Зат есімнің көптік категориясы

1 Зат есімнің көптік категориясы
2 Көптік жалғау

Қазіргі қазақ тілінде жалғаулардың төрт түрі бар. Олар: көптік жалғау, тәуелдік, септік, жіктік жалғау. Осы төрт түрлі жалғаудың әрқайсысының өзіне тән грамматикалық мағыналары, сол мағыналарына орай, арнаулы грамматикалық формалары және сол грамматикалық мағыналары мен формаларына сай, олардың өздеріне тән ерекше қызметтері бар.
Тілімізде көптік категориясы да, көптік жалғау категориясы да бар. Ал, осы екі категория бірдей емес. Көптік категориясы деген ұғым тым жалпы ұғым да, көптік жалғау категориясы- онан гөрі әлдеқайда жалқы ұғым. Мысалы, көптік категориясы тілімізде үш түрлі жолмен беріледі.; лексикалық тәсіл арқылы да, морфологиялық, синтаксистік тәсіл арқылы да айтылады.
Сөз атаулының қай қайсысы болса да жалпыланған, жинақталған ұғымды білдіреді. Мысалы, ағаш, шөп, жылқы, ет, қазы деген әрбір сөз саралауға болатын біртектес көптеген заттарды жинақтай атап, жалпылама ұғымды білдіретін сөздердің өздері де біркелкі емес. Олардың ішінде ешқандай қосымша формаларсыө-ақ тұрып, тікелей көптік ұғымды білдіретін сөздер де бар. Мұндай сөздерге жеке даралап санауға келмейтін заттардың аттары, ру, халық, ел аттары, әр қилы жәндіктер, аң аттары, өсімдік аттары, қоғамдық өмірдегі әр алуан әлеуметтік ұғымдардың аттары т.б. жатады.
Міне, көптік ұғымды осылайша сөздің тікелей өз лексикалық мағынасы арқылы білдіру лексикалық тәсіл деп аталады.
Қазіргі тілімізде көптік мағынаны білдіретін негізгі морфологиялық форма –лар,-лер, -дар, -дер,-тар, -тер екені белгілі. Осы себептен бұл форма заңды түрде көптік жалғауы деп аталады. Бұл жалғау сөздің соңғы буыны мен соңғы дыбысының әуеніне қарай өзгеріп, -лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер формаларының бірінде жұмсалады. Бұл –лар, -лер қосымщасы зат есімдерге, есімдіктерге қосылып көптік мағынаны білдіретін негізгі морфологиялық форма есебінде қызмет етеді.

1. Ахмеди Ысқақов «Қазіргі қазақ тілі» Алматы, «Ана тілі» 1991.
2. «Қазақ тілінің грамматикасы» Алматы, 1967.
3. Омар Базаркүл «Қазақ тілі» Шымкент, 2004.
4. М.Оралбаева «Қазіргі қазақ тілі сөзжасам жүйесі» Алматы, 1989.
5. Ә.Төлеуов «Қазақ тілінде есім сөздердің жасалуы» Алматы, 1973.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Ғылым және Білім
министірлігі
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің
Шымкент институты

Тақырыбы: Зат есімнің көптік категориясы

Орындаған:
Құрбантаева А. 310-15 тобы

Қабылдаған: Омарова
Базаркүл

Шымкент-2007

Зат есімнің көптік категориясы

Қазіргі қазақ тілінде жалғаулардың төрт түрі бар. Олар: көптік
жалғау, тәуелдік, септік, жіктік жалғау. Осы төрт түрлі жалғаудың
әрқайсысының өзіне тән грамматикалық мағыналары, сол мағыналарына орай,
арнаулы грамматикалық формалары және сол грамматикалық мағыналары мен
формаларына сай, олардың өздеріне тән ерекше қызметтері бар.
Тілімізде көптік категориясы да, көптік жалғау категориясы да
бар. Ал, осы екі категория бірдей емес. Көптік категориясы деген ұғым тым
жалпы ұғым да, көптік жалғау категориясы- онан гөрі әлдеқайда жалқы ұғым.
Мысалы, көптік категориясы тілімізде үш түрлі жолмен беріледі.; лексикалық
тәсіл арқылы да, морфологиялық, синтаксистік тәсіл арқылы да айтылады.
Сөз атаулының қай қайсысы болса да жалпыланған, жинақталған
ұғымды білдіреді. Мысалы, ағаш, шөп, жылқы, ет, қазы деген әрбір сөз
саралауға болатын біртектес көптеген заттарды жинақтай атап, жалпылама
ұғымды білдіретін сөздердің өздері де біркелкі емес. Олардың ішінде
ешқандай қосымша формаларсыө-ақ тұрып, тікелей көптік ұғымды білдіретін
сөздер де бар. Мұндай сөздерге жеке даралап санауға келмейтін заттардың
аттары, ру, халық, ел аттары, әр қилы жәндіктер, аң аттары, өсімдік аттары,
қоғамдық өмірдегі әр алуан әлеуметтік ұғымдардың аттары т.б. жатады.
Міне, көптік ұғымды осылайша сөздің тікелей өз лексикалық
мағынасы арқылы білдіру лексикалық тәсіл деп аталады.
Қазіргі тілімізде көптік мағынаны білдіретін негізгі
морфологиялық форма –лар,-лер, -дар, -дер,-тар, -тер екені белгілі. Осы
себептен бұл форма заңды түрде көптік жалғауы деп аталады. Бұл жалғау
сөздің соңғы буыны мен соңғы дыбысының әуеніне қарай өзгеріп, -лар, -лер,
-дар, -дер, -тар, -тер формаларының бірінде жұмсалады. Бұл –лар, -лер
қосымщасы зат есімдерге, есімдіктерге қосылып көптік мағынаны білдіретін
негізгі морфологиялық форма есебінде қызмет етеді.
Көптік жалғаулардың грамматикалық қызметіне қарай семантикалық
мағынасы да, стилистикалық ролі де күшті. Оның бұл сипаттары төмендегідей:
1. Бұл (лар) жалғау зат есімдерге жалғанғанда сол сөз арқылы
аталатын заттардың көптігін білдіреді. Бірақ бұл көптік мағына дәл санды я
сандық ұғымды білдірмейді, сол сөз арқылы аталатын белгілі бір заттың
тобы, жинағы туралы ұғымды жалпылап айтады. Мысалы, мектептер, мұғалімдер,
үйлер, балалар деген формалар бір мектеп, бір мұғалім, бір үй жайында
емес, олардың әрқайсысының жинақталған тобы жөніндегі ұғымды білдіреді.
2. Бұл жалғау есімдіктерге, мысалы, мен, сен, сіз, біз, ол, өз т.б.
жалғанғанда, сол есімдіктер арқылы ишараланып аталытын заттың және басқа
әрбір ұғымның саналмай айтылған жинақ тобын білдірумен қатар, саралап,
тарамдап аңғартады. Мысалы, Сендер бақыттысыңдар, Майпа!
3. Көптік жалғау даралап, дналап санауға болмайтын кейбір заттардың
атауларына жалғанғанда, ол сөздің дәл өз мағынасын өзгертіп, оған қосымша
рең жамайды. Мысалы, Терең- шүңет қойнауларда әлі де қарлар
жарқырайды.(Ғ.Сланов) Жаз жетіп қарлар жетті, сулар ағып, күн де тұр жарқ-
жұрқ етіп нұрын шашып.
4. Көптік жалғау жалқы есімдерге, сондай- ақ, кейбір туыс-жұрағат
атауларына қосылғанда, сол заттың көптігін білдірмейді, топтау ұғымын
білдіреді. Мысалы, Сүйіндік ауылына Абайлар ел орынға отыра келіп еді
(М.Әуезов); Әкесінің үйінен Айжанның екінші ағасы Жанәлі шығып, Айшалар
отырған өз үйіне таман келді (С.Сейфуллин).
Көптік жалғаудың грамматикалық қызметімен байланысты стилистикалық
ролі де күшті екенін мынадан аңғаруға болады.
Көптік жалғау бір сөйлемде біріне-бірі қатысты бірнеше сөзге жалғана
береді. Ондайда көптік жалғау, бір жағынан, сөздерді бір-бірімен қиыстыру
үшін қолданылса, екінші жағынан, оларды сараландырып, айқын ашық етіп
ажыратып айту үшін қолданылады. Мысалы, Бастары жлаңбас, ауыздарын қалың
мұрт, беттерін ұзын, тығыз сары сақал басқан үлкендер балаларға әлі де осы
суық түсті көрінеді.
Көптік жалғаудың қолданылуындағы негізгі грамматикалық
ерекшеліктер мынадай:
1. Көптік жалғау жалғанатын сөздер сөйлемнің бірыңғай мүшелері болған
жағдайда, олардың әрқайсысы көптік мағынада қолданылады. Бірақ көптік
жалғаудың қолданылуы мынадай үш түрлі жүйенің бірінде болады.
Көптік жалғау бірыңғай мүшенің әрқайсысына түсірілмей жалғанады.
Мысалы: Ол соңғы күндері көбінесе домбыра алып, мөлдір күйлер, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.