың түрі заңмен белгіленбеген болса, онда шарт келісім жасау үшін
қаралған кез келген нысанда жасала береді. Егер тараптар белгілі бір
нысанда шарт жасасуға уағдаласа, заң бойынша шарттардың осы түрі үшін бұл
нысан берілген кезден бастап жасалды деп есептеледі (АК-тің 394-бабының 1-
тармағы).
Шарт бір жақтың ұсынысымен, екінші жақтың оны қабылдауына байланысты
жасалады. Бірақ, кез келген ұсыныс оферта ретінде қарала алмай"ды, тек
заңда бекітілген талаптарға сай келетіні ғана мүмкін болады (АК-тің 396-
бабы).
Шарт жасаудың екінші кезеңі — акцепт. Акцепт — оферта жолданған жақтың
оны қабылдағаны туралы жауабы (АК-тің 396-бабының 1-тармағы). Акцепт толық
әрі бұлтарыссыз болуға тиіс. Заң құжаттарында, іскерлж өрісіндегі әдеттегі
құқықтарда немесе бүрынғы іскерлік катынасгарынан өзгеше туындамаса, жауап
қайтармау акцепт болып есептелмейді. Офертаны алған жақтың оның акцепті
үшін белгіленген мерзімде онда көрсетілген шарт ережелерін орындау жөнінде
жасаған әрекеттері, егер заңдарда өзгеше көзделмесе немесе офертада
көрсетілмесе, акцепт деп есептеледі (АК-тің 396-бабының 3-тармағы). Егер
акцепті қайтарып алу туралы хабар оферта жіберген жаққа акцептің өзінен
бүрын немесе онымен қатар келсе, акцепт алынбаған болып есептеледі (АК-тің
396-бабы).
Шарттың жасау сәті мынадай жағдайларға:
І. акцепт үттгін мерзімі көрсетілген кезде не онсыз үсыныс жасалды ма;
2. оферта ауызша немесе жазбаша нысанда ма, соған байланысты болады.
Шарттың еркіндігінен тыс заңда кейбір ерекшеліктерімен бөлектенетін
міндетті түрдегі шарт жасасу жағдайы қарастырылуы мүмкін (АК-тің 399-бабы).
Шарт жасасу міндетті болған жағдайда, әр жаққа арналған заңдарға
сәйкес, бір жақ екіншісіне мына талаптарды орындайды:
1. акцепт туралы хабар, немесе;
2. акцептіден бас тарту, немесе;
3. офертаға өзгеше жағдайларға акцепт жасалатыны туралы, егер заңдарда
басқа мерзім белгіленбесе, не тараптар келіспеген болса, офертаны
алған күннен бастап 30 күннің ішінде хабар жіберуі тиіс.
Офертаны жіберген және шартты жасауға міндетті тараптан оған өзге
жағдайлармен акцепт жасау туралы хабар алған тарап шарт жасау кезінде пайла
болған келіспеушілікті осындай хабар алған күннен бастап отыз күн ішінде,
не акцептіде арналған мерзім өткен соң, егер зандарда шарггардың жекелеген
түрлері туралы өзге мерзім белгіленбесе. соттың қарауына беруге қүқылы (АК-
тің 399-бабының 1-тармағы).
Егер шарт жасауға міндетгі тарап жіберген шарт жобасына отыз күн
мерзімде шарт жобасьша келіспеушілік хаттамасы алынса, бұл тарап екінші
тарапқа шартты сол редакциясында қабылдайтыны туралы, не
келіспеушілік хаттамасын қабылдамайтыны туралы
келіспеушілік хаттамасын қабылдамайтыны туралы келіспеушілік
хаттамасын алған күннен бастап отыз күн ішінде хабарлауға міндетті.
Шарт жасау кезінде туындаған келіспеушіліктер тараптардың келісуімен
соттың қарауына берілген болса (АК-тің 399-бабы), шарттың тараптар
келіспеген ережелері сол шешіміне сәйкес белгіленеді (АК-тің 400-бабы).
Шартты өзгерту және бұзу заңда немесе шартта өзгеше көзделмесе,
тараптардың келісуімен жүзеге асуы мүмкін (АК-тің 401-бабы).
Тараптардың біреуі шартты бұзып, ал екінші тарап шарт жасасу кезінде
үміт артуға қүқылы болғанымен едәуір дәрежеде шығынға әкеліп соқса, бұл
шарт едәуір дәрежеде бүзылды деп танылады.
Шартты толық немесе ішінара орындаудан біржақты бас тартқан ретте,
мүндай бас тартуға заң құжаттарында немесе тараптардың келісімінде жол
берілген кезде, шарт тиісінше бұзылған немесе өзгертілген
болып есептеледі (АК-тің 401-бабының 3-тармағы).
Шарттың ғасырлар бойы пайдаланылуы құқықтың икемді түрі екендігін
көрсетеді, ол арқылы әртүрлі қоғамдық қатынастарды реттеуге болатындығы
дәлелденген. Шарттың негізгі міндеті заң шеңберінде адамдардың әрекетін
реттеу. Ал оларды бұзу заң талаптарын бұзушылыкты білдіреді.
Шартты рим құқығы үш түрлі мағынада: құқық қатынастарының туындауы
ретінде; құқықтық қатынастың өзі ретінде; ең соңында тиісті құқықтық
қатынастың нысаны ретінде қарастырады.[3]
Шарт туралы мұндай көзқарастар нақты іс жүзінде Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінде және басқа да елдердің азаматтық
кодекстерінде тәртіптелген.
Азаматтық кодекстің 378-бабына сәйкес, екі немесе одан көп адамның
азаматтык құқықтар мен міндеттерді белгілеу, өзгерту немесе тоқтату туралы
келісімі шарт деп танылады.
Шарттан туындайтын міндеттемелерге, Азаматтық кодекстің тиісті
баптарында шарттардың кейбір түрлеріне арналған ережелерінде өзгеше
көзделмегендіктен, міндеттемелер жөніндегі жалпы ережелер қолданылады.
Шарттарды топтастыру олардың негізгі белгілеріне орай жүргізіледі.
Біржақты және екі жақты шарттар. Бір жақты шарт деп –бір жақта тек
құқық, ал екіншісінде тек міндет болатын шартты айтады. Оған өсиет қалдыру
шарты жатады, борышқор қарызын қайтаруға міндетті, ал несие беруші оны
талап етуге қүқылы. Шарттардың көбі екі жақты болып келеді (сату-сатып алу,
мүліктік қарыз, жеткізу).
Шарт ақылы және акысыз болып бөлінеді. Ақылы шарт бойынша өз міндетін
аткарған жақ ақысын алуға, не қарсы талап қоюға қүқылы. Шарт бойынша тарап
өз міндеттемелерін орындағаны үшін ақы алуы немесе бір-біріне бірнәрсе
беруі керек болса, бұл ақылы шарт болып табылады. Ақысыз шартқа мысалы,
сыйға беру, мүлікті акысыз тегін пайдалану, кейбір жағдайда сақтау жатады.
Консенсуалды және нақты шарт. Консенсуалды шарт дегеніміз әржақтың
келісімі бойынша жасалатын шарт. Бұл шарт олар келісімге келген бойда
күшіне енеді де әржақтың құқықтары мен міндеттері туындайды (сатып алу-
сату, мүлікті жалдау, мердігерлік және т.б.).
Нақты шарт дегеніміз заттарды тапсыруы сәтінде ғанақұқықтар мен
міндеттер туғызатын шарт болып табылады (займ шарты, азаматтардың
қатысуымен сақтау шарты).
Үшінші жақтың пайдасына жасалатын шарт. Әдетте міндеттемелер
бойыншақұқықтар мен міндеттерді алатындар — сол міндеттемеге қатысушылар.
Үшінші жақтың пайдасына жасалған шарт — бұл тараптар несие берушіге емес,
шартта және борышқордан міндеттемені өзінің пайдасына орындауды талап етуге
құқық бар үшінші жақ үшін жасалған шарт.
1994 жылы қабылданған Азаматтық кодексте шарттың мынадай жаңа түрлері
бар: жария шарт, қосылу шарты, алдын ала жасалған шарт, аралас шарт.
Коммерциялық ұйыммен жасалған және өз қызметінің сипатына қарай оған
өтінішпен келетін әркімге қатысты жүзеге асырылатын тауарларды сату,
жүмыстарды атқару немесе, қызмет көрсету жөніндегі оның міндеттемелерін
белгілейтін шарт — жария шарт деп танылады. (АК-тін 387-бабының 1-тармағы).
Қосылу шарты — ережелерін тараптардың біреуі формулярларда немесе өзге
стандартты нысандарда белгіленген және басқа тарап оны ұсынылған шартқа
тұтастай қосылу жолы деп қабылдайтын шарт (АК-тін 389-бабының 1-тармағы).
Алдын ала жасалған шарт - әр жақтың алдын ала жасалатын шартта
көзделген жағдайларда мүлік беру, жұмыс орындау немесе қызмет көрсету
туралы болашақта шарт жасауға міндеттенетін келісімі. (АК-тің 390-бабының 1-
тармағы).
Азаматтық кодекстің 390-бабының ережелеріне сәйкес, жасалған негізгі
шарт алдын ала шарт жасаған жақтар үшін міндетті болады. Алдын ала жасасқан
тарап өзі көздеген шартты жасаудан жалтарған реттерде, егер заңдарда немесе
шартта өзгеше көзделмесе, осы арқылы келтірілген залалды екінші тарапқа
өтеуге міндетті (АК-тің 390-бабының 5-тармағы). Егер ниеттер туралы
хаттамада тараптардың оған алдын ала жасалатын шарт күшін беру ниеттері
тікелей көзделмесе, ол азаматтық-құқықтық шарт болып табылмайды, әрі оның
орындалмауы заңдық зардаптарға әкеліп соқтырмайды (АК-тің 390-бабының 7-
тармағы).
Аралас шартта занда немесе басқа да нормативтік құжаттарда көрсетілген
әртүрлі шарттардың элементтері болады. Тараптардың аралас шарт бойынша
қатынастарына, егер тараптардың келісімімен немесе аралас шарттың мәнінен
өзгеше туындамаса, аралас шартта элементтері бар шарттар туралы заңдардың
тиісті бөліктері қолданылады (АК-тің 381-б.).
Екі немесе одан көп адамның азаматтық құқықтар мен міндеттемелерді
белгілеу, өзгерту немесе тоқтату туралы келісімі шарт деп танылады (АК-ның
378-бабының 1-тармағы).
"Шарт" термині азаматтық заңнамада өртүрлі мөнде қолданылады: өзінен
міндеттеме туындайтын зандық факты; сол шарттық міндеттеменің өзі; шарттық
міндеттемені рәсімдеген құжат.
Шарт —құқықтық қатынастың туындауына, өзгеруіне немесе тоқтауына негіз
болатын заңдық факт. Сондықтан да, шарт азаматтыққұқықтар мен
міндеттемелерді туындататын негіздердің бірі болып саналады (7-бап).
148-баптың 1-тармағына сәйкес мәмілелер бір жақты және екі немесе көп
жақты (шарттар) болуы мүмкін. Сол себепті, шарт мәміле болып табылады және
шартқа екі және көп жақты мәмілелер туралы (373-баптың 2-тармағы), атап
айтқанда, мәміленің формасы жөне оны тіркеу туралы, мәмілені заңсыз деп
тану туралы және т.б. ережелер қолданылады. "Бір жақты және көп жақты
мәмілелер" үғымын "бір жақты жөне өзара шарттар" ұғымынан ажырату керек.
Бір жақты мәміле шартқа жатпайдьі, себебі мәмілені жасау үшін тараптардъщ
келісімі керек емес, бір жақтың ерік білдіруі жеткілікті (бір жақты және
өзара шарттар жайында осы тараудың 3-параграфын қараңыз). Шарттың басқа
мәмілелерден жөне басқа зандық фактылардан айьірмашьільіғьі сол, шарт
дегеніміз тараптардың келісімі. Сондықтан, 148-баптың 3-тармағына сәйкес,
шарт жасасу үшін екі тараптың (екі жақты мәміле) не үш немесе одан да көп
тараптың (көп жақты мөміле) келісілген ерік білдіруі қажет.
Шарттардың басым көпшілігі екі жакты мәміле болып табылады, себебі
шарттан, әдетте, міндеттемелікқұқық қатынастары туындайды, ал міндеттеме
үшін мүдделері қарама қарсы екі тарап болуы керек: біреуінде талап ету
құқық (несие беруші), екіншісіңде — солқұқыққа икемделген міндет (борышкер)
болады.
Бірлескен қызмет туралы шарт көп жақты мөмілеге мысал бола алады (АК-
ның 228-бабы).
Бұл шарттың ерекшелігі сонда, оның тараптары ортақ шаруашылық мақсатқа
қол жеткізу үшін бірлесіп әрекет жасауға келіседі жөне осы қызметтің
нөтижесінде ортақ меншік пайда болады. Бірлескен қызмет (жай серіктестік)
туралы шарттың "Міндеттемелік құқық" туралы бөлімде емес, меншік құқықна
арналған болімде, ортақ меншік туралы тараудан кейін орналасуы бекерден
бекер емес (АК-ның 228-бабы).
Кеп жақты шарттарға, өдетте, шарт туралы жалпы ережені қолдануға
болады. Дегенмен, коп жақты шарттардың жоғарыда айтылған ерек-шеліктеріне
байланьістьі кейбір нормаларды қолдануға болмайдьі. Атап айтқанда, жария
шарт туралы (387-бап), үшінші жақтың пайдасына шарт туралы (391-бап)
ережелерді коп жақты шартқа қоддануға бола қояр ма екен, шарт жасасу туралы
нормаларды қолдануда да қандай да бір ерекшелік болуға тиіс.
"Шарттан міндеттемелік, заттық, авторлық немесе өзге құқықтық
қатынастар туындауы мүмкін" (379-баптың 1-тармағы) деген ережені Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексіне кіргізу елеулі жаңалық болып табылады.
Бұл ереже бүрынғы заңнамада болмаған. Ол ТМД-ға мүше басқа елдердің
Азаматтық кодекстерінде жоқ.
Азаматтық-құқықтық шартты, әдетте, міндеттемелік кұкық қатынастарымен
байланыстырады. Көбіне солай да. Бірақ, міндеттемелік құқық қатынастарының
ауқымына зорға сиатын құқықтық қатынастар да бар. Мысалы, бірлескен қызмет
туралы шарттан ортақ меншік объектісін бірлесіп иелену жөне пайдалану
жөнінде оның қатысушылары арасында қатынастар туындайды, ал олар
міндеттемелік емес заттық салыстырмалы құқық қатынастары болып табылады
(ортақ меншіктің қатысу-шылары мен барлық басқа адамдар арасында болатын
заттық абсолюттікке қарағанда).
Шарттан авторлық қатынастар (бірлескен авторлар арасында),
өнертапқыштық қатынастар (бірлескен өнертапқыштар арасында) және т.б.
туындаған жағдайда осылай бағалауға болады.
Құқықтық қатынастар кешені (заттық және міндеттемелік) занды тұлғаның
пайда болуына негіз болатын құрылтай шартынан туындайды (41-бап).
Шарттан туындайтын міндеттемелерге міндеттемелер туралы жалпы ереже
қолданъшады (268-377-баптар), себебі АК-ның шарттар туралы жалпы ережеге
арналған 22-тарауының баптарында және шарттардың АК-да көрсетілген кейбір
түрлері жайындағы ережеде (379-баптың 2-тармағы) өзгедей көзделмеген.
379-баптың 2-тармағы міңдеттеме тек шарттан ғана емес, басқа заңдық
фактылардан да туындайды дегенге сүйенеді. Сондықтан, шарттық
міндеттемелерге міндеттемелер туралы жалпы ережені қолдану АК-ның шарттар
туралы нормаларымен шектелуі мүмкін. Мысалы, талапқа көну және борышты
аудару туралы кейбір ережелер (339-348-баптар) шарттардың кейбір түрлерінде
(лизинг, факторинг) басқаша шешіледі. Яғни, шарттардың осы түрлері туралы
нормалар қодданылады.
АК-ның 379-бабының 3-тармағына басқа формула енгізілген: шарттан
(бірлескен қызмет туралы шарт, қүрылтай шарты, авторлық шарт және басқа)
туындайтын заттық, авторлық немесе өзгедей (міндеттемеліктен басқа)құқықтық
қатынастарға, егер заңнамадан, шарттан немесе құқықтық қатынастардың
мәнінен өзгедей туындамаса, АК-ның 22-тарауының баптары (Шарт үғымы және
оның ережелері) қолданылады.
Мысалы, бірлескен қызмет туралы шарттың немесе қүрылтай шартының
мәнінен шарт жасасумен, оны өзгертумен және бұзумен байланысты көптеген
ерекшеліктер туындайды, олар АК-ның 2 жөне 12-тарауларында немесе шартта АК-
ньщ 22-тарауына қарағанда басқаша шешіледі.
АК-ның 379-бабы заттық, авторлық немесе шарттан туындайтын
өзгедейқұқықтық қатьшастарға міндетгемелер туралы ережелерді қол-дану
туралы мәселені шешпейді, мүны АК-дағы елеулі олқылық деп санауға болады.
Заңнамада немесе шартта тікелей реттелмеген мөселелер бойынша мұндай
құқықтық қатьшастарға заңның ұқсастығы бойынша міндеттемелер туралы
ережелер қолданылады (5-баптың 1-бабы).
Шарт еркіндігі. Азаматтар мен заңцы тұлғаларға шарт жасасуда еркіндік
берілген. АК-да, заң құжаттарында немесе өз еркімен қабылдаған
міндеттемеде, шарт жасасу міндеті көзделген жағдайларды қоспағанда, шарт
жасасуға мәжбүрлеуге жол берілмейді (АК-ның 380-бабының 1-тармағы).
Шарт еркіндігі туралы норма 8-баптың азаматтар мен занды тұлғалар
өздеріне берілген азаматтық құқықтарды өз қалауынша пайдаланады деген
ережесіне негізделген.
Шарт еркіндігі АК-да бекімін тапқан кәсіпкерлік қызмет еркіндігімен
және түтынушылардың тауарлар иеленуге, жұмыстар мен қызметтер пайдалануға
шарт жасасу еркіндігіне құқықмен үйлестікте болады (10-бап).
380-баптың ережесі мүлде жаңа, себебі жоспарлы-бөлу экономикасында
шарт еркіндігі болмады, барлығын жоспарлы қорлар мен бөліп тарату анықтады,
соларға сөйкес шарттар жасалынды. Шарттарда формальдық сипат бодды, ең
басты маңыздылық жоспарлық актілерге берідді. Мұның барлығы заңнамада, оның
ішінде Азаматтық кодексте мұқият реттелді.
Қазір шарт жасауға мәжбүрлеу айрықша жағдайларда ғана болады.
Міндетті түрде шарт жасасу туралы ережелер АК-ның арнайы бабында
жинақталған (АК-ның 399-бабы).
Шарт жасасу міндеті АК-да, егер мұндай шарт жария шарт болса,
коммерциялық ұйым үшін көзделген (387-бап).
Сатып алу-сату шартын жасасу міндеті жекешелендіру туралы жарлықтың 14-
бабының 6-тармағында және Мемлекеттік сатып алу туралы Заңңың 23-бабыңда
бекімін тапқан. Мемлекеттік мүлікті сатушы мен мемлекеттік мүлікті сату
жөніндегі ашық сауданың жеңімпазы осындай шарт жасасуға міндетті.
Шарт жасасу міндеті еркімен қабылдаған міндеттемеден туындайтын
жағдайларға алдын ала шарт жасасу жатады (АК-ның 390-бабы).
306-баптың 1-тармағына сөйкес, кепіл ұстаушыға оның иеленуіне берілген
кепілге салынған мүлікті сақтандыру міндеті шартпен немесе заң актілерімен
жүктелуі мүмкін. Кепіл берушінің пайдалануында қалатын кепіл мүлкін
сақтандыру кепіл берушіге жүктеледі.
Шарт еркіндігі принципі тараптардың заңдарда көзделген шартты да,
көзделмеген шартты да жасаса алатындығьшан көрініс табады (380-баптың 2-
тармағы). АК-ның Ерекше бөлімі баптарының басым көпшілігі заңнамада
көзделген шарттарға арналған. Айта кететін бір жағдай — 380-баптың 2-
тармағыңда әңгіме заң актілері жайында емес, заңнама жайында, сондықтан
шарттардың жаңа түрлерін Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары және
ондайқұқық берілген мемлекеттік органдар белгілей алады. Ондай шарттардың
мысалы ретінде толлинг операцияларын жүргізу туралы шартты алуға болады.
Тараптар занда көзделмеген шарттарды да жасаса алады. Бұл ереже
туындайтын жалпы ережеде "азаматтыққұқықтар мен міндеттер заң-намада
көзделген негіздерден, сондай-ақ, азаматтар мен заңды тұлғалардың
әрекеттерінен пайда болады, өйткені ол өрекеттер азаматтық заңнамада
көрсетілмегенімен, олардың жалпы негіздері мен мәні азаматтық құқықтар мен
міндеттерді тудырады" делінген (7-бап).
Бұл ереже азаматтық құқықтың жалпы бастауына негізделген, ол
жаратылысынан диспозитивті жөне бар қатынастарды да, болашақта болуы мүмкін
қатынастарды да реттеуді көздейді.
Бұл қазіргі Қазақстан экономикасының әтпелі кезеңі үшін аса маңызды,
себебі күніге бір жаңа шарттың пайда болатынын көріп отырмыз (азаматтық
құқықтың принципі болып табылатын шарт еркіндігі жайыңда осы оқулықтың 1-
тарауын да қараңыз).
3.2. Шарттың мазмұны мен формасы
Заңдық факт деп саналатын шарттың мазмұнын оны жасасқан кезде тараптар
құрастырған ережелер жиынтығы құрайды.
Шарт ережелерін, егер тиісті ереженің мазмұны заңнамамен міндеттелген
болмаса, тараптар өз қалауларымен анықтайды.
Шарт ережелерін анықтаудың жалпы принципі шарт еркіндігінен туьщдайды.
Тараптар шарттың заңнамада тікелей тыйым салынғанынан басқа кез келген
ережені анықтауға құқылы.
АК-ның 382-бабының 1-тармағында императивтік жөне диспозитивтік
нормалар арасындағы айырмашылық көрсетілген.
Тиісті ереженің мазмұны заңда тікелей міндеттелген болса (императивтік
норма), ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
1-тарау. Азаматтық құқықтық шарт жасасу сатылары
1. Шарт жасасудың
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ..4
2. Шарт жасасу
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 6
3. Шарт жасасатын
жер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ..7
2-тарау. Шартты өзгерту және бұзу
2.1. Шартты өзгертудің және бұзудың
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 9
2.2. Шартты өзгерту және бұзу тәртібі және олардың
салдарлары ... ... ... ...11
3 тарау. Азаматтық-құқықтық шарт туралы жалпы ережелер
3.1. Азаматтық-құқықтық шарттың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
3.2. Шарттың мазмұны мен
формасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
4-тарау. Азаматтық-күкыктық шарттардың жекелеген түрлері
4.1. Азаматтық-құқықтық шарт түрлерінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... .28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
Пайдаланған әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..65
Кіріспе
Кез-келген білімді адамның, әсіресе ана тілінде өзінің азаматтық
құқығын окып, зерттеп жүрген заңгердің құқық қағидалары хақында орныққан
өзінің көзқарасы, өз елінің көп қырлы азаматтық құқығы туралы жақсы бағыт-
бағдары болуы тиіс. Осыған орай, тек позитивтік құқықты ғана емес, сондай-
ақ азаматтық құқықтың даму тенденцияларын тек Қазақстан Республикасында
ғана емес, Еуропа мен бүкіл дүние жүзі көлемінде меңгерген маңызды.
Келешек өсіп келе жатқан ұрпақ – қазақ заңгерлері тек нақты
мәселелерді шешетін жаңа буын ғана емес, бұлар сонымен қатар құқықтық,
егеменді қазақ мемлекетінің биік мұратын жүзеге асырушылар.
Азаматтық құқық Қазақстан Республикасының құқық салаларының бірі
болғандықтан күнделікті тыныс-тіршілікпен, сондай-ақ азаматтардың, занды
тұлғалар мен мемлекеттің өзімен, оның әкімшілік-аумақтық бөліністерімен
тығыз байланысты.
Қазақстан Республикасы азаматтық құқығының пәнін тауар-ақша
қатынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік
қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке
қатынастар құрайды (Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 1-бабы, 1-
тармағы). Сонымен қатар мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес
жеке қатынастар азаматтық заңдармен реттеледі, өйткені олар басқа заң
құжаттарында өзгеше көзделмеген не мүліктік емес жеке қатынастар мәнінен
туындамайды (АК-тің 1-бабы, 2-тармағы).
Азаматтық құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастар негізінен мүліктік
қатынастар болып табылады. Материалдық игіліктермен (мүлікпен,
жұмыспен, қызмет көрсетумен, ақшамен, құнды қағаздар мен баска да
мүліктермен) байланысы бар қоғамдық қатынастар мүліктік қатынастар деп
аталады. Мұндай қатынастар иелену немесе мүліктің тиістілігіне қарай
(заттық қатынас), мүліктің бір адамнан екіншісіне ауысуы, өтуі
(міндеттемелік қатынас), меншік иесінің қайтыс болуына байланысты заттың
тағдырын шешу (мұрагерлік қатынас) тәрізді қатынастар тұрғысынан көрінсе,
онда олар азаматтық заңмен реттеледі. Бір сөзбен айтқанда, мүліктік қатынас
дегеніміз мүліктерді сатып алу, иелену, басқа адамдарға беру мен пайдалану
жөніндегі қатынас больш табылады.
Дейтұрғанмен бұдан азаматтық құқық мүліктік қатынастардың бәрін бірдей
реттей береді деген ұғым тумауы тиіс. Өйткені, олардың өзі әртүрлі сипатта
кездеседі. Сайып келгенде, мүліктілік (имущественность) дегеніміз заңды
белгі болып табылмайды, ол тек экономикалық түсінік.[1] Сондықтан да
азаматтық құқық пәнінің мазмұнын оны біріктіретін әрі мән-мағынасын ашатын
тұсын бөліп қарауды қажет етеді. Қоғамдық қатынастарды бір-бірінен
ажырататын мүліктік қатынастардың мынадай белгілері, атап айтқанда, белгілі
бір экономикалық құндылыққа ие болуымен байланысты материалдық объектілер
жайында адамдардың арасындағы қатынастар болғандықтан оның ерік сипатында
болатындығы нарықта дербес тауар иеленуші ретінде қимылдауы,[2]
қатысушылардың өзара келісім және өзара шарт жасауы.
1-тарау. Азаматтық құқықтық шарт жасасу сатылары
1.1. Шарт жасасудың кезеңдері
Шарт жасасу екі кезеңнен тұрады: шарт жасасуға ұсыныс (оферта) және ол
ұсынысты басқа тараптың қабыл алуы (акцепт). Ұсыныс жасаған тұлға оферент
деп, ал ұсынысты қабыл алған тарап акцептант деп аталады.
АК-ның 395-бабына сәйкес офертада біршама нышандар болуға тиіс.
Біріншіден, ол анық және тұлғаның шарт жасасуға аса ниеттілігін білдіруге,
екіншіден, мүмкіңдігінше толық, яғни шарттың елеулі ережелерінің барлығын
қамтуға, үшіншіден, белгілі бір тұлғаның атына бағытталған болуы тиіс. Егер
ұсыныс жалпыламай жасалса (мысалы, азамат "Караванда" пианиносын сатамын
деп хабарландыру береді), ол оферта емес, тек оферта жасауға шақыру.
Сондықтан, мұндай хабарландыру, оны жасаған адамға шарт жасасу міндетін
жүктемейді. Бұл ретте сол хабарландыруға үн қатқан адамдардың ұсынысы
оферта болады. Ал, түскен ұсынысты қабылдау–қабылдамау сатушының езіне
байланысты.
Шарт жасасу қаңдай да бір тараптың міндетті емес, офертаны олардың кез
келгені жібере алады.
АК-ның 395-бабы "оференттің байланыстылыгы" ұғымын енгізді. Бұл шарт
әлі болмаса да, белгілі бір міндеттемелердің туындағанын білдіреді. Ол
адресат офертаны алған кезден акцеп немесе акцеп үшін белгіленген мерзім
өткен кезге дейін туындайды.
"Оферент байланыстылығы'' ұғымынан "офертаның каитарып алын-
байтындығы" ұғымы туындайды. Оферент офертамен байланыста болатын мерзім
еткенше ол офертаны қайтарып ала алмайды жөне оның ережелерін озгерте
алмайды. Бұл ережені бұзу екінші тараптың офертаны қайтарып алудан керген
шығынын етеу міндетінің туындауына өкеп соғады.
Сонымен қатар, офертаның қайтарып алынбайтындығы туралы ереже
диспозитивтік больш табылады. Егер ондай мүмкіндік офертаның езінде айтылса
не ұсыныстың мәнінен немесе ол жасалған жағдайдан ондай мүмкіндік туындаса
офертаны қайтарып алуға болады (395--баптың 3-тармағы).
АК-ның 395-бабының 4-тармағында оферта емес, тек офертаға шақыру болып
табылатын жарнама мен жария оферта арасыңдағы айырмашылық көрсетілген.
Жалпыламай жасалған ұсыныс пен барлығына және әркімге арнап жасалған
ұсынысты айыра білу керек.
Жария офертаны өзінің қьізметінің сипаты жағьшан мүмкіндігінше көп
адамға ұсыныс жасауға міндетті адамдар мен ұйымдар жасайды. Мысалы,
витринаға немесе сатып алушылар өзіне өзі қызмет көрсететін залға бағасы
көрсетілген тауарлар қойып қойған дүкен оферент болып саналады. Сол тауарды
сатып алуға ұсыныс жасаған кез келген адам акцептант болып табылады.
Сондықтан, тауар тұрған кезде дүкен өз офертасымен байланысты болады және
тауарды сатудан бас тарта алмайды.
Тауар жаймада жоқ болса, сатушы оны витринадан алып сатуға міндетті.
Ұсынысты жария оферта деп тану үшін мынадай белгілер болуға тиіс: 1)
одан тұлғаның шарттық қатынастарға баруға ерікті екендігі сезілуі тиіс; 2)
ол шарттың барлық елеулі ережелерін қамтуы тиіс: 3) тұлғаның шарттық
қатынастарға еркімен баруы бұл ұсынысқа үн қатқандардың барлығына қатысты
болады.
Сонымен, егер дүкен қандай да бір тауардың бар екендігі жайында
жарнама берсе — ол офертаға шақыру; егер дүкен тауарын витринаға қойса — ол
жария оферта.
Оферта жодданған жақтың оны қабылдағаны туралы жауабы акцепт деп
танылады (АК-ның 396-бабының 1-тармағы).
Акцептанттың өзінің офертамен толық жөне сөзсіз келісетіндігін
білдірген жауабы ғана акцепт деп саналады. Мысалы, акцептант өзіне
жолданған жобаға сөзсіз жөне өзгертусіз қол қояды. Шарт ережелерінен бас
тарту немесе өз ережелерін үсыну, ережелерді өзгерту немесе оларға
толықтыру енгізу, келісімнің анықталмағандығы акцепт болып табылмайды, одан
шарт тумайды жөне ол не шарт жасасудан бас тарту немесе жаңа оферта
ұсынғаңдық болады.
Бұрынғы заңнамада үндемейтін акцепт арқылы шарт жасасуға жол берілген
еді, яғни, егер белгілі бір мерзім өткенше басқа тарап шарт жасасудан бас
тартатынын хабарламаса, шарт жасалды деп саналатын. 396-баптың 2-тармағы
кері жүреді: үндемей қою акцепт емес. Бірақ бұл норма диспозитивтік болып
табылады.
Мысалы, банктердің корреспоңденттік есепшоттары бойынша есеп-қисап
операцияларын электрондық хабарламалар түрінде жүргізуді белгілейтін
банкаралық келісімдерде егер ондай хабарлама келіп түскеннен кейін белгілі
бір мерзім өткенше корреспондент ол хабарламаға келіспейтінін білдірмесе,
ұсыныс қабыдданған болып саналады делінген.
АК-ның 396-бабының 3-тармағына сәйкес акцепт ауызша немесе жазбаша
формадағы мәлімдеу немесе үндемедей қою түрінде ғана емес, конклюденттік
әрекеттер жасау, яғни тауарлар жіберу, қызмет көрсету, тиісті сомада ақша
төлеу және т.б. түрде де болады. Бірақ бұл әрекеттерден офертаны сөзсіз
қолдау сезіліп түруы тиіс жөне бұл әрекеттер өзінің акцепті үшін оферта
белгілеген мерзімде жасалуы керек.
Оферта сияқты (395-баптың 2-тармағы) акцепт те, ол оферентке барып
жеткенше қайтарып алынуы мүмкін, оның акцептантқа еш салдары болмайды.
Мысалы, акцептант оферентген алған шарт жобасына қол қойып, оны почтамен
жібереді, бірақ кейін өзінің акцептен бас тартатындығын оферентке
телеграммамен немесе факспен хабарлай алады.
Оферент акцешті алғаннан кейін шарт жасалған болып саналады, оны
шартты бұзудың жалпы ереже бойынша ғана тоқтатуға болады (АК-ның 401-404-
баптары).
2. Шарт жасасу тәртібі
Шарт жасау ұсынысы сол жерде бар контрагентке тез жауап беруге болатын
жағдайларда; ол жерде жоқ контрагентке жауап алу үшін қалайда уақыт қажет
болатын жағдайда жасалады. Мерзімі көрсетілген ұсыныс ауызша да, жазбаша да
жасалуы мүмкін. Жауап күтетін мерзімін ұсынушының өзі анықтағандықтан
(пианино сатып алыңыз, жауабын 2 апта күтемін), ол сол мерзіммен байланып
қалады, және өз ұсынысынан бас тарта немесе оның мазмұнын өзгерте алмайды.
Мерзім өткенге дейін ұсынысынан бас тартса оферентке екінші тарапқа келген
шығынды өтеу түріңде теріс салдар келеді.
Жазбаша офертада акцепт үшін мерзім көрсетілмесе шарт жасалған болып
саналады, егер акцепті оферта жолдаған адам заңнамада белгіленген мерзім
аяқталғанша, егер оңцай мерзім белгіленбеген болса — ол үшін жеткілікті
уақыт ішінде алған болса. Ал оферта акцепт үшін мерзім көрсетілмей ауызша
жасалса, басқа тарап өзінің акцепті жайыңда тез мәлімдеген жағдайда шарт
жасалған болып саналады (397-баптың 2-тармағы).
Оферта үшін тағайындалған мерзім (немесе ұсынысқа жауап алу үшін
қажетті уақыт) өткен жағдайда офертаның күші жойылады, оферент өз ұсынысы
бойынша міндеттемеден босанады. Сондықтан, ұсыныс алған адам тағайындалған
мерзім өткеннен кейін ұсынысты қабылдауға шешім етсе, ол еңді акцептант
емес, жаңа оферент болады. Жаңа құқықтық қатынастар туындайды, оған шарт
жасасудың жоғарыда қарастырылған барлық ережелері таралады. АК-ның 397-
бабының 3-тармағыңда жауаптың кешігуі акцептанттың кінәсінен емес, уақтылы
жіберілген жауапты дер кезінде жеткізбеген байланыс бөлімінің кінәсінен
болған жағдай баяндалады. Бұл ретте оференттің де, акцептанттың да кінәсі
жоқ, сондықтан заң екі тараптың да мүдделерін қорғайтын шаралар
қарастырған.
Оферент, жауап ала алмағаңдықтан, басқа адаммен шарт жасасуы мүмкін.
Ол оның құқығы, себебі оферент оз ұсынысымен байланып тұрған жоқ. Ал,
жауапты дер кезіңде жіберген акцептант та, мерзімнің өтіп кеткенін білмей,
шартты орындау үшін оз тарапьшан әрекет жасауы мүмкін (келік дайындауы,
басқа зат іздеуді тоқтатуы және т.б.) Сондықтан оферент жауаптың кешігіп
кежендігі туралы оған тез хабар беруге тиіс. Егер оферент мұны істемесе
жауап кешіккен деп саналмайды, яғни шарт жасалған болып табылады, және
шартты орындаудан бас тартса оферент акцептантқа келген шығынды етеуге
міндетті.
Мысалы, И. 1 сөуірде М-ге пианино сатамын деп ұсыныс жібереді, жауап
беруіне 30 күн мерзім тағайындайды. 10 сәуірде М. өзінің келісетіндігін
жазып хат жібереді, бірақ ол хат байланыс бөлімінің кәнісінен едәуір
кешігіп келеді (10 мамырда). Жауап келмеген соң И. 5 мамырда пианиноны Н.-
ге сатады, ал М.-нің хатын алғаннан кейін оған пианиноны сатып
жібергеңдігін хабарламайды. 15 мамырда М. келік жалдап пианиноны алуға
келеді. Ол көтерген шығынның бәрін М. өтеуге міндетті.
Шарт жасасу процедурасы екінші тараптың (акцептанттың) ұсынысты
оферент белгілеген ережелер бойынша ғана қабылдауын көздейді. Егер ол
ережелерді акцептант қабылдамайтын болса шарт жасалмаған болып табылады,
барлық процедура қайта басталады. Сондықтанда ережеге қандай да бір өзгеріс
енгізу жаңа ұсыныс жасау болып табылады. Алғашқы оферент акцептантқа
айналады, жаңа ұсынысты қабылдауға да, шарт жасасудан бас тартуға да оның
құқық бар, немесе ол жаңа ұсыныс жасап қайтадан жаңа оферентке айнала
алады. Ол шарт жасалғанша немесе тараптар өздерінің бос әурешілігін
түсінгенше жалғаса береді.
3. Шарт жасасатын жер
Егер шартта оны жасасатын жер көрсетілмесе, шарт азаматтың тұрғылықты
жерінде немесе оферта жіберген заңды тұлғаның орналасқан жерінде жасалған
болып танылады (АК-ның 398-бабы).
Шарт жасасқан жерді анықтаудың сыртқы экономикалық шарттар жасасқанда
маңызы зор. Мұңдай жағдайларда заң, әдетте, егер келісімде басқадай
көрсетілмесе, мәміле формасының ол жасалған жердің құқығына бағьшатындығын,
ал тараптардың құқықтары мен міндеттерінің мәміле жасалған жердің құқығы
бойынша анықталатындығын белгілейді.
Азамат тұрақты немесе көбінесе тұратын елді мекен оның тұрғылықты жері
деп танылады (АК-ның 16-бабы).
Заңды тұлғаның тұрақты жұмыс істейтін органы тұрған жер оның тұрған
жері болып табылады (АК-ның 39-бабы).
Азаматтық заңнаманың негізгі принципі шарт бостаңдығы болғанмен, АК-да
жөне басқа заң актілеріңде тікелей көзделсе ғана шартты міндетті түрде
жасасу мүмкіңдігі АК-да қарастырылған.
Мұндай жағдайлар көп емес. АК-да белтенгендердің ішінен жария шартты
(387-бап) жөне алдын ала шартты (390-бап) атауға болады. Өзге заң
актілеріңде белгіленген жағдайлар ішінен мемлекеттік кәсіпорындардың
мемлекеттік тапсырысты орындауын алуға болады (Мемлекеттік кәсіпорын туралы
Жарлықтың 13-бабы).
АК-ның 399-бабына сәйкес, міңцетті түрде шарт жасасудың екі нұсқасы
бар: шарт жасасу акцептант үшін міндетті болғаңда (1-және 2-тармақтар);
шарт жасасу оферент үшін міндетті болғанда (3-тармақ).
Бірінші нұсқада шарт жасасу міндетті болып табылатын тарап екінші
тараптан оферта алғаннан кейін, сол алған күннен бастап отыз күн ішінде
екінші тарапқа акцеп туралы, не одан бас тарту туралы, немесе офертаның
озге жағдайлардағы (шарт жобасына пікір қайшылығы хаттамасы) акцепті
жайында (шарт жобасы) хабар жіберуге тиіс.
Оферта жіберген тарап, бұл жағдайда, шарт жасасқанда туындаған пікір
қайшылығын оңцай хабар алғанан кейін отыз күн ішінде немесе акцент мерзімі
еткеннен кейін сот қарауына беруге құқылы.
Екінші нұсқада, егер шарт жасасу міндетті болып табылатын тарап
жолдаған шарт жобасына отыз күңцік мерзім ішінде оған деген қайшы пікірлер
хаттамасы алынса, онда бұл тарап пікір қайшылығы хаттамасын алғаннан бастап
отыз күн ішінде басқа тарапқа шартты оның редакциясында қабылдағаны туралы
не пікір қайшылығы хаттамасын қабылдамағаны жайында хабар береді.
Пікір қайшылығы хаттамасы қабылданбаса не оны қараудың нәтижесі
жайында хабар алынбаса, пікір қайшылығы хаттамасын жолдаған тарап шарт
жасасу кезінде туыңдаған пікір қайшылығын соттың қарауына жіберуге құқылы.
Акцепттің пікір қайшылығы хаттамасын жасауы немесе пікір қайшылыгын
сот қарауына беруі үшін АК-ның 399-бабында белгіленген мерзімдер бірдей
(отыз күн). Бұл мерзімнен шатасуға жол бермейді. Сонымен қатар бұл жоғарыда
аталған барлық әрекеттерді жасау үшін ақылға қонымды мерзім.
Бұл мерзімдер императивтік емес. Шарттардың кейбір түрлері үшін
заңнамада, ал кейбір жағдайларда — тараптардың келісімімен өзге мерзімдер
белгіленуі мүмкін.
Шарт жасасуға міндетті тарап оны жасасудан жалтарса, екінші тарап оны
мәжбүр ету туралы жөне оған шығындарды төлеттіру туралы талап қойып сотқа
жүгінуге құқылы (АК-ның 399-бабының 4-тармағы).
Бірақ, кейбір жағдайларда бұл ережеден ауытқу бар. Ресейдікіне
қарағанда Қазақстанның Азаматтық кодексіңце аддьш ала шарт жасасқан тарапты
негізгі шартты жасасуға мәжбүрлеу көзделмеген. Екінші тарап тек шығынның
өтелуін ғана талап ете алады (390-бап).
Шығындарды өтеу, АК-ның 9-бабының 4-тармағының жөне 350-бабының
ережелері бойынша жүргізіледі.
Жалпы ереже бойынша шарт жасасу кезінде туындаған пікір қайшылықтарьш
тараптардың өздері шешеді, оларды соттьщ қарауьша бермейді. Егер ол
қайшылықтарды тараптардың өздері шеше алмаса шарт жасалмаған болып
саналады, тараптар арасындағы қатынас тоқтайды.
АК-ның 400-бабына сәйкес шартқа дейінгі дауларды сотта қарауға болатын
тек екі жағдай бар:
шарт жасасудан бас тартушы тарап үшін шарт жасасу міндетті болғанда
(АК-ның 399-бабының 2-3-тармақтары);
пікір қайшылығын сот (мемлекеттік немесе төрелік) қарауьша беру
жөнінде тараптардың келісімі болса. Мүңдай келісім пророгациялық немесе
төрелік деп аталады.
Пікір қайшылығы сотта қаралғанда, шарттың тараптар келісе алмаған
ережелерін сот анықтайды. Ол шешімге тараптар бағынуға тиіс.
Шарт алдындағы даулар бойынша сот шешімдері межбүрлеп орындату жөнінде
ешқандай өрекеттерді керек етпейді, онда тек құқық құрушы маңыз бар.
2-тарау. Шартты өзгерту және бұзу
2.1. Шартты өзгертудің және бұзудың негіздері
Шартты өзгерту дегеніміз — оның мазмұнын құрайтын бір немесе бірнеше
ережелердің өзгеруі.
Шартты бұзу дегеніміз толықтай немесе ішінара орындалмаған шартты АК-
ның 367-377 баптарында козделмеген (міндеттемелердің тоқтауы) негіздер
бойынша мерзімінен бұрын тоқтату.
АК-ның 401-бабында шартты өзгертудің жөне бұзудың үш нұсқасы
көзделген: тараптардың келісуі бойынша; соттың шешімі бойынша; шартты
толықтай немесе ішінара орындаудан біржақты бас тартудың нөтижесінде.
Тараптардың келісуі шартты өзгертудің және бұзудың шарт бостандығы
принципінен туындайтын қалыпты және ең қолайлы тәсілі болып табылады.
Шартты өзгертудің және бұзудың барлық қалған тәсілдері (сот тәртібіңде,
орындаудан біржақты бас тарту) АК-да, басқа заң актілеріңде және шартта
көзделген жағдайларда ғана қолданылуы мүмкін.
Сот шешімі бойынша шартты бұзу тараптардың біреуінің талабы бойынша
жүргізіледі. АК-ның 401-бабының 2-тармағыңда шартты бұзудың екі негізі
келтірілген. Оның біреуі — шарттың едөуір дәрежеде бұзылуы, яғни шарттың
бұзылуынан екінші тараптың шарт жасасу кезінде үміт артуға құқылы
болғанынан едәуір дәрежеде айырылып қалатындай шығынға ұшырауы. Мысалы
тапсырыс беруші шарт жасасқан кезде құрылыс объектісінің уақтылы және
сапалы тұрғызылатындығына үміт артқан, бірақ мердігер құрылыс жүмыстарын
жүргізгеңде жобаның өрескел бұзылуына жол берген.
Шарттардың кейбір түрлері үшін заңнамада елеулі деп танылатын нақты
бұзушылықтар белгіленген.
Мысалы, АК-ның 476-бабына сәйкес тауар жеткізіп беру шарты үшін
кемшілігі бар сапасыз тауарлар жеткізіліп, ол кемшіліктерді сатып алушы
үшін қолайлы мерзімде жою мүмкін болмаса; тауар жеткізу мерзімдері неше
қайтара бұзылса; тауарларды төлеу мерзімдері неше қайтара бұзылса шарт
елеулі бұзылған боп саналады. Екінші жағдай — АК-да, басқа заң актілерінде
немесе шартта мүндай жағдайларды белгілеуге мүмкіндік беру. Мысал ретінде
АК-ның 389-бабының 2-тармағын келтіруге болады, онда шарт ережесінде өзіне
залал келетін баптар болса қосылған тараптың шартты бұзуды талап ету құқығы
кезделген.
Басқа заң актілерінің ішінен, мысалы, Тұрғын үй қатынастары туралы
Занды атауға болады, оның 103-бабында мемлекеттік тұрғын үй қорынан тұрғын
үй жалдау шарты жалға беруігінің талабы бойынша, Тұрғын үй қатынастары
туралы Заң негізінде ғана бұзылады делінген (егер үй бұзылуға жатса, егер
жалдаушы оны ұдайы бұлдіріп немесе қирата берсе жөне т.б.)
Шартты орындаудан бір жақты бас тартуға, егер ол АК-да, заң
актілерінде немесе шартта тікелей көзделгенде ғана, жол беріледі (АК-ның
404-бабының 1-тармағы). Бұл ереже 273-баптың заңнамада немесе шартта
көзделгеннен басқа реттерде міңдеттемені орыңдаудан біржақты бас тартуға
жол бермейтіндігі туралы нормаларына негізделген.
273- және 404-баптардың редакцияларындағы алшақтықтарды атай кеткен
жөн: 273-бапта заңнама жайында, ал 404-бапта заң актілері жайында айтылған.
Бұл ретте "заңнама" терминін қолданған дұрыс болар, себебі мұңдай жағдайлар
тек заңдармен ғана емес, Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтарымен
де, Үкіметтің қаулыларымен де белгіленуі мүмкін.
Назар аударарлық бір жағдай — АК-да "шартты орыңдаудан бір жақты бас
тарту" және "шарттан бас тарту" терминдері бір мағынада қолданылады.
404-бабының 2-тармағыңда шартты орыңдаудан біржақты бас тартуға жол
берілетін мынадай жағдайлар белгіленген:
1) шартқа негізделген міндеттемені орындау мүмкін болмаса (374-бап);
2) белгіленген төртіпте екінші тарап банкрот деп танылса;
3) шарт жасалғаңца негізге алынған мемлекетгік орган актісі өзгерсе немесе
күшін жойса.
Шарттан тараптың бір жақты бас тартуға құқығы АК-ның шарттардың кейбір
түрлеріне арналған бірқатар баптарыңца көзделген. Бұл, көбіне, орындалуы
борышкердің немесе несие берушінің жеке басымен тығыз байланысты шарттар
(тапсырма шарты, ақылы қызмет көрсету, банк есепшоты жөне банк салымы,
жолаушылар тасымаддау шарттары).
Шарттан біржақты бас тартуға жол берілетін жағдайлар басқа заң
актілерінде де көзделген.
Мысалы, Тұрғын үй қатынастары туралы Заңның 102-бабына сәйкес
мемлекеттік тұрғын үй қорынан тұрғын үй жалдаушы жалдау шартын кез келген
уақытта бұзуға құқылы (отбасының көмелетке жеткен мүшелерінің келісімімен).
Тұрғын үй жалдау шартын тұрғын үйді жалдаушы, тіптен жалға берушіні
хабардар етпей-ақ, өзінің шартты бұзғаңдығын растайтын конклюдештік
әрекеттер жасау жолымен бұза алады. Тұрғын үй қатынастары туралы Заңның 102-
бабының 2-тармағына сәйкес жалдаушы және оның отбасы мүшелері басқа жаққа
түрғылықты тұруға кетсе тұрғын үйді жалдау шарты олар кеткен күннен бастап
бұзылған болып саналады.
Бәлкім, тұрғын үй жалдау шартын жалдаушының бір жақты бас тарту
жолымен бұзуына АК-ның 404-бабы 4-тармағының "шартты орындаудан бір жақты
бас тартылған жағдайда бір тарап бұл туралы екінші тарапты бір айдан
кешіктірмей ескертуге тиіс" деген ережесі қолданылмайды.
Шарт мерзімі көрсетілмей жасалса да шартты орындаудан біржақты бас
тартуға жол беріледі. (404-баптың 3-тармағы).
Бұл ретте біржақты бас тартудың барлық жағдайларына қатысты жалпы
ереже: ол жайында екінші тарапты бір айдан кешіктірмей ескерту туралы талап
сақталуы тиіс (404-баптың 4-тармағы).
Шартты орыңдаудан біржақты бас тарту шарттың бұзылуына немесе
өзгеруіне өкеп соғатын зандық факты болып табылады. Бұл ретте шартты бұзу
немесе өзгерту үшін сотқа жүгінудің қажеті жоқ. Бірақ екінші тарап, егер
мұндай біржақты бас тарту негізсіз деп тапса, сот арқылы дауласуға құқылы.
2.2. Шартты өзгерту және бұзу тәртібі және олардың салдарлары
Шартты өзгерту және бұзу тәртібі туралы келісім, егер заңдардан,
шарттан немесе іскерлік айналым дағдыларынан өзгеше туындамаса, шарт
жасалған формада жасалады (АК-ның 402-бабының 1-тармағы).
Шартты өзгерту немесе бұзу жөніңдегі ұсыныстан екінші тараптың бас
тартуы алынғаннан кейін, не ұсыныста көрсетілген немесе заңдарда не шартта
белгіленген мерзімде, ал ондай мерзім болмаған кезде отыз күн мерзімде
жауап алынбағаннан кейін ғана тарап шартты өзгерту немесе бұзу туралы
талапты сотқа мелімдей алады (АК-ның 402-бабының 2-тармағы).
Шартты бұзудың және өзгертудің салдарлары әртүрлі: егер шарт
бүзылғанда тараптардың міңдеттемелері тоқтаса, ал шарт өзгергенде олар
езгерген түрде сақталады (403-баптың 1- және 2-тармақтары).
АК-ның 403-бабыңца шарттың бұзылуын шартты заңсыз деп танудан айыруга
мүмкіңдік беретін ережелер келтірілген:
шарт өзгерген немесе бұзылған жағдайда міндеттемелер алдағы уақытта,
тараптар келісім жасаған немесе сот шешімі заңды күшіне кірген кезден
бастап тоқтайды; шарт заңсыз деп танылғанда зандық салдар туыңдамайды, шарт
ол жасалған кезден бастап заңсыз деп танылады (154-баптың 8-тармағы);
шарт өзгергенде немесе бұзылғаңда тараптар шарт өзгерген немесе
бұзылған кезге дейін өздерінің орындағандарын қайтару жөнінде талап қоя
алмайды, шарт заңсыз деп танылса өр тараптың шарт бойынша алғанды басқа
тарапқа қайтарып беруі жалпы ереже ретінде белгіленген (АК-ның 157-бабының
3-тармағы).
Шарт өзгергенде немесе бұзылғанда пайда болған шығындар барлық
жағдайларда бірдей өтелмейді, ол үшін шарттың бұзылуына немесе өзгеруіне
тараптардың біреуінің шартты едәуір бұзуы себеп болуы тиіс (АК-ның 403-
бабының 5-тармағы).
Тараптар шартгың күшін жаңа мерзімге ұзартуға құқылы. Шарттың күшінде
болу мерзімін үзарту іс жүзінде жаңа шарт жасалғанын білдіреді. Сондықтан
ол АК-ның 397-бабының шарт жасасу тәртібіне арналған ережелері бойынша
жүргізіледі.
Яғни, шарт мерзімін ұзарту үшін бір тарап екінші тарапқа оферта
жіберуге, ал ол тарап сол офертаны акцептеуге тиіс.
Шарттың күшіңде болу мерзімін ұзартуды шартты жаңа мерзімге
пролонгация жасаудан ажырату керек, соңғы жағдайда шарттың күнінде болу
мерзімі өткеннен кейін шарттың күшіңде болуы озіңде кезделген мерзімге
өзінен өзі ұзарады. Егер шарттың өзінде тікелей көзделсе ғана шартты
пролонгация жасауға жол беріледі.
3 тарау. Азаматтық-құқықтық шарт туралы жалпы ережелер
3.1. Азаматтық-құқықтық шарттың түрлері
Шарттың мазмұны—жасалған шарт жағдайларының жиынтығы. Жалпы
ереже бойынша, тиісті шарттың мазмұны, заңдармен жазылған
жщзрйжарлан басқасында, шарт ережелері тараптардың өз қалауы бойынша
белгіленеді (АК-тің 382-бабының 1-тармағы).
Шарттың ережесі заңдарга сәйкес қолданылатын нормамен көзделген
реттерде. егер тараптардың келісімімен өзгеше белгіленбесе, тараптар
өздерінің келісімдерімен норманың қодданылуын жоя алады немесе сол нормада
көзделгеннен өзгеше жағдайды белгілей алады.
Азаматтық кодекстің 393-бабының 1-тармағына сәйкес, тараптар арасында
шарттың барлық елеулі ережелері бойынша тиісті жағдайларда талап етілетін
нысанда келісімге қол жеткен кезде шарт жасалды деп есептеледі.
Елеулі шарттар болып табылатындар:
1. Шарттың мәні туралы ережелер;
2. Заң мен басқа нормативтік құжаттарда елеулі ретінде аталғандар;
3. Осы шарттың түрі үшін қажетті ережелер;
4. Бір тараптың мәлімдеуі бойынша келісімге қол жеткізуге тиісті барлық
ережелер (АК-тің 393-бабы).
Шарттың мазмұны шарттардың үлгі ережелерімен де айқындалуы мүмкін. АК-
тің 388-бабына сәйкес, шарттың мазмұнында үлгі ережелерге сілтеме болмаған
жағдайларда, осындай үлгі ережелер, егер шарттың ережесін тараптар немесе
диспозитивтік қалып белгілемеген болса, тараптардың қатынастарына іскерлік
қызмет өрісіндегі әдеттегі құқықтар ретінде қолданылады.
Үлгі ережелер үлгі шарт немесе мазмұнында осы ережелер бар өзге құжат
нысанында жазылуы мүмкін.
Шарт әр жақтың шсжісімі болып табылатындықтан, ол бір жақтың келісім
жасауға ұсынысы мен екінші жақтың ондай ұсынысты қабылдау нәтижесінде
жасалады. Шартты жасау тәртібі Азаматтық кодекстің 395-400-баптарымен
реттеледі. Оларда шарт жасау кезіндегі екі кезең бекітітген.
Азаматтық кодекстін 395-бабының 1-тармағына сәйкес, бір жақтың шарт
жасауға ұсынысы — оферта арқылы шарт жасау және екінші жақтың ұсынысын
кабылдауы оның акцептісі болады.
Жолданған офертаны алған тұлға оны қабылдауға келісім бергенде, яғни,
акцепт болғанда шарт жасалды деп есептеледі. Заңға сәйкес шарт жасау үшін
әржақтың келісімінен басқа мүліктерді де тапсыруы керек, мүліктер
тапсырылған сәттен бастап шарт жасалды деп есептеледі, яғни, сатып алушыға
мүліктерді жеткізу ұйымдастырылады. Егер шарт заңға сәйкес мемлекеттік
тіркеуден өтуге жатса, егер заңда басқаша көзделмесе, ол тіркеуден өткен
сәттен бастап жасалды деп саналады.
Шарттың нысаны мәміленің нысаны туралы жалпы ережеге бағынады. Аталған
шарттың түрі заңмен белгіленбеген болса, онда шарт келісім жасау үшін
қаралған кез келген нысанда жасала береді. Егер тараптар белгілі бір
нысанда шарт жасасуға уағдаласа, заң бойынша шарттардың осы түрі үшін бұл
нысан берілген кезден бастап жасалды деп есептеледі (АК-тің 394-бабының 1-
тармағы).
Шарт бір жақтың ұсынысымен, екінші жақтың оны қабылдауына байланысты
жасалады. Бірақ, кез келген ұсыныс оферта ретінде қарала алмай"ды, тек
заңда бекітілген талаптарға сай келетіні ғана мүмкін болады (АК-тің 396-
бабы).
Шарт жасаудың екінші кезеңі — акцепт. Акцепт — оферта жолданған жақтың
оны қабылдағаны туралы жауабы (АК-тің 396-бабының 1-тармағы). Акцепт толық
әрі бұлтарыссыз болуға тиіс. Заң құжаттарында, іскерлж өрісіндегі әдеттегі
құқықтарда немесе бүрынғы іскерлік катынасгарынан өзгеше туындамаса, жауап
қайтармау акцепт болып есептелмейді. Офертаны алған жақтың оның акцепті
үшін белгіленген мерзімде онда көрсетілген шарт ережелерін орындау жөнінде
жасаған әрекеттері, егер заңдарда өзгеше көзделмесе немесе офертада
көрсетілмесе, акцепт деп есептеледі (АК-тің 396-бабының 3-тармағы). Егер
акцепті қайтарып алу туралы хабар оферта жіберген жаққа акцептің өзінен
бүрын немесе онымен қатар келсе, акцепт алынбаған болып есептеледі (АК-тің
396-бабы).
Шарттың жасау сәті мынадай жағдайларға:
І. акцепт үттгін мерзімі көрсетілген кезде не онсыз үсыныс жасалды ма;
2. оферта ауызша немесе жазбаша нысанда ма, соған байланысты болады.
Шарттың еркіндігінен тыс заңда кейбір ерекшеліктерімен бөлектенетін
міндетті түрдегі шарт жасасу жағдайы қарастырылуы мүмкін (АК-тің 399-бабы).
Шарт жасасу міндетті болған жағдайда, әр жаққа арналған заңдарға
сәйкес, бір жақ екіншісіне мына талаптарды орындайды:
1. акцепт туралы хабар, немесе;
2. акцептіден бас тарту, немесе;
3. офертаға өзгеше жағдайларға акцепт жасалатыны туралы, егер заңдарда
басқа мерзім белгіленбесе, не тараптар келіспеген болса, офертаны
алған күннен бастап 30 күннің ішінде хабар жіберуі тиіс.
Офертаны жіберген және шартты жасауға міндетті тараптан оған өзге
жағдайлармен акцепт жасау туралы хабар алған тарап шарт жасау кезінде пайла
болған келіспеушілікті осындай хабар алған күннен бастап отыз күн ішінде,
не акцептіде арналған мерзім өткен соң, егер зандарда шарггардың жекелеген
түрлері туралы өзге мерзім белгіленбесе. соттың қарауына беруге қүқылы (АК-
тің 399-бабының 1-тармағы).
Егер шарт жасауға міндетгі тарап жіберген шарт жобасына отыз күн
мерзімде шарт жобасьша келіспеушілік хаттамасы алынса, бұл тарап екінші
тарапқа шартты сол редакциясында қабылдайтыны туралы, не
келіспеушілік хаттамасын қабылдамайтыны туралы
келіспеушілік хаттамасын қабылдамайтыны туралы келіспеушілік
хаттамасын алған күннен бастап отыз күн ішінде хабарлауға міндетті.
Шарт жасау кезінде туындаған келіспеушіліктер тараптардың келісуімен
соттың қарауына берілген болса (АК-тің 399-бабы), шарттың тараптар
келіспеген ережелері сол шешіміне сәйкес белгіленеді (АК-тің 400-бабы).
Шартты өзгерту және бұзу заңда немесе шартта өзгеше көзделмесе,
тараптардың келісуімен жүзеге асуы мүмкін (АК-тің 401-бабы).
Тараптардың біреуі шартты бұзып, ал екінші тарап шарт жасасу кезінде
үміт артуға қүқылы болғанымен едәуір дәрежеде шығынға әкеліп соқса, бұл
шарт едәуір дәрежеде бүзылды деп танылады.
Шартты толық немесе ішінара орындаудан біржақты бас тартқан ретте,
мүндай бас тартуға заң құжаттарында немесе тараптардың келісімінде жол
берілген кезде, шарт тиісінше бұзылған немесе өзгертілген
болып есептеледі (АК-тің 401-бабының 3-тармағы).
Шарттың ғасырлар бойы пайдаланылуы құқықтың икемді түрі екендігін
көрсетеді, ол арқылы әртүрлі қоғамдық қатынастарды реттеуге болатындығы
дәлелденген. Шарттың негізгі міндеті заң шеңберінде адамдардың әрекетін
реттеу. Ал оларды бұзу заң талаптарын бұзушылыкты білдіреді.
Шартты рим құқығы үш түрлі мағынада: құқық қатынастарының туындауы
ретінде; құқықтық қатынастың өзі ретінде; ең соңында тиісті құқықтық
қатынастың нысаны ретінде қарастырады.[3]
Шарт туралы мұндай көзқарастар нақты іс жүзінде Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінде және басқа да елдердің азаматтық
кодекстерінде тәртіптелген.
Азаматтық кодекстің 378-бабына сәйкес, екі немесе одан көп адамның
азаматтык құқықтар мен міндеттерді белгілеу, өзгерту немесе тоқтату туралы
келісімі шарт деп танылады.
Шарттан туындайтын міндеттемелерге, Азаматтық кодекстің тиісті
баптарында шарттардың кейбір түрлеріне арналған ережелерінде өзгеше
көзделмегендіктен, міндеттемелер жөніндегі жалпы ережелер қолданылады.
Шарттарды топтастыру олардың негізгі белгілеріне орай жүргізіледі.
Біржақты және екі жақты шарттар. Бір жақты шарт деп –бір жақта тек
құқық, ал екіншісінде тек міндет болатын шартты айтады. Оған өсиет қалдыру
шарты жатады, борышқор қарызын қайтаруға міндетті, ал несие беруші оны
талап етуге қүқылы. Шарттардың көбі екі жақты болып келеді (сату-сатып алу,
мүліктік қарыз, жеткізу).
Шарт ақылы және акысыз болып бөлінеді. Ақылы шарт бойынша өз міндетін
аткарған жақ ақысын алуға, не қарсы талап қоюға қүқылы. Шарт бойынша тарап
өз міндеттемелерін орындағаны үшін ақы алуы немесе бір-біріне бірнәрсе
беруі керек болса, бұл ақылы шарт болып табылады. Ақысыз шартқа мысалы,
сыйға беру, мүлікті акысыз тегін пайдалану, кейбір жағдайда сақтау жатады.
Консенсуалды және нақты шарт. Консенсуалды шарт дегеніміз әржақтың
келісімі бойынша жасалатын шарт. Бұл шарт олар келісімге келген бойда
күшіне енеді де әржақтың құқықтары мен міндеттері туындайды (сатып алу-
сату, мүлікті жалдау, мердігерлік және т.б.).
Нақты шарт дегеніміз заттарды тапсыруы сәтінде ғанақұқықтар мен
міндеттер туғызатын шарт болып табылады (займ шарты, азаматтардың
қатысуымен сақтау шарты).
Үшінші жақтың пайдасына жасалатын шарт. Әдетте міндеттемелер
бойыншақұқықтар мен міндеттерді алатындар — сол міндеттемеге қатысушылар.
Үшінші жақтың пайдасына жасалған шарт — бұл тараптар несие берушіге емес,
шартта және борышқордан міндеттемені өзінің пайдасына орындауды талап етуге
құқық бар үшінші жақ үшін жасалған шарт.
1994 жылы қабылданған Азаматтық кодексте шарттың мынадай жаңа түрлері
бар: жария шарт, қосылу шарты, алдын ала жасалған шарт, аралас шарт.
Коммерциялық ұйыммен жасалған және өз қызметінің сипатына қарай оған
өтінішпен келетін әркімге қатысты жүзеге асырылатын тауарларды сату,
жүмыстарды атқару немесе, қызмет көрсету жөніндегі оның міндеттемелерін
белгілейтін шарт — жария шарт деп танылады. (АК-тін 387-бабының 1-тармағы).
Қосылу шарты — ережелерін тараптардың біреуі формулярларда немесе өзге
стандартты нысандарда белгіленген және басқа тарап оны ұсынылған шартқа
тұтастай қосылу жолы деп қабылдайтын шарт (АК-тін 389-бабының 1-тармағы).
Алдын ала жасалған шарт - әр жақтың алдын ала жасалатын шартта
көзделген жағдайларда мүлік беру, жұмыс орындау немесе қызмет көрсету
туралы болашақта шарт жасауға міндеттенетін келісімі. (АК-тің 390-бабының 1-
тармағы).
Азаматтық кодекстің 390-бабының ережелеріне сәйкес, жасалған негізгі
шарт алдын ала шарт жасаған жақтар үшін міндетті болады. Алдын ала жасасқан
тарап өзі көздеген шартты жасаудан жалтарған реттерде, егер заңдарда немесе
шартта өзгеше көзделмесе, осы арқылы келтірілген залалды екінші тарапқа
өтеуге міндетті (АК-тің 390-бабының 5-тармағы). Егер ниеттер туралы
хаттамада тараптардың оған алдын ала жасалатын шарт күшін беру ниеттері
тікелей көзделмесе, ол азаматтық-құқықтық шарт болып табылмайды, әрі оның
орындалмауы заңдық зардаптарға әкеліп соқтырмайды (АК-тің 390-бабының 7-
тармағы).
Аралас шартта занда немесе басқа да нормативтік құжаттарда көрсетілген
әртүрлі шарттардың элементтері болады. Тараптардың аралас шарт бойынша
қатынастарына, егер тараптардың келісімімен немесе аралас шарттың мәнінен
өзгеше туындамаса, аралас шартта элементтері бар шарттар туралы заңдардың
тиісті бөліктері қолданылады (АК-тің 381-б.).
Екі немесе одан көп адамның азаматтық құқықтар мен міндеттемелерді
белгілеу, өзгерту немесе тоқтату туралы келісімі шарт деп танылады (АК-ның
378-бабының 1-тармағы).
"Шарт" термині азаматтық заңнамада өртүрлі мөнде қолданылады: өзінен
міндеттеме туындайтын зандық факты; сол шарттық міндеттеменің өзі; шарттық
міндеттемені рәсімдеген құжат.
Шарт —құқықтық қатынастың туындауына, өзгеруіне немесе тоқтауына негіз
болатын заңдық факт. Сондықтан да, шарт азаматтыққұқықтар мен
міндеттемелерді туындататын негіздердің бірі болып саналады (7-бап).
148-баптың 1-тармағына сәйкес мәмілелер бір жақты және екі немесе көп
жақты (шарттар) болуы мүмкін. Сол себепті, шарт мәміле болып табылады және
шартқа екі және көп жақты мәмілелер туралы (373-баптың 2-тармағы), атап
айтқанда, мәміленің формасы жөне оны тіркеу туралы, мәмілені заңсыз деп
тану туралы және т.б. ережелер қолданылады. "Бір жақты және көп жақты
мәмілелер" үғымын "бір жақты жөне өзара шарттар" ұғымынан ажырату керек.
Бір жақты мәміле шартқа жатпайдьі, себебі мәмілені жасау үшін тараптардъщ
келісімі керек емес, бір жақтың ерік білдіруі жеткілікті (бір жақты және
өзара шарттар жайында осы тараудың 3-параграфын қараңыз). Шарттың басқа
мәмілелерден жөне басқа зандық фактылардан айьірмашьільіғьі сол, шарт
дегеніміз тараптардың келісімі. Сондықтан, 148-баптың 3-тармағына сәйкес,
шарт жасасу үшін екі тараптың (екі жақты мәміле) не үш немесе одан да көп
тараптың (көп жақты мөміле) келісілген ерік білдіруі қажет.
Шарттардың басым көпшілігі екі жакты мәміле болып табылады, себебі
шарттан, әдетте, міндеттемелікқұқық қатынастары туындайды, ал міндеттеме
үшін мүдделері қарама қарсы екі тарап болуы керек: біреуінде талап ету
құқық (несие беруші), екіншісіңде — солқұқыққа икемделген міндет (борышкер)
болады.
Бірлескен қызмет туралы шарт көп жақты мөмілеге мысал бола алады (АК-
ның 228-бабы).
Бұл шарттың ерекшелігі сонда, оның тараптары ортақ шаруашылық мақсатқа
қол жеткізу үшін бірлесіп әрекет жасауға келіседі жөне осы қызметтің
нөтижесінде ортақ меншік пайда болады. Бірлескен қызмет (жай серіктестік)
туралы шарттың "Міндеттемелік құқық" туралы бөлімде емес, меншік құқықна
арналған болімде, ортақ меншік туралы тараудан кейін орналасуы бекерден
бекер емес (АК-ның 228-бабы).
Кеп жақты шарттарға, өдетте, шарт туралы жалпы ережені қолдануға
болады. Дегенмен, коп жақты шарттардың жоғарыда айтылған ерек-шеліктеріне
байланьістьі кейбір нормаларды қолдануға болмайдьі. Атап айтқанда, жария
шарт туралы (387-бап), үшінші жақтың пайдасына шарт туралы (391-бап)
ережелерді коп жақты шартқа қоддануға бола қояр ма екен, шарт жасасу туралы
нормаларды қолдануда да қандай да бір ерекшелік болуға тиіс.
"Шарттан міндеттемелік, заттық, авторлық немесе өзге құқықтық
қатынастар туындауы мүмкін" (379-баптың 1-тармағы) деген ережені Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексіне кіргізу елеулі жаңалық болып табылады.
Бұл ереже бүрынғы заңнамада болмаған. Ол ТМД-ға мүше басқа елдердің
Азаматтық кодекстерінде жоқ.
Азаматтық-құқықтық шартты, әдетте, міндеттемелік кұкық қатынастарымен
байланыстырады. Көбіне солай да. Бірақ, міндеттемелік құқық қатынастарының
ауқымына зорға сиатын құқықтық қатынастар да бар. Мысалы, бірлескен қызмет
туралы шарттан ортақ меншік объектісін бірлесіп иелену жөне пайдалану
жөнінде оның қатысушылары арасында қатынастар туындайды, ал олар
міндеттемелік емес заттық салыстырмалы құқық қатынастары болып табылады
(ортақ меншіктің қатысу-шылары мен барлық басқа адамдар арасында болатын
заттық абсолюттікке қарағанда).
Шарттан авторлық қатынастар (бірлескен авторлар арасында),
өнертапқыштық қатынастар (бірлескен өнертапқыштар арасында) және т.б.
туындаған жағдайда осылай бағалауға болады.
Құқықтық қатынастар кешені (заттық және міндеттемелік) занды тұлғаның
пайда болуына негіз болатын құрылтай шартынан туындайды (41-бап).
Шарттан туындайтын міндеттемелерге міндеттемелер туралы жалпы ереже
қолданъшады (268-377-баптар), себебі АК-ның шарттар туралы жалпы ережеге
арналған 22-тарауының баптарында және шарттардың АК-да көрсетілген кейбір
түрлері жайындағы ережеде (379-баптың 2-тармағы) өзгедей көзделмеген.
379-баптың 2-тармағы міңдеттеме тек шарттан ғана емес, басқа заңдық
фактылардан да туындайды дегенге сүйенеді. Сондықтан, шарттық
міндеттемелерге міндеттемелер туралы жалпы ережені қолдану АК-ның шарттар
туралы нормаларымен шектелуі мүмкін. Мысалы, талапқа көну және борышты
аудару туралы кейбір ережелер (339-348-баптар) шарттардың кейбір түрлерінде
(лизинг, факторинг) басқаша шешіледі. Яғни, шарттардың осы түрлері туралы
нормалар қодданылады.
АК-ның 379-бабының 3-тармағына басқа формула енгізілген: шарттан
(бірлескен қызмет туралы шарт, қүрылтай шарты, авторлық шарт және басқа)
туындайтын заттық, авторлық немесе өзгедей (міндеттемеліктен басқа)құқықтық
қатынастарға, егер заңнамадан, шарттан немесе құқықтық қатынастардың
мәнінен өзгедей туындамаса, АК-ның 22-тарауының баптары (Шарт үғымы және
оның ережелері) қолданылады.
Мысалы, бірлескен қызмет туралы шарттың немесе қүрылтай шартының
мәнінен шарт жасасумен, оны өзгертумен және бұзумен байланысты көптеген
ерекшеліктер туындайды, олар АК-ның 2 жөне 12-тарауларында немесе шартта АК-
ньщ 22-тарауына қарағанда басқаша шешіледі.
АК-ның 379-бабы заттық, авторлық немесе шарттан туындайтын
өзгедейқұқықтық қатьшастарға міндетгемелер туралы ережелерді қол-дану
туралы мәселені шешпейді, мүны АК-дағы елеулі олқылық деп санауға болады.
Заңнамада немесе шартта тікелей реттелмеген мөселелер бойынша мұндай
құқықтық қатьшастарға заңның ұқсастығы бойынша міндеттемелер туралы
ережелер қолданылады (5-баптың 1-бабы).
Шарт еркіндігі. Азаматтар мен заңцы тұлғаларға шарт жасасуда еркіндік
берілген. АК-да, заң құжаттарында немесе өз еркімен қабылдаған
міндеттемеде, шарт жасасу міндеті көзделген жағдайларды қоспағанда, шарт
жасасуға мәжбүрлеуге жол берілмейді (АК-ның 380-бабының 1-тармағы).
Шарт еркіндігі туралы норма 8-баптың азаматтар мен занды тұлғалар
өздеріне берілген азаматтық құқықтарды өз қалауынша пайдаланады деген
ережесіне негізделген.
Шарт еркіндігі АК-да бекімін тапқан кәсіпкерлік қызмет еркіндігімен
және түтынушылардың тауарлар иеленуге, жұмыстар мен қызметтер пайдалануға
шарт жасасу еркіндігіне құқықмен үйлестікте болады (10-бап).
380-баптың ережесі мүлде жаңа, себебі жоспарлы-бөлу экономикасында
шарт еркіндігі болмады, барлығын жоспарлы қорлар мен бөліп тарату анықтады,
соларға сөйкес шарттар жасалынды. Шарттарда формальдық сипат бодды, ең
басты маңыздылық жоспарлық актілерге берідді. Мұның барлығы заңнамада, оның
ішінде Азаматтық кодексте мұқият реттелді.
Қазір шарт жасауға мәжбүрлеу айрықша жағдайларда ғана болады.
Міндетті түрде шарт жасасу туралы ережелер АК-ның арнайы бабында
жинақталған (АК-ның 399-бабы).
Шарт жасасу міндеті АК-да, егер мұндай шарт жария шарт болса,
коммерциялық ұйым үшін көзделген (387-бап).
Сатып алу-сату шартын жасасу міндеті жекешелендіру туралы жарлықтың 14-
бабының 6-тармағында және Мемлекеттік сатып алу туралы Заңңың 23-бабыңда
бекімін тапқан. Мемлекеттік мүлікті сатушы мен мемлекеттік мүлікті сату
жөніндегі ашық сауданың жеңімпазы осындай шарт жасасуға міндетті.
Шарт жасасу міндеті еркімен қабылдаған міндеттемеден туындайтын
жағдайларға алдын ала шарт жасасу жатады (АК-ның 390-бабы).
306-баптың 1-тармағына сөйкес, кепіл ұстаушыға оның иеленуіне берілген
кепілге салынған мүлікті сақтандыру міндеті шартпен немесе заң актілерімен
жүктелуі мүмкін. Кепіл берушінің пайдалануында қалатын кепіл мүлкін
сақтандыру кепіл берушіге жүктеледі.
Шарт еркіндігі принципі тараптардың заңдарда көзделген шартты да,
көзделмеген шартты да жасаса алатындығьшан көрініс табады (380-баптың 2-
тармағы). АК-ның Ерекше бөлімі баптарының басым көпшілігі заңнамада
көзделген шарттарға арналған. Айта кететін бір жағдай — 380-баптың 2-
тармағыңда әңгіме заң актілері жайында емес, заңнама жайында, сондықтан
шарттардың жаңа түрлерін Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары және
ондайқұқық берілген мемлекеттік органдар белгілей алады. Ондай шарттардың
мысалы ретінде толлинг операцияларын жүргізу туралы шартты алуға болады.
Тараптар занда көзделмеген шарттарды да жасаса алады. Бұл ереже
туындайтын жалпы ережеде "азаматтыққұқықтар мен міндеттер заң-намада
көзделген негіздерден, сондай-ақ, азаматтар мен заңды тұлғалардың
әрекеттерінен пайда болады, өйткені ол өрекеттер азаматтық заңнамада
көрсетілмегенімен, олардың жалпы негіздері мен мәні азаматтық құқықтар мен
міндеттерді тудырады" делінген (7-бап).
Бұл ереже азаматтық құқықтың жалпы бастауына негізделген, ол
жаратылысынан диспозитивті жөне бар қатынастарды да, болашақта болуы мүмкін
қатынастарды да реттеуді көздейді.
Бұл қазіргі Қазақстан экономикасының әтпелі кезеңі үшін аса маңызды,
себебі күніге бір жаңа шарттың пайда болатынын көріп отырмыз (азаматтық
құқықтың принципі болып табылатын шарт еркіндігі жайыңда осы оқулықтың 1-
тарауын да қараңыз).
3.2. Шарттың мазмұны мен формасы
Заңдық факт деп саналатын шарттың мазмұнын оны жасасқан кезде тараптар
құрастырған ережелер жиынтығы құрайды.
Шарт ережелерін, егер тиісті ереженің мазмұны заңнамамен міндеттелген
болмаса, тараптар өз қалауларымен анықтайды.
Шарт ережелерін анықтаудың жалпы принципі шарт еркіндігінен туьщдайды.
Тараптар шарттың заңнамада тікелей тыйым салынғанынан басқа кез келген
ережені анықтауға құқылы.
АК-ның 382-бабының 1-тармағында императивтік жөне диспозитивтік
нормалар арасындағы айырмашылық көрсетілген.
Тиісті ереженің мазмұны заңда тікелей міндеттелген болса (императивтік
норма), ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz