ОҢТҮСТІК БАТЫС АЗИЯ МЕМЛЕКТІ
1 ОҢТҮСТІК БАТЫС АЗИЯ
2 АРАВИЯ ТҮБЕГІ
3 МЕСОПОТАМИЯ
4 ОРТАЛЫҚ АЗИЯ
5 СОЛТҮСТІК МОНҒОЛИЯ
6 ОҢТҮСТІК МОНҒОЛИЯ МЕН СОЛТҮСТІК ҚЫТАЙ
7 СОЛТҮСТІК.БАТЫС ҚЫТАЙ
8 БИІК АЗИЯ
9 ГИНДУКУШ ЖӘНЕ ҚАРАҚЫМ
10 КУНЬЛУНЬ — АЛТЫНТАГ — НАНЬШАНЬ ЖҮЙЕСІ
11 СОЛТУСТІК.ШЫҒЫС ҚЫТАИ МЕН КОРЕЯ ТҮБЕГІ
12 ОҢТУСТІК ҚЫТАИ
13 ЖАПОН АРАЛДАРЫ
14 ОҢТҮСТІК ЖӘНЕ ОҢТҮСТІК.ШЫҒЫС АЗИЯ
15 ҮНДІСТАН ТҮБЕП
2 АРАВИЯ ТҮБЕГІ
3 МЕСОПОТАМИЯ
4 ОРТАЛЫҚ АЗИЯ
5 СОЛТҮСТІК МОНҒОЛИЯ
6 ОҢТҮСТІК МОНҒОЛИЯ МЕН СОЛТҮСТІК ҚЫТАЙ
7 СОЛТҮСТІК.БАТЫС ҚЫТАЙ
8 БИІК АЗИЯ
9 ГИНДУКУШ ЖӘНЕ ҚАРАҚЫМ
10 КУНЬЛУНЬ — АЛТЫНТАГ — НАНЬШАНЬ ЖҮЙЕСІ
11 СОЛТУСТІК.ШЫҒЫС ҚЫТАИ МЕН КОРЕЯ ТҮБЕГІ
12 ОҢТУСТІК ҚЫТАИ
13 ЖАПОН АРАЛДАРЫ
14 ОҢТҮСТІК ЖӘНЕ ОҢТҮСТІК.ШЫҒЫС АЗИЯ
15 ҮНДІСТАН ТҮБЕП
Оңтүстіктен Алдыңғы Азия тау қыратына Евразияның қалған бөліктеріне қарағанда өзінің пайда болуы мен табиғи жағдайының бүкіл комплексі жөнінен көршілес Африкаға неғұрлым жақын Евразия континентінің бір бөлігі ұштасып жатады. Ол — көбіне Оңтүстік-Батыс Азия болып аталатын— Аравия мен Месопотамия түбектері.
Материктің бұл бөлігі қалған Евразияға неоген дәуірінде ғана шеткеріректе Альпі-Гималай қатпарлы белдеуінің көтерілген тау ғимараттарын жасаған Месопотамия иінінің толуы нәтижесінде бөлшектенеді.
Генетикалық жағынан Оңтүстік Батыс Азия африкалық платформаның бір бөлігі болып табылады, бұл одан Қызыл теңіз опырығының пайда болуына байланысты неогендік-төрттік дәуір кезінде біржола бөлінген.
Пайда болу жалпылығы, тропиктік белдеуде орналасқандық, палеоклиматтық жағдайлардың ұқсастығы және қазіргі климат, органикалық дүниенің бірлігі Аравияны Сахараның нақты жалғасы етеді.
Оңтүстік-Батыс Азияны Үнді мұхитының солтүстік-батыс бөлігінің жас теңіздері үш жағынан шайып жатады. Олар — опырылған жерде пайда болған Қызыл теңіз, Аден мен Оман шығанақтары, тау етегіндегі иікді суға толтырған Персия бұғазы және нағыз мұхиттық тектоникалық ойыстағы — Аравия теңізі. Осы теңіздердің, бәрі де қатты қызатын континенттер әсерін көреді, муссондық әрекетке ұшырайды және суының температурасының жоғарылырымен, оның тұзының көптігімен ерекшеленеді. Судың беткі қабатының тым жылитын кезі май айынан август айына дейін: Аравия теңізінде +29, +30°С, Қызыл теңізде +32°С-ге дейін, Персия шығанағында +350С-ге дейін. Бұл дүние жүзілік мүхит бетінде байқалған ең жоғары температура. Үнді мұхитының солтүстік-батыс бөлігінде 800 метр тереңдікке дейін +12°С температура сақталады.
Материктің бұл бөлігі қалған Евразияға неоген дәуірінде ғана шеткеріректе Альпі-Гималай қатпарлы белдеуінің көтерілген тау ғимараттарын жасаған Месопотамия иінінің толуы нәтижесінде бөлшектенеді.
Генетикалық жағынан Оңтүстік Батыс Азия африкалық платформаның бір бөлігі болып табылады, бұл одан Қызыл теңіз опырығының пайда болуына байланысты неогендік-төрттік дәуір кезінде біржола бөлінген.
Пайда болу жалпылығы, тропиктік белдеуде орналасқандық, палеоклиматтық жағдайлардың ұқсастығы және қазіргі климат, органикалық дүниенің бірлігі Аравияны Сахараның нақты жалғасы етеді.
Оңтүстік-Батыс Азияны Үнді мұхитының солтүстік-батыс бөлігінің жас теңіздері үш жағынан шайып жатады. Олар — опырылған жерде пайда болған Қызыл теңіз, Аден мен Оман шығанақтары, тау етегіндегі иікді суға толтырған Персия бұғазы және нағыз мұхиттық тектоникалық ойыстағы — Аравия теңізі. Осы теңіздердің, бәрі де қатты қызатын континенттер әсерін көреді, муссондық әрекетке ұшырайды және суының температурасының жоғарылырымен, оның тұзының көптігімен ерекшеленеді. Судың беткі қабатының тым жылитын кезі май айынан август айына дейін: Аравия теңізінде +29, +30°С, Қызыл теңізде +32°С-ге дейін, Персия шығанағында +350С-ге дейін. Бұл дүние жүзілік мүхит бетінде байқалған ең жоғары температура. Үнді мұхитының солтүстік-батыс бөлігінде 800 метр тереңдікке дейін +12°С температура сақталады.
ОҢТҮСТІК БАТЫС АЗИЯ
Оңтүстіктен Алдыңғы Азия тау қыратына Евразияның қалған бөліктеріне
қарағанда өзінің пайда болуы мен табиғи жағдайының бүкіл комплексі жөнінен
көршілес Африкаға неғұрлым жақын Евразия континентінің бір бөлігі ұштасып
жатады. Ол — көбіне Оңтүстік-Батыс Азия болып аталатын— Аравия мен
Месопотамия түбектері.
Материктің бұл бөлігі қалған Евразияға неоген дәуірінде ғана
шеткеріректе Альпі-Гималай қатпарлы белдеуінің көтерілген тау ғимараттарын
жасаған Месопотамия иінінің толуы нәтижесінде бөлшектенеді.
Генетикалық жағынан Оңтүстік Батыс Азия африкалық платформаның бір
бөлігі болып табылады, бұл одан Қызыл теңіз опырығының пайда болуына
байланысты неогендік-төрттік дәуір кезінде біржола бөлінген.
Пайда болу жалпылығы, тропиктік белдеуде орналасқандық, палеоклиматтық
жағдайлардың ұқсастығы және қазіргі климат, органикалық дүниенің бірлігі
Аравияны Сахараның нақты жалғасы етеді.
Оңтүстік-Батыс Азияны Үнді мұхитының солтүстік-батыс бөлігінің жас
теңіздері үш жағынан шайып жатады. Олар — опырылған жерде пайда болған
Қызыл теңіз, Аден мен Оман шығанақтары, тау етегіндегі иікді суға толтырған
Персия бұғазы және нағыз мұхиттық тектоникалық ойыстағы — Аравия теңізі.
Осы теңіздердің, бәрі де қатты қызатын континенттер әсерін көреді,
муссондық әрекетке ұшырайды және суының температурасының жоғарылырымен,
оның тұзының көптігімен ерекшеленеді. Судың беткі қабатының тым жылитын
кезі май айынан август айына дейін: Аравия теңізінде +29, +30°С, Қызыл
теңізде +32°С-ге дейін, Персия шығанағында +350С-ге дейін. Бұл дүние
жүзілік мүхит бетінде байқалған ең жоғары температура. Үнді мұхитының
солтүстік-батыс бөлігінде 800 метр тереңдікке дейін +12°С температура
сақталады. Судың қатты булануы мен ағынының нашарлығы Үнді мұхиты
теңіздерінің тым тұзды болуына жағдай жасайды. Аравия теңізінде тұздылық
36—36,5%. Персия шығанағында—37—39%. Қызыл теңізде дүние жүзілік мұхиттағы
аса зор тұздылық — 41 %. Сөйтіп, Оңтүстік-Батыс Азия тропиктік шөлдер мен
шөлейтті ландшафтар басым келетін аридтік территориялардан тұрады да Дүние
жүзілік мұхиттың ең жылы және тұзды суларымен шайылып жатады.
АРАВИЯ ТҮБЕГІ
Дүние жүзіндегі аса ірі Аравия түбегі үшін физикалық-географиялық
тұтастық және кең-байтақ территориядағы ландшафтар бірегейлігі тән. Онда
Африканың тропиктік шөлдерінің жалғасы ретіндегі шөлдер басым. Аравия
түбегінің шөлді ландшафтары Синай түбегінде түгел дерліктей өзгермейді.
Көлемі жағынан 3 миллион шаршы километрден асатын зор физикалық-
географиялық облысқа Сауд Аравиясы және Персия, Аден шығанақтары мен
Аравия теңізі жағалауларына орналасқан бірнеше шағын араб мемлекеттері,
солтүстігінде — Сирияның бір бөлігі, Ирак және Иордания енеді.
Тектоникалық жағынан бүкіл облыс (Оман бұғазына жататын учаскені
қоспағанда), жердің опырылуына байланысты Африка платформасынан бөлініп,
Қызыл теңіз бен Аден бұғазының пайда болуына әкелген шығысқан қарай еңістей
түсетін сом құрлық. Аравия физикалық-географиялық жағынан Азияға қарағанда
Африкаға жақындау, оған ол геологиялық тұрғыдан қарағанда берірек
дәуірлерде жақындай түсті.
Архей дәуірінен келе жатқан кристалдық фундамент түбектің батысында
және оңтүстік батысында күндіз көрінігі жатады. Қалған аудандарда ол құрамы
әр түрлі, бір шамасы мыжылып қатпарланған, ал біршамасы көлбеу жатқан юра,
бор және палеоген дәуірлерінің теңіз шөгінділерімен жабылған.
Қазіргі рельеф неогеннің екінші жартысында қуатты опырылыс және
интенсивті вулкандық әрекетке ұласқан интенсивті вертикалдық қозғалыс
әсерімен қалыптасты. Бұл қозғалыстар Аравия түбегінің пішінің анықтап
берді, сондай-ақ оның рельефінің негізгі ерекшеліктерінің пайда болуына
әкелді.
Аравия түбегінің батыс және солтүстік-батыс шеті мен Синай түбегінің
оңтүстік бөлігінде кристалды таулы массивтер жағалаулық ойпаттан
жарқабақтана сатыланып тік көтеріледі. Бұл — Қызыл тедіздің рифтік
зонасымен қақ бөлінген зор күмбездің шығыс бөлігі. Күмбездің батыс қанаты
Африка жағалауының Қызыл теңіздік тауларын құрайды. Бұл массивтердің үстірт
тәрізді тегіс беті тіп-тік, қақырай жырымдалған беткейлерімен және жеке
жоталардың тіс-тіс жалдарымен алмасып отырады. Оларды биіктігі солтүстіктен
оңтүстікке қарай арта түсетін (солтүстікте 2000—2500 метрден Меккенің
оңтүстігіндегі Хиджаз тауларында 2700—2800 метрге дейін) тау белдеуін терең
сайлар бөліп жатады. Оңтүстік-батыста, Иемен шегінде шеткі таулар биіктігі
3000 метрден асып, ең биік жері 3760 метрге жетеді. Жауын-шашындардың
көбіне орай солтүстіктен оңтүстікке қарай таулар тілімдене түседі.
Қызыл теңіз жағалауындағы таулы аудандар үшін -таяуда болып өткен
вулкандық әрекеттер салдарының көптеп көрініп жатуы тән. Талай жерді жауып
жатқан вулкандық жыныстар тау құрылымында үлкен орын алады. Олардың
арасында сөнген вулкандар бой көтеріп тұрады. Аден бұғазының жағалаулық
ойпатында бой көтерген осындай бірінің кратеріне Аден қаласы орналасқан.
Аравия түбегінде және Қызыл теңіздегі жағалаулық аралдарда атқылайтын
вулкандар бар.
Баб-эль-Маедеб бұғазының жағасында тау массивтері шығысқа бұрылып,
бірте-бірте еңістене отырып, Аравия түбегінің оңтүстік шетін бойлай
жалғасады. Бірақ Аравияның оңтүстігіндегі геологиялық кұрылым мен рельеф
сипаты батыс және оңтүстік-батыс жақтық бөліктерге қарағанда мүлде басқаша.
Кристалды фундамент мезозой, палеоген дәуірлерінде горизонталды қалыпта
орын тепкен, әк тастары мен құм астында жасырынып жатыр және рельефкс терең
шатқалдар тілімденген тегіс биіктіктер тән, олар арқылы анда-санда болатын
нөсерден соң аққан жерін талқаңдап кететін асау толқындар жөңкіледі.
Шет жақтағы биіктер батыста және оңтүстікте жағалаулық өңірге таяна
күрт үзіледі, батыста кей жерде мәселен, Мекке ауданындағы сияқты (олардың,
ені ондаған километрге жетеді, ал кей жерлерде (әсіресе оңтүстікте) әбден
сыналап енеді де таулар жағаға таянып келеді. Жергілікті халық тихама деп
атайтын мұндай жағалаулық ойпат әлі жас және ара-кідік болатын тау
тасқындары ығыстырып шығарған қалдықтардан қалыптасқан.
Таулы рельеф сондай-ақ түбектің шығыс шетіне де тән. Оман таулары
тектоникалық жағынан Оман шығанағынан опырықпен бөлінген Загорска жатады.
Алайда олардың рельефінде батыстық шеткі тауларындағыдай неогендік
көтерілулер мен опырылыстар зор роль атқарады. Тауларды негізінен мезозой
және неоген дәуірлерінің әк тастары құрайды. Олардың рельефі үстірт
тәрізді, беткейлері тіп-тік құламалы, таулар жағалауға төне таянатын тұста,
таяуда суға батқақ жерлерде риас типті жаға пайда болған. Қалған жерлерде
таулар мен теңіз аралығында ойпатты өңір жатады. Оман тауларының ең биік
жері 3000 метрден асады.
Аравияның ішкі бөлігін теңіз деңгейінен әр түрлі биіктікте орналасқан
және геологиялық құрылымы мен рельефі әркелкі, олардың қалыптасуында шөлдік
желге мүжілу процестері мен күлге айналу әрекеті үлкен роль атқарған
үстірттер мен жазықтықтар алып жатыр.
Ішкі Аравияның едәуір көтеріңкі бөлігі — Орталық Аравия үстірті Хиджаз
бен Эль-Асира таулық көтерілулерінен шығысынан орын тепкен. Ол кей жерін
ыстық лавалар жауып жатқан кристалл жыныстардаң құралған. Үстірттің,
биіктігі 1500—2000 метрге дейін жетеді. Орталық Аравия үстіртінің
рельефінде жеке аралдық биіктіктер бар тегіс жер басым.
Үстірттің солтүстік, оңтүстік және шығыс жақтарында кристалл жыныстар
әр кезеңдік және құрамы әркелкі тұнба қабаттары астында жатады. Мұнымен
бірге осы бағытта жер бетінің жалпы төмендеуі жүріп жатады.
Орталық Аравия үстіртінен шығысқа қарай жоғарғы юра, бор, эоцен
дәуірлерінен көлбеу жатқан әк тас қабаттары жер бетіне шығады. Оңтүстік-
батыс бөлігінің бірте-бірте көтерілуіне байланысты теңіз шығысқа қарай
ығысқан, ал тұнба жыныстардың қабаттары моноклинальды қалып алған. Эрозия
оларды Орталық Азия үстіртінің шығысынан жарты шеңбер түрінде жиектеп
тұратын куэсті тізбекке айналдырған. Олардың салыстырмалы биіктігі бірнеше
жүз метрге жететін тік қабақтары құмды шөгінділер толған депрессиялардан
жоғары көтеріліп тұрады және биік дөңдене тізбектеліп жатқан құмы бар шөл
учаскелері болып табылады. Осындай депрессиялардың бірінде Кіші Нефуд
немесе Дехна шөлі жатыр. Куэст тізбектері Персия шығанағы жағында
көлбеуленген беткейге айналады. Бұл тізбектерді енсіз және терең шатқалдар
түзетіп сусыз аңғарлар қиып өтеді. Климатының құрғақ болуына байланысты
куэстердің, бетінде қарсты процестер нашар дамыған.
Орталық Аравия үстіртінен солтүстікке қарай Үлкен Нефуд шөлі аталатын
сусымалы құмды кең-байтақ алаб орналасқан. Шөл шегінде құм дөң-дөң болып
үйіліп жатады, олардың биіктігі шамамен 100 метрге дейін жетеді.
Аравия түбегінің көлемі едәуір, екінші құмды шөлі және жер шарындағы
аса ірі шөлдердің бірі Аравияның оңтүстік бөлігіндегі ежелгі фундаменттің
синеклизінде орын тепкен. Ол — батыстан шығысқа қарай теңіз деңгейінен
бірте-бірте 50 метрден 100 метрге дейін төмендей еністене отырып, таудың
батыс шетінен Оман тауына дейін созылып жатқан Руб-эль-Хали шөлі. Шөлдің
беткі қабаты бор және палеоген дәуірлерінде үгітілген әк тастарынан пайда
болған құмдардан қалыптасқан. Руб-эль-Хали шегінде дөңдер мен құм
тізбектерінің биіктігі шамамен 150 метрге дейін жетеді. Жер бетін бірнеше
жылда суға бір-ақ рет толатын кепкен аңғарлар — уэдтар айқыш-ұйқыш кесіп
өтіп жатады.
Аравияның шығысқа қарай бірте-бірте төмендейтін ішкі бөлігі Персия
шығанағы жағасында биік жерлері 100 метрден аспайтын, тасты немесе құмды
шөл болып келетін жағалаулық кең-байтақ Эль-Хаса ойпатына айналды.
Үлкен Нефуд шөлімен солтүстікке қарай бор және палеоген дәуірлерінің
тұнба шегінділерінен қалыптасқан Солтүстік үстірті мен Сирия шөлі созылып
жатыр, олардың астында кристалды негіз бар. Үстіртте орташа биіктігі
400—500 метр болатын, бірақ кей жерлерде мың метрден асатын биіктіктер бар.
Оның шегінде тегіс жалпақ төбелі биіктіктер жер бетін айқұш-ұйқыш тілімдеп
жататын кепкен аңғарлар учаскелерімен алмасып отырады. Сирия шөліне көлбеу
беткейлі ауқымды тұйық еңістіктер тән, оларда әдетте көптеген кепкен
аңғарлар тарамданып жатады.
Аравия түбегінің қойнауы мұнайға өте бай. Оның таралуы бор және юра әк
тастарынан қалыптасқан жайпақ антиклиналдарға байланысты. Персия шағанағы
жағасындағы қатар ауданында Сауд Аравиясы шегінде және Даммама ауданында
мұнай юра әк-тастарында жатыр, ал Бахрейн аралдарында ол бор дәуірі
шөгінділері қабаттарына байланысты.
Аравия территориясының үлкен бөлігінде бүкіл жыл бойына континентті
тропиктік ауа басым, сондықтан мұнда жауын-шашын мүлде болмайды дерліктей,
температура амплитудасы күрт өзгереді, әсіресе солтүстік бөлігінде жаз
айларында температура өте жоғары болады.
Жаз айларында бүкіл облысты орталығы Инд бассейнінде жатқан ауқымды
бари депрессиясы қамтиды. Осы жерде қалыптасатын континентті тропиктік ауа
өте құрғақ. Тек жағалауларда ғана оның ылғал ұстағыштығы төменгі
қабаттарында күрт артады. Жылдың суық кезінде облыс субтропиктік максимум
әсеріне ұшырайды, оның әсері солтүстікке Оңтүстік Сирияға дейін тарайды.
Сөйтіп бүкіл жыл бойы ауа массасының алмасу жағдайы ылғалдың түсуіне
қолайсыз. Тек қиыр солтүстікте ғана полярлық фронттың өтуіне байланысты
қысқа мерзімді қысқа жаңбыр болады, ал Қиыр оңтүстік-батыста муссондық
сипаттағы желдер әкелетін жауын-шашын жазда болады. Оның жылдық мөлшері
Иемен таулары беткейлерінде 750 миллиметрге жетеді. Бұл бүкіл Аравия
облысының ең ылғалды ауданы. Аравияның қалған территориясында жаңбыр
кездейсоқ және көбіне нөсерлі сипатқа ие. Кейбір аудандарда бірнеше жыл
бойы бір ретте жаңбыр жаумайды, ал кейде жаңбырдың нөсерлете жауып; аз
уақыт ішінде ондаған миллиметр ылғал түсуі мүмкін. Мұндай кездейсоқ жауын
бүкіл облыс бойында дерлік көбіне қыс кезінде жауады. Аравия түбегінің ішкі
бөліктеріндегі тауларға жақбыр аз жауады, олар да жазықтық сияқты шөліркеп
жатады. Тек Оман тауларында ғана мұндай емес, оның беткейлеріне қыс кезінде
максимумы анық айқындалған 500 миллиметрдей ылғал түседі. Солтүстік
аудандарда және биік таулардың шыңдарында анда-санда қар түседі.
Аравия жер бетіндегі күн радиациясының жалпы жиынтығын ең мол
қабылдайтын жер, мұнда жыл бойына температура жоғары болып тұрады. Түбектің
қиыр-солтүстігінде, Сирия шөлі шегінде ғана температураның қатты төмендеуі
және үсікпен қабаттасатын салқын толқынның енуі мүмкін. Бұл кезде ең суық
айдың орташа температурасы +8, +10°С, тәулік амплитуда 30°С-ге жетеді.
Оңтүстік аудандарда, әсіресе жағалауларда температура +160С-ден төмен
түспейді, ең суық айдың орташа температурасы +20°С-ге жақын. Жазғы
температура едәуір биік тау массивтерінде болмаса, негізінен, барлық жерде
жоғары болады. Жазғы орташа температурасы +24—32°С болғанда, кей аудандарда
абсолюттік максимум +45—50°С-ге, ал ішкі Аравияның кей жерлерінде тіпті
+50°С-ге жетеді. Мұңдай ыстық жағалауларда ауаның біршама жоғары
ылғалдылығымен (80% шамасында) үйлеседі, ал ішкі бөліктерде және
солтүстікте жазда әсіресе шаң мен құмды көкке көтеретін самум (жел)
кезінде ауа құрғақ және аптапты болады. Самум кезінде ауаның ылғалдығы
кейде 10%-ке дейін төмендейді.
Қазіргі кездегі климат жағдайы өзен жүйесін дамытуға қолайлы емес,
Аравия территориясының көп бөлігінде үнемі ағын су болмайды. Бірақ кепкен
аңғарлардың торланып жатуына қарағанда өткен геологиялық дәуірде климаттың
қазіргіден ылғалды болғандығының дәлелі іспетті. Кеуіп қалған аңғарлар —
уэддтер Аравияның биік массивтерінен басталып, Қызыл теңізге, Аравия мен
Персия шығанақтарына немесе Тигр мен Евфрат бағыттарына қарай тарайды.
Олардың кейбірінің ұзындығы жүздеген километрге жетеді. Күшті нөсерлі
жауыннан кейін сағалар кейде жүздеген километр бойы суға толып жатады,
бірақ ол тез буға айналады.
Аравияны сумен қамтамасыз етудің негізгі көзі—жер асты сулары. Олар
көптеген жерлерде қайнардан шығып жатады немесе оны құдық қазып шығарады.
Аравия түбегінің барлық дерлік оазистерін көгертіп тұрған жер асты суы.
Аравия флорасының құрамында жерорта теңіздің элементтер африкалық
элементтермен үйлесім тапқан, сонымен бірге алғашқысы оңтүстікке бойлай
еніп, ылғал аз түсетін аудандарына тараған.
Ылғалды муссондық жел өтіндегі Иемен тауларының беткейлерінде табиғи
және мәдени өсімдіктер жайқалып тұрады. Онда қараған, ағаш тәрізді
сүттіген, мимоза, сикомор, алып қатты ағаштар (Dracaena draco) өскен
ормандарды кездестіруге болады. Ормандар көбіне 1000—2000 метр биіктікте
өседі. Төменде, тау беткейлерінде және жағалаулық жазықта ылғал аз түседі,
сондықтан өсімдіктері де Аравияның басқа бөліктеріндегі шөлдердегідей
күйде. 2000 метрден, яғни ылғал көп түсетін белдеуден жоғары өсімдіктер
шөлдік далалық сипатқа ие болады.
Едәуір қаныға ылғалданатын тау беткейлеріне егін егіледі. Жерорта
теңізі жағалауындағыдай террасаланып, оларға жеміс ағаштары, кофе ағашы,
индиго отырғызылған, дәнді дақылдар егілген.
Орманды өсімдіктер мен өте бай мәдени өсімдіктер, сондай-ақ Хадрамаута,
Оман, Сауд Аравиясының оңтүстік-батысындағы таулы аудандардағы суармалы
жерлерге тән, ішкі тау беткейлерінде және ішкі аңғарларда орман бірте-бірте
жойылады, жер-жерде саванна типтес өсімдіктер көрініс береді.
Қызыл теңіз бен Персия шығанағының жағалаулық ойпаты толып жатқан
оазистері бар шөлді территория болып табылады, олар уэддтер немесе су
көздері бойында, сондай-ақ ірі құдықтардың айналасында пайда болады.
Оазистерге тән ағаш — құрма пальмасы облыстағы жер өңдеумен айналысатын
арабтардың, көпшілігінің тіршілік ету көзі болып табылады. Кейбір жақсы
суландырылған жағалаулық жерлерде кокос пальмасы кездеседі. Жағалаудан
облыстың ішкі бөлігіне қарай жүргенде оазистер азаяды да барған сайын шөлді
кеңістіктер көбейе түседі, кеңістіктің көпшілігін шөлейттер алады, онда
суккулентті өсімдіктер (алоэ, сүттіген) немесе ылғалды тереңнен алатын
тамыр жүйесі жақсы жетілген бұталар мен шөптер (астрагал, жусан, аристида)
алып жатады. Сирек жауатын жаңбырдан соң шөлде аз уақыттың әр түрлі
эфемерлер пайда болады. Аравияның ұлаңғайыр кеңістігін сусыма құм немесе
шағыл тас жауып жатады және өсімдік мүлде жоқ дерліктей.
Аравияның облысының фаунасы көрші Евразия мен Африка облыстарының
фаунасына жақын. Тұяқтылардан Аравияда шөлдің болмашы өсімдігін қорек етіп,
ұзақ мерзім су ішпеуге бейімделген қарақұйрық, бекен, онагр жабайы есегі
кездеседі. Мұнда тауда тіршілік ететін нағыз африкалық фаунаның түрі —
даман да бар. Елді мекендердің және көшпенділердің уақытша тұрақ-жайының
айналасынан шие бөрі мен қорқау қасқырды (Hyaena hyaena) көруге болады;
шөлдерді; құм мен тас реңдес салттаң құлақ тау түлкі — фенек (Fenneciis
zerda) мекендейді, ол Сахарада да кездеседі.
Мысық тұқымдас жыртқыштардан жазықтарда шақар қарақал (Felis caracal),
тауларда — қабылан бар.
Облыстың оңтүстік бөлігінің таулы аудандарында гамадрилдер (Раріо
hamadrias) көзге түседі.
Бұл жерге тән құстар: шіл, қараторғай, құр, кейде жойылып бітуге
таянған түйе құс (Strouthio camelus) кездеседі. Барлық жердегідей облыста
аридтік ландшафт басым, Аравияда бауырымен жорғалаушылар: жылан (кобра,
әбжылан, гюрза), агама, хамелеон кең тараған.
МЕСОПОТАМИЯ
Месопотамия сөзі өзен аралығы деген ұғымды білдіреді. Бұл Тигр мен
Евфрат өзендерінің орта және төменгі ағасында жатқан физикалық-географиялық
осы облыс түгел дерліктей Ирак жерінде жатыр, оңтүстік-шығыста Иранға,
солтүстік-батыста Сирияға енеді.
Жазықтықтық рельеф, оңтүстікте тропиктік шөл климатына ауысатын құрғақ
субтропиктік климат, және екі үлкен транзиттік өзеннің болуы — осы облыс
табиғатының негізгі ерекшеліктері. Месопотамия альпілік қатпарлы белдеу мен
Аравия платформасы аралығындағы кең-байтақ шеткі иін орнында пайда болған.
Иілу мезозойда басталып, кейін неогенде одан әрі жалғасуы неғайбіл. Едәуір
ежелгі жыныстар жер бетіне тек шеткі жақтарда шығады; ішкі аудандар
палеоген мен неогеннің құм және әк тастарынан, Тигр мен Евфраттың төрттік
дәуірдегі аллювиалды шөгінділерінен жасалынған. Осы жиынтықтың бәрі жалпы
алғанда бірнеше метр қалыңдыққа дейін жетеді.
Рельефте бір-бірінен айырмашылығы айқын көрінстің басқыштармен бөлінген
екі деңгей көзге түседі. Армян тау қыраты мен Сирия шөліне (Джезир
үстіртіне) жақын жатқан Месопотамияның солтүстік-шығыс бөлігі тегіс немесе
кей жері төбелі келеді, өзендер тілімдеген жазықтықта 200—400 метр
биіктіктер бар. Оны биіктіктігі 1000 метрге жететін қыр қиып өтеді.
Оңтүстік-шығыста бұл жазық теңіз деңгейінен биіктігі 100 метрден аспайтын
аллювиалды жазық ойпатқа ұласады, ол Персия шығанағында барған сайын кеңейе
түсетін зор атыраумен аяқталады. Геологиялық құрылым мен тарихи деректер
Персия шығанағының жағалаулық жиегі антропоген дәуірінің бас кезінде
қазіргіден солтүстікке таман, шамамен қазіргі кезде Тигр мен Евфрат
қосылатын жерде болып, Шатт-эль-Араб атты ортақ саға жасап жатқанын
көрсетеді.
Бірақ соңғы деректер сондай-ақ жағалаулық жиектің оңтүстікке қарай
шегінуіне әкелген көтерілулер сол тарихи кезеңнің өзінде жиі-жиі төмен
түсумен алмасып отырғанын, соның нәтижесінде Шатт-эль-Арабтың ағысындағы
ирригациялық құрылыстарды су басқанын көрсетеді.
Месопотамияның қазіргі жағалаулық белдеуі өте жас және онда таяуда
болған қозғалыстардың іздері бар. Шатт-эль-Арабтың атыраулық жазығын
көптеген қолтықтар қияды, олар құрлықтың таяуда төмендеу кезінде пайда
болған көлемі әр түрлі. Жағалаулық ойпат әр жерде бөгегіш дамбалармен
тілімделген, оларға жер суландыратын каналдар жалғасады.
(Месопотамияда орасан зор мұнай қоры бар. Ол Оңтүстік Иран ойпаты,
Персия шығанағы мен Аравия түбегінің жағалаулары қосылатын үлкен мұнайлы
аймақ шегіне енеді. Мұнай кристалды негізді жауып жатқан және жайпақтана
күмбез тәрізді қатпарларға айналып тапталған мезозой және падеоген
дәуіріндік теңіз шөгінділері қабатында жатыр. Мұнай өндірстің басты
аудандар — Жоғарғы Месопотамияда (Мосул мен Киркук төңірегінде), Төменгі
Месопотамияда (Басра қаласы төңірегінде), Ирак жерінде және ойпаттың Иранға
(Хузестан) қарайтын бөлігінде.
Жазда Месопотамияда Азор максимумының шығыс шетінен солтүстік-батыс
желдері әкелетін тропиктік ауа басым болады. Қыс мезгілінде Жоғарғы
Месопотамия Атлант мұхитының циклондары енетін аудандардың бірі болып
табылады. Оңтүстік Месопотамияға циклондық әрекет кең тарамаған, онда бүкіл
жыл бойы тегі коктиненттік тропиктік ауа тұнып тұрады. Осыған орай
Месопотамияның солтүстік бөлігінде қысқы циклондарға байланысты ұзақ,
болмаса, жақсы жауын-шашынды кезең болып тұрады, ал (жылдың қалған уақыты
құрғақ болады. Жылдық ылғал түсу мөлшері 300 миллиметрден асады, ал
биіктіктерде 500—700 миллиметрге жетеді. Оңтүстікке қарай ылғалдың жылдық
мөлшері 200, 100 және тіпті кейбір аудандарда 300 миллиметрден де
төмендейді; жауынды деп айтарлықтай кезең болмайды; жаңбыр сирек, оның
өзінде көбіне қысқы мезгілде жауады.
Бүкіл Месопотамияға жылдық және тәуліктік күрт өзгермелі амплитудадан
көрінетін температураның континенттік қозғалысы тән. Жазы өте ыстық,
июльдің орташа температурасы +30°С-ден астам, тіпті кейде +45—50°С-ге
жетеді. Едәуір салқын айлардың орташа температурасы солтүстіктен оңтүстікке
қарай шамамен +7-ден +10°С-ге дейін өзгеріп отырады, сонымен бірге қыста
солтүстіктен антициклондардың енуіне байланысты температура бүкіл
Месопотамияда күрт төмеңдейді, Жоғарғы Мосопотамия үстіртінде мұндай жағдай
оңтүстігіне қарағанда жиі болып тұрады. Биіктіктерде—10—15°С-ға дейін аяз
болады және қар жауады. Кейде ол ұзақ уақыт ерімей жатады. Оңтүстік
аудандарда температура — 5°С-ден төмен түспейді, қар шаңда бір болмаса,
жаумайды, жауғанның өзінде ұзақ жатпайды.
Солтүстік-батыстан оңтүстік-шығыс бағытқа қарай Месопотамияны сағадан
195 километр жерде бір арнаға бірігетін екі қуатты су артериясы кесіп
өтеді. Месопотамия жерінде Тигр мен Евфрат өзендерінің сулы болуына олар өз
бастауын алатын Армян тау қыратында қардың еруі жағдай жасайды. Бұл ағын
судың Месопотамия халқының тіршілігі үшін қазірде де бұрынғысынша маңызы
зор. Өзендердің жағасында халқы суармалы егіншілікпен айналысқан ежелгі
мемлекеттер пайда болған.
Армян тау қыратынан шыққан соң, Тигр мен Евфрат Жоғарғы Месопотамияда
жақсы өңделген алқаптар құрайды. Олардың онша кең емес терең аңғарлары
еңістене түседі. Өзендердің әрқайсысы таудан ағып шығатын мол сулы
салаларды қосып алады. Төменгі Месопотамия ойпатына енер жерде Тигр мен
Евфраттың ағысы баяулайды, аңғарлары кеңейіп, тармақталып кетеді. Өзен-
аралық кеңістікте көлдер мен батпақтанған учаскелер пайда болады. Облыстың
үлкен бөлігінде Евфраттың тұрақты салалары азаяды, оған енді нөсерлі
жауыннан кейін суға толатын кеуіп қалған жыралар қосылады. Тигр өзеніне
Загрос беткейлерінен ағып шыққан салалар құяды. Екі өзен бір аңғарға
біріккеннен кейін Шатт-эль-Арабқа тағы бір үлкен сала — Карун келіп құяды.
Месопотамия өзендерінің су шығыны біркелкі емес. Көктем кезінде қар
ерігеннен кейін су толысады, бұл кезде күздегі ең төмен деңгеймен
салыстырғанда Тигр суының шығыны 10 есе, ал Евфрат —суының шығыны 7 есе
артады. Жазда және күзде судың мұнша мол шығындануы қатты булануға және
жауын-шашынның мүлде болмауына байланысты. Қыста жауын-шашынға орай
өзендердің деңгейлері қайтадан көтеріледі, қысқы максимум бірте-бірте арта
отырып, көктемгі максимумға ұласады.
Шатт-эль-Араб бассейнінде көктемгі жаңбыр мен қардың еруіне байланысты
су тасқыны жыл сайын болып тұрады. Төменгі ағыста су тасып, оның,
деңгейінің бірнеше метрге көтерілуіне судың толысуынан туған толқын себепші
болады. Евфраттың төменгі ағысын бойлай және Шатт-эль-Арабтың жоғарғы
бөлігінде Шумер аймағы орналасқан, оны жыл сайын көктем кезінде су басады,
ал оның бір бөлігін бүкіл жыл бойына құрғамайтын көл алып жатады. Судың жыл
сайын көтерілуі ландшафтың қалыптасуында және халық өмірінде зор роль
атқарады: табиғи және мәдени өсімдіктер су баспайтын кеңістіктерге
қарағанда мұнда өте көп; халық егінішлікпен бірге балық аулаумен
айналысады, тұрғын үйлерді қамыстан салады.
Месопотамия өзендерінде кеме қатынайды. Шатт-эль-Арабтан Басраға дейін
теңіз суы толысқан кезде ірі теңіз кемелері жүреді. Шатт-эль-Араб жүйесіне
жататын өзендердің бұдан жоғарғы ағаш тек қана жергілікті кеме қатынасына
жарамды. Осы күнге дейін жақын жерлерге жүзіп бару үшін тоқылған және смола
жаққан қайықтар мен қой терісінен жасалған салдар пайдаланылады.
Месопотамия территориясының үлкен бөлігінде шөлдік және шөлейттік топырақ
пен өсімдік басым. Ағаштар тек өзен бойларында кездеседі, онда су жайылған
жерлерде аллювиалды топырақта Евфраттық терек (Populus euphralica) өседі,
сондай-ақ қамыс және астық тұқымдас өсімдіктер аралас талдар мен жыңғылдар
бар. Оңтүстігінде әрі жабайы, әрі мәдени өсімдік саналатын — құрма пальмасы
кездеседі. Құрма Месопотамияның оңтүстік аудандарын мекендейтін арабтардың
басты тағамы, ал пальма тоғайы — осы жерлердегі ландшафтқа тән сипат.
Төменгі Месопотамняның табиғи немесе жасанды су жүйесі жоқ аудандарын
тастақты және құмды шөлдер алып жатыр, мұнда селдір бұталар мен шөптесін
өсімдіктер сұр және сортаң топырақтарда өседі.
Ылғал мол түсетін Жоғарғы Месопотамия үшін шөлейтті жерлер тән. Көктем
кезінде онда эфемерлер жайқалып тұрады, жылдың қалған уақытында ландшафтта
қуаң шөп пен тікенді бұталар, басым. Биіктіктер беткейлерінде бірлі-жарық
ағаш пен бұта: емен, пісте және басқалар кездеседі. Егіншілік қыраттардың,
етектеріндегі тәлімі жерлерде және өзендердің суармалы аңғарларында
дамыған. Негізінен дәнді дақылдар егіледі. Суайрықтарындағы кеңістіктерде
жартылай көшпенді мал шаруашылығы дамыған. Месопотамия ландшафтының келбеті
отызыншы жылдардан бастап күшті өзгерістерге ұшырады. Мұнда мұнаралары мен
мұнай тазартатын трубалар заводтары салынуда, олар Жоғарғы Месопо-тамияның,
Хузестанның немесе Кувейттің шилді жерлерінде бой көтерген.
Жабайы фауна аралас фауналы облыстардың фаунасына ұқсас. Өзен бойындағы
су басқан қопаларда су құстары жыртылып-айрылады. Онда жабайы шошқалар да
тіршілік етеді. Беті ашық шөлді кеңістіктерде кемірушілер, бауырымен
жорғалаушылар, бунақ аяқтылар мекендейді. Ірі сүт қоректілерден қарақұйрық,
жабайы есек, шие бөрі, қорқау қасқыр, қарақал кең тараған.
ОРТАЛЫҚ АЗИЯ
Алтай мен Гималайдың, арасында жатқан Азияның аса зор бөлігінің табиғат
жағдайының ерекшелігін кезінде Гумбольдт атап көрсеткен еді. Ол биік
жоталармен қоршалып, мұхиттардан алыс жатқан және шөлді ландшафтардың үстем
болуымен ерекшеленетін территория ретінде, Орталық Азия ұғымын да енгізді.
Бұл территорияны зерттеуге орыс және совет ғалымдары айрықша үлес
қосты. Олар Орталық Азияны Н.М.Пржевальскийден бері комплексті қарастырып
келеді. Бұл зерттеулер қазіргі уақытта да жалғастырылуда.
Осы кезге дейін Орталық Азияның шекаралары туралы мәселе бойынша
бірыңғай пікір жоқ. Орталық Азияны аса ірі зерттеушілердің бірі В.А.Обручев
Орталық Азияны Куньлуннан Солтүстікке қарай жатқан шөлді тау үстірті деп
атады, демек оған ол Тибет тау қыратын қосқан жоқ. Кейбір зерттеушілер
Тибетті Орталық Азияның бір бөлігіне санайды, бірақ Тибет тау қыратын
дұрысында Орталық Азияға қарсы қоя отырып, оның өзгешелігін атап көрсетеді.
Орталық Азияның солтүстік және батыс шекаралары да түрліше көрсетіліп
жүр. Э.М.Мұрзаев Орталық Азияға СССР шекарасынан оңтүстікке және шығысқа
қарай жатқан таулы үстірттер мен жоталарды қосады. Б.М.Синицын Орталық
Азияға Азияның шетке суы ағып шықпайтын ішкі аудандарының бәрін жатқызады,
сонымен бірге оның ішіне Орта Азияның кейбір аудандарын да (мәселен,
Шығыс Памирді) қосады, бірақ одан Солтүстік мұзды мұхит пен Тынық мұхит
бассейндеріне жататын Монғолияның солтүстігін шығарып тастайды.
Бұл еңбекте Орталық Азия Тибет тау қыраты мен оның шеткі жоталарынсыз
қаралады, олар ерекше бөлінетін Биік Азияға жатқызылады. Солтүстік және
батыс шекарасын Совет Одағының шекарасы бойынша жүргізеді (бұл табиғат
өзгешеліктеріне толық сай келмейді). Орталық Азияның шығыс шекарасы талас
тудырмайды. Ол Үлкен Хинганның батыс етегі және Ордос таулы үстіртімен,
одан солтүстікке қарай жатқан көтеріңкі учаскелердің шығыс шеті арқылы
өтеді. Бұл шекте Орталық Азия табиғатының, оның географиялық орны мен
ландшафтарының қалыптасу тарихына сәйкес барынша тұтастығымен сипатталады.
Бұл территорияны мезозойдың орта шенінен бері теңіз басқан жоқ, сондықтан
Жердің құрлықтағы ең ежелгі учаскесінің бірі болып табылады. Оның жер беті
жақпарлы, торлы кәрезді болып келеді, мұндай құрылыс тектоникалық
процестердің әлденеше рет қайталануының нәтижесінде жасалған. Бұл
территория рельефінің жалпы белгілері неотектоника рөлінің үлкен болуымен,
денудация процестерінің нашар дамуымен, құрылымдық формаларының айқын
көрінуімен және тегістелу беттерінің кеңінен таралуымен анықталады.
Мұхиттардан қашық жатуы және биік жоталармен жан-жағынан қоршалуы
климатының континенттік және аридтік болуына, беткі ағынның қалай болса
солай ретсіз болып, шөл, шөлейт және дала лапдшафтарының дамуына әсер
етеді. Бұл жағдайда климаттың аридтік болуы шеткі тау ғимараттары
көтерілген сайын, тарихи Даму процесінде күшейе түсті. Орталық Азия соңғы
мұз басу кезінің өзінде қазіргіге қарағанда едәуір ылғалдырақ болды, ол
кезде дамыған эрозия торы және көптеген ірі ағынды көлдері бар еді. Қазіргі
жағдай мұз басудан кейінгі ксеротермиялық дәуірде Гималай мен Тибеттің,
көтерілуіне байланысты және Үнді мұхиты жақтан ылғалды ауа ағыстарының
келуінің тоқталуы нәтижесінде орнықты.
Осы кезге дейін қазіргі дәуірде Орталық Азияның құрғап, кебуі одан әрі
жүріп жатыр ма деген мәселе төңірегінде бірыңғай пікір жоқ. Э.М.Мурзаев,
К.К.Марков және басқа кейбір зерттеушілер Орталық Азияның кебуі
ксеротермиялық дәуірдің соңына қарай тоқталған, ал қазіргі кезде тіпті
ылғалдылықтың біршама көбеюі байқалуда деп есептейді. В.М.Синицынның
пікірінше Орталық Азияның кебуі қазіргі дәуірде жалғаса түсуде.
Территориясының ежелгі болуы, аридтігінің біршама ұзаққа созылуы,
қоңыржай және субтропиктік белдеулердегі орны Орталық Азияның топырағының,
өсімдіктері мен жануарларының қалыптасуы үшін өзгеше жағдай жасайды. Ол жер
бетіндегі тұз қабыршағының және коңыр топырақ пен сұр қоңыр топырақтың
таралуының аса ірі аймағы болып саналады. Өсімдіктері мен жануарларына
аридтік жағдайға, температураның кілт ауытқуына, судың күшті минералдануына
ұзақ уақыт бейімделу тән. Өсімдіктерінің арасында құмға, тасқа және тұзға
көнбіс шөптесін және бұталы өсімдіктер басым. Жануарларынан көбіне
тұяқтылар, кемірушілер мен бауырымен жорғалаушылар кең таралған.
Орталық Азияның табиғат жағдайларының Азияның басқа бөліктеріне
қарағанда айқын көрінетін тым бірегейлігіне қарамастан оны физикалық-
географиялық облыстарға бөлуге негіз болатын елеулі айырмашылықтары да бар.
Олардың біріншісі—Сибирьмен шектесіп жатқан Солтүстік Монғолия — табиғат
ерекшеліктері жағынан Орталық Азияға қандай жақын болса, Солтүстік Азияға
да сондай жақын, Ол өтпелі сипатта. Оңтүстік Монғолия мен Солтүстік
Қытайдың таулы үстірттеріне, сондай-ақ Солтүстік-Батыс Қытайдың таулары мен
қазан шұңқырларына нағыз Орталық Азиялық табиғат белгілері тән болады.
СОЛТҮСТІК МОНҒОЛИЯ
Бұл Монғол Халық Республикасының солтүстігін, дәлірек айтқанда, оның
Солтүстік-батыс бөлігін алып жатқан физикалық-географиялық облыс СCCP-мен
шекарада, жатыр және табиғат жағдайлары жөнінен Оңтүстік Сибирьдің таулы-
тайгалық территориясынан Орталық Азияның мұхитқа шығатын ағыны жоқ, қуаң
тау үстірттеріне өтпелі облыс болып табылады.
Солтүстік Монғолияның рельефінде тау жоталары үлкен абсолюттік
биіктікте жатқан қазан шұңқырлармен және жазықтармен алмасып келеді. Тау
жоталары үш негізгі жүйеге Хэнтэй, Хангай және Монғол Алтайы мен Гобий
Алтайы жүйелеріне жатады. Ұзаққа созылған тегістелу процесінің ізі жақсы
көрінетін тегістелген рельеф және орташа биіктіктердің басым болуы — оларға
ортақ ерекшеліктер. Ең биігіне Монғол Алтайы жатады. Оның алабында үшкір
шыңдары мен араның тісі тәріздес қырқалары бap нағыз альпілік рельефтің
жеке аудандары кездеседі. Көптеген шыңдар 4000 метрден жоғары. Монғолияның
ең биік массиві — биіктігі 4356 метрге жететін Табын-Богда-Ола ол Совет
Одағымен шекарада Монғол Алтайында жатыр. Хангай жүйесінің ең биігі — Энх-
Тайван массиві (4031 м), Хэнтэй тауы не бары 2800 метр биіктікке ғана
көтеріледі.
Солтүстік Монғолия тауларында, әсіресе Монғол Алтайында тектоникалық
қазан шұңқырлар көп, оларды кейде көлдер алып жатады. Солтүстік Монғолия
жоталарының аралығында және олардың оңтүстік шеттерінде жатқан жазық
учаскелер теңіз деңгейінен 500 метрден астам биіктікте. Бұл көбінесе тау
жұрнақтары рельефінің ізі байқалатын, жайпақ төбесі немесе беті мүлде тегіс
болып келетін, төрттік континенттік шөгінділер жамылғысымен жабылып
пенепленденген учаскелер болып табылады. Монғолияның батысында Хангай мен
Монғол Алтайының аралығында тұйықталған Үлкен Көлдер қазан шұңқыры,
шығысында ішінара Монғолия территориясында, ішінара Қытай жерінде, Үлкен
Хинган жотасының батыс етегінде зор көлемді ойыс бар. Оның алабындағы ең
төмен учаскелерді де көлдер басып жатады. Бұл қалдық көлдер бір кезде
жазықтарды басқан және қалың құм-саз шөгінділерін қалдырған орасан зор су
алқаптарының болғандығын білдіреді. Құм-саз шөгінділерді қазіргі климат
жағдайында жел үрлеп алып кетеді де, қайта екшеп шөл рельефінің формаларын
түзеді. Кейбір ояңдарды cop басқан.
Солтүстік Монғолияның оңтүстігі мен оңтүстік-шығысындағы тау
жоталарының етегі мен ішінара аралықтарында Гоби таулы үстіртінің келесі
физикалық-географиялық облысқа өтпелі солтүстік шеті жатыр.
Солтүстік Монғолияның қойнауларында пайда болуы ең алдымен
протерозойдың және төменгі палеозойдын кристалл негізінің жыныстарымен
байланысты пайдалы қазбалар бар. Олар темір рудалары, алтын және басқа
түсті металдардың кен орындары болып саналады. Кейбір қазан шұңқырлардың
мезозой және полеозой шөгінділерінде тас көмір қоры бар.
Солтүстік Монғолия қысқы Азия максимумы алабында жатыр, жазда бұл жерде
батыс тасымалы әрекет стеді де, полярлық фронтты бойлап циклондық әрекет
өрістейді. Осыған орай облыстың негізгі климат ерекшеліктері қалыптасады:
қыс және жаз айларының аралығындағы және тәулік ішіндегі температураның жер
шарындағы ең шұғыл, ең үлкен контрастары; жауын-шашынның жылдық мөлшерінің
аз болуы және жазғы максимумның айқын білінуі (тау баурайларында — 300 500
мм, қазан шұңқырларда 200 мм-ден де аз); күшті аязды жылымықсыз, тұрақты
және ұзақ қыс, ыстық жаз. Бұл сипатты белгілер солтүстіктен оңтүсітікке
қарай кейбір өзгерістерге ұшырайды: жауын-шашын азая түседі, қысқы
температура елеулі дәрежеде жоғарылай түседі, жазғы ыстық артады.
Қыс уақыттарында, Солтүстік Монғолия Азия максимумының орталығына тақау
жатқан кезде, бұлттылығы аз, ашық аязды ауа райы үстем болады. Әсіресе
күшті суықтар температуралық инверсия айтарлықтай байқалатын қазан
шұңқырларда білінеді. Улан-Баторда январьдық орташа температурасы — 27°С-ге
тек, ал абсолюттік минимум —50 С-ге дерлік жетеді. Таулы аудандарын
қоспағанда қар өте аз жауады. Жазықтар көбінесе бүкіл қыс бойы қар жамылмай
жатады. Бұл мәңгі тоңның дамуына қолайлы жағдай жасайды, сондықтан
Солтүстік Монғолияда оның шекарасы Солтүстік жарты шардағы ел оңтүстіктен
орын алады. Биік тау жоталарында, әсіресе батыста, қазіргі мұз басу орын
алады. Жазғы орташа температура Солтүстік аудандарда шамамен + 18°, +19°С,
бірақ максимум +40°С-ге дерлік жетеді, яғни жылдық амплитуда 90°С-ге
жетеді, тіпті одан да асып кетеді. Температураның айтарлықтай тәуліктік
амплитудасы өтпелі маусымдарда, әсіресе көктемде болады, ол кезде амплитуда
20°, тіпті 30°С-ге жетеді. Өтпелі маусымдар мен жаз уақыттары үшін қысқа
қарама-қарсы уақыт аралығында ауа райының үлкен құбылмалылығы тән. Кейде
тәулік ішінде ауа райы бірнеше рет шұғыл өзгереді.
Орталық Азияның көп бөліктеріне керісінше, Солтүстік Монғолиядa су торы
дамыған, оның территориясының елеулі бөлігінен мұхитқа ағып шығады. Ең ірі
өзендер Солтүстік Мұзды мұхит бассейндеріне жатады. Өзендері таулардан
басталады және оларды қоректендіруде мұздықтар мен батпақтар үлкен роль
атқарады. Тек, Солтүстік Моңғолиядағы ғана емес, сондай-ақ бүкіл МНР-дегі
ең үлкен өзен — Селенга Хангайдан басталып, Байкалға құяды. Монғолия
территориясы арқылы ол 1000 километрден астам қашықтық бойына ағады және
оның 500 километрдейі кеме қатынасына жарамды. Өзен қоршаған тау
жоталарынан көптеген арналар жиып алады, оның ішінде Орхон мен Эгийн-Гол де
бар. Тынық мұхит бассейніне Монғолияның солтүстік-шығысындағы Хэнтэй
тауларынан басталатын Керулен мен Онан жатады. Солтүстік Монғолия
өзендерінің недәуір бөлігі ішкі бассейндерге жатады және тұйық көлдерге
құяды немесе құмдарда, сорлар мен батпақтарда аяқталады. Бұл өзендер Монғол
Алтайы мен Гоби Алтайынан, сондай-ақ Хангайдың оңтүстік беткейінен ағып
шығады. Ағынсыз аймақтардағы ірі өзендер — Кобдо мен Дзабхан мұздықтардан
басталады.
Солтүстік Монғолияның барлық өзендерінің режимінің климат
ерекшеліктеріне байланысты кейбір ортақ белгілері бар. Олар ұзақ мерзім
бойы, шамамен ноябрьден апрельге дейін қатып жатады, ал кейбіреулері түбіне
дейін қатады. Оларда көктемгі су тасуы болмайды, бірақ жазғы тасқын жақсы
білініп тұрады. Бұған себеп — облысқа қар аз түседі де, қардың еруі өзен
деңгейінің көп көтерілуіне әсер етпейді. Жазғы максимум мұздықтардың
еруімен және жазғы циклондық жаңбырлармен байланысты болады.
Солтүстік Монғолия көлдерге бай. Олардың арасында ағынды және ағынсызы,
ірі және өте майдалары бар. Олардың пайда болуы да әр түрлі. Көлдердің
үлкен тобы Солтүстік-батыста, Үлкен Көлдер қазан шұңқырында. Онда Убсу-нур,
Хиргис-Нур және басқа тұзды көлдер бар. Хара-Ус-Нур және Хара-Нур көлдері
ағынды келеді. Бұл қазан шұңқырдағы барлық көлдер қалдық бассейндер,
сондықтан геологиялық жақын дәуірде ағыны "мұхитқа шығатын біртұтас су
айдыны болуы мүмкін. Кейбір көлдер жуырда ғана ағынсыз болған сияқты,
өйткені әлі тұз жинап үлгірмеген.
Облыстың ең ірі және ең көрікті ағынды көлі солтүстікте, Coвет Одағымен
шекарада жатыр. Бұл Хубсугул көлі (Косогол), тереңдігі 200 метрден астам.
Ол, Байкал көлімен бір рифт алабында жатыр.
Таулы аудандарда шағын, бірақ көптеген мұздық көлдер бар. Таулар
арасындағы қазан шұңқырларда және облыстың оңтүстік бөлігіндегі жазықтарда
ұсақ тұзды көлдер шашырап жатыр, бұл көлдер жыл бойына өз мөлшері мен
деңгейін жауын-шашынға байланысты біршама өзгертіп тұрады.
Облыстың беткі сулары барлық жерде де халықтың суға қажетін қамтамасыз
ете бермейді. Әсіресе бұл тұщы су өте аз, ал мал суаруға су көп қажет шығыс
және оңтүстік аудандарға қатысты. Жер беті суларына тапшылық жер асты
суларының есебінен толықтырылады, бұл кейбір аудандарда сумен жабдықтаудың
бірден-бір көзі болып табылады.
Солтүстік Монғолия – Орталық Азияның ең орманды алқаптарының бірі,
мұнда орман өсімдіктерінің өсуіне қажетті жағдайлардың бәрі бар. Орман тек
тауларда, ең алдымен солтүстік беткейлерде таралған, оңтүстікке ұзаған
сайын ормандардың ауданы азайып, тауға жоғары көтеріле түседі.
Самырсыннан (Pinus sibirica) және ұсақ жапырақты тұқымдардан тұратын
нағыз тайга ормандары тек қана жақсы суғарылатын Хэнтэйдік баурайлары мен
Хубсугул көлінің төңірегінде кездеседі. Хангайда сібір бал қарағай орманы
шөпті-астық тұқымдас өсімдіктермен араласып мол тараған, ол нағыз орманды
даланың, ландшафтын жасайды. Орманның жоғарғы шегі 2500 метрге жуық биікте
жатыр. Орман асты күлгін топырақты келеді, ал дала өсімдіктері тау каштан
топырағында, қара топырақ тәріздес топырақта немесе каштан топырақта өседі,
Оңтүстік беткейлердің дала өсімдіктері қазан шұңқырлар мен жазық
учаскелерді алып жатқан далалармен тұтасып кеткен. Далалар әсіресе облыстың
шығыс бөлігіне кең тараған. Бұл жерлерге боз селеу (Stipa capillata),
қоңырбас (Koeleria gracilis), ши (lasiagrostis splendens) тән. Бұта
өсімдіктерден теріскен, қараған, cop учаскелерде жусан, соран өседі.
Оңтүстік бағытта дала барған сайын құрғай түсіп, өсімдігі өте сирек, шөл
дала сипатына ие болады, құм массивтері, немесе топырақ пен өсімдіктен
мүлде жұрдай тастақ учаскелер, аумақты сорлар кездеседі. Монғолияда мұндай
ландшафтар гоби деп аталады. Ол әсіресе облыстан тысқарыда, Гоби шөлі
алабында кең тараған, ал солтүстік Монғолияда тек үзік-үзік түрінде ғана
көрінеді, соның өзінде кейбір аудандарда солтүстікке қарай алысқа өтеді.
Тек Монғолия ғана емес, сондай-ақ тұтас алғанда солтүстік жарты шарда
мұндай ландшафтар алып жатқан ең солтүстік шет —ылғал желдерден таулармен
қоршалып жатқан Үлкен көлдер қазан шұңқыры болып табылады.
Монғолияның ормансыз алқаптарының азғана бөлігі егін шаруашылығына
пайдаланылады, бұл жерлер көбінесе жайылым, онда сирек орналасқан халық
қой, жылқы және түйе өсіріп, жартылай көшпенді тіршілік етеді.
Монғол Алтайы мен Гоби Алтайының оңтүстік бөлігінде Солтүстіктегі
тауларға қарама-қарсы ағаш өсімдіктері мүлде өспейді дерлік. Ормандар тек
Монғол Алтайының батыс беткейінде ғана бар. Жекелеген ағаштар сондай-ақ
оңтүстік беткейде де кездеседі, ол солтүстік беткейге қарағанда ылғалды
желдер өтінде жатады.
Солтүстік Монғолияның барлық тауларында 2300—2500 метрден жоғарыда
шалғынға бай субальпі белдеуі басталады, ол арасынан жалаңаш шыңдар бой
көрсетіп тұрған таулы тундра белдеуімен алмасады. Қардың шекарасы 3000—3500
метр биіктікте жатыр. Монғол Алтайының батыс бөлігінде едәуір жерді мұз
басқан. Потанин мұздығының ұзындығы 20 километрге жетеді.
Облыстың ормандары мен ашық кеңістіктерінің жануарлар дүниесі бір-
бірінен өзгеше. Фаунасында Сибирь тайгасы мен орталық азиялық шөлдік түрлер
үйлесіп жатады. Тау ормандарында бұлан, марал, қоңыр аю, елік мекендейді,
қабан кең тараған; далаларында қарақұйрық пен зерен, бөкен, монғол ақ
бөкені, кейде жабайы есек кездеседі. Жайылымдарға үлкен зиян келтіретін әр
түрлі кемірушілер көп. Тау далаларында суыр тарбаған, жазықтарда сұр
тышқан, құм тышқан, қосаяқ тіршілік етеді. Облыстың барлық жерінде қасқыр
мен түлкі кеңінен тараған.
ОҢТҮСТІК МОНҒОЛИЯ МЕН СОЛТҮСТІК ҚЫТАЙ
МНР мен ішкі Монғолия алабындағы Гоби таулы үстірті, Ордос таулы
үстірті, Алашань шөлі, Бэйшань таулы үстірті мен оларды қоршаған таулардың
табиғат жағдайының көптеген ортақ белгілері бар. Ландшафтардың басым
түрлері — шөлейттер мен далалар, сонымен бірге ландшафтар бүкіл
территорияда өте бірыңғай болып келуімен сипатталады. Оңтүстігінде бұл
облыс Тибет таулы өлкесі қыратының шеткі жоталарымен шектелген, батыста ол
Солтүстік-Батыс Қытайдың шөлдерімен қосылып кетеді.
Қарастырылып отырған территориядағы платформалық құрылым мезозой
қозғалыстарымен күрделене түскен. Рельефінде пенепленденген кең-байтақ және
биік кристалдық таулы үстірттер басым келеді, олардың ішінара ежелгі теңіз
шөгінділері немесе мезокайнозой тұнбаларының континенттік жиынтықтары басып
жатыр. Тегіс таулы үстірт учаскелері эрозиямен терең тілімделген жақпарлы
тау жоталарымен кезектесіп келеді. Таулы үстірттің биіктігі 800—1500 метр,
ал тау жоталарының биіктігі 2500—3000 метрге жетеді. Шығыста Гоби таулы
үстіртінің шекарасы Үлкен Хинганның оңтүстік бөлігі және оның оңтүстік-
батыстағы жалғасы Қытайдың ішкі аудандарынан шығысқа қолайлы асулар түзетін
Иньшаь жүйесі болып табылады. Иньшань терең өзен шатқалдарымен тілімденген
беткейлері қия жартасты жоталардан тұрады. Иньшаньның биіктігі 200 метрден
асады. Оңтүстікте, Гоби мен Ордос үстіртінің аралығындағы шекара бойымен
Хуанхэ ағысының ендік бөлігінен солтүстікке қарай Дацин-шань жотасы созылып
жатыр. Гоби таулы үстірттерінің ішінен Хара-Нарин және басқалары көтеріліп
тұр. Бұл таулардың бәрі құзды, шөлді, беткейлері плювиалдар кезінде түскен
терең эрозиялық қолаттармен тілімденген. Гоби таулы үстіртінде тектоникалық
және дефляциялық көлемді ойыстар тараған. Кей жерлерде құмның мол
үйінділері айқын байқалып жататын жалды немесе қырқалы рельеф түзеді.
Қайсыбір жерлерде құмдар өсімдікпен бекітілген, сондықтан оларды жел
суырмайды.
Ордос үстірті беті юра мен бор, эолдық процестерімен өңделген құмтас
қабаттарымен толтырылған платформалық синеклиза болып табылады. Солтүстік
бөлігінде төбешікті құмдардың үлкен пассивтері кездеседі. Үстірт батысында
биіктігі 3000 метрге жететін Арбисо тауларымен және қырқасы араның тісі
тәріздес айқын көрінетін беткейлері тастақты Алашань жотасымен шектеседі.
Алашаньның ең биік шыңы 3600 метр биіктікте көтеріліп тұр. Жота оның батыс
етегінде жатқан бірсыдырғы Алашань құмды шөлінің үстінен асқақтап көрінеді,
шөлде төбешікті-қырқалы құм тізбектері сортаң ойыстармен кезектесіп
отырады. Батыста Алашань шөлін Эдзин-Гол өзенінің аңғары 2000 метрден астам
биіктікте жатқан Бэйшань шөлді таулы үстіртінен бөліп тұрады. Бұл,
тектоникалық режимі тұрақты кембрийге дейінгі кристалдық жыныстардың
тұғырлық массиві болып табылатын Орталық Азиядағы құрлықтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Оңтүстіктен Алдыңғы Азия тау қыратына Евразияның қалған бөліктеріне
қарағанда өзінің пайда болуы мен табиғи жағдайының бүкіл комплексі жөнінен
көршілес Африкаға неғұрлым жақын Евразия континентінің бір бөлігі ұштасып
жатады. Ол — көбіне Оңтүстік-Батыс Азия болып аталатын— Аравия мен
Месопотамия түбектері.
Материктің бұл бөлігі қалған Евразияға неоген дәуірінде ғана
шеткеріректе Альпі-Гималай қатпарлы белдеуінің көтерілген тау ғимараттарын
жасаған Месопотамия иінінің толуы нәтижесінде бөлшектенеді.
Генетикалық жағынан Оңтүстік Батыс Азия африкалық платформаның бір
бөлігі болып табылады, бұл одан Қызыл теңіз опырығының пайда болуына
байланысты неогендік-төрттік дәуір кезінде біржола бөлінген.
Пайда болу жалпылығы, тропиктік белдеуде орналасқандық, палеоклиматтық
жағдайлардың ұқсастығы және қазіргі климат, органикалық дүниенің бірлігі
Аравияны Сахараның нақты жалғасы етеді.
Оңтүстік-Батыс Азияны Үнді мұхитының солтүстік-батыс бөлігінің жас
теңіздері үш жағынан шайып жатады. Олар — опырылған жерде пайда болған
Қызыл теңіз, Аден мен Оман шығанақтары, тау етегіндегі иікді суға толтырған
Персия бұғазы және нағыз мұхиттық тектоникалық ойыстағы — Аравия теңізі.
Осы теңіздердің, бәрі де қатты қызатын континенттер әсерін көреді,
муссондық әрекетке ұшырайды және суының температурасының жоғарылырымен,
оның тұзының көптігімен ерекшеленеді. Судың беткі қабатының тым жылитын
кезі май айынан август айына дейін: Аравия теңізінде +29, +30°С, Қызыл
теңізде +32°С-ге дейін, Персия шығанағында +350С-ге дейін. Бұл дүние
жүзілік мүхит бетінде байқалған ең жоғары температура. Үнді мұхитының
солтүстік-батыс бөлігінде 800 метр тереңдікке дейін +12°С температура
сақталады. Судың қатты булануы мен ағынының нашарлығы Үнді мұхиты
теңіздерінің тым тұзды болуына жағдай жасайды. Аравия теңізінде тұздылық
36—36,5%. Персия шығанағында—37—39%. Қызыл теңізде дүние жүзілік мұхиттағы
аса зор тұздылық — 41 %. Сөйтіп, Оңтүстік-Батыс Азия тропиктік шөлдер мен
шөлейтті ландшафтар басым келетін аридтік территориялардан тұрады да Дүние
жүзілік мұхиттың ең жылы және тұзды суларымен шайылып жатады.
АРАВИЯ ТҮБЕГІ
Дүние жүзіндегі аса ірі Аравия түбегі үшін физикалық-географиялық
тұтастық және кең-байтақ территориядағы ландшафтар бірегейлігі тән. Онда
Африканың тропиктік шөлдерінің жалғасы ретіндегі шөлдер басым. Аравия
түбегінің шөлді ландшафтары Синай түбегінде түгел дерліктей өзгермейді.
Көлемі жағынан 3 миллион шаршы километрден асатын зор физикалық-
географиялық облысқа Сауд Аравиясы және Персия, Аден шығанақтары мен
Аравия теңізі жағалауларына орналасқан бірнеше шағын араб мемлекеттері,
солтүстігінде — Сирияның бір бөлігі, Ирак және Иордания енеді.
Тектоникалық жағынан бүкіл облыс (Оман бұғазына жататын учаскені
қоспағанда), жердің опырылуына байланысты Африка платформасынан бөлініп,
Қызыл теңіз бен Аден бұғазының пайда болуына әкелген шығысқан қарай еңістей
түсетін сом құрлық. Аравия физикалық-географиялық жағынан Азияға қарағанда
Африкаға жақындау, оған ол геологиялық тұрғыдан қарағанда берірек
дәуірлерде жақындай түсті.
Архей дәуірінен келе жатқан кристалдық фундамент түбектің батысында
және оңтүстік батысында күндіз көрінігі жатады. Қалған аудандарда ол құрамы
әр түрлі, бір шамасы мыжылып қатпарланған, ал біршамасы көлбеу жатқан юра,
бор және палеоген дәуірлерінің теңіз шөгінділерімен жабылған.
Қазіргі рельеф неогеннің екінші жартысында қуатты опырылыс және
интенсивті вулкандық әрекетке ұласқан интенсивті вертикалдық қозғалыс
әсерімен қалыптасты. Бұл қозғалыстар Аравия түбегінің пішінің анықтап
берді, сондай-ақ оның рельефінің негізгі ерекшеліктерінің пайда болуына
әкелді.
Аравия түбегінің батыс және солтүстік-батыс шеті мен Синай түбегінің
оңтүстік бөлігінде кристалды таулы массивтер жағалаулық ойпаттан
жарқабақтана сатыланып тік көтеріледі. Бұл — Қызыл тедіздің рифтік
зонасымен қақ бөлінген зор күмбездің шығыс бөлігі. Күмбездің батыс қанаты
Африка жағалауының Қызыл теңіздік тауларын құрайды. Бұл массивтердің үстірт
тәрізді тегіс беті тіп-тік, қақырай жырымдалған беткейлерімен және жеке
жоталардың тіс-тіс жалдарымен алмасып отырады. Оларды биіктігі солтүстіктен
оңтүстікке қарай арта түсетін (солтүстікте 2000—2500 метрден Меккенің
оңтүстігіндегі Хиджаз тауларында 2700—2800 метрге дейін) тау белдеуін терең
сайлар бөліп жатады. Оңтүстік-батыста, Иемен шегінде шеткі таулар биіктігі
3000 метрден асып, ең биік жері 3760 метрге жетеді. Жауын-шашындардың
көбіне орай солтүстіктен оңтүстікке қарай таулар тілімдене түседі.
Қызыл теңіз жағалауындағы таулы аудандар үшін -таяуда болып өткен
вулкандық әрекеттер салдарының көптеп көрініп жатуы тән. Талай жерді жауып
жатқан вулкандық жыныстар тау құрылымында үлкен орын алады. Олардың
арасында сөнген вулкандар бой көтеріп тұрады. Аден бұғазының жағалаулық
ойпатында бой көтерген осындай бірінің кратеріне Аден қаласы орналасқан.
Аравия түбегінде және Қызыл теңіздегі жағалаулық аралдарда атқылайтын
вулкандар бар.
Баб-эль-Маедеб бұғазының жағасында тау массивтері шығысқа бұрылып,
бірте-бірте еңістене отырып, Аравия түбегінің оңтүстік шетін бойлай
жалғасады. Бірақ Аравияның оңтүстігіндегі геологиялық кұрылым мен рельеф
сипаты батыс және оңтүстік-батыс жақтық бөліктерге қарағанда мүлде басқаша.
Кристалды фундамент мезозой, палеоген дәуірлерінде горизонталды қалыпта
орын тепкен, әк тастары мен құм астында жасырынып жатыр және рельефкс терең
шатқалдар тілімденген тегіс биіктіктер тән, олар арқылы анда-санда болатын
нөсерден соң аққан жерін талқаңдап кететін асау толқындар жөңкіледі.
Шет жақтағы биіктер батыста және оңтүстікте жағалаулық өңірге таяна
күрт үзіледі, батыста кей жерде мәселен, Мекке ауданындағы сияқты (олардың,
ені ондаған километрге жетеді, ал кей жерлерде (әсіресе оңтүстікте) әбден
сыналап енеді де таулар жағаға таянып келеді. Жергілікті халық тихама деп
атайтын мұндай жағалаулық ойпат әлі жас және ара-кідік болатын тау
тасқындары ығыстырып шығарған қалдықтардан қалыптасқан.
Таулы рельеф сондай-ақ түбектің шығыс шетіне де тән. Оман таулары
тектоникалық жағынан Оман шығанағынан опырықпен бөлінген Загорска жатады.
Алайда олардың рельефінде батыстық шеткі тауларындағыдай неогендік
көтерілулер мен опырылыстар зор роль атқарады. Тауларды негізінен мезозой
және неоген дәуірлерінің әк тастары құрайды. Олардың рельефі үстірт
тәрізді, беткейлері тіп-тік құламалы, таулар жағалауға төне таянатын тұста,
таяуда суға батқақ жерлерде риас типті жаға пайда болған. Қалған жерлерде
таулар мен теңіз аралығында ойпатты өңір жатады. Оман тауларының ең биік
жері 3000 метрден асады.
Аравияның ішкі бөлігін теңіз деңгейінен әр түрлі биіктікте орналасқан
және геологиялық құрылымы мен рельефі әркелкі, олардың қалыптасуында шөлдік
желге мүжілу процестері мен күлге айналу әрекеті үлкен роль атқарған
үстірттер мен жазықтықтар алып жатыр.
Ішкі Аравияның едәуір көтеріңкі бөлігі — Орталық Аравия үстірті Хиджаз
бен Эль-Асира таулық көтерілулерінен шығысынан орын тепкен. Ол кей жерін
ыстық лавалар жауып жатқан кристалл жыныстардаң құралған. Үстірттің,
биіктігі 1500—2000 метрге дейін жетеді. Орталық Аравия үстіртінің
рельефінде жеке аралдық биіктіктер бар тегіс жер басым.
Үстірттің солтүстік, оңтүстік және шығыс жақтарында кристалл жыныстар
әр кезеңдік және құрамы әркелкі тұнба қабаттары астында жатады. Мұнымен
бірге осы бағытта жер бетінің жалпы төмендеуі жүріп жатады.
Орталық Аравия үстіртінен шығысқа қарай жоғарғы юра, бор, эоцен
дәуірлерінен көлбеу жатқан әк тас қабаттары жер бетіне шығады. Оңтүстік-
батыс бөлігінің бірте-бірте көтерілуіне байланысты теңіз шығысқа қарай
ығысқан, ал тұнба жыныстардың қабаттары моноклинальды қалып алған. Эрозия
оларды Орталық Азия үстіртінің шығысынан жарты шеңбер түрінде жиектеп
тұратын куэсті тізбекке айналдырған. Олардың салыстырмалы биіктігі бірнеше
жүз метрге жететін тік қабақтары құмды шөгінділер толған депрессиялардан
жоғары көтеріліп тұрады және биік дөңдене тізбектеліп жатқан құмы бар шөл
учаскелері болып табылады. Осындай депрессиялардың бірінде Кіші Нефуд
немесе Дехна шөлі жатыр. Куэст тізбектері Персия шығанағы жағында
көлбеуленген беткейге айналады. Бұл тізбектерді енсіз және терең шатқалдар
түзетіп сусыз аңғарлар қиып өтеді. Климатының құрғақ болуына байланысты
куэстердің, бетінде қарсты процестер нашар дамыған.
Орталық Аравия үстіртінен солтүстікке қарай Үлкен Нефуд шөлі аталатын
сусымалы құмды кең-байтақ алаб орналасқан. Шөл шегінде құм дөң-дөң болып
үйіліп жатады, олардың биіктігі шамамен 100 метрге дейін жетеді.
Аравия түбегінің көлемі едәуір, екінші құмды шөлі және жер шарындағы
аса ірі шөлдердің бірі Аравияның оңтүстік бөлігіндегі ежелгі фундаменттің
синеклизінде орын тепкен. Ол — батыстан шығысқа қарай теңіз деңгейінен
бірте-бірте 50 метрден 100 метрге дейін төмендей еністене отырып, таудың
батыс шетінен Оман тауына дейін созылып жатқан Руб-эль-Хали шөлі. Шөлдің
беткі қабаты бор және палеоген дәуірлерінде үгітілген әк тастарынан пайда
болған құмдардан қалыптасқан. Руб-эль-Хали шегінде дөңдер мен құм
тізбектерінің биіктігі шамамен 150 метрге дейін жетеді. Жер бетін бірнеше
жылда суға бір-ақ рет толатын кепкен аңғарлар — уэдтар айқыш-ұйқыш кесіп
өтіп жатады.
Аравияның шығысқа қарай бірте-бірте төмендейтін ішкі бөлігі Персия
шығанағы жағасында биік жерлері 100 метрден аспайтын, тасты немесе құмды
шөл болып келетін жағалаулық кең-байтақ Эль-Хаса ойпатына айналды.
Үлкен Нефуд шөлімен солтүстікке қарай бор және палеоген дәуірлерінің
тұнба шегінділерінен қалыптасқан Солтүстік үстірті мен Сирия шөлі созылып
жатыр, олардың астында кристалды негіз бар. Үстіртте орташа биіктігі
400—500 метр болатын, бірақ кей жерлерде мың метрден асатын биіктіктер бар.
Оның шегінде тегіс жалпақ төбелі биіктіктер жер бетін айқұш-ұйқыш тілімдеп
жататын кепкен аңғарлар учаскелерімен алмасып отырады. Сирия шөліне көлбеу
беткейлі ауқымды тұйық еңістіктер тән, оларда әдетте көптеген кепкен
аңғарлар тарамданып жатады.
Аравия түбегінің қойнауы мұнайға өте бай. Оның таралуы бор және юра әк
тастарынан қалыптасқан жайпақ антиклиналдарға байланысты. Персия шағанағы
жағасындағы қатар ауданында Сауд Аравиясы шегінде және Даммама ауданында
мұнай юра әк-тастарында жатыр, ал Бахрейн аралдарында ол бор дәуірі
шөгінділері қабаттарына байланысты.
Аравия территориясының үлкен бөлігінде бүкіл жыл бойына континентті
тропиктік ауа басым, сондықтан мұнда жауын-шашын мүлде болмайды дерліктей,
температура амплитудасы күрт өзгереді, әсіресе солтүстік бөлігінде жаз
айларында температура өте жоғары болады.
Жаз айларында бүкіл облысты орталығы Инд бассейнінде жатқан ауқымды
бари депрессиясы қамтиды. Осы жерде қалыптасатын континентті тропиктік ауа
өте құрғақ. Тек жағалауларда ғана оның ылғал ұстағыштығы төменгі
қабаттарында күрт артады. Жылдың суық кезінде облыс субтропиктік максимум
әсеріне ұшырайды, оның әсері солтүстікке Оңтүстік Сирияға дейін тарайды.
Сөйтіп бүкіл жыл бойы ауа массасының алмасу жағдайы ылғалдың түсуіне
қолайсыз. Тек қиыр солтүстікте ғана полярлық фронттың өтуіне байланысты
қысқа мерзімді қысқа жаңбыр болады, ал Қиыр оңтүстік-батыста муссондық
сипаттағы желдер әкелетін жауын-шашын жазда болады. Оның жылдық мөлшері
Иемен таулары беткейлерінде 750 миллиметрге жетеді. Бұл бүкіл Аравия
облысының ең ылғалды ауданы. Аравияның қалған территориясында жаңбыр
кездейсоқ және көбіне нөсерлі сипатқа ие. Кейбір аудандарда бірнеше жыл
бойы бір ретте жаңбыр жаумайды, ал кейде жаңбырдың нөсерлете жауып; аз
уақыт ішінде ондаған миллиметр ылғал түсуі мүмкін. Мұндай кездейсоқ жауын
бүкіл облыс бойында дерлік көбіне қыс кезінде жауады. Аравия түбегінің ішкі
бөліктеріндегі тауларға жақбыр аз жауады, олар да жазықтық сияқты шөліркеп
жатады. Тек Оман тауларында ғана мұндай емес, оның беткейлеріне қыс кезінде
максимумы анық айқындалған 500 миллиметрдей ылғал түседі. Солтүстік
аудандарда және биік таулардың шыңдарында анда-санда қар түседі.
Аравия жер бетіндегі күн радиациясының жалпы жиынтығын ең мол
қабылдайтын жер, мұнда жыл бойына температура жоғары болып тұрады. Түбектің
қиыр-солтүстігінде, Сирия шөлі шегінде ғана температураның қатты төмендеуі
және үсікпен қабаттасатын салқын толқынның енуі мүмкін. Бұл кезде ең суық
айдың орташа температурасы +8, +10°С, тәулік амплитуда 30°С-ге жетеді.
Оңтүстік аудандарда, әсіресе жағалауларда температура +160С-ден төмен
түспейді, ең суық айдың орташа температурасы +20°С-ге жақын. Жазғы
температура едәуір биік тау массивтерінде болмаса, негізінен, барлық жерде
жоғары болады. Жазғы орташа температурасы +24—32°С болғанда, кей аудандарда
абсолюттік максимум +45—50°С-ге, ал ішкі Аравияның кей жерлерінде тіпті
+50°С-ге жетеді. Мұңдай ыстық жағалауларда ауаның біршама жоғары
ылғалдылығымен (80% шамасында) үйлеседі, ал ішкі бөліктерде және
солтүстікте жазда әсіресе шаң мен құмды көкке көтеретін самум (жел)
кезінде ауа құрғақ және аптапты болады. Самум кезінде ауаның ылғалдығы
кейде 10%-ке дейін төмендейді.
Қазіргі кездегі климат жағдайы өзен жүйесін дамытуға қолайлы емес,
Аравия территориясының көп бөлігінде үнемі ағын су болмайды. Бірақ кепкен
аңғарлардың торланып жатуына қарағанда өткен геологиялық дәуірде климаттың
қазіргіден ылғалды болғандығының дәлелі іспетті. Кеуіп қалған аңғарлар —
уэддтер Аравияның биік массивтерінен басталып, Қызыл теңізге, Аравия мен
Персия шығанақтарына немесе Тигр мен Евфрат бағыттарына қарай тарайды.
Олардың кейбірінің ұзындығы жүздеген километрге жетеді. Күшті нөсерлі
жауыннан кейін сағалар кейде жүздеген километр бойы суға толып жатады,
бірақ ол тез буға айналады.
Аравияны сумен қамтамасыз етудің негізгі көзі—жер асты сулары. Олар
көптеген жерлерде қайнардан шығып жатады немесе оны құдық қазып шығарады.
Аравия түбегінің барлық дерлік оазистерін көгертіп тұрған жер асты суы.
Аравия флорасының құрамында жерорта теңіздің элементтер африкалық
элементтермен үйлесім тапқан, сонымен бірге алғашқысы оңтүстікке бойлай
еніп, ылғал аз түсетін аудандарына тараған.
Ылғалды муссондық жел өтіндегі Иемен тауларының беткейлерінде табиғи
және мәдени өсімдіктер жайқалып тұрады. Онда қараған, ағаш тәрізді
сүттіген, мимоза, сикомор, алып қатты ағаштар (Dracaena draco) өскен
ормандарды кездестіруге болады. Ормандар көбіне 1000—2000 метр биіктікте
өседі. Төменде, тау беткейлерінде және жағалаулық жазықта ылғал аз түседі,
сондықтан өсімдіктері де Аравияның басқа бөліктеріндегі шөлдердегідей
күйде. 2000 метрден, яғни ылғал көп түсетін белдеуден жоғары өсімдіктер
шөлдік далалық сипатқа ие болады.
Едәуір қаныға ылғалданатын тау беткейлеріне егін егіледі. Жерорта
теңізі жағалауындағыдай террасаланып, оларға жеміс ағаштары, кофе ағашы,
индиго отырғызылған, дәнді дақылдар егілген.
Орманды өсімдіктер мен өте бай мәдени өсімдіктер, сондай-ақ Хадрамаута,
Оман, Сауд Аравиясының оңтүстік-батысындағы таулы аудандардағы суармалы
жерлерге тән, ішкі тау беткейлерінде және ішкі аңғарларда орман бірте-бірте
жойылады, жер-жерде саванна типтес өсімдіктер көрініс береді.
Қызыл теңіз бен Персия шығанағының жағалаулық ойпаты толып жатқан
оазистері бар шөлді территория болып табылады, олар уэддтер немесе су
көздері бойында, сондай-ақ ірі құдықтардың айналасында пайда болады.
Оазистерге тән ағаш — құрма пальмасы облыстағы жер өңдеумен айналысатын
арабтардың, көпшілігінің тіршілік ету көзі болып табылады. Кейбір жақсы
суландырылған жағалаулық жерлерде кокос пальмасы кездеседі. Жағалаудан
облыстың ішкі бөлігіне қарай жүргенде оазистер азаяды да барған сайын шөлді
кеңістіктер көбейе түседі, кеңістіктің көпшілігін шөлейттер алады, онда
суккулентті өсімдіктер (алоэ, сүттіген) немесе ылғалды тереңнен алатын
тамыр жүйесі жақсы жетілген бұталар мен шөптер (астрагал, жусан, аристида)
алып жатады. Сирек жауатын жаңбырдан соң шөлде аз уақыттың әр түрлі
эфемерлер пайда болады. Аравияның ұлаңғайыр кеңістігін сусыма құм немесе
шағыл тас жауып жатады және өсімдік мүлде жоқ дерліктей.
Аравияның облысының фаунасы көрші Евразия мен Африка облыстарының
фаунасына жақын. Тұяқтылардан Аравияда шөлдің болмашы өсімдігін қорек етіп,
ұзақ мерзім су ішпеуге бейімделген қарақұйрық, бекен, онагр жабайы есегі
кездеседі. Мұнда тауда тіршілік ететін нағыз африкалық фаунаның түрі —
даман да бар. Елді мекендердің және көшпенділердің уақытша тұрақ-жайының
айналасынан шие бөрі мен қорқау қасқырды (Hyaena hyaena) көруге болады;
шөлдерді; құм мен тас реңдес салттаң құлақ тау түлкі — фенек (Fenneciis
zerda) мекендейді, ол Сахарада да кездеседі.
Мысық тұқымдас жыртқыштардан жазықтарда шақар қарақал (Felis caracal),
тауларда — қабылан бар.
Облыстың оңтүстік бөлігінің таулы аудандарында гамадрилдер (Раріо
hamadrias) көзге түседі.
Бұл жерге тән құстар: шіл, қараторғай, құр, кейде жойылып бітуге
таянған түйе құс (Strouthio camelus) кездеседі. Барлық жердегідей облыста
аридтік ландшафт басым, Аравияда бауырымен жорғалаушылар: жылан (кобра,
әбжылан, гюрза), агама, хамелеон кең тараған.
МЕСОПОТАМИЯ
Месопотамия сөзі өзен аралығы деген ұғымды білдіреді. Бұл Тигр мен
Евфрат өзендерінің орта және төменгі ағасында жатқан физикалық-географиялық
осы облыс түгел дерліктей Ирак жерінде жатыр, оңтүстік-шығыста Иранға,
солтүстік-батыста Сирияға енеді.
Жазықтықтық рельеф, оңтүстікте тропиктік шөл климатына ауысатын құрғақ
субтропиктік климат, және екі үлкен транзиттік өзеннің болуы — осы облыс
табиғатының негізгі ерекшеліктері. Месопотамия альпілік қатпарлы белдеу мен
Аравия платформасы аралығындағы кең-байтақ шеткі иін орнында пайда болған.
Иілу мезозойда басталып, кейін неогенде одан әрі жалғасуы неғайбіл. Едәуір
ежелгі жыныстар жер бетіне тек шеткі жақтарда шығады; ішкі аудандар
палеоген мен неогеннің құм және әк тастарынан, Тигр мен Евфраттың төрттік
дәуірдегі аллювиалды шөгінділерінен жасалынған. Осы жиынтықтың бәрі жалпы
алғанда бірнеше метр қалыңдыққа дейін жетеді.
Рельефте бір-бірінен айырмашылығы айқын көрінстің басқыштармен бөлінген
екі деңгей көзге түседі. Армян тау қыраты мен Сирия шөліне (Джезир
үстіртіне) жақын жатқан Месопотамияның солтүстік-шығыс бөлігі тегіс немесе
кей жері төбелі келеді, өзендер тілімдеген жазықтықта 200—400 метр
биіктіктер бар. Оны биіктіктігі 1000 метрге жететін қыр қиып өтеді.
Оңтүстік-шығыста бұл жазық теңіз деңгейінен биіктігі 100 метрден аспайтын
аллювиалды жазық ойпатқа ұласады, ол Персия шығанағында барған сайын кеңейе
түсетін зор атыраумен аяқталады. Геологиялық құрылым мен тарихи деректер
Персия шығанағының жағалаулық жиегі антропоген дәуірінің бас кезінде
қазіргіден солтүстікке таман, шамамен қазіргі кезде Тигр мен Евфрат
қосылатын жерде болып, Шатт-эль-Араб атты ортақ саға жасап жатқанын
көрсетеді.
Бірақ соңғы деректер сондай-ақ жағалаулық жиектің оңтүстікке қарай
шегінуіне әкелген көтерілулер сол тарихи кезеңнің өзінде жиі-жиі төмен
түсумен алмасып отырғанын, соның нәтижесінде Шатт-эль-Арабтың ағысындағы
ирригациялық құрылыстарды су басқанын көрсетеді.
Месопотамияның қазіргі жағалаулық белдеуі өте жас және онда таяуда
болған қозғалыстардың іздері бар. Шатт-эль-Арабтың атыраулық жазығын
көптеген қолтықтар қияды, олар құрлықтың таяуда төмендеу кезінде пайда
болған көлемі әр түрлі. Жағалаулық ойпат әр жерде бөгегіш дамбалармен
тілімделген, оларға жер суландыратын каналдар жалғасады.
(Месопотамияда орасан зор мұнай қоры бар. Ол Оңтүстік Иран ойпаты,
Персия шығанағы мен Аравия түбегінің жағалаулары қосылатын үлкен мұнайлы
аймақ шегіне енеді. Мұнай кристалды негізді жауып жатқан және жайпақтана
күмбез тәрізді қатпарларға айналып тапталған мезозой және падеоген
дәуіріндік теңіз шөгінділері қабатында жатыр. Мұнай өндірстің басты
аудандар — Жоғарғы Месопотамияда (Мосул мен Киркук төңірегінде), Төменгі
Месопотамияда (Басра қаласы төңірегінде), Ирак жерінде және ойпаттың Иранға
(Хузестан) қарайтын бөлігінде.
Жазда Месопотамияда Азор максимумының шығыс шетінен солтүстік-батыс
желдері әкелетін тропиктік ауа басым болады. Қыс мезгілінде Жоғарғы
Месопотамия Атлант мұхитының циклондары енетін аудандардың бірі болып
табылады. Оңтүстік Месопотамияға циклондық әрекет кең тарамаған, онда бүкіл
жыл бойы тегі коктиненттік тропиктік ауа тұнып тұрады. Осыған орай
Месопотамияның солтүстік бөлігінде қысқы циклондарға байланысты ұзақ,
болмаса, жақсы жауын-шашынды кезең болып тұрады, ал (жылдың қалған уақыты
құрғақ болады. Жылдық ылғал түсу мөлшері 300 миллиметрден асады, ал
биіктіктерде 500—700 миллиметрге жетеді. Оңтүстікке қарай ылғалдың жылдық
мөлшері 200, 100 және тіпті кейбір аудандарда 300 миллиметрден де
төмендейді; жауынды деп айтарлықтай кезең болмайды; жаңбыр сирек, оның
өзінде көбіне қысқы мезгілде жауады.
Бүкіл Месопотамияға жылдық және тәуліктік күрт өзгермелі амплитудадан
көрінетін температураның континенттік қозғалысы тән. Жазы өте ыстық,
июльдің орташа температурасы +30°С-ден астам, тіпті кейде +45—50°С-ге
жетеді. Едәуір салқын айлардың орташа температурасы солтүстіктен оңтүстікке
қарай шамамен +7-ден +10°С-ге дейін өзгеріп отырады, сонымен бірге қыста
солтүстіктен антициклондардың енуіне байланысты температура бүкіл
Месопотамияда күрт төмеңдейді, Жоғарғы Мосопотамия үстіртінде мұндай жағдай
оңтүстігіне қарағанда жиі болып тұрады. Биіктіктерде—10—15°С-ға дейін аяз
болады және қар жауады. Кейде ол ұзақ уақыт ерімей жатады. Оңтүстік
аудандарда температура — 5°С-ден төмен түспейді, қар шаңда бір болмаса,
жаумайды, жауғанның өзінде ұзақ жатпайды.
Солтүстік-батыстан оңтүстік-шығыс бағытқа қарай Месопотамияны сағадан
195 километр жерде бір арнаға бірігетін екі қуатты су артериясы кесіп
өтеді. Месопотамия жерінде Тигр мен Евфрат өзендерінің сулы болуына олар өз
бастауын алатын Армян тау қыратында қардың еруі жағдай жасайды. Бұл ағын
судың Месопотамия халқының тіршілігі үшін қазірде де бұрынғысынша маңызы
зор. Өзендердің жағасында халқы суармалы егіншілікпен айналысқан ежелгі
мемлекеттер пайда болған.
Армян тау қыратынан шыққан соң, Тигр мен Евфрат Жоғарғы Месопотамияда
жақсы өңделген алқаптар құрайды. Олардың онша кең емес терең аңғарлары
еңістене түседі. Өзендердің әрқайсысы таудан ағып шығатын мол сулы
салаларды қосып алады. Төменгі Месопотамия ойпатына енер жерде Тигр мен
Евфраттың ағысы баяулайды, аңғарлары кеңейіп, тармақталып кетеді. Өзен-
аралық кеңістікте көлдер мен батпақтанған учаскелер пайда болады. Облыстың
үлкен бөлігінде Евфраттың тұрақты салалары азаяды, оған енді нөсерлі
жауыннан кейін суға толатын кеуіп қалған жыралар қосылады. Тигр өзеніне
Загрос беткейлерінен ағып шыққан салалар құяды. Екі өзен бір аңғарға
біріккеннен кейін Шатт-эль-Арабқа тағы бір үлкен сала — Карун келіп құяды.
Месопотамия өзендерінің су шығыны біркелкі емес. Көктем кезінде қар
ерігеннен кейін су толысады, бұл кезде күздегі ең төмен деңгеймен
салыстырғанда Тигр суының шығыны 10 есе, ал Евфрат —суының шығыны 7 есе
артады. Жазда және күзде судың мұнша мол шығындануы қатты булануға және
жауын-шашынның мүлде болмауына байланысты. Қыста жауын-шашынға орай
өзендердің деңгейлері қайтадан көтеріледі, қысқы максимум бірте-бірте арта
отырып, көктемгі максимумға ұласады.
Шатт-эль-Араб бассейнінде көктемгі жаңбыр мен қардың еруіне байланысты
су тасқыны жыл сайын болып тұрады. Төменгі ағыста су тасып, оның,
деңгейінің бірнеше метрге көтерілуіне судың толысуынан туған толқын себепші
болады. Евфраттың төменгі ағысын бойлай және Шатт-эль-Арабтың жоғарғы
бөлігінде Шумер аймағы орналасқан, оны жыл сайын көктем кезінде су басады,
ал оның бір бөлігін бүкіл жыл бойына құрғамайтын көл алып жатады. Судың жыл
сайын көтерілуі ландшафтың қалыптасуында және халық өмірінде зор роль
атқарады: табиғи және мәдени өсімдіктер су баспайтын кеңістіктерге
қарағанда мұнда өте көп; халық егінішлікпен бірге балық аулаумен
айналысады, тұрғын үйлерді қамыстан салады.
Месопотамия өзендерінде кеме қатынайды. Шатт-эль-Арабтан Басраға дейін
теңіз суы толысқан кезде ірі теңіз кемелері жүреді. Шатт-эль-Араб жүйесіне
жататын өзендердің бұдан жоғарғы ағаш тек қана жергілікті кеме қатынасына
жарамды. Осы күнге дейін жақын жерлерге жүзіп бару үшін тоқылған және смола
жаққан қайықтар мен қой терісінен жасалған салдар пайдаланылады.
Месопотамия территориясының үлкен бөлігінде шөлдік және шөлейттік топырақ
пен өсімдік басым. Ағаштар тек өзен бойларында кездеседі, онда су жайылған
жерлерде аллювиалды топырақта Евфраттық терек (Populus euphralica) өседі,
сондай-ақ қамыс және астық тұқымдас өсімдіктер аралас талдар мен жыңғылдар
бар. Оңтүстігінде әрі жабайы, әрі мәдени өсімдік саналатын — құрма пальмасы
кездеседі. Құрма Месопотамияның оңтүстік аудандарын мекендейтін арабтардың
басты тағамы, ал пальма тоғайы — осы жерлердегі ландшафтқа тән сипат.
Төменгі Месопотамняның табиғи немесе жасанды су жүйесі жоқ аудандарын
тастақты және құмды шөлдер алып жатыр, мұнда селдір бұталар мен шөптесін
өсімдіктер сұр және сортаң топырақтарда өседі.
Ылғал мол түсетін Жоғарғы Месопотамия үшін шөлейтті жерлер тән. Көктем
кезінде онда эфемерлер жайқалып тұрады, жылдың қалған уақытында ландшафтта
қуаң шөп пен тікенді бұталар, басым. Биіктіктер беткейлерінде бірлі-жарық
ағаш пен бұта: емен, пісте және басқалар кездеседі. Егіншілік қыраттардың,
етектеріндегі тәлімі жерлерде және өзендердің суармалы аңғарларында
дамыған. Негізінен дәнді дақылдар егіледі. Суайрықтарындағы кеңістіктерде
жартылай көшпенді мал шаруашылығы дамыған. Месопотамия ландшафтының келбеті
отызыншы жылдардан бастап күшті өзгерістерге ұшырады. Мұнда мұнаралары мен
мұнай тазартатын трубалар заводтары салынуда, олар Жоғарғы Месопо-тамияның,
Хузестанның немесе Кувейттің шилді жерлерінде бой көтерген.
Жабайы фауна аралас фауналы облыстардың фаунасына ұқсас. Өзен бойындағы
су басқан қопаларда су құстары жыртылып-айрылады. Онда жабайы шошқалар да
тіршілік етеді. Беті ашық шөлді кеңістіктерде кемірушілер, бауырымен
жорғалаушылар, бунақ аяқтылар мекендейді. Ірі сүт қоректілерден қарақұйрық,
жабайы есек, шие бөрі, қорқау қасқыр, қарақал кең тараған.
ОРТАЛЫҚ АЗИЯ
Алтай мен Гималайдың, арасында жатқан Азияның аса зор бөлігінің табиғат
жағдайының ерекшелігін кезінде Гумбольдт атап көрсеткен еді. Ол биік
жоталармен қоршалып, мұхиттардан алыс жатқан және шөлді ландшафтардың үстем
болуымен ерекшеленетін территория ретінде, Орталық Азия ұғымын да енгізді.
Бұл территорияны зерттеуге орыс және совет ғалымдары айрықша үлес
қосты. Олар Орталық Азияны Н.М.Пржевальскийден бері комплексті қарастырып
келеді. Бұл зерттеулер қазіргі уақытта да жалғастырылуда.
Осы кезге дейін Орталық Азияның шекаралары туралы мәселе бойынша
бірыңғай пікір жоқ. Орталық Азияны аса ірі зерттеушілердің бірі В.А.Обручев
Орталық Азияны Куньлуннан Солтүстікке қарай жатқан шөлді тау үстірті деп
атады, демек оған ол Тибет тау қыратын қосқан жоқ. Кейбір зерттеушілер
Тибетті Орталық Азияның бір бөлігіне санайды, бірақ Тибет тау қыратын
дұрысында Орталық Азияға қарсы қоя отырып, оның өзгешелігін атап көрсетеді.
Орталық Азияның солтүстік және батыс шекаралары да түрліше көрсетіліп
жүр. Э.М.Мұрзаев Орталық Азияға СССР шекарасынан оңтүстікке және шығысқа
қарай жатқан таулы үстірттер мен жоталарды қосады. Б.М.Синицын Орталық
Азияға Азияның шетке суы ағып шықпайтын ішкі аудандарының бәрін жатқызады,
сонымен бірге оның ішіне Орта Азияның кейбір аудандарын да (мәселен,
Шығыс Памирді) қосады, бірақ одан Солтүстік мұзды мұхит пен Тынық мұхит
бассейндеріне жататын Монғолияның солтүстігін шығарып тастайды.
Бұл еңбекте Орталық Азия Тибет тау қыраты мен оның шеткі жоталарынсыз
қаралады, олар ерекше бөлінетін Биік Азияға жатқызылады. Солтүстік және
батыс шекарасын Совет Одағының шекарасы бойынша жүргізеді (бұл табиғат
өзгешеліктеріне толық сай келмейді). Орталық Азияның шығыс шекарасы талас
тудырмайды. Ол Үлкен Хинганның батыс етегі және Ордос таулы үстіртімен,
одан солтүстікке қарай жатқан көтеріңкі учаскелердің шығыс шеті арқылы
өтеді. Бұл шекте Орталық Азия табиғатының, оның географиялық орны мен
ландшафтарының қалыптасу тарихына сәйкес барынша тұтастығымен сипатталады.
Бұл территорияны мезозойдың орта шенінен бері теңіз басқан жоқ, сондықтан
Жердің құрлықтағы ең ежелгі учаскесінің бірі болып табылады. Оның жер беті
жақпарлы, торлы кәрезді болып келеді, мұндай құрылыс тектоникалық
процестердің әлденеше рет қайталануының нәтижесінде жасалған. Бұл
территория рельефінің жалпы белгілері неотектоника рөлінің үлкен болуымен,
денудация процестерінің нашар дамуымен, құрылымдық формаларының айқын
көрінуімен және тегістелу беттерінің кеңінен таралуымен анықталады.
Мұхиттардан қашық жатуы және биік жоталармен жан-жағынан қоршалуы
климатының континенттік және аридтік болуына, беткі ағынның қалай болса
солай ретсіз болып, шөл, шөлейт және дала лапдшафтарының дамуына әсер
етеді. Бұл жағдайда климаттың аридтік болуы шеткі тау ғимараттары
көтерілген сайын, тарихи Даму процесінде күшейе түсті. Орталық Азия соңғы
мұз басу кезінің өзінде қазіргіге қарағанда едәуір ылғалдырақ болды, ол
кезде дамыған эрозия торы және көптеген ірі ағынды көлдері бар еді. Қазіргі
жағдай мұз басудан кейінгі ксеротермиялық дәуірде Гималай мен Тибеттің,
көтерілуіне байланысты және Үнді мұхиты жақтан ылғалды ауа ағыстарының
келуінің тоқталуы нәтижесінде орнықты.
Осы кезге дейін қазіргі дәуірде Орталық Азияның құрғап, кебуі одан әрі
жүріп жатыр ма деген мәселе төңірегінде бірыңғай пікір жоқ. Э.М.Мурзаев,
К.К.Марков және басқа кейбір зерттеушілер Орталық Азияның кебуі
ксеротермиялық дәуірдің соңына қарай тоқталған, ал қазіргі кезде тіпті
ылғалдылықтың біршама көбеюі байқалуда деп есептейді. В.М.Синицынның
пікірінше Орталық Азияның кебуі қазіргі дәуірде жалғаса түсуде.
Территориясының ежелгі болуы, аридтігінің біршама ұзаққа созылуы,
қоңыржай және субтропиктік белдеулердегі орны Орталық Азияның топырағының,
өсімдіктері мен жануарларының қалыптасуы үшін өзгеше жағдай жасайды. Ол жер
бетіндегі тұз қабыршағының және коңыр топырақ пен сұр қоңыр топырақтың
таралуының аса ірі аймағы болып саналады. Өсімдіктері мен жануарларына
аридтік жағдайға, температураның кілт ауытқуына, судың күшті минералдануына
ұзақ уақыт бейімделу тән. Өсімдіктерінің арасында құмға, тасқа және тұзға
көнбіс шөптесін және бұталы өсімдіктер басым. Жануарларынан көбіне
тұяқтылар, кемірушілер мен бауырымен жорғалаушылар кең таралған.
Орталық Азияның табиғат жағдайларының Азияның басқа бөліктеріне
қарағанда айқын көрінетін тым бірегейлігіне қарамастан оны физикалық-
географиялық облыстарға бөлуге негіз болатын елеулі айырмашылықтары да бар.
Олардың біріншісі—Сибирьмен шектесіп жатқан Солтүстік Монғолия — табиғат
ерекшеліктері жағынан Орталық Азияға қандай жақын болса, Солтүстік Азияға
да сондай жақын, Ол өтпелі сипатта. Оңтүстік Монғолия мен Солтүстік
Қытайдың таулы үстірттеріне, сондай-ақ Солтүстік-Батыс Қытайдың таулары мен
қазан шұңқырларына нағыз Орталық Азиялық табиғат белгілері тән болады.
СОЛТҮСТІК МОНҒОЛИЯ
Бұл Монғол Халық Республикасының солтүстігін, дәлірек айтқанда, оның
Солтүстік-батыс бөлігін алып жатқан физикалық-географиялық облыс СCCP-мен
шекарада, жатыр және табиғат жағдайлары жөнінен Оңтүстік Сибирьдің таулы-
тайгалық территориясынан Орталық Азияның мұхитқа шығатын ағыны жоқ, қуаң
тау үстірттеріне өтпелі облыс болып табылады.
Солтүстік Монғолияның рельефінде тау жоталары үлкен абсолюттік
биіктікте жатқан қазан шұңқырлармен және жазықтармен алмасып келеді. Тау
жоталары үш негізгі жүйеге Хэнтэй, Хангай және Монғол Алтайы мен Гобий
Алтайы жүйелеріне жатады. Ұзаққа созылған тегістелу процесінің ізі жақсы
көрінетін тегістелген рельеф және орташа биіктіктердің басым болуы — оларға
ортақ ерекшеліктер. Ең биігіне Монғол Алтайы жатады. Оның алабында үшкір
шыңдары мен араның тісі тәріздес қырқалары бap нағыз альпілік рельефтің
жеке аудандары кездеседі. Көптеген шыңдар 4000 метрден жоғары. Монғолияның
ең биік массиві — биіктігі 4356 метрге жететін Табын-Богда-Ола ол Совет
Одағымен шекарада Монғол Алтайында жатыр. Хангай жүйесінің ең биігі — Энх-
Тайван массиві (4031 м), Хэнтэй тауы не бары 2800 метр биіктікке ғана
көтеріледі.
Солтүстік Монғолия тауларында, әсіресе Монғол Алтайында тектоникалық
қазан шұңқырлар көп, оларды кейде көлдер алып жатады. Солтүстік Монғолия
жоталарының аралығында және олардың оңтүстік шеттерінде жатқан жазық
учаскелер теңіз деңгейінен 500 метрден астам биіктікте. Бұл көбінесе тау
жұрнақтары рельефінің ізі байқалатын, жайпақ төбесі немесе беті мүлде тегіс
болып келетін, төрттік континенттік шөгінділер жамылғысымен жабылып
пенепленденген учаскелер болып табылады. Монғолияның батысында Хангай мен
Монғол Алтайының аралығында тұйықталған Үлкен Көлдер қазан шұңқыры,
шығысында ішінара Монғолия территориясында, ішінара Қытай жерінде, Үлкен
Хинган жотасының батыс етегінде зор көлемді ойыс бар. Оның алабындағы ең
төмен учаскелерді де көлдер басып жатады. Бұл қалдық көлдер бір кезде
жазықтарды басқан және қалың құм-саз шөгінділерін қалдырған орасан зор су
алқаптарының болғандығын білдіреді. Құм-саз шөгінділерді қазіргі климат
жағдайында жел үрлеп алып кетеді де, қайта екшеп шөл рельефінің формаларын
түзеді. Кейбір ояңдарды cop басқан.
Солтүстік Монғолияның оңтүстігі мен оңтүстік-шығысындағы тау
жоталарының етегі мен ішінара аралықтарында Гоби таулы үстіртінің келесі
физикалық-географиялық облысқа өтпелі солтүстік шеті жатыр.
Солтүстік Монғолияның қойнауларында пайда болуы ең алдымен
протерозойдың және төменгі палеозойдын кристалл негізінің жыныстарымен
байланысты пайдалы қазбалар бар. Олар темір рудалары, алтын және басқа
түсті металдардың кен орындары болып саналады. Кейбір қазан шұңқырлардың
мезозой және полеозой шөгінділерінде тас көмір қоры бар.
Солтүстік Монғолия қысқы Азия максимумы алабында жатыр, жазда бұл жерде
батыс тасымалы әрекет стеді де, полярлық фронтты бойлап циклондық әрекет
өрістейді. Осыған орай облыстың негізгі климат ерекшеліктері қалыптасады:
қыс және жаз айларының аралығындағы және тәулік ішіндегі температураның жер
шарындағы ең шұғыл, ең үлкен контрастары; жауын-шашынның жылдық мөлшерінің
аз болуы және жазғы максимумның айқын білінуі (тау баурайларында — 300 500
мм, қазан шұңқырларда 200 мм-ден де аз); күшті аязды жылымықсыз, тұрақты
және ұзақ қыс, ыстық жаз. Бұл сипатты белгілер солтүстіктен оңтүсітікке
қарай кейбір өзгерістерге ұшырайды: жауын-шашын азая түседі, қысқы
температура елеулі дәрежеде жоғарылай түседі, жазғы ыстық артады.
Қыс уақыттарында, Солтүстік Монғолия Азия максимумының орталығына тақау
жатқан кезде, бұлттылығы аз, ашық аязды ауа райы үстем болады. Әсіресе
күшті суықтар температуралық инверсия айтарлықтай байқалатын қазан
шұңқырларда білінеді. Улан-Баторда январьдық орташа температурасы — 27°С-ге
тек, ал абсолюттік минимум —50 С-ге дерлік жетеді. Таулы аудандарын
қоспағанда қар өте аз жауады. Жазықтар көбінесе бүкіл қыс бойы қар жамылмай
жатады. Бұл мәңгі тоңның дамуына қолайлы жағдай жасайды, сондықтан
Солтүстік Монғолияда оның шекарасы Солтүстік жарты шардағы ел оңтүстіктен
орын алады. Биік тау жоталарында, әсіресе батыста, қазіргі мұз басу орын
алады. Жазғы орташа температура Солтүстік аудандарда шамамен + 18°, +19°С,
бірақ максимум +40°С-ге дерлік жетеді, яғни жылдық амплитуда 90°С-ге
жетеді, тіпті одан да асып кетеді. Температураның айтарлықтай тәуліктік
амплитудасы өтпелі маусымдарда, әсіресе көктемде болады, ол кезде амплитуда
20°, тіпті 30°С-ге жетеді. Өтпелі маусымдар мен жаз уақыттары үшін қысқа
қарама-қарсы уақыт аралығында ауа райының үлкен құбылмалылығы тән. Кейде
тәулік ішінде ауа райы бірнеше рет шұғыл өзгереді.
Орталық Азияның көп бөліктеріне керісінше, Солтүстік Монғолиядa су торы
дамыған, оның территориясының елеулі бөлігінен мұхитқа ағып шығады. Ең ірі
өзендер Солтүстік Мұзды мұхит бассейндеріне жатады. Өзендері таулардан
басталады және оларды қоректендіруде мұздықтар мен батпақтар үлкен роль
атқарады. Тек, Солтүстік Моңғолиядағы ғана емес, сондай-ақ бүкіл МНР-дегі
ең үлкен өзен — Селенга Хангайдан басталып, Байкалға құяды. Монғолия
территориясы арқылы ол 1000 километрден астам қашықтық бойына ағады және
оның 500 километрдейі кеме қатынасына жарамды. Өзен қоршаған тау
жоталарынан көптеген арналар жиып алады, оның ішінде Орхон мен Эгийн-Гол де
бар. Тынық мұхит бассейніне Монғолияның солтүстік-шығысындағы Хэнтэй
тауларынан басталатын Керулен мен Онан жатады. Солтүстік Монғолия
өзендерінің недәуір бөлігі ішкі бассейндерге жатады және тұйық көлдерге
құяды немесе құмдарда, сорлар мен батпақтарда аяқталады. Бұл өзендер Монғол
Алтайы мен Гоби Алтайынан, сондай-ақ Хангайдың оңтүстік беткейінен ағып
шығады. Ағынсыз аймақтардағы ірі өзендер — Кобдо мен Дзабхан мұздықтардан
басталады.
Солтүстік Монғолияның барлық өзендерінің режимінің климат
ерекшеліктеріне байланысты кейбір ортақ белгілері бар. Олар ұзақ мерзім
бойы, шамамен ноябрьден апрельге дейін қатып жатады, ал кейбіреулері түбіне
дейін қатады. Оларда көктемгі су тасуы болмайды, бірақ жазғы тасқын жақсы
білініп тұрады. Бұған себеп — облысқа қар аз түседі де, қардың еруі өзен
деңгейінің көп көтерілуіне әсер етпейді. Жазғы максимум мұздықтардың
еруімен және жазғы циклондық жаңбырлармен байланысты болады.
Солтүстік Монғолия көлдерге бай. Олардың арасында ағынды және ағынсызы,
ірі және өте майдалары бар. Олардың пайда болуы да әр түрлі. Көлдердің
үлкен тобы Солтүстік-батыста, Үлкен Көлдер қазан шұңқырында. Онда Убсу-нур,
Хиргис-Нур және басқа тұзды көлдер бар. Хара-Ус-Нур және Хара-Нур көлдері
ағынды келеді. Бұл қазан шұңқырдағы барлық көлдер қалдық бассейндер,
сондықтан геологиялық жақын дәуірде ағыны "мұхитқа шығатын біртұтас су
айдыны болуы мүмкін. Кейбір көлдер жуырда ғана ағынсыз болған сияқты,
өйткені әлі тұз жинап үлгірмеген.
Облыстың ең ірі және ең көрікті ағынды көлі солтүстікте, Coвет Одағымен
шекарада жатыр. Бұл Хубсугул көлі (Косогол), тереңдігі 200 метрден астам.
Ол, Байкал көлімен бір рифт алабында жатыр.
Таулы аудандарда шағын, бірақ көптеген мұздық көлдер бар. Таулар
арасындағы қазан шұңқырларда және облыстың оңтүстік бөлігіндегі жазықтарда
ұсақ тұзды көлдер шашырап жатыр, бұл көлдер жыл бойына өз мөлшері мен
деңгейін жауын-шашынға байланысты біршама өзгертіп тұрады.
Облыстың беткі сулары барлық жерде де халықтың суға қажетін қамтамасыз
ете бермейді. Әсіресе бұл тұщы су өте аз, ал мал суаруға су көп қажет шығыс
және оңтүстік аудандарға қатысты. Жер беті суларына тапшылық жер асты
суларының есебінен толықтырылады, бұл кейбір аудандарда сумен жабдықтаудың
бірден-бір көзі болып табылады.
Солтүстік Монғолия – Орталық Азияның ең орманды алқаптарының бірі,
мұнда орман өсімдіктерінің өсуіне қажетті жағдайлардың бәрі бар. Орман тек
тауларда, ең алдымен солтүстік беткейлерде таралған, оңтүстікке ұзаған
сайын ормандардың ауданы азайып, тауға жоғары көтеріле түседі.
Самырсыннан (Pinus sibirica) және ұсақ жапырақты тұқымдардан тұратын
нағыз тайга ормандары тек қана жақсы суғарылатын Хэнтэйдік баурайлары мен
Хубсугул көлінің төңірегінде кездеседі. Хангайда сібір бал қарағай орманы
шөпті-астық тұқымдас өсімдіктермен араласып мол тараған, ол нағыз орманды
даланың, ландшафтын жасайды. Орманның жоғарғы шегі 2500 метрге жуық биікте
жатыр. Орман асты күлгін топырақты келеді, ал дала өсімдіктері тау каштан
топырағында, қара топырақ тәріздес топырақта немесе каштан топырақта өседі,
Оңтүстік беткейлердің дала өсімдіктері қазан шұңқырлар мен жазық
учаскелерді алып жатқан далалармен тұтасып кеткен. Далалар әсіресе облыстың
шығыс бөлігіне кең тараған. Бұл жерлерге боз селеу (Stipa capillata),
қоңырбас (Koeleria gracilis), ши (lasiagrostis splendens) тән. Бұта
өсімдіктерден теріскен, қараған, cop учаскелерде жусан, соран өседі.
Оңтүстік бағытта дала барған сайын құрғай түсіп, өсімдігі өте сирек, шөл
дала сипатына ие болады, құм массивтері, немесе топырақ пен өсімдіктен
мүлде жұрдай тастақ учаскелер, аумақты сорлар кездеседі. Монғолияда мұндай
ландшафтар гоби деп аталады. Ол әсіресе облыстан тысқарыда, Гоби шөлі
алабында кең тараған, ал солтүстік Монғолияда тек үзік-үзік түрінде ғана
көрінеді, соның өзінде кейбір аудандарда солтүстікке қарай алысқа өтеді.
Тек Монғолия ғана емес, сондай-ақ тұтас алғанда солтүстік жарты шарда
мұндай ландшафтар алып жатқан ең солтүстік шет —ылғал желдерден таулармен
қоршалып жатқан Үлкен көлдер қазан шұңқыры болып табылады.
Монғолияның ормансыз алқаптарының азғана бөлігі егін шаруашылығына
пайдаланылады, бұл жерлер көбінесе жайылым, онда сирек орналасқан халық
қой, жылқы және түйе өсіріп, жартылай көшпенді тіршілік етеді.
Монғол Алтайы мен Гоби Алтайының оңтүстік бөлігінде Солтүстіктегі
тауларға қарама-қарсы ағаш өсімдіктері мүлде өспейді дерлік. Ормандар тек
Монғол Алтайының батыс беткейінде ғана бар. Жекелеген ағаштар сондай-ақ
оңтүстік беткейде де кездеседі, ол солтүстік беткейге қарағанда ылғалды
желдер өтінде жатады.
Солтүстік Монғолияның барлық тауларында 2300—2500 метрден жоғарыда
шалғынға бай субальпі белдеуі басталады, ол арасынан жалаңаш шыңдар бой
көрсетіп тұрған таулы тундра белдеуімен алмасады. Қардың шекарасы 3000—3500
метр биіктікте жатыр. Монғол Алтайының батыс бөлігінде едәуір жерді мұз
басқан. Потанин мұздығының ұзындығы 20 километрге жетеді.
Облыстың ормандары мен ашық кеңістіктерінің жануарлар дүниесі бір-
бірінен өзгеше. Фаунасында Сибирь тайгасы мен орталық азиялық шөлдік түрлер
үйлесіп жатады. Тау ормандарында бұлан, марал, қоңыр аю, елік мекендейді,
қабан кең тараған; далаларында қарақұйрық пен зерен, бөкен, монғол ақ
бөкені, кейде жабайы есек кездеседі. Жайылымдарға үлкен зиян келтіретін әр
түрлі кемірушілер көп. Тау далаларында суыр тарбаған, жазықтарда сұр
тышқан, құм тышқан, қосаяқ тіршілік етеді. Облыстың барлық жерінде қасқыр
мен түлкі кеңінен тараған.
ОҢТҮСТІК МОНҒОЛИЯ МЕН СОЛТҮСТІК ҚЫТАЙ
МНР мен ішкі Монғолия алабындағы Гоби таулы үстірті, Ордос таулы
үстірті, Алашань шөлі, Бэйшань таулы үстірті мен оларды қоршаған таулардың
табиғат жағдайының көптеген ортақ белгілері бар. Ландшафтардың басым
түрлері — шөлейттер мен далалар, сонымен бірге ландшафтар бүкіл
территорияда өте бірыңғай болып келуімен сипатталады. Оңтүстігінде бұл
облыс Тибет таулы өлкесі қыратының шеткі жоталарымен шектелген, батыста ол
Солтүстік-Батыс Қытайдың шөлдерімен қосылып кетеді.
Қарастырылып отырған территориядағы платформалық құрылым мезозой
қозғалыстарымен күрделене түскен. Рельефінде пенепленденген кең-байтақ және
биік кристалдық таулы үстірттер басым келеді, олардың ішінара ежелгі теңіз
шөгінділері немесе мезокайнозой тұнбаларының континенттік жиынтықтары басып
жатыр. Тегіс таулы үстірт учаскелері эрозиямен терең тілімделген жақпарлы
тау жоталарымен кезектесіп келеді. Таулы үстірттің биіктігі 800—1500 метр,
ал тау жоталарының биіктігі 2500—3000 метрге жетеді. Шығыста Гоби таулы
үстіртінің шекарасы Үлкен Хинганның оңтүстік бөлігі және оның оңтүстік-
батыстағы жалғасы Қытайдың ішкі аудандарынан шығысқа қолайлы асулар түзетін
Иньшаь жүйесі болып табылады. Иньшань терең өзен шатқалдарымен тілімденген
беткейлері қия жартасты жоталардан тұрады. Иньшаньның биіктігі 200 метрден
асады. Оңтүстікте, Гоби мен Ордос үстіртінің аралығындағы шекара бойымен
Хуанхэ ағысының ендік бөлігінен солтүстікке қарай Дацин-шань жотасы созылып
жатыр. Гоби таулы үстірттерінің ішінен Хара-Нарин және басқалары көтеріліп
тұр. Бұл таулардың бәрі құзды, шөлді, беткейлері плювиалдар кезінде түскен
терең эрозиялық қолаттармен тілімденген. Гоби таулы үстіртінде тектоникалық
және дефляциялық көлемді ойыстар тараған. Кей жерлерде құмның мол
үйінділері айқын байқалып жататын жалды немесе қырқалы рельеф түзеді.
Қайсыбір жерлерде құмдар өсімдікпен бекітілген, сондықтан оларды жел
суырмайды.
Ордос үстірті беті юра мен бор, эолдық процестерімен өңделген құмтас
қабаттарымен толтырылған платформалық синеклиза болып табылады. Солтүстік
бөлігінде төбешікті құмдардың үлкен пассивтері кездеседі. Үстірт батысында
биіктігі 3000 метрге жететін Арбисо тауларымен және қырқасы араның тісі
тәріздес айқын көрінетін беткейлері тастақты Алашань жотасымен шектеседі.
Алашаньның ең биік шыңы 3600 метр биіктікте көтеріліп тұр. Жота оның батыс
етегінде жатқан бірсыдырғы Алашань құмды шөлінің үстінен асқақтап көрінеді,
шөлде төбешікті-қырқалы құм тізбектері сортаң ойыстармен кезектесіп
отырады. Батыста Алашань шөлін Эдзин-Гол өзенінің аңғары 2000 метрден астам
биіктікте жатқан Бэйшань шөлді таулы үстіртінен бөліп тұрады. Бұл,
тектоникалық режимі тұрақты кембрийге дейінгі кристалдық жыныстардың
тұғырлық массиві болып табылатын Орталық Азиядағы құрлықтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz