Қазақстан Республикасында бүгінгі күннің жағдайында тұрғындарды әлеуметтік қорғаудың теориялық негіздері
ЖОСПАР
Кіріспе.
1. Қазақстан Республикасында бүгінгі күннің жағдайында тұрғындарды әлеуметтік қорғаудың теориялық негіздері.
1.1 Тұрғындарды әлеуметтік қорғаудың түсінігі және мәні.
1.2 Әлеуметтік қорғаудың әлемдік тәжірибесі.
1.3 Аумақтық процесстердің тұрғындар өмірінің деңгейіне және сапасына әсері.
2. Оңтүстік Қазақстан облысының халықты әлеуметтік қорғау жағдайына талдау.
2.1 Еңбек ресурстарын талдау.
2.2 Кедейлік пен жұмыссыздықты талдау.
2.3 Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша ардагерлер, мүгедектер мен аз қамтамасыз етілген азаматтарға әлеуметтік қолдау көрсетілуін талдау.
3. Әлеуметтік қорғау жүйесін жетілдіру және Оңтүстік Қазақстан облысының аз қамтылған тұрғындары тобының өмір сүру деңгейін көтеру жолдары.
3.1 Кедейліктің себептері және олардан өту жолдары.
3.2 Оңтүстік Қазақстан Облысының халықты әлеуметтік қорғау саласының негізгі көрсеткіштерінің болжамы.
3.3 Оңтүстік Қазақстан облысында аз қамтамасыз етілген азаматтарды әлеуметтік қорғаудың жүйесін жетілдіру жөніндегі ұсыныстар.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиет тізімі
Кіріспе.
1. Қазақстан Республикасында бүгінгі күннің жағдайында тұрғындарды әлеуметтік қорғаудың теориялық негіздері.
1.1 Тұрғындарды әлеуметтік қорғаудың түсінігі және мәні.
1.2 Әлеуметтік қорғаудың әлемдік тәжірибесі.
1.3 Аумақтық процесстердің тұрғындар өмірінің деңгейіне және сапасына әсері.
2. Оңтүстік Қазақстан облысының халықты әлеуметтік қорғау жағдайына талдау.
2.1 Еңбек ресурстарын талдау.
2.2 Кедейлік пен жұмыссыздықты талдау.
2.3 Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша ардагерлер, мүгедектер мен аз қамтамасыз етілген азаматтарға әлеуметтік қолдау көрсетілуін талдау.
3. Әлеуметтік қорғау жүйесін жетілдіру және Оңтүстік Қазақстан облысының аз қамтылған тұрғындары тобының өмір сүру деңгейін көтеру жолдары.
3.1 Кедейліктің себептері және олардан өту жолдары.
3.2 Оңтүстік Қазақстан Облысының халықты әлеуметтік қорғау саласының негізгі көрсеткіштерінің болжамы.
3.3 Оңтүстік Қазақстан облысында аз қамтамасыз етілген азаматтарды әлеуметтік қорғаудың жүйесін жетілдіру жөніндегі ұсыныстар.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиет тізімі
КІРІСПЕ.
Әлеуметтік саланы және адам ресурстарын дамыту Ќазаќстан үшін ұзаќ мерзімді басты мәселе болып саналады.Әлеуметтік мәселелер мемлекет үшін басты мәселелердіњ ќатарында болады және болып ќала береді.
Әлеуметтік саладаѓы мәселелерді шешу аз ќамтылѓан азаматтарѓа әлеуметтік ќолдау көрсету үшін кешендік тілді ќолдануды талап етеді Осыѓан орай тұрѓындардын бұл топтарын әлеуметтік ќорѓаудын берік тетіктері ќажет. Мәселен зањдар арќылы бекітілген экономикалыќ ќұќыќтыќ және әлеуметтік толыќ жүйесінде. Бұл жаѓдай өмір фактілерін тұраќтандыруѓа ќарсы тұратын әрекеттерді іздестіруді талап етеді, олардыњ ішінде бірінші сатыда жұмыссыздыќ, инфляцияны тұрѓындардын кедейлігін жою тұрады және бұл жаѓдайда әлеуметтік ќорѓау біреуге арќа сүйеушілікті және адамдарды бірімен-бірін тендестіруге алып келмеуі тиіс.
Ќазаќстан үшін нарыќтыќ ќатнастарѓа өту ұлттыќ экономиканыњ өзіне тән даму жолдарын іздестіруді ќажет етеді,бұл өз жаѓынан әлеуметтік саясаттыњ жања үрдістін ќұрастыруды керек етеді. Оныњ ішінде бүтіндігі және баланстануы адамдардыњ материалдыќ жаѓдайын ынталандырушы ќоса олардыњ рухани және жеке ќуатын ынталандыруда әсер етеді. Бұлдай саясат өзініњ күшіне енетін белсенді азаматтыњ жања түрімен байланысты болып олар үкімет мемлекетті өзініњ экономикалыќ және әлеуметтік ќұќыќтарын ќорѓаушы ретінде санайды.
Ќазаќстанда әлеуметтік саясатты ќалыптастыру процессі тұрѓындарды әлеуметтік ќорѓаудыњ жања түрлерін оларды іске асырудын берік тетіктерін іздестіруді, сонымен ќатар әлемдік үлгілерге сай болуды талап етеді. Нарыќтыќ реформа әлеуметтік ќорѓау жүйесін ќұратын нарыќтыќ ќұрылымдарѓа келуді және одан туындайтын ќажетті экономикалыќ өзгерістерге оныњ дамуына кедергі жасамауды талап етеді.
Бұл жаѓдайды ќамтамсыз ету үшін наќты баѓдар және тактикалыќ сипаттаѓы стратегиялыќ маќсаттар болуы тиіс. Бұндай жүйені ќалыптастыру әлеуметтік саясатты ќайта ќарастырумен және бірінші кезекте әлеуметтік ќорѓау субъектілердін ќызметін өз-ара ќайта бөлумен байланысты болады.
Әлеуметтік ќорѓаудын маќсаттары бір жаѓынан белгілі бір себептерге байланысты ќолайсыз жаѓдайда ќалѓандарды ќорѓауда болса, келесі жаѓынан ќоѓамды әлеуметтік ќатты наразылыќтан әр түрлі деструктивтік оныњ ішінде экономикалыќ ортадан туындайтын әсерден ќорѓауда болады. Әлеуметтік проблемаларды аумаќтар дењгейінде шешу проблемалары үкіметтін негізгі маќсатты болып табылады.
Әлеуметтік ќорѓаудын аумаќтыќ жүйесін жетілдіру әлеуметтік реформаларыныњ негізгі баѓыты болуы тиіс, себебі тек аумаќ денгейінде ѓана олардын әлеуметтік экономикалыќ табиѓи демографиялыќ, экологиялыќ және басќада ерекшеліктерін толыќ түрде есепке алуѓа болады, ал оларды орындау оларды ќанаѓаттандыратын тәсілдермен ұсыныстарды түзеу арќылы мүмкін болмайды.
Ерекшеліктердіњ болуы, әлеуметтік ќорѓаудыњ ауырлыѓын мемлекетпен аумаќтарѓа ауыстыруды аумаќтыќ саясаттыњ мәнін көтеруді талап етеді. Осыѓан орай ќалыптасатын үрдісті зерттеу әлеуметтік ќорѓаудыњ аумаќтар дењгейінде және ќалыптасуыныњ және жетілуініњ жолдарын іздеудіњ ќажеттілігін мойындайды.
Бұл дипломдыќ жұмыстын маќсаты тұрѓындарды әлеуметтік ќорѓаудыњ үрдісін және зањдылыѓын іздестірудін жолдарын аныќтауды көздейді және олардын негізінде әлеуметтік ќорѓаудын мемлекеттік және аумаќтыќ дењгейдегі ќызмет атќару тетігін және әлеуметтік ќорѓаудын тәрбиелік ќалпын түзуді талап етеді. Дипломдыќ жұмыс кіріспеден және үш тараудан,ќорытындыдан және пайдаланылѓан әдебиеттер тізімінен тұрады.
Әлеуметтік саланы және адам ресурстарын дамыту Ќазаќстан үшін ұзаќ мерзімді басты мәселе болып саналады.Әлеуметтік мәселелер мемлекет үшін басты мәселелердіњ ќатарында болады және болып ќала береді.
Әлеуметтік саладаѓы мәселелерді шешу аз ќамтылѓан азаматтарѓа әлеуметтік ќолдау көрсету үшін кешендік тілді ќолдануды талап етеді Осыѓан орай тұрѓындардын бұл топтарын әлеуметтік ќорѓаудын берік тетіктері ќажет. Мәселен зањдар арќылы бекітілген экономикалыќ ќұќыќтыќ және әлеуметтік толыќ жүйесінде. Бұл жаѓдай өмір фактілерін тұраќтандыруѓа ќарсы тұратын әрекеттерді іздестіруді талап етеді, олардыњ ішінде бірінші сатыда жұмыссыздыќ, инфляцияны тұрѓындардын кедейлігін жою тұрады және бұл жаѓдайда әлеуметтік ќорѓау біреуге арќа сүйеушілікті және адамдарды бірімен-бірін тендестіруге алып келмеуі тиіс.
Ќазаќстан үшін нарыќтыќ ќатнастарѓа өту ұлттыќ экономиканыњ өзіне тән даму жолдарын іздестіруді ќажет етеді,бұл өз жаѓынан әлеуметтік саясаттыњ жања үрдістін ќұрастыруды керек етеді. Оныњ ішінде бүтіндігі және баланстануы адамдардыњ материалдыќ жаѓдайын ынталандырушы ќоса олардыњ рухани және жеке ќуатын ынталандыруда әсер етеді. Бұлдай саясат өзініњ күшіне енетін белсенді азаматтыњ жања түрімен байланысты болып олар үкімет мемлекетті өзініњ экономикалыќ және әлеуметтік ќұќыќтарын ќорѓаушы ретінде санайды.
Ќазаќстанда әлеуметтік саясатты ќалыптастыру процессі тұрѓындарды әлеуметтік ќорѓаудыњ жања түрлерін оларды іске асырудын берік тетіктерін іздестіруді, сонымен ќатар әлемдік үлгілерге сай болуды талап етеді. Нарыќтыќ реформа әлеуметтік ќорѓау жүйесін ќұратын нарыќтыќ ќұрылымдарѓа келуді және одан туындайтын ќажетті экономикалыќ өзгерістерге оныњ дамуына кедергі жасамауды талап етеді.
Бұл жаѓдайды ќамтамсыз ету үшін наќты баѓдар және тактикалыќ сипаттаѓы стратегиялыќ маќсаттар болуы тиіс. Бұндай жүйені ќалыптастыру әлеуметтік саясатты ќайта ќарастырумен және бірінші кезекте әлеуметтік ќорѓау субъектілердін ќызметін өз-ара ќайта бөлумен байланысты болады.
Әлеуметтік ќорѓаудын маќсаттары бір жаѓынан белгілі бір себептерге байланысты ќолайсыз жаѓдайда ќалѓандарды ќорѓауда болса, келесі жаѓынан ќоѓамды әлеуметтік ќатты наразылыќтан әр түрлі деструктивтік оныњ ішінде экономикалыќ ортадан туындайтын әсерден ќорѓауда болады. Әлеуметтік проблемаларды аумаќтар дењгейінде шешу проблемалары үкіметтін негізгі маќсатты болып табылады.
Әлеуметтік ќорѓаудын аумаќтыќ жүйесін жетілдіру әлеуметтік реформаларыныњ негізгі баѓыты болуы тиіс, себебі тек аумаќ денгейінде ѓана олардын әлеуметтік экономикалыќ табиѓи демографиялыќ, экологиялыќ және басќада ерекшеліктерін толыќ түрде есепке алуѓа болады, ал оларды орындау оларды ќанаѓаттандыратын тәсілдермен ұсыныстарды түзеу арќылы мүмкін болмайды.
Ерекшеліктердіњ болуы, әлеуметтік ќорѓаудыњ ауырлыѓын мемлекетпен аумаќтарѓа ауыстыруды аумаќтыќ саясаттыњ мәнін көтеруді талап етеді. Осыѓан орай ќалыптасатын үрдісті зерттеу әлеуметтік ќорѓаудыњ аумаќтар дењгейінде және ќалыптасуыныњ және жетілуініњ жолдарын іздеудіњ ќажеттілігін мойындайды.
Бұл дипломдыќ жұмыстын маќсаты тұрѓындарды әлеуметтік ќорѓаудыњ үрдісін және зањдылыѓын іздестірудін жолдарын аныќтауды көздейді және олардын негізінде әлеуметтік ќорѓаудын мемлекеттік және аумаќтыќ дењгейдегі ќызмет атќару тетігін және әлеуметтік ќорѓаудын тәрбиелік ќалпын түзуді талап етеді. Дипломдыќ жұмыс кіріспеден және үш тараудан,ќорытындыдан және пайдаланылѓан әдебиеттер тізімінен тұрады.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ
ТІЗІМІ.
1. ’’Ќазаќстан Республикасы 2000-2004. Дамау маќсаттарында көмек көрсету бойынша БҰҰ рамалыќ баѓдарламасы’’ (ЮНДАФ). 2000 ж.
2. ''Жарќын болашаќ үшін кедейшілікпен күресу. 2000 жылы Ќазаќстандаѓы адам дамуы туралы ұлттыќ есеп беру''. БҰҰ-њ даму баѓдарламасы. Алматы, 2001 ж.
3. ''1999 жылы Ќазаќстанда адам дамуы туралы ұлттыќ есеп''. БҰҰ-њ даму баѓдарламасы. Алматы, 2000 ж.
4. ''Кедейшілік сөйлейді''. САНДЖ агентігі. Алматы, 2001 ж.
5. ''Әлеуметтік серіктестік мәселелері жөніндегі салыстырмалы зерттеулер мен зањдар''. Авт/ќұрастырушы Каролина Ньюман. Халыќаралыќ бейкоммерциялыќ ќұќыќ орталыѓы. 2000 ж.
6. ''Оњтүстік Ќазаќстан облысыныњ халќын 2002-2005 жылдары әлеуметтік ќорѓаудыњ облыстыќ кешенді Баѓдарламасы''.
7. ''Оњтүстік Ќазаќстан облысыныњ 2002-2005 жылдарѓа арналѓан мүгедектерді оњалту'' Баѓдарламасы.
8. ''Оњтүстік Ќазаќстан облысыныњ 2003-2005 жылдарѓа арналѓан кедейлік пен жұмыссыздыќ төмендету'' Баѓдарламасы.
9.''Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек туралы''. ЌР Зањы
10. «Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек туралы ЌР Зањы іске асыру жөніндегі шаралар туралы». ЌР Үкіметініњ № 1685 ќаулысы 2001 жылы 24 желтоќсан.
11. ''Ќазаќстанныњ үкіметтік емес ұйымдары: кеше, бүгін, ертењ''. Ќазаќстандаѓы БҰҰДБ, 2002 ж.
12. ''Ќазаќстанныњ ауылдыќ аудандары: типологияныњ (тұрпаттаманыњ) жања аспектілері''. Ќазаќстандаѓы БҰҰДБ, 2002 ж.
13. ''Ќазаќстан Республикасыныњ 2010 жылѓа дейінгі дамуыныњ стратегиялыќ жоспары'', 2001ж.
14. Ќазаќстан Республикасыныњ «Наќты тұлѓаларѓа баѓыттал-
ѓан мемлекеттік әлеуметтік көмек туралы».
15. 2001-2005 жылдарѓа арналѓан Ќазаќстан Республикасыныњ «Анамен баланыњ денсаулыѓын ќорѓау» баѓдарламасы 2001ж.
16. 2003-2005 жылдарѓа арналѓан Ќазаќстан Республикасыныњ кедейлікті ќысќарту туралы мемлекеттік баѓдарламасы. 2003ж.
17. ''Оњтүстік Ќазаќстан облысыныњ әлеуметтік-экономикалыќ дамуы'' Ќазаќстан Республикасыныњ статистика жөнінлегі агентігі Оњтүстік Ќазаќстан облысыныњ статистика басќармасы, Шымкент, 2005 ж.
18. «Жұмыспен қамту мәселелері сұрақтар мен жауаптарда». Оңтүстік Қазақстан облысы әкімшілігінің «Кадр» оқу-ақпарат орталығы мемлекеттік коммуналдық қазыналық кәсіпорны, Шымкент, 2004 ж.
19. Қазақстан аймақтарының цифрлары. Ќазаќстан Республикасыныњ статистика жөнінлегі агентігі Оњтүстік Ќазаќстан облысыныњ статистика басќармасы, Шымкент- 2005
20. «Оңтүстік-Қазақстан облысындағы халықтың тұрмыс деңгейі» Ќазаќстан Республикасыныњ статистика жөнінлегі агентігі Оњтүстік Ќазаќстан облысыныњ статистика басќармасы, Шымкент, 2005 ж.
21. «Еңбек және халықты әлеуметтік қорғауды ұйымдастыру» Оңтүстік Қазақстан облысының еңбек және халықты әлеуметтік қорғау депортаменті, Шымкент, 2004 ж.
22. Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» атты Қазақстан халқына Жолдауы, 2005 жылы 18 ақпан.
23. «Ең төменгі күнкөріс деңгейі туралы» ҚР Заңы, Астана, 1999 жылы 16 қараша.
24. Қазақстан Республикасының Халықты әлеуметтік қорғау тұжырымдамасы, ҚР Үкіметінің 2001 жылғы 27 маусымдағы № 886 қаулысы.
25. Әлеуметтік реформаларды 2005-2007 жылдар аралығында одан әрі тереңдетуге арналған Бағдарлама.
ТІЗІМІ.
1. ’’Ќазаќстан Республикасы 2000-2004. Дамау маќсаттарында көмек көрсету бойынша БҰҰ рамалыќ баѓдарламасы’’ (ЮНДАФ). 2000 ж.
2. ''Жарќын болашаќ үшін кедейшілікпен күресу. 2000 жылы Ќазаќстандаѓы адам дамуы туралы ұлттыќ есеп беру''. БҰҰ-њ даму баѓдарламасы. Алматы, 2001 ж.
3. ''1999 жылы Ќазаќстанда адам дамуы туралы ұлттыќ есеп''. БҰҰ-њ даму баѓдарламасы. Алматы, 2000 ж.
4. ''Кедейшілік сөйлейді''. САНДЖ агентігі. Алматы, 2001 ж.
5. ''Әлеуметтік серіктестік мәселелері жөніндегі салыстырмалы зерттеулер мен зањдар''. Авт/ќұрастырушы Каролина Ньюман. Халыќаралыќ бейкоммерциялыќ ќұќыќ орталыѓы. 2000 ж.
6. ''Оњтүстік Ќазаќстан облысыныњ халќын 2002-2005 жылдары әлеуметтік ќорѓаудыњ облыстыќ кешенді Баѓдарламасы''.
7. ''Оњтүстік Ќазаќстан облысыныњ 2002-2005 жылдарѓа арналѓан мүгедектерді оњалту'' Баѓдарламасы.
8. ''Оњтүстік Ќазаќстан облысыныњ 2003-2005 жылдарѓа арналѓан кедейлік пен жұмыссыздыќ төмендету'' Баѓдарламасы.
9.''Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек туралы''. ЌР Зањы
10. «Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек туралы ЌР Зањы іске асыру жөніндегі шаралар туралы». ЌР Үкіметініњ № 1685 ќаулысы 2001 жылы 24 желтоќсан.
11. ''Ќазаќстанныњ үкіметтік емес ұйымдары: кеше, бүгін, ертењ''. Ќазаќстандаѓы БҰҰДБ, 2002 ж.
12. ''Ќазаќстанныњ ауылдыќ аудандары: типологияныњ (тұрпаттаманыњ) жања аспектілері''. Ќазаќстандаѓы БҰҰДБ, 2002 ж.
13. ''Ќазаќстан Республикасыныњ 2010 жылѓа дейінгі дамуыныњ стратегиялыќ жоспары'', 2001ж.
14. Ќазаќстан Республикасыныњ «Наќты тұлѓаларѓа баѓыттал-
ѓан мемлекеттік әлеуметтік көмек туралы».
15. 2001-2005 жылдарѓа арналѓан Ќазаќстан Республикасыныњ «Анамен баланыњ денсаулыѓын ќорѓау» баѓдарламасы 2001ж.
16. 2003-2005 жылдарѓа арналѓан Ќазаќстан Республикасыныњ кедейлікті ќысќарту туралы мемлекеттік баѓдарламасы. 2003ж.
17. ''Оњтүстік Ќазаќстан облысыныњ әлеуметтік-экономикалыќ дамуы'' Ќазаќстан Республикасыныњ статистика жөнінлегі агентігі Оњтүстік Ќазаќстан облысыныњ статистика басќармасы, Шымкент, 2005 ж.
18. «Жұмыспен қамту мәселелері сұрақтар мен жауаптарда». Оңтүстік Қазақстан облысы әкімшілігінің «Кадр» оқу-ақпарат орталығы мемлекеттік коммуналдық қазыналық кәсіпорны, Шымкент, 2004 ж.
19. Қазақстан аймақтарының цифрлары. Ќазаќстан Республикасыныњ статистика жөнінлегі агентігі Оњтүстік Ќазаќстан облысыныњ статистика басќармасы, Шымкент- 2005
20. «Оңтүстік-Қазақстан облысындағы халықтың тұрмыс деңгейі» Ќазаќстан Республикасыныњ статистика жөнінлегі агентігі Оњтүстік Ќазаќстан облысыныњ статистика басќармасы, Шымкент, 2005 ж.
21. «Еңбек және халықты әлеуметтік қорғауды ұйымдастыру» Оңтүстік Қазақстан облысының еңбек және халықты әлеуметтік қорғау депортаменті, Шымкент, 2004 ж.
22. Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» атты Қазақстан халқына Жолдауы, 2005 жылы 18 ақпан.
23. «Ең төменгі күнкөріс деңгейі туралы» ҚР Заңы, Астана, 1999 жылы 16 қараша.
24. Қазақстан Республикасының Халықты әлеуметтік қорғау тұжырымдамасы, ҚР Үкіметінің 2001 жылғы 27 маусымдағы № 886 қаулысы.
25. Әлеуметтік реформаларды 2005-2007 жылдар аралығында одан әрі тереңдетуге арналған Бағдарлама.
Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 78 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 78 бет
Таңдаулыға:
ЖОСПАР
Кіріспе.
1. Қазақстан Республикасында бүгінгі күннің жағдайында тұрғындарды
әлеуметтік қорғаудың теориялық негіздері.
1. Тұрғындарды әлеуметтік қорғаудың түсінігі және мәні.
2. Әлеуметтік қорғаудың әлемдік тәжірибесі.
3. Аумақтық процесстердің тұрғындар өмірінің деңгейіне және сапасына
әсері.
2. Оңтүстік Қазақстан облысының халықты әлеуметтік қорғау жағдайына
талдау.
1. Еңбек ресурстарын талдау.
2. Кедейлік пен жұмыссыздықты талдау.
3. Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша ардагерлер, мүгедектер мен аз
қамтамасыз етілген азаматтарға әлеуметтік қолдау көрсетілуін талдау.
3. Әлеуметтік қорғау жүйесін жетілдіру және Оңтүстік Қазақстан облысының
аз қамтылған тұрғындары тобының өмір сүру деңгейін көтеру жолдары.
1. Кедейліктің себептері және олардан өту жолдары.
3.2 Оңтүстік Қазақстан Облысының халықты әлеуметтік қорғау саласының
негізгі көрсеткіштерінің болжамы.
3.3 Оңтүстік Қазақстан облысында аз қамтамасыз етілген азаматтарды
әлеуметтік қорғаудың жүйесін жетілдіру жөніндегі ұсыныстар.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиет тізімі.
КІРІСПЕ.
Әлеуметтік саланы және адам ресурстарын дамыту Ќазаќстан үшін ұзаќ
мерзімді басты мәселе болып саналады.Әлеуметтік мәселелер мемлекет үшін
басты мәселелердіњ ќатарында болады және болып ќала береді.
Әлеуметтік саладаѓы мәселелерді шешу аз ќамтылѓан азаматтарѓа
әлеуметтік ќолдау көрсету үшін кешендік тілді ќолдануды талап етеді Осыѓан
орай тұрѓындардын бұл топтарын әлеуметтік ќорѓаудын берік тетіктері ќажет.
Мәселен зањдар арќылы бекітілген экономикалыќ ќұќыќтыќ және әлеуметтік
толыќ жүйесінде. Бұл жаѓдай өмір фактілерін тұраќтандыруѓа ќарсы тұратын
әрекеттерді іздестіруді талап етеді, олардыњ ішінде бірінші сатыда
жұмыссыздыќ, инфляцияны тұрѓындардын кедейлігін жою тұрады және бұл
жаѓдайда әлеуметтік ќорѓау біреуге арќа сүйеушілікті және адамдарды бірімен-
бірін тендестіруге алып келмеуі тиіс.
Ќазаќстан үшін нарыќтыќ ќатнастарѓа өту ұлттыќ экономиканыњ өзіне тән
даму жолдарын іздестіруді ќажет етеді,бұл өз жаѓынан әлеуметтік саясаттыњ
жања үрдістін ќұрастыруды керек етеді. Оныњ ішінде бүтіндігі және
баланстануы адамдардыњ материалдыќ жаѓдайын ынталандырушы ќоса олардыњ
рухани және жеке ќуатын ынталандыруда әсер етеді. Бұлдай саясат өзініњ
күшіне енетін белсенді азаматтыњ жања түрімен байланысты болып олар үкімет
мемлекетті өзініњ экономикалыќ және әлеуметтік ќұќыќтарын ќорѓаушы ретінде
санайды.
Ќазаќстанда әлеуметтік саясатты ќалыптастыру процессі тұрѓындарды
әлеуметтік ќорѓаудыњ жања түрлерін оларды іске асырудын берік тетіктерін
іздестіруді, сонымен ќатар әлемдік үлгілерге сай болуды талап етеді.
Нарыќтыќ реформа әлеуметтік ќорѓау жүйесін ќұратын нарыќтыќ ќұрылымдарѓа
келуді және одан туындайтын ќажетті экономикалыќ өзгерістерге оныњ дамуына
кедергі жасамауды талап етеді.
Бұл жаѓдайды ќамтамсыз ету үшін наќты баѓдар және тактикалыќ
сипаттаѓы стратегиялыќ маќсаттар болуы тиіс. Бұндай жүйені ќалыптастыру
әлеуметтік саясатты ќайта ќарастырумен және бірінші кезекте әлеуметтік
ќорѓау субъектілердін ќызметін өз-ара ќайта бөлумен байланысты болады.
Әлеуметтік ќорѓаудын маќсаттары бір жаѓынан белгілі бір
себептерге байланысты ќолайсыз жаѓдайда ќалѓандарды ќорѓауда болса, келесі
жаѓынан ќоѓамды әлеуметтік ќатты наразылыќтан әр түрлі деструктивтік оныњ
ішінде экономикалыќ ортадан туындайтын әсерден ќорѓауда болады. Әлеуметтік
проблемаларды аумаќтар дењгейінде шешу проблемалары үкіметтін негізгі
маќсатты болып табылады.
Әлеуметтік ќорѓаудын аумаќтыќ жүйесін жетілдіру әлеуметтік
реформаларыныњ негізгі баѓыты болуы тиіс, себебі тек аумаќ денгейінде ѓана
олардын әлеуметтік экономикалыќ табиѓи демографиялыќ, экологиялыќ және
басќада ерекшеліктерін толыќ түрде есепке алуѓа болады, ал оларды орындау
оларды ќанаѓаттандыратын тәсілдермен ұсыныстарды түзеу арќылы мүмкін
болмайды.
Ерекшеліктердіњ болуы, әлеуметтік ќорѓаудыњ ауырлыѓын
мемлекетпен аумаќтарѓа ауыстыруды аумаќтыќ саясаттыњ мәнін көтеруді талап
етеді. Осыѓан орай ќалыптасатын үрдісті зерттеу әлеуметтік ќорѓаудыњ
аумаќтар дењгейінде және ќалыптасуыныњ және жетілуініњ жолдарын іздеудіњ
ќажеттілігін мойындайды.
Бұл дипломдыќ жұмыстын маќсаты тұрѓындарды әлеуметтік
ќорѓаудыњ үрдісін және зањдылыѓын іздестірудін жолдарын аныќтауды көздейді
және олардын негізінде әлеуметтік ќорѓаудын мемлекеттік және аумаќтыќ
дењгейдегі ќызмет атќару тетігін және әлеуметтік ќорѓаудын тәрбиелік ќалпын
түзуді талап етеді. Дипломдыќ жұмыс кіріспеден және үш
тараудан,ќорытындыдан және пайдаланылѓан әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 . ЌАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА
БҮГІНГІ КҮННІҢ ЖАҒДАЙЫНДА
ТҰРҒЫНДАРДЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫН
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1. Тұрѓындарды әлеуметтік ќорѓаудыњ
түсінігі және мәні.
Өтпелі экономикадаѓы елдер үшін әлеуметтік ќорѓау деген термин жања
болып табылады жоспарлы бөлу экономикасы тұсында халыќтын тұрмысын тұраќты
түрде көтеру принципі декларациялатын еді, ал ќоѓамныњ әр жаќты дамуы
социалистік ќоѓамныњ теориялыќ аксиомасы болатын. Бұндай жаѓдайда
әлеуметтік игілікті мемлекеттік бөлуден ќалыптасып әр бір ќоѓам мџшесіне
оныњ мәртебесіне сәйкес кепілдік түрде берілетін социализімніњ артыќшылыѓын
сипаттауда. Әлеуметтік экономикалыќ ѓылым әлеуметтік ќорѓау деген терминді
пайдаланбаѓан, оныњ орнына әлеуметтік ќамсыздандыру, әлеуметтік әділеттік,
әлеуметтік кепілдік санаттары ќолданылѓан.
Әлеуметтік саясаттын негізінде әлеуметтік ќорѓаудын тиімді жүесін
ќұру жатыр. Әр түрлі мемлекеттерде және халыќаралыќ ұйымдарда әлеуметтік
ќорѓау түсінігі әр түрлі ќарастырылады. Бұл мәселе бойынша негізгі ќұжат
деп ХАЕҰ-њ әлеуметтік ќамсыздандырудыњ ењ төменгі нормасы туралы
Конвенциясын есептеуге болады, ол өз күшіне 1955 жылы енген осы ќұжатта
Әлеуметтік ќорѓау деген ұѓым әлеуметтік ќорѓаудын түрлері орын алып олардыњ
дењгейі аныќталѓан. Әрі ќарай әлеуметтік ќамссыздандыру саласында тењ
ќұќыќтыќ және ќұќыќтыќ саќтау конвенциясы ќабылданды
(№118,1962ж),(№157,1982ж) және т.т. №102 Конвенция әлеуметтік ќорѓаудын
тоѓыз түрін ќұптайды және біріктіреді: медициналыќ ќызмет көрсету,
жұмыссыздыќ пен байланысты көмек, кәрілікпен байланысты зейнетаќы,
өндірістік жараќаттануѓа байланысты көмек, отбасын баѓушыны жоѓалтќан үшін
көмек, екі-ќабаттыќтан босану үшін көмек, ауру болу жаѓдайдаѓы көмек,
отбасылыќ көмек.
Бұл түсінікті аныќтауда әр түрлі әдістер ќолданылады. Ресейдегі
Л.И. Абалкин және В.И. Щербакова сияќты оќымыстыларыныњ пікірлері бойынша
тұрѓындарды әлеуметтік ќорѓаудыњ жања жүйесін ќалыптастыру келесі тоѓыз
принципке негізделеді:
1. Тұрѓындардыњ әр түрлері және топтары мен олардыњ жаѓдайларына,
жастарына, ењбекке ќабілеттілігіне және экономикалыќ өзіндік дењгейіне
байланысты диордеренциялдыќ ќатнаста болуы.
2. Әлеуметтік ќорѓаудын тетігі болып ќоѓамныњ өзініњ әр бір мүшесіне
беретін және оныњ өте мәнді ќұќыѓын ќамтамасыз ететін зањмен бекітілген
экономикалыќ ќұќыќтыќ және әлеуметтік кепілдігін ќорѓайтын зањдардын
жиынтыѓын ќұрастыру саналады.
3. Әлеуметтік ќорѓаудын жүйесі әр бір дењгейде интеграцияланѓан болуы
тиіс: республикалыќ, аумаќтыќ, ењбек ұжымында және олардын әр бірініњ
ќұќыќтары, жауапкершілігі және ќызметі наќты түрде аныќталуы керек.
Басќа авторлар әлеуметтік ќорѓаудыњ тетігініњ ќызметін әлеуметтік
кепілдікті іске асыру мен байланыстырылады. Олардыњ кейбір бөлігі
әлеуметтік ќорѓаудыњ екі мәні туралы әњгіме ќозѓайды.
4. Кењ маѓынада әлеуметтік ќатнастардын жүйесі туралы, бұл жаѓдайда
индивид өзініњ өмір сүру шартына және өзініњ отбасына сәйкес келетін
жаѓдайді өзі ќалыптастырады.
5. Тар маѓынада өзініњ жаѓдайларын өз күшімен ќанаѓаттандыра алмайтын
тұрѓындар тобын әлеуметтік ќорѓау баѓытталѓан мемлекеттіњ саясаты.
Әлеуметтік ќорѓау кењ мәнде- өмір сүру үшін ќажетті ќаржыны ќамтамасыз
етудегі ќұќыќтыќ, әлеуметтік саяси және экономикалыќ кепілдіктердін жүйесі.
6. Ењбекке ќабілетті азаматтарѓа олардыњ ењбекке деген өзіндік үлесіне
экономикалыќ өзінділігіне және кәсіпкерлігіне сәйкес төлем жасау.
7. Әлеуметтік әлсіз топтар үшін мемлекет есебіне көмек көрсету дегенмен
оныњ мөлшері мемлекет белгілеген өмір сүру дењгейінен ењ төменгі мөлшерінен
кем болмауы тиіс.
Әлеуметтік ќорѓау жүйесі тар маѓынада - нарыќтыќ ќатнастар
жаѓдайындаѓы тұрѓындарыныњ экономикалыќ және ќұќыќтыќ мәртебесінен
туындайтын ќайшылыќтарды жењілдетуге баѓытталѓан мемлекеттік түзету реттеу
жүйесі.
Әлеуметтік нарыќтыќ экономика жаѓдайында мемлекеттік саясат
өзіне экономикалыќ еркіндік мәселелерін ќосып ќана ќоймай әлеуметтік
әділеттікте ќосуы тиіс. Әділеттіктін өте мәнді принципі барлыќ адамдар
өзініњ мүмкіндігін тењ ќұќыќ іске асыру үшін және мүмкіндіктерге ие деп
санап ќоѓамдыќ әлеуметтікті ќамтмассыз ету әр кімніњ өз ќажеттілігіне
сәйкес ќарамаѓына ќоѓамныњ белгілеген бірдей табысы болу керек деген
мәселені сипаттайды, бұл табыс оныњ ќабылеттілігімен және оныњ ењбек
мөлшерініњ ќоѓамдыќ жұмсалуынан тәуелді болады.
Әлеуметтік баѓытталѓан нарыќтыќ жүйе барлыќ әрекетке -
ќабілетті және әділетті әлеуметтік аќша жүйесіне әлеуметтік ќамтамасыз,
әділеттікке және әлеуметтік прогресске негізделеді.
Әлеуметтік ќамссыздандыру - мемлекеттіњ тұрѓындардын әлсіз
тобына деген конституциялыќ міндеті. Әлеуметтік ќамсыздандыру адам
капиталына әр түрлі әсер жасайды. Бұл жаѓдай денсаулыќ саќтау жүйесінде
өнімді ќысќартуда, денсаулыќты жаќсартуда және оны ќалпына келдіруде
байќалады, яѓни адамныњ ењбекке деген ќабілеттігі. Ќатерлі жаѓдайларды
болдырмау шараларда ењбекті ќорѓау, ќатерлі жаѓдайлардыњ алдын алу,
позитивтік әрекеттіњ мәнді факторы болып саналады. Әлеуметтік
ќамсыздандыруда кәсібилікке ќайта оќыту, ењбекпен ќамтамасыз етілуініњ
дењгейіне және жұмыссыздыќа, жұмысќа орналасуѓа көмек жасау немесе аумаќтыќ
ќуатты көтеруге ыќпал етеді. Әеуметтік ќамсыздандыру белгілі бір әлеуметтік
топтардыњ әлеуметтік және экономикалыќ ќамтамасыз етудегі шаралардын
жиынтыѓын сипаттауѓа болады. Мемлекет саясатыныњ негізгі баѓыты болып -
азаматтарды зейнетаќымен ќамтамасыз етуі, ауру болѓан жаѓдайда оларды
ќарѓалуы саналады. Әлеуметтік ќамсыздандырудын өте мәнді элементері болып
әлеуметтік ќолдау саналады.
Әлеуметтік көмек мемлекеттіњ нысаны үшін көмекті олардыњ өмір
сүруін, ал ќажет болѓан жаѓайда олардыњ дамуын қолдауын мойындайды.
Әлеуметтік көмектіњ принципі бюджеттен ќаржыландыруѓа және оныњ
алушыныњ жеке ќажеттілігіне баѓытталады. Бұндай көмектін мөлшері ертерек
салынѓан жарнаѓа тәуелді болмайды дегенмен де әлеуметтік көмек жасауда екі
жаѓдай есепке алынуы тиіс: бірінші көмек алушы оныњ адам ќоѓамына
интеграциялануда өзі белсенділікті көрсетуі тиіс, екіншіден әлеуметтік
саясаттын тетіктері ќажеттілерге көмек жасаудын басќа мүмкіндігі болѓан
жаѓдайда іске ќосылады зањ келісім немесе өнегелік салалары арќылы.
Әлеуметтік ќолдау ењбекаќы болмаѓан немесе отбасы бюджетіне түсетін аса
үлкен салмаќ болѓан жаѓдайда көрсеттіліп салыќтар есебінен
ќаржыландырылады, бұл жаѓдайда ќолдау бұрын жасалѓан жарнаѓа байланысты
болмайды, дегенменде бұндай көмектін түрі және мөлшері алдын ала
белгіленеді және көмек алушыныњ тыс табысы немесе мүліктік жаѓдайын
байланысты болмайды. Егерде әлеуметтік ќамсыздандыру жүйесініњ айтарлыќтай
бөлігі әлеуметтік ќолдау принципі бойынша ќұрылѓан болса бұл мемлекеттік
ќаржыѓа ауыр салмаќ түсіледі немесе ќамтамасыз етудіњ дењгейі әлеуметтік-
экономикалыќ жаѓдайѓа ќарамастан төмендетеді.
1. сурет
Әлеуметтік ќорѓау жүйесініњ ќұрлымы.
Әлеуметтік ќорѓау жүйесі
Ќызметі
Субъектілері
Формасы Ќаржысы Институттары
Нысандары
Әлеуметтік ќорѓау жүйесініњ өзіндік ќұрлымы бар 1.1. сурет, яѓни өзініњ
бүтіндігін ќамтамасыз етіп өзіне өзі ұќсастыѓы байланысыныњ тұраќты
жиынтыѓы. Жүйені ќұрастыру элементтері болып объектілері саналады саяси
тәртіптін түрлерімен ќоѓамныњ стандартарымен аныќталады. Жоѓарыда
аныќталѓан факторлар негізінде әлеуметтік ќорѓаудыњ тетіктері түзеледі олар
әр түрлі формадаѓы ќұралдардыњ жиынтыѓы арќылы іске асырылып, ќоѓамдыќ
жүйеніњ экономикалыќ және саяси тұраќтылыѓына жетуініњ маќсатына
баѓытталды. Әлеуметтік ќорѓаудыњ жүйесініњ ќызмет атќару шекаралары
әлеуметтік тәуекелдіктін жиындыѓы арќылы аныќталады. Әлеуметтік ќорѓау
нысандары болып азаматтар саналады олар өздеріне ќайта өнетін ќызметті
біріктіреді. Экономикалыќ отбасылыќ, мәдени. Әлеуметтік ќорѓау өзініњ кењ
түрдегі мәнінде ќоѓам мүшелерініњ барлыѓына тарайды және азаматтардыњ
барлыќ санаттарына тарайды. Әлеуметтік ќорѓаудын нысандары республика
тұрѓындары әлеуметтік класстар топтар жеке азаматтар. Ќазаќстандаѓы өтпелі
кезендер нысандар ќұрылымы өте күрделі. Әлеуметтік ќорѓаудыњ нысаны болып
жұмысќа ќабілетсіз азаматтар саналады, олар өмір сүру дењгейінен төмен
сүретіндер, жұмыссыздар, босќындар, Чернобль АЭС-даѓы апаттан
заќымдалѓандар, соѓыс ардагерлері, афган соѓысына ќатысќандар, көп балалы
отбасылар, аз ќамтылѓан отбасылар, әскери ќызметкерлерініњ отбасылары,
репрессия ќұрбандары, концлагерь тұтќындары, сонымен ќатар тұрѓындардын
аќшалай табыстары, білім, табиѓи ќұралдар, тұрѓынүй коммуналдыќ
басќармалары. Ѓасырлар бойы әлеуметтік ќорѓаудыњ негізгі субъектілері
болып әртүрлі елдерде мемлекеті саналады, яѓни әлеуметтік ќорѓау ќызметін
іске асыратын әлеуметтік институттар және ұйымдар. Дегенмен де ќорѓаудыњ
белседі субъектісімен бірге мемлекеттен бұрын отбасы өз ара көмек,
индивиттердіњ өздері өз өзіне көмек жасау сналѓан. Нарыќтыќ экономиканыњ
орын алу кезењінде әлеуметтік ќорѓаудын субъекті болып бизнес өкілдері
жергілікті басќару органдары саналады айтарлыќтай мәнді ќайрымдыќ жүйесін
өздерініњ азаматтарына немесе көмек көрсететін жеке тұлѓалар немесе
тұлѓалар тобыныњ ќоѓамдыќ формалары ќұрастырады. Әлеуметтік ќорѓаудын
субъектісі болып сонымен сатар діни ұйымдар, шіркеулер, әр түрлі ќоѓамдыќ
ұйымдар және бірлестіктер есептеледі. Әлеуметтік ќорѓаудын субъектіне,
сонымен ќатар саяси партиялардыда жатќызуѓа болады олар белгілі бір топ
өкілдерін өкілетті ќызметін іске асыруда және өзініњ парламенттегі
ќызметі арќылы нормативтік базаны түзеді, өздерініњ өкілеттігін таралатын
топтын мүдделерін толыќ іске асырады, ќамтамасыз етеді . Әлеуметтік
ќорѓаудын ќұрылымдыќ ќұрамы болып белгілі стандарттар саналады, олар осы
ќоѓамѓа тән болады. Ењ алдымен әњгіме ѓылыми негізделген нормативтер туралы
болады. Тұрѓындардын әртурлі табыстарыныњ ењ төменгі мөлшерін аныќтаудын
мәресі болып ењ төменгі зейнетаќы және т.б. саналады, яѓни өмір сүруге
ќажетті ењ төменгі бюджет, немесе оларды көбінесе өмір сүрудіњ төменгі ењ
аз мөлшері деп аталады. Өмір сүруге ќажетті, ењ аз мөлшері тамаќ
өнімдерін, азыќ- түлікке жатпайтын тауарларды және ќызметтерді әлеуметтік
ќолайлы баѓа арќылы алуѓа мүмкіндік беретін бір жұмысшыѓа зейнеткерге
балаѓа шаќќандаѓы ењ төменгі дењгейде ќажеттілікті ќамтамасыз ететін
мөлшер. Өкінішке орай олардыњ дењгейіне объективтікке жатпайтын сәттерде
әсер етеді кедейлік шегініњ ресми түрде төмендеуі бұл жаѓдай тұрѓындардын
кедейлік пайызын өтірік төмендетуде ќаржы ресурстарын үнемдеу маќсатында
орын алады. Ењ төменгі ењбекаќын аныќтау үшін әртүрлі елдерде әртүрлі
тәсілдер ќолданылады: Мысалы, Нидерландия ењ төменгі ењбекаќы төрт адамы
бар отбасын ќамтамасыз етуге ќажет делінсе басќа елдерде бір адам үшін
ѓана есепке алынады. Аталып өткен әлеуметтік – демографиялыќ ењ аз
мөлшердін төменгі жиынтыѓы 300 ден аталымнан тұратын және ќызметтерді
ќұрайды оныњ ішінде әлеуметтік сипаттаѓы ќызметтерде бар.
Өмір сүрудіњ тұтыну ќоржыны-тұтыну игілігімен ќызметініњ , жиынтыѓы
олар адамѓа ќоѓамѓа ќабылданѓан мөлшердегі тұтынушыныњ мүмкіндік дењгейін
ќанаѓаттандыруды ќамтамасыз етуі тиіс. Сонымен ќатар кедейлік дењгейдіњ
мысалдыќ стандарттары ќолданылады мысалы БҰҰ өмір стандарттарыныњ ењ
төменгі дењгейі деп белгілі бір елдегі табыстын 23 бөлігінен төмен табысы
бар адамды санайды. АЌШ-та бұл көрсеткіш отбасыныњ тобы мөлшері ретінде
ќабылданѓан. Егерде 4-адамнан тұратын отбасыныњ бір жылдыќ табысы ењ
төменгі ќаржыныњ жұмсалуыныњ үш еселік сомасынан аспайтын болса бұндай
отбасы кедейлер санына ќосылады. Ресми мәлімет көздерініњ көрсеткіштеріне
сүйенетін болсаќ АЌШ-тыњ 15% дейінгі жуыќ тұрѓындары 8 жылдардыњ ортасында
өмір сүру дењгейінен төмен дењгейде өмір сүрген. Сонымен бір әлеуметтік
нормалар ењ төменгі кепілдіктін міндетті тұруын нормативтін сипаттаса
басќалары ұсыныстар олар ел бойынша әлеуметтік процестін динамикасын байќап
отыруѓа және халыќаралыќ салыстырулар жасауѓа мүмкіндік жасайды. Егерде
өкіметтін орнатќан әлеуметтік ќорѓаудын нормалары бұхараны сана сезімі
арќылыжарамды деп ќабылданатын болса, онда әлеуметтік ќорѓаудын бұл ќұрлымы
өз міндетін орындайды деп санауѓа болады. Әлеуметтік ќорѓаудын дењгейін
ќорѓайтын ќаржыларѓа әлеуметтік ќажеттілікке бюджет арќылы аударылатын
ќаржы жеке және саќтандыру фирмалардын кешендерініњ ресурстары әлеуметтік
мекемелердін мемлекеттік және мемлекеттік емес жүйелерініњ ќаржылары
жатады. Мемлекеттік әлеуметтік ќорѓау институттары әлеуметтік ќорѓаудын
жалпы мемлекеттік саясатын түзуге және оны әр түрлі дењгейде өткізуге
жауапты. Әлеуметтік ќорѓаудын менді институты болып әлеуметтік
ќамсыздандыру жүесі саналады, олар әлеуметтік саќтандыруѓа принциптеріне
және әлеуметтік көмек көрсетуге негізделеді. Әлеуметтік ќамсыздандыру
ќоѓамныњ саяси жүйесін интеграцияландыруына байланысты мемлекттік жеке-
меншік және фирмалыќ институт ретінде сипаталады. Оныњ барлыќ моделдерініњ
өзіндік жетістіктері және кемшіліктері бар. Әлеуметтік ќорѓауда мәнді ролді
тұрѓындары жұмыспен ќамту ќызметі азаматтары кәсіби дайындау және ќайта
дайындау әлеуметтік көмектіњ мемлекеттік орталыќтары тұрѓындарды әртүрлі
санаттары үшін алады, олар диагностика реттеу әртүрлі ауытќудан аќтау үшін
ќұрылѓан сонымен ќатар өткір түрдегі ќажеттілікті бар тұлѓаларѓа көмек
көрсету әлеуметтік баспаналар ќайырылымдыќ және еркін ќоѓамдар балалар үйі
және т.б.
Мемлекеттік емес ұйымдарѓа әлеуметтік ќызмет көрсету кәсіпкерлік
ќұрылымдар шіркеулердіњ әлеуметтік ќызметтері ќайрымдылыќ және еркін
ќоѓамдар жатады.
Әлеуметтік ќорѓаудыњ экономикалыќ саяси ќұќыќтыќ тетіктеріне
әртүрлі принциптер салынѓан, олар әлеуметтік ќорѓаудын әртүрлі
моделдерініњ басты ерекшеліктерін ќұрайды. Принциптер азаматтардын өмір
сүру дењгейін ќолдау мәселелері бойынша мемлекеттіњ жауапкершілігін
сипаттайды, әлеуметтік ќорѓау жүйесініњ нысандары және субъектілері өз-ара
ќызметтестік арќылы байланысты болады, олар әлеуметтік ќорѓаудыњ мазмұныњ
әр-жаѓын сипаттайды және олардын маќсаттарын орындау үшін пайдаланылады,
ќорѓау ќызметініњ өзіндік мазмұныњ әлеуметтік ќорѓаудыњ келесі формалары
аныќталады, әлеуметтік көмек, әлеуметтік ќамсыздандыру, әлеуметтік кепілдік
және әлеуметтік ќамсыздандырудын әлеуметтік ќорѓаудын бір түрі. Оѓан келесі
ќасиеттер тән: нысаныњ тұраќтылыѓы, міндеттілік жүйелік, шектеулік
әлеуметтік саќтандыру жеке жауапкершілік принципіне негізделген, олар былай
орындалады ,саќтандыратын тұлѓалар жарна ретінде өзініњ ењбекаќысыныњ бір
бөлігін салып тұрады, ал ењбекаќысы жоќ болѓан жаѓдайда өтеу алады, оныњ
мөлшері олардыњ бұрынѓы айлыѓыныњ көлемінде аныќталады, егерде әлеуметтік
жарна бұрын төленбеген болса, әлеуметтік көмекке келесі сипаттар тән болады
нысанныњ тұраќсыздыѓы шектеулі. Бұндай көмек ќолданыстаѓы ережелерге
сәйкес, аумаќтыќ баѓдарламаларѓа сәйкес, іске асырылып адрестік сипатта
болады. Оны іске асырудыњ наќты формалары әлеуметтік ќорѓаудыњ наќты
формалары әлеуметтік ќорѓаудын наќты түрдегі тетіктермен ќалыптасќан
дәстүрлермен іске асырылады, оларѓа зейнетаќылар, аќшалай көмектер, өтеу
төлемдері кењестік және аќтау көмектері әлеуметтік ќызмет көрсетулер
ќамќорлыќќа алушылар, бала ќылып алулар, контрактілер келісім-шарттар,
ќұќыќтыќ және нормативтік актілер, тегін білім берулер және емделулер
жатады. Сонымен тұрѓындарды әлеуметтік ќорѓауды нарыќтыќ экономикаѓа өтуде
екі тұрѓыдан ќарау керек кењ және тар..
Тұрѓындарды ќорѓаудыњ кењ мәндегі негізгі баѓыттары:
• Азаматтарды өмір сүру үшін ќажетті ќаржымен өмір сүрудін ењ кіші
мөлшерінде ќамтамасыз ету, олардын өмір дењгейін төмендедетін
факторлардан оларды ќорѓау.
• Ќоѓам мүшелеріне зањдарѓа ќайшы келмейтін әдістермен кедергісіз ќаржы
табуѓа жаѓдай жасау.
• Азаматтар білім алудаѓы медициналыќ көмектегі және мәдениеттегі белгілі
бір ењ төменгі дењгейін жаѓдай жасау.
• Жалданған жұмыскерлерге еңбектiң жарамды шартын қамтамасыз ету, оларды
индустриялдық өндiрiстiң негативтiк әсерiнен сақтау, экологиялық
қауiпсiздiктi қамтамасыз ету.
• Азаматтарды қылмыстық әрекеттерден сақтау.
• Мемлекеттi құқықтық және демократиялық принциптерiне сәйкес келетiн
азаматтық және саяси құқықты сақтау.
• Қарулы қайшылықтарды болдырмайтын жағдайды сақтау.
• Қоғам мүшелерiн саяси құғындықтан сақтау.
• Рухани өмiрдiң бостандығын қамтамасыз ету, идеялогиялық қысымдылықтан
қорғау, қоғамда қолайлы әлеуметтiк-психологиялық климатты құру,
психологиялық қысымнан қорғау.
• Қоғамдық өмiрдiң тұрақтылығын барынша қамтамасыз ету.
Әлеуметтiк қорғау тар мәнде мемлекеттiң дәлдей түзету-реттеу жүйесiн
сипаттайды, олар тұрғындардың белгiлi бiр топтарында нарықтық қатынас
жағдайында туындайтын қайшылықтарды бәсеңдетуге бағытталады.
1.2. Әлеуметтiк қорғаудың әлемдiк тәжiрибесi.
Адам қоғамы дамуының әртүрлi кезеңдерiнде және экономикалық жүйенiң
әртүрлi типтерiнiң жағдайында аз қамтылған азаматтардың проблемаларының
өткiр деңгейi, масштабы және оларды қоғамдық және көмек көрсетудiң
әдiстерiнiң өзiндiк ерекшелiгi болған (қазiрде олар бар). Жалпы болып
орнатылған тәртiпке сәйкес, тек бiр мәселе орын алады. Кембағаларды
әлеуметтiк қорғауда және қолдауда басты рөлде мемлекет атқарады. Осы
тұрғыға негiзделе отырып әлеуметтiк қорғаудың бүгiнгi кунгi келесi моделiн
белгiлейiк.
Маргиналдық модель. Бұл модель АҚШ-қа тән (1.2 суреттi қара).
Маргиналдық модельдiң негiзiнде америкалық қоғамды “23 қоғамы” деп тану
көзқарасы жатыр, ол өзiнiң қолайлы жағдайын өз күшiмен қамтамасыз ете
алады, сонымен қатар тұрғындардың жарлы топтарын қолдауға мүмкiндiктерi
бар. Бұл модель тарихи қалыптасқан, онда Америка қоғаманаң қалыптасуының
ерекшелiктерi жарқын түрде көрiнедi, олар ұлттың менталитетiмен байланысты:
жеке дара болу, өзiндiк инициатива, өз күшiне сүйену, Америкаға тұраққа
орналасушылардың мемелекеттiк құрылымдардың қысымына қарсы тұруға ұмтылуы.
Тұрғындарды әлеуметтiк қорғаудың қолданыстағы моделi икемдi, дегенмен
өте күрделi, түсiнiксiз. Оның ерекшілiк сипаты децентрализация
(орталықтандыруды жоқ қылу). Ол әртүрлi әлеуметтiк бағдарламалардан тұрып,
федералдық заңнамалармен немесе штаттық заңнамаларымен немесе федералдық
мемелекеттiк органдарымен және штатты басқаратын органдармен реттеледi.
Жеке бағдарламаларды жергiлiктi бүлiктiң де қабылдайтындығы атап еткен жоқ.
АҚШ-тың әлеуметтiк жүйесi екi негiзгi формада iске асырылады: -
әлеуметтiк сақтандыру - мемлекеттiк көмек. Олардың бiр-бiрiмен айырмашылығы
қаржыландыру көздерiнде. Әлеуметтiк сақтандыру бойынша төлемдер сақтандыру
қорынан төленедi, олар әлеуметтiк сақтандыру үшiн алынатын арнаулы салық
есебiне iске асырылып, еңбекшiлерден және кәсiпкерлерден ұсталады.
Мемлекеттiк көмек бюджеттiк қаржы есебiнен iске асырылады. Мемлекеттiк
көмек аясында бiрқатар бағдарламалар iске асырылады: кепiлдiк арқылы
қамтамасыз етiлетiн бағдарлама бойынша табыс (қарттарды, мүгедектердi және
соқырларды қамтиды), көп балалары бар отбасыларына көмек көрсету
бағдарламасы, азық-түлiк үшiн көмек (азық-түлiктiк талондарды тегiн беру
немесе арзандатылған бағамен) беру.
2. сурет
Тұрғындарды әлеуметтiк қорғаудың америкалық
моделi.
Тұрғындарды әлеуметтiк қорғаудың маргиналдық моделi.
принциптерi
Субсидиялық өз-өзiне көмектесу
Деңгейi
Федералдық штаттар Жергiлiктi органдар
қаржылар
Әлеуметтiк қамсыздандыру Мемлекеттiк
үшiн жумысшылардан және бюджет.
жұмыс берушiлерден алынатын
мақсатты салық.
формалар
Әлеуметтiк қамсыздандыру Мемлекеттiк көмек.
1. жалпы федералдық
бағдарлама
2. жекеменшiк жуйесi.
Кепiлдiк арқылы қамтамасыз
етiлетiн табыс бағдарламасы көп
балалы отбасыларға көмек.
■ Кәрiлiк бойынша зейнетақы, жұмыссыздық үшiн көмек
■ Отбасын жоғалту үшiн көмек
■ Еңбекке қабiлеттiктi өндiрiсте емес жоғалтудағы көмек
■ Медициналық қауiпсiздендiру.
Медициналық қызмет атқару саласында екi бағдарлама жұмыс iстейдi:
мэдикер және мэдикеид оларға медициналық қамсыздандырудың жалпы шығынының
41-пайызы кетедi.
*Мэдикер * бағдарламасы зейнеткерлер үшiн қолданылады және әлеуметтiк
қамсыздандыру үшiн салықтан қаржыландырылады.
*Мэдикеид * қамтамасыз етiлмеген қарт зейнеткерлерге бағытталып,
федералдық және штаттар бюджеттерiнен қаржыландырылады.
АҚШ-та тұрғындарды қолдаудың мемлекеттiк жүйесiнен басқа әлеуметтiк
қамсыздандырудың жекеменшiк жуйесi бар. Әлеуметтiк саясатта екi басты
мақсат бөлiнiп шығады: толық түрдегi жұмыспен қамтылу және табыстарды
теңдестiру. Ал, оның ерекше мәнi болып оның ар жақтылығы (универсалдығы)
саналады. Әлеуметтiк қамсыздандырудың мемлекеттiк жүйесiмен Шверцияның
барлық тұрғындары қамтылған.
Қоғамдық өндiрiстiң жедел көңiл аударуы арқылы қамтамасыз етiледi.
Қайта оқыту жүйесi экономикалық коньюктураға тез бейiмделудi қамтамасыз
етедi. Бұл жағдайды адамның экономикалық белсендiлiгiне ықпал жасалады.
Табысты қамтамасыз етумен күресудiң жолы- көмек көрсету, енжарлық көмек
(пассивтiк). Әлеуметтiк қамсыздандыру жүйесiнiң мақсаты ресми
көрсеткiштерге сүйенетiн болсақ- адамды ауру болған жағдайда, балалы болған
жағдайда және қарт , қасiреттi, өндiрiстiк себептермен ауру болғанда,
жұмыссыздық кезiнде экономикалық қорғау. Әлеуметтiк қамсыздандыру жүйесi
мемлекеттiк және жергiлiктi салықтардан, кәсiпкерлердiң, еңбекшiлердiң, жал
бойынша жұмыс iстемеушiлердiң жарналарынан, пайыз ретiнде алатын табыстан
және әртүрлi қорлардың капиталынан ұстап қалудан қаржыландырылады.
Басты назар жұмыспен қамтуды, қолдауға және жұмыс күшiн қайта
дайындауға, кең түрдегi кәсiби оқытуға бөлiнедi. Әлеуметтiк қызмет қоғамдық
өмiрiң ерекше саласы болып саналады, бұнда бөлу қатынастары нарықтық
реттеудiң заңдарына бағынуы тиiс. Азаматтың шектен тыс ғана бiлiмдегi,
денсаулық сақтаудағы қажеттiлiктерi және т.б нарықтық негiзде
қанағаттандырылуы тиiс.
Табыстарды теңдестiру табысқа салынатын салықтың прогрессивтiк жүйесi
нәтижесiнде iскеи асырылады. Бұған тағы да кең түрдегi әлеуметтiк
қамсыздандырудың қайта бөлу жүйесiнде көмек жасайды. Адамды табыстың қол
жететiн деңгейiмен қамтамасыз ету жұмыспен толық түрде қамтылумен
байланыстырылады. Жұмыссыздық 2 пайыздан аспау керек делiнедi. Барлық
ересек тұрғындарға жұмыспен қамтудың өзiндiк салмағын өсiру үшiн мақсат
қойылады. Бұл көрсеткiш бойынша Швеция әлемде бiрiншi орында тұр. Толық
түрде жұмыспен қамту еңбек нарығының талабына сай. Ең басты қаржы
көздерiнiң 40 пайызынан астамы кәсiпкерлерден алынатын жарналар.
Әлеуметтiк қауiпсiздендiруде 3 негiзгi бағытты бөлiп шығаруға
болады: аура болудағы қауiпсiздендiру жүйесi, мiндеттi түрдегi медициналық
қауiпсiздендiру, ұлттық зейнетақы жүйесi жергiлiктi билiктер тұрғын үй үшiн
субсидиялар бөлiп отырады. Швецияда табыстарды теңестiрудi қолдаудың тиiмдi
саясатының дәлелi болып, ондағы ең төменгi жиін коэффициентiн санауға
болады-0,205 (бұл ақырғы табыс массасының толық түрдегi теңдiгiн қамтамасыз
етудегi коэффициент) АҚШ-пен Ұлыбританияда бұл коэффициент 0,355 құрайды.
Әлеуметтiк қорғау жүйесi өзiне әлеуметтiк қамсыздандыру және әлеуметтiк
көмек жүйелерiн бiрiктiредi. Көп елдерде ұлттық әлеуметтiк қорғау
жарналарды жұмыскерлер де, жұмыс берушiлер де салады, ал Швецияда бұл
жарналарды тек жұмыс берушiлер ғана төлеп отырады, ал Данияда әлеуметтiк
төлемдер негiзiнде мемлекеттiк қаржыдан жасалып отырады. Ал басқа көпшiлiк
елдерде әлеуметтiк қорғау жасалатын жарнаның негiзгi қиыншылығы
еңбекшiлердiң мойнына түсетiн болса,(Австрия, Германия, Нидерландия,
Франция) көп елдерде жұмыс берушiлерiнiң мойнына түседi.(Италия,
Португалия, Испания, Бельгия)
Әлеуметтiк қорғау қорынан жұмыссыздық үшiн жәрдемақы, кәрiлiк үшiн
жәрдемақы төленеді және медициналық қамсыздандыру iске асырылады.
Әлеуметтiк көмектiң мемлекеттiк қорынан жәрдемақы ақшалай немесе нақты
заттар түрiнде берiледi: жарлылық үшiн жәрдемақы, отбасылық, тұрғын үйге
төлеу үшiн, мүгедектер үшiн жәрдемақы. Жәрдемақы қажеттiлiктi
тексергеннен кейiн төленедi. Жәрдемақы үшiн жалғыз басты азаматтар және
отбасылар өтiнiш жасай алады, егерде олардың табыстары обьективтiк жағдайға
байланысты белгiлi бiр әртүрлi жағдайларға сәйкес белгiленген сомадан төмен
болатын болса, мысалға, Ұлыбританияда 1998 жылғы әлеуметтiк қамсыздандыру
туралы реформаға сәйкес жәрдемақы тек табысты қолдау үшiн, отбасылық несие
үшiн, тұрғын үйге төлем жасау үшiн берiледi.
1.3. сурет
Тұрғындарды әлеуметтiк қорғаудың Швециялық моделi.
Тұрғындарды әлеуметтiк қорғауды қайта бөлу арқылы iске асыру
моделi.
Алдын алу Компенсация Субсидарлық
сипаттағы iс сипатындағы iс сипаттағы iс
шаралар шаралар шаралар
Заң арқылы және Әлеуметтiк Әлеуметтiк көмек
нормативтiк қамсыздандыру
қамсыздандыру
1. Еңбек жағдайы 1. Жұмыссыздық Кедейлiк үшiн
Табысты бөлу үшiн жәрдемақы жәрдемақы
Тұтынушыларды 2.Зейнетақы Отбасылық
қорғау. 3.Ауру болғанда жәрдемақы
Қоршаған орта берiлетiн Тұрғын үй үшiн
Денсаулықты сақтау жәрдемақы Мүгедектер үшiн
6. Бiлiм алу, тұрғын 4.Отағасын жәрдемақы.
үй, көлiк қызметiн жоғалтуда беретiн
беру 5.Медициналық
қамсыздандыру.
Әлеуметтiк қамсыздандыру қоры Әлеуметтiк көмек қоры
(жалданған жұмысшылардың және (мемлекеттiк бюджеттен
жұмыс берушiлердiң жарналары. бөлiнедi)
Батыс елдердегi әлеуметтiк көмектiң басты кемшiлiгiн оның сыншылары
келесi мәселеде көредi. Ол экономикада және әлеуметтiк салада болып жатқан
өзгерiстерге баяу бейiмделедi. Сонымен қатар кедейлiк, отбасылардың аз
қамтылуы көбiнесе базалық бiлiмнiң немесе кәсiби оқуды болмауымен,
аурулықпен, психологиялық-физикалық ерекшелiкпен және т.б байланысты, бұл
жағдай жаңа өндiрiстiк орталыққа тез интеграциялану мүмкiндiгiн қиындатады.
Бүгiнгi күнi Батыс Еуропа елдерi әлеуметтiк қамсыздандыру саласы бойынша
түбегейлi реформалар жолында. Әлеуметтiк қажеттiлiкке жасалатын
шығындардың күрт өсуi мемлекеттiң байырғы жалпы жасы тұрмыс халi туралы
құндылықтарды қайта бағалауға мёжбүрледi, себебi шығындардың осындай
жоғарғы деңгейi жұмыссыздықты өсiруде және капиталдық шетеле қашуына алып
келедi. Мамандардың болжамдары бойынша 2000-2030 жылдары тұрғындардың
қартаюына байланысты Еуропаны зейнеткерлiк қамсыздандырудың айтарлықтай
өсуi күтiп отыр. Осының нәтижесiнде болжам бойынша, Германия мен Францияның
мемлекеттiк қарызы екi есе көбейiп, ЖҚӨ құнының 105 пайызына жетедi.
Әлеуметтiк қажетiлiк үшiн мемлекеттiк шығындардың өсуiне сәйкес елдер бар
және жаңа салықтарды өсiруге мәжбүр болады, бұл жағдай өз жағынан
кәсiпкерлiк капиталдың салықтық жағдайы жақсы елдерге көшуiне алып келедi,
ал қосымша салықтың ауыртпалығы, әр уақыттағыдай, экономикалық қорғалмаған
қоғам мүшелерiне түседi. Әлеуметтiк қамсыздандырудың еуропалық жүйесiнiң
толық түрде күйреуiн болдырмау үшiн, бюджеттiк қаржыны жұмсауды өзгерту
ғана қажет, шығындардың үлкен үлесiн жеке секторға ауыстыру арқылы мысалы,
мамандардың болжамдары бойынша, әлеуметтiк қажеттiлiк үшiн шығындарды 25
пайызға төмендету еуропалық тауар өндiрушiлердiң бәсекелестiгiн көтеруге
және жеке секторға 0,5 триллионнан кем емес долларды қайтаруға мүмкiндiк
туындатады. Сонымен, Еуропаның барлық елдерi әлеуметтiк қамсыздандыру
жүйесiн реформалау процессiн бастап отыр. Бұл жағдай аз емес тәуекелдiкпен
байланысты. Бұндай реформалар үшiн бағдар болып жалпы жақсы өмiрлiк
американдық вариант бола алады, ол кәсiпкерлiкке еркiндiк бередi және
нарықтық тетiктердi әлеуметтiк бағдарламаларды басқаруға қосады.
Корпоративтiк патернализм моделi.
Бұл өзiндiк жүйе Жапонияда қалыптасқан. Ол әлеуметтiк қорғауды шешудiң
либералдық вариантын ұсынады. Оның негiзгi сипаттары белгiлi бiр тарихи
жағдайдың әсерi арқылы және жапондықтардың мiнездерiнiң ұлттық
ерекшелiктерiне, олардың тұрақтылыққа, теңдiкке, ұжымдылыққа ұмтылуларына
сәйкес қалыптасып отыр. Әлеуметтiк қорғаудың жапондық моделiнiң негiзiне
*үш құдайгершiлiк сыйлық * салынған: жалға өмір бойлық алу, еңбекақыны
жасының үлкендiгiне қарай төлеу, фирмалық кәсiподақтар . Өмiр бойлық жалға
алу жұмысшыға тұрақты жұмыс орны үшiн кепiлдiк бередi, бұл жағдай, әрине,
қоғамдағы жұмыссыздықтың деңгейiне, жұмысшыны бiр кәсiпорынға бекiту арқылы
әсер етедi. Ол еңбек ұжымының тұрақтылығын қалыптастыруға әсер етедi,
жұмысшылыр тәртiбiнiң стилiн анықтайды. Еңбекақы еңбекке салынған үлес
арқылы емес, жасқа қарай төленедi, бұл жағдай ұлттық рухани дәстүрге
тамырымен кетуде. Егерде өздерiнiңүрухани мѕмкiндiгi бiрдей емес екi адам
еңбектi өз күшiн түгел жұмсап, атқаратын болса, оларға бiрдей төлем жасау
әдiлеттi болады. Фирмалық кәсiпорындардың болуы Жапон жұмысшы классын
бөлiп, кәсiпкерлерге олар үшiн өздерiнiң еркiн мойындатуға мүмкiндiк
туындатады. Әлеуметтк мақсаттарды шешумен әртүрлi өнеркәсiптiк
корпорациялар, бiрлестiктер еңбекшiлердi өндiрiстiң үлескерлерi ретiнде
мадақтай отырып, тiкелей айналысады. Жапондық модель тұрғынардың өмiр сүру
деңгейiнiң, еңбек өнiмдiлiгiнен төмен болуы сипатты, бұл жапон тауарларының
әлемдiк нарықтағы жоғарғы бәсекелестiгiн және олардың бағасының төмендiгiн
қамтамасыз етедi. Жапон моделi әлеуметтiк қамсыздандырудың жоғары дамыған
жүйесiмен ерекшеленедi ол кең және тар мағынада әлеуметтiк қамсыздандыруды,
денсаулықты сақтауды, медицинаны, санитария және тазалықты, қарттарға
қызмет көрсетудi, қоғамдық игiлiктi бiрiктiредi. Басты буын - әлеуметтiк
қамсыздандыру, оның мақсаты болып азаматтарды уақытша және тұрақты жұмысқа
қабiлеттiкте қамсыздандыру. Ол қамсыздандыру қоры арқылы iске асырылып,
тұрғындардың және жұмыс берушiлердiң жарналарынан, сонымен қатар
мемлекеттiк қаржыдан қалыптасады. Әлеуметтiк қамсыздандырудың
ұйымдастырылу құрылымының шегiнде күштi бөлшектену орын алған. Дегенмен де
Жапонияның әлеуметтiк қамсыздандыруының дегейi басқа елдерiмен
салыстырғанда төмен, ал табыстарды дифференциялауда оның деңгейi биiк.
Медициналық қамсыздандыру жалпы тегiн медицина жоқ. Кедейлерге медициналық
көмек бердiң бiрнеше бағдарламасы бар, сонымен қатар жалпы медициналық
көмек орын алған, ол өкпе ауруымен ауыратындарға, психикалық ауруларға,
қарт азаматтарға таралады. Жалпы көмек жүйесi ауыр экономикалық жағдайға
түскен соғыс құрбандарына, тұрғындарға көмектi қамтамасыз етедi және өзiне
бұрынғы полицейлер әскери қызметкерлер үшiн сый ретiндегi зейнетақыны,
әлеуметтiк қызмет көрсетудi, қажеттiлерге тұрғын жай iздестiруде көмектi
бiрiктiредi. Сонымен Жапонияда адамды нарықтық сұрапылдан қорғайтын өзiндiк
жүйе қалыптасқан, ол капиталды жинақтауды жылдамдатудың экономикалық iс-
шараларымен, оларды туындату үшiн қолайлы жағдай жасаумен тығыз түрде
байланыстырылады. Жапонияның тәжiрибесiнен экономиканы көтеру үшiн күштi
әлеуметтiк саясаттың қажеттiлiгi байқалады, себебi дағдарыс жағдайында
реттеудiң макроэкономикалық жүйесi берiк түрде даму элементтерiмен
қолданылып, қоғамды тұрғындардың төмен деңгейде әлеуметтiк қорғалған
топтарын және жеке тұлғаларды есепке алуға қабiлеттi болған жағдайда ғана
жұмыс iстейдi. Тек осындай саясат қана Жапонияға соғыстан кейiнгi
дағдарыстан өту үшiн шешушi мәндi атқарды. Әлеуметтiк қорғау моделiнiң
қалыптасу процессi көп жағдайларда саяси және экономикалық жүйенi
модернизациялаудың барысымен, осы елдердiң бүгiнгi жағдайының ерекшелiгiнен
батыс үлгiлерiнендiрумен немесе дамудың өзiндiк ұлттық жолын iздестiрумен
байланысты болады. Дегенмен бұл процестiң негiзгi құрамын бiлу адамды
қорғаудың тиiмдiрек шараларын түзуге бiздiң елде де мүмкiндiк жасайды.
Қазақстанда тұрғындарды әлеуметтiк қорғаудың бұрынғы одақтан мұра болып
қалған жүйесi орын алып келдi. Негiзiнде жүйенiң барлығы мемлекеттiк болып,
өзiне ек блокты қосқан. Әлеуметтік қамсыздандырудың мемлекеттiк жүйесiн
және мемлекеттiк әлеуметтiк қамсыздандыруды көп уақытқа дейiн бiздiң елде
әлеуметтiк қамсыздандыру қорын қалыптастырудың дамымаған, әлеуметтiк
тәуекелдiктi есепке алмайтын жүйесi қолданылып келдi. Олар мемлекеттi қайта
бөлу саясатының құралы бола тұрып, өзiнiң негiзгi мәнiн жоғалтып,
әлеуметтiк қамсыздандыруға трансформацияланды. Берiлетiн көмекақының және
зейнетақының мөлшерi бiрқатар екiншi сатыдағы факторлардан, әртүрлi салада
жұмыс iстеуден және т.б тәуелдi болды. Ақшалай қаржының жетiспеушiлiгiн
құрылтайшылар тауып отырды. Қаржылық мұржасыздық бұл ұғымдарға қорқыныш
жасамаған, егерде құрылтайшылар өздерiне қабылдаған мiндеттерiнен бас
тартпайтын болса. Бұндай жүйенiң дамуы үшiн болашағы болмайды. ҚР
тәуелсiздiк алған сәттен бастап 1999 жылға дейiн келесi кепiлдiктердiң
түрiн беретiн әлеуметтiк қорғаудың жүйесi жұмыс iстеп келедi:
■ Зейнеткерлiк қамсыздандыру,
■ Уақытша жұмысқа қабiлетсiздiкке берiлетiн көмекақы(оның iшiнде
еңбектен зақымдық алу және кәсiби аурулар)
■ Екiқабаттық және бала туу үшiн көмекақы
■ Сауықтыру қызметтерi үшiн көмекақы
■ Жұмыссыздық жағдайы үшiн әлеуметтiк қолдау
■ Мiндеттi түрдегi медициналық қамсыздандыру
■ Бала босану үшiн берiлетiн көмекақы жерлеу үшiн берiлетiн көмекақы.
Мiндеттi түрдегi әлеуметтiк қамсыздандырудың қаржыларын төрт бюджеттен
тыс мемлекеттiк қор басқарып келдi: зейнетақылық қор, мемлекеттiк
әлеуметтiк қамсыздандыру қоры, жұмыспен қолдау көрсететiн қор, мiндеттi
түрдегi медициналық қамсыздандыру қоры. ҚР-да нақты әлеуметтiк-тұрмыстық
жеңiлдiктер беретiн жүйе жұмыс iстеген, олар азаматтардың 40 санатынан
астамына таралып, олар үшiн 270 ке жуық жеңiлдiктер беретiн болған. Олар
тұрғын үй – коммуналдық қызмет, тiстi протездеу, көлiк құралымен қамтамасыз
ету және жол сапарға төлем жасау, шипа жайлық емдеу, мүгедектер үшiн
жанармайға төлем жасау, бұхаралық ақпарат құралдарына жазылу үшiн
жеңiлдiктер беру және т.б.
Сонымен, республикада әлеуметтiк қорғаудың белгiлi бiр ұлттық-құқықтық
базасы құрылған болатын. Дегенмен де қоғамдағы әлеуметтiк проблемалар
шиеленiсе түстi, оның себебi болып тек елдiң күрделi экономикалық жағдайы
ғана емес, өз уақытында қабылданған жұмыс iстемейтiн әлеуметтiк заңдар және
әртүрлi жеңiлдiктер болды. Олардың себептерi бiреу-ақ бюджетте қажеттi
қаржының болмауы. Олардың барлығының құнын, көбiнесе қажетсiз туындаған
жеңiлдiктердi, бай елдiң өзi де көтере және бере алмас едi. Бұрынғы қаржыны
есепсiз жұмсау және оны жалпылама бөлу, мемлекет мойнында отыру менталитетi
бүгiнгi күнге дейiн өзiнiң әсерiн еске салуда. Әлеуметтiк қамсыздандырудың
орталықтандырылған—жоспарлы мемлекет тұсындағы әлеметтiк қамсыздандырудың
өзiнiң плюсi бар ескi жүйесi, жаңа экономикалық қатынастардың қысымын
көтереталмай отыр. Осыған орай нақты азаматтарға берiлетiн дотацияның және
атаулы сқұрылымын трансформациялаудың қажеттiлiгi туындады. Мәселен, ең
алдымен көптеген жеңiлдiктердi, кепiлдiктердi етке келтiрiп, оларды кезең-
кезеңмен ақшалай көмекпен ауыстыру қажеттiлiгiнде болды. Жоғарыда аталып
өткендерге сәйкес әлеуметтiк қорғау жүйесiнде өзгерiстер жүрiп жатыр,
мысалы, ҚР-ң *Қазақстан Республикасының бюджеттiк жүйесi туралы * заңы
бойынша әлеуметтік секторды қаржыландыру жүйесi өзгертiлдi. Барлық
бюджеттен тыс қорлар бюджетпен бiрiгiп, әлеуметтiк трансферттiң барлық
түрлерi бойынша төлемдер мемлекеттiк бюджеттен iске асырылатын болды. Бiр
ғана әлеуметтiк салық 20 пайыз мөлшерiнде бекiтiлдi. Осылардың нәтижесiнде
01.01.1999 жылы ҚР да әлеуметтiк қорғау жүйесiнiң мүлде басқа құрылымы
қалаптасты.(1.4сурет), ол республика бюджетiнен кепiлдiктiң 7 түрiн
қамтамасыз етедi.
1.4. сурет
Қазақстан Республикасының әлеуметтiк қорғау жүйесi.
ҚР-ң әлеуметтiк қорғау жүйесi (бүгiнгi күн)
Республикалық бюджет Жергiлiктi бюджет
Жас бойынша зейнетақы Мемлекеттiк атаулы әлеуметтiк
жәрдем
Мүгедектiк бойынша жәрдем Тұрғын үй үшiн жәрдем
Отбасын бағушыны жоғалту бойынша Төлем жасалатын қоғамдық
мемлекеттiк жәрдем жұмыстар
Уақытша жұмыссыздық бойынша Кәсiби дайындау және қайта
жәрдем жайындау
Екiқабаттық және босану бойынша Жұмысқа орналасу үшiн көмек
жәрдем
Шипажайлық емдеу
Медициналық көмектiң тегiн
кепiлдiк көлемi.
Бала туу үшiн берiлетiн жәрдем
Жерлеу үшiн берiлетiн жәрдем
Арнаулы мемлекеттiк жәрдем
Жергiлiктi бюджеттiң шығыс бөлiгiнде мемлекеттiк әлеуметтiк көмек
және тұрғын үйге жәрдем, жұмыспен қамту бағдарламасы, қоғамдық жұмыстарды
қосқанда, жұмыссыздарды кәсiби дайындау және қайта дайындау, жұмыссыздарды
жұмысқа орналастыруға қолдау көрсету үшiн қаржылар белгiленуi тиiс.
30.12.98 жылы *жұмыспен қамту туралы * жаңа заңның қабылдауына байланысты
жұмыспен қамту саласында айтарлықтай құрылымдық өзгерiстер пайда болды.
Осының нәтижесiнде жұмыссыздық үшiн берiлетiн жәрдемақы материалдық көмекке
ауыстырылды аз қамтылған жұмыссыз азаматтар үшiн берiлетiн материалдық
көмекке ауыстырылды. Атап айтатын болсақ, жұмыстан босанған адамға орташа
бiр айлығының мөлшерінде өтем төлемi берiлетiн болды, бұл жағдай жұмысшыға
үлкен зиян келтiредi, себебi ол жұмыстан айырылумен қоса өмiр сүру үшiн
қажеттi қаржыдан да айырылады. Қазақстан экономикасында жүрiп жатқан
құрылымдық өзгерiстер тұсында жаңа жұмыс табу оңай емес. Сондықтан да
еңбектiк заңнама бұндай тұлғаларды қорғауды күшейтуi тиiс. Сонымен,
Қазақстанда әлеуметтiк қорғаудың жүйесiн қалыптастыру жалғасуда. Дегенмен
де оның тұрақтылау болып жатқанын және зейнетақымен қамсыздандыруды қайта
қалыптастыру есебiнен, әлеуметтiк қамсыздандыру жүйесiн жоюмен және жаңа
еңбектiң заңнаманы ендiрумен оның тәуекелдiкке тәуелдi болатындығын атап
өткен жөн.
1.3. Аумақтық процесстердiң тұрғындар
өмiрiнiң деңгейiне және сапасына әсерi.
80-шi жылдардан бастап әлемдiк қауымдастықта аумақтарды глобалды
дамыту идеялары басты орын ала бастады, олар өзiне әлеуметтiк басты
мәселелер, тұрақтылық және баланстау деген түсiнiктi қосты. Осыған орай
аумақтық саясатты *тұрғындардың өмiрiнiң деңгейi мен сапасының
параметрлерiнiң позитивтiк динамикасына * бағытталған саясат деп сипаттауға
болады, бұл саясат аумақтардың шаруашылық және экологиялық әлеуетiнiң
тұрақтылығын қамтамасыз етуi тиiс едi. Бүгiнгi күнi аумақтар саясатының ең
мәндi, дегенмен де өте аз есепке алынатын принципi болып әлеуметтiк
бағдарланатын принцип болуы тиiс, яғни аумақтық процесстердiң тұрғындардың
өмiрiнiң жағдайына және сапасына әсерiнiң деңгейiне баға беруде, әсiресе,
шаруашылықтың аяғына тұруына барлығы бағынышты болып және экономикалық
қорғаудың төмендеуi (немесе мүлдем жоқ болуына) әдетке айналғанда ерекше
мәндi. Ал, аумақтардың дамуының басты нәтижелерiн әлеуметтiк көрсеткiштер
және олардың динамикасы анықтайды емес пе. Осыған байланысты мемлекеттiң
жалпы әлеуметтiк саясатының құрамдық бөлiгi аумақтық әлеуметтiк болуы тиiс,
олар да аумақтық деңгейдегi әлеуметтiк қорғаудың негiзгi бағыттары
анықталуы қажет. Нарықтық шаруашылықты қалыптастырудың мақсаттарына
байланысты өте қисынды болып, мемлекет жеке тұлғаның тәртiбiн әр-жақты
бақылаудан бас тартып, тұрғындарды әлеуметтiк қорғауға, олардың теңдiк және
егемендiк принциптерiн бұлжытпай сақтауға өтуi қажет. Аумақтар деңгейiнде
әлеуметтiк саясаттың мақсаттарымен басты мәселелерi болып:
• мемлекеттiң әлеуметтiк интеграциясы, аумақтардың әлеуметтiк дамуының
деңгейiндегi айырмашылықтарды қысқарту, өмiрдiң әлеуметтiк -
экономикалық жағдайындағы және оның сапасындағы аса өзгешiлiктердi
болдырмау, себебi олар аумақтардың болашақ дамуымен, елдiң
бүтiндiгiне қауiп төндiредi.
• Жалпы бiлiм берудiң, денсаулық сақтаудың, әлеуметтiк
қамсыдандырудың, азаматтардың әлеуметтiк құқықтарының кепiлдiгi
ретiнде, олардың әлеуметтiк қуаттылығының және олардың бастапқы
мүмкiншiлiктерiнiң айтарлықтай теңдiгiнiң бiрiгей стандартын
қамтамасыз ету.
• Аумақтардың экономикалық ресурстарын пайдалану, өмiрдiң деңгейiн
және сапасын көтеру үшiн жергiлiктi жағдайларды және қолайлы
факторларды есепке алу.
• Әлеуметтiк сала мекемелерiнiң қызметiнiң тиiмдiлiгiн көтеру, олардың
көпшiлiгiн аумақтардың қарамағында.
• Жұмыссыздықты және жұмыссыздарды өсiрмей ұстай тұру.
• Әлеуметтiк қажеттiлiктi қанағаттандыруға дифференциялдық көзқарас,
аумақ тұрғындарына атаулы әлеуметтiк көмектi, ұйымдастыру және беру.
Аумақтардың мәнiн күшейту әлеуметтiк салада басқарымдық шешiмдердiң
негiздiлiгi мен сапасының өсуiмен байланысты, басқару органдарының
тұрғындардан тәуелдiлiгi күшеюде, осыған орай әлеметтiк процесстi басқару
үшiн керi байланыс принципiн iске асыруға қолайлы жағдайлар туындайды. Ол
жарялық, обьективтiк мәлiмет және қоғамдық пiкiр арқылы iске асырылады.
Экономикалық және әлеуметтiк дамудағы аумақтардың мәнiнiң күшею жағдайы,
дұрыс қабылданған аумақтық саясат, оларды барлық қоғамның тұрақтылығының
факторы жасайды, бұл жағдайда мемлекеттiң мәнi төмендемейдi, бiрақ өзередi.
Аумақтық деңгейде басқарудың күрделiлiгi өседi, себебi әлеуметтiк даму
мәселелерi аумақтың және жергiлiктi билiк органдардың негiзi мақсаты
болады. Сондықтан да басқару құрылымдарын нығайтудың, олардың кәсiбилiгiн
және мамандығын көтерудiң қажеттiлiгi туындайды. Аумақтарда басқарудың
бұрынғыға қарағанда жоғарғы деңгейi талап етiледi. Реформалауға байланысты
аумақтардың дамуының бiркелкi болмауы, аумақтардың экономикалық және
әлеуметтiк дамуын теңестiрудiң қажеттiлiгiн талап етедi. Елде жалпы
кеңiстiктi сақтауды қамтамасыз ету, аумақтардың интеграциясының негiзi
болады. Ол үшiн орталық үкiмет өзiне әлеуметтiк саясаттың бiрiгей негiзiн
қолдау қызметiн алады. Тұрғындарды әлеуметтiк қорғаудың, еңбекақы төлеу
саласындағы кем кепiлдiктердiң, зейнетақымен қамтамасыз етудiң, көмекақы,
стипендия төлеудiң, бiлiм берудiң, экологиялық қорғаудың жалпы стандарттары
түзiледi. Орталық және аумақтар әлеуметтiк саясатты өз-ара келiсулерi тиiс.
Бүгiнгi жағдайда әлеуметтiк проблемаларды шешудiң тетiктерiн тәжiрибелiк
түрде iске асыруда ғылыми зерттеулерге ерекше талаптар қойылады.
Бiрiншiден, аумақтардың өзiне және оған кiретiн елдi мекендердiң әлеуметтiк
- экономикалық дамуына кешендi түрде талдау жасау қажет, бұл жағдайда
өнеркәсiптiк орталықтарға және ауыл шаруашылығы аудандарына дифференциялдық
көзқарас болуы тиiс. Екiншiден, бюджеттiк қаржының шектеулi жағдайында
әлеуметтiк қорғаудың мақсатты сипатта және атаулы болуына талап қою, нақты
қажеттiлерге көмек көрсетуде жаппай көзқарастан бас тартуды талап етедi. Әр
бiр аумақ үшiн атаулы көмектiң тетiгiн түзуде де нақты бiр облыстың
тұрғындарының өзiндiлiгiн және ерекшелiктерiн есепке алу қажет. Үшiншiден,
әлеуметтiк - экономикалық дамудың туындап отырған проблемаларын түзу және
оларды шешу үшiн аумақтағы тұрғындардың әр түрлi топтарының өмiрлiк
деңгейлерiн сипаттайтын әлеуметтiк нормативтердiң және көрсеткiштердiң
кешенiн пайдалану қажет. Төртiншiден, мақсатты бағытталған аумақтық саясат
жағдайды болжамдамай мүмкiн емес. Бесiншiден, аумақ тұрғындарын әлеуметтiк
қорғаудың ұзақ мерзiмдi моделiнiң тұжырымдамасын рәсiмдеу тек барлық
әлеуметтiк кешеннiң даму динамикасын зерттеуден, тұтыну ресурстарын бағалау
және болжамдаудан, тұрғындардың әр түрлi топтарының қажеттiлiктерiн
дифференциялды зерттеуден кейiн ғана мүмкiн. Әлеуметтiк қорғау жүйесiнiң
толықтығы оның әлеуметтiк - экономикалық, қаржылық және ұиымдастыру-
аумақтық бiрiңғайлығының есебiнен қамтамасыз етiледi. Әр бiр аумақ өзiне
сипатты табиғи, тарихи, саяси, экономикалық және әлеуметтiк жағдайларымен
ерекшеленедi, аумақ еңбектi қоғамдық бөлуде белгiлi орын алады, сол арқылы
әлеуметтiк-экономикалық өзгешiлiктердi қалыптастыруға әсер етедi, тек
аумақтық деңгейде ақты түрде ұлттық ерекшелiктер, экономикалық тәртiптiң
дәстүрлерi және т.б нақты түрде көрiнедi. Осы себептер арқылы республикада
экономикалық даму бойынша облыстардың айтарлықтай дифференциялануы
байқалады. Мамандар республика аумақтарының типологиясын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе.
1. Қазақстан Республикасында бүгінгі күннің жағдайында тұрғындарды
әлеуметтік қорғаудың теориялық негіздері.
1. Тұрғындарды әлеуметтік қорғаудың түсінігі және мәні.
2. Әлеуметтік қорғаудың әлемдік тәжірибесі.
3. Аумақтық процесстердің тұрғындар өмірінің деңгейіне және сапасына
әсері.
2. Оңтүстік Қазақстан облысының халықты әлеуметтік қорғау жағдайына
талдау.
1. Еңбек ресурстарын талдау.
2. Кедейлік пен жұмыссыздықты талдау.
3. Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша ардагерлер, мүгедектер мен аз
қамтамасыз етілген азаматтарға әлеуметтік қолдау көрсетілуін талдау.
3. Әлеуметтік қорғау жүйесін жетілдіру және Оңтүстік Қазақстан облысының
аз қамтылған тұрғындары тобының өмір сүру деңгейін көтеру жолдары.
1. Кедейліктің себептері және олардан өту жолдары.
3.2 Оңтүстік Қазақстан Облысының халықты әлеуметтік қорғау саласының
негізгі көрсеткіштерінің болжамы.
3.3 Оңтүстік Қазақстан облысында аз қамтамасыз етілген азаматтарды
әлеуметтік қорғаудың жүйесін жетілдіру жөніндегі ұсыныстар.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиет тізімі.
КІРІСПЕ.
Әлеуметтік саланы және адам ресурстарын дамыту Ќазаќстан үшін ұзаќ
мерзімді басты мәселе болып саналады.Әлеуметтік мәселелер мемлекет үшін
басты мәселелердіњ ќатарында болады және болып ќала береді.
Әлеуметтік саладаѓы мәселелерді шешу аз ќамтылѓан азаматтарѓа
әлеуметтік ќолдау көрсету үшін кешендік тілді ќолдануды талап етеді Осыѓан
орай тұрѓындардын бұл топтарын әлеуметтік ќорѓаудын берік тетіктері ќажет.
Мәселен зањдар арќылы бекітілген экономикалыќ ќұќыќтыќ және әлеуметтік
толыќ жүйесінде. Бұл жаѓдай өмір фактілерін тұраќтандыруѓа ќарсы тұратын
әрекеттерді іздестіруді талап етеді, олардыњ ішінде бірінші сатыда
жұмыссыздыќ, инфляцияны тұрѓындардын кедейлігін жою тұрады және бұл
жаѓдайда әлеуметтік ќорѓау біреуге арќа сүйеушілікті және адамдарды бірімен-
бірін тендестіруге алып келмеуі тиіс.
Ќазаќстан үшін нарыќтыќ ќатнастарѓа өту ұлттыќ экономиканыњ өзіне тән
даму жолдарын іздестіруді ќажет етеді,бұл өз жаѓынан әлеуметтік саясаттыњ
жања үрдістін ќұрастыруды керек етеді. Оныњ ішінде бүтіндігі және
баланстануы адамдардыњ материалдыќ жаѓдайын ынталандырушы ќоса олардыњ
рухани және жеке ќуатын ынталандыруда әсер етеді. Бұлдай саясат өзініњ
күшіне енетін белсенді азаматтыњ жања түрімен байланысты болып олар үкімет
мемлекетті өзініњ экономикалыќ және әлеуметтік ќұќыќтарын ќорѓаушы ретінде
санайды.
Ќазаќстанда әлеуметтік саясатты ќалыптастыру процессі тұрѓындарды
әлеуметтік ќорѓаудыњ жања түрлерін оларды іске асырудын берік тетіктерін
іздестіруді, сонымен ќатар әлемдік үлгілерге сай болуды талап етеді.
Нарыќтыќ реформа әлеуметтік ќорѓау жүйесін ќұратын нарыќтыќ ќұрылымдарѓа
келуді және одан туындайтын ќажетті экономикалыќ өзгерістерге оныњ дамуына
кедергі жасамауды талап етеді.
Бұл жаѓдайды ќамтамсыз ету үшін наќты баѓдар және тактикалыќ
сипаттаѓы стратегиялыќ маќсаттар болуы тиіс. Бұндай жүйені ќалыптастыру
әлеуметтік саясатты ќайта ќарастырумен және бірінші кезекте әлеуметтік
ќорѓау субъектілердін ќызметін өз-ара ќайта бөлумен байланысты болады.
Әлеуметтік ќорѓаудын маќсаттары бір жаѓынан белгілі бір
себептерге байланысты ќолайсыз жаѓдайда ќалѓандарды ќорѓауда болса, келесі
жаѓынан ќоѓамды әлеуметтік ќатты наразылыќтан әр түрлі деструктивтік оныњ
ішінде экономикалыќ ортадан туындайтын әсерден ќорѓауда болады. Әлеуметтік
проблемаларды аумаќтар дењгейінде шешу проблемалары үкіметтін негізгі
маќсатты болып табылады.
Әлеуметтік ќорѓаудын аумаќтыќ жүйесін жетілдіру әлеуметтік
реформаларыныњ негізгі баѓыты болуы тиіс, себебі тек аумаќ денгейінде ѓана
олардын әлеуметтік экономикалыќ табиѓи демографиялыќ, экологиялыќ және
басќада ерекшеліктерін толыќ түрде есепке алуѓа болады, ал оларды орындау
оларды ќанаѓаттандыратын тәсілдермен ұсыныстарды түзеу арќылы мүмкін
болмайды.
Ерекшеліктердіњ болуы, әлеуметтік ќорѓаудыњ ауырлыѓын
мемлекетпен аумаќтарѓа ауыстыруды аумаќтыќ саясаттыњ мәнін көтеруді талап
етеді. Осыѓан орай ќалыптасатын үрдісті зерттеу әлеуметтік ќорѓаудыњ
аумаќтар дењгейінде және ќалыптасуыныњ және жетілуініњ жолдарын іздеудіњ
ќажеттілігін мойындайды.
Бұл дипломдыќ жұмыстын маќсаты тұрѓындарды әлеуметтік
ќорѓаудыњ үрдісін және зањдылыѓын іздестірудін жолдарын аныќтауды көздейді
және олардын негізінде әлеуметтік ќорѓаудын мемлекеттік және аумаќтыќ
дењгейдегі ќызмет атќару тетігін және әлеуметтік ќорѓаудын тәрбиелік ќалпын
түзуді талап етеді. Дипломдыќ жұмыс кіріспеден және үш
тараудан,ќорытындыдан және пайдаланылѓан әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 . ЌАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА
БҮГІНГІ КҮННІҢ ЖАҒДАЙЫНДА
ТҰРҒЫНДАРДЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫН
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1. Тұрѓындарды әлеуметтік ќорѓаудыњ
түсінігі және мәні.
Өтпелі экономикадаѓы елдер үшін әлеуметтік ќорѓау деген термин жања
болып табылады жоспарлы бөлу экономикасы тұсында халыќтын тұрмысын тұраќты
түрде көтеру принципі декларациялатын еді, ал ќоѓамныњ әр жаќты дамуы
социалистік ќоѓамныњ теориялыќ аксиомасы болатын. Бұндай жаѓдайда
әлеуметтік игілікті мемлекеттік бөлуден ќалыптасып әр бір ќоѓам мџшесіне
оныњ мәртебесіне сәйкес кепілдік түрде берілетін социализімніњ артыќшылыѓын
сипаттауда. Әлеуметтік экономикалыќ ѓылым әлеуметтік ќорѓау деген терминді
пайдаланбаѓан, оныњ орнына әлеуметтік ќамсыздандыру, әлеуметтік әділеттік,
әлеуметтік кепілдік санаттары ќолданылѓан.
Әлеуметтік саясаттын негізінде әлеуметтік ќорѓаудын тиімді жүесін
ќұру жатыр. Әр түрлі мемлекеттерде және халыќаралыќ ұйымдарда әлеуметтік
ќорѓау түсінігі әр түрлі ќарастырылады. Бұл мәселе бойынша негізгі ќұжат
деп ХАЕҰ-њ әлеуметтік ќамсыздандырудыњ ењ төменгі нормасы туралы
Конвенциясын есептеуге болады, ол өз күшіне 1955 жылы енген осы ќұжатта
Әлеуметтік ќорѓау деген ұѓым әлеуметтік ќорѓаудын түрлері орын алып олардыњ
дењгейі аныќталѓан. Әрі ќарай әлеуметтік ќамссыздандыру саласында тењ
ќұќыќтыќ және ќұќыќтыќ саќтау конвенциясы ќабылданды
(№118,1962ж),(№157,1982ж) және т.т. №102 Конвенция әлеуметтік ќорѓаудын
тоѓыз түрін ќұптайды және біріктіреді: медициналыќ ќызмет көрсету,
жұмыссыздыќ пен байланысты көмек, кәрілікпен байланысты зейнетаќы,
өндірістік жараќаттануѓа байланысты көмек, отбасын баѓушыны жоѓалтќан үшін
көмек, екі-ќабаттыќтан босану үшін көмек, ауру болу жаѓдайдаѓы көмек,
отбасылыќ көмек.
Бұл түсінікті аныќтауда әр түрлі әдістер ќолданылады. Ресейдегі
Л.И. Абалкин және В.И. Щербакова сияќты оќымыстыларыныњ пікірлері бойынша
тұрѓындарды әлеуметтік ќорѓаудыњ жања жүйесін ќалыптастыру келесі тоѓыз
принципке негізделеді:
1. Тұрѓындардыњ әр түрлері және топтары мен олардыњ жаѓдайларына,
жастарына, ењбекке ќабілеттілігіне және экономикалыќ өзіндік дењгейіне
байланысты диордеренциялдыќ ќатнаста болуы.
2. Әлеуметтік ќорѓаудын тетігі болып ќоѓамныњ өзініњ әр бір мүшесіне
беретін және оныњ өте мәнді ќұќыѓын ќамтамасыз ететін зањмен бекітілген
экономикалыќ ќұќыќтыќ және әлеуметтік кепілдігін ќорѓайтын зањдардын
жиынтыѓын ќұрастыру саналады.
3. Әлеуметтік ќорѓаудын жүйесі әр бір дењгейде интеграцияланѓан болуы
тиіс: республикалыќ, аумаќтыќ, ењбек ұжымында және олардын әр бірініњ
ќұќыќтары, жауапкершілігі және ќызметі наќты түрде аныќталуы керек.
Басќа авторлар әлеуметтік ќорѓаудыњ тетігініњ ќызметін әлеуметтік
кепілдікті іске асыру мен байланыстырылады. Олардыњ кейбір бөлігі
әлеуметтік ќорѓаудыњ екі мәні туралы әњгіме ќозѓайды.
4. Кењ маѓынада әлеуметтік ќатнастардын жүйесі туралы, бұл жаѓдайда
индивид өзініњ өмір сүру шартына және өзініњ отбасына сәйкес келетін
жаѓдайді өзі ќалыптастырады.
5. Тар маѓынада өзініњ жаѓдайларын өз күшімен ќанаѓаттандыра алмайтын
тұрѓындар тобын әлеуметтік ќорѓау баѓытталѓан мемлекеттіњ саясаты.
Әлеуметтік ќорѓау кењ мәнде- өмір сүру үшін ќажетті ќаржыны ќамтамасыз
етудегі ќұќыќтыќ, әлеуметтік саяси және экономикалыќ кепілдіктердін жүйесі.
6. Ењбекке ќабілетті азаматтарѓа олардыњ ењбекке деген өзіндік үлесіне
экономикалыќ өзінділігіне және кәсіпкерлігіне сәйкес төлем жасау.
7. Әлеуметтік әлсіз топтар үшін мемлекет есебіне көмек көрсету дегенмен
оныњ мөлшері мемлекет белгілеген өмір сүру дењгейінен ењ төменгі мөлшерінен
кем болмауы тиіс.
Әлеуметтік ќорѓау жүйесі тар маѓынада - нарыќтыќ ќатнастар
жаѓдайындаѓы тұрѓындарыныњ экономикалыќ және ќұќыќтыќ мәртебесінен
туындайтын ќайшылыќтарды жењілдетуге баѓытталѓан мемлекеттік түзету реттеу
жүйесі.
Әлеуметтік нарыќтыќ экономика жаѓдайында мемлекеттік саясат
өзіне экономикалыќ еркіндік мәселелерін ќосып ќана ќоймай әлеуметтік
әділеттікте ќосуы тиіс. Әділеттіктін өте мәнді принципі барлыќ адамдар
өзініњ мүмкіндігін тењ ќұќыќ іске асыру үшін және мүмкіндіктерге ие деп
санап ќоѓамдыќ әлеуметтікті ќамтмассыз ету әр кімніњ өз ќажеттілігіне
сәйкес ќарамаѓына ќоѓамныњ белгілеген бірдей табысы болу керек деген
мәселені сипаттайды, бұл табыс оныњ ќабылеттілігімен және оныњ ењбек
мөлшерініњ ќоѓамдыќ жұмсалуынан тәуелді болады.
Әлеуметтік баѓытталѓан нарыќтыќ жүйе барлыќ әрекетке -
ќабілетті және әділетті әлеуметтік аќша жүйесіне әлеуметтік ќамтамасыз,
әділеттікке және әлеуметтік прогресске негізделеді.
Әлеуметтік ќамссыздандыру - мемлекеттіњ тұрѓындардын әлсіз
тобына деген конституциялыќ міндеті. Әлеуметтік ќамсыздандыру адам
капиталына әр түрлі әсер жасайды. Бұл жаѓдай денсаулыќ саќтау жүйесінде
өнімді ќысќартуда, денсаулыќты жаќсартуда және оны ќалпына келдіруде
байќалады, яѓни адамныњ ењбекке деген ќабілеттігі. Ќатерлі жаѓдайларды
болдырмау шараларда ењбекті ќорѓау, ќатерлі жаѓдайлардыњ алдын алу,
позитивтік әрекеттіњ мәнді факторы болып саналады. Әлеуметтік
ќамсыздандыруда кәсібилікке ќайта оќыту, ењбекпен ќамтамасыз етілуініњ
дењгейіне және жұмыссыздыќа, жұмысќа орналасуѓа көмек жасау немесе аумаќтыќ
ќуатты көтеруге ыќпал етеді. Әеуметтік ќамсыздандыру белгілі бір әлеуметтік
топтардыњ әлеуметтік және экономикалыќ ќамтамасыз етудегі шаралардын
жиынтыѓын сипаттауѓа болады. Мемлекет саясатыныњ негізгі баѓыты болып -
азаматтарды зейнетаќымен ќамтамасыз етуі, ауру болѓан жаѓдайда оларды
ќарѓалуы саналады. Әлеуметтік ќамсыздандырудын өте мәнді элементері болып
әлеуметтік ќолдау саналады.
Әлеуметтік көмек мемлекеттіњ нысаны үшін көмекті олардыњ өмір
сүруін, ал ќажет болѓан жаѓайда олардыњ дамуын қолдауын мойындайды.
Әлеуметтік көмектіњ принципі бюджеттен ќаржыландыруѓа және оныњ
алушыныњ жеке ќажеттілігіне баѓытталады. Бұндай көмектін мөлшері ертерек
салынѓан жарнаѓа тәуелді болмайды дегенмен де әлеуметтік көмек жасауда екі
жаѓдай есепке алынуы тиіс: бірінші көмек алушы оныњ адам ќоѓамына
интеграциялануда өзі белсенділікті көрсетуі тиіс, екіншіден әлеуметтік
саясаттын тетіктері ќажеттілерге көмек жасаудын басќа мүмкіндігі болѓан
жаѓдайда іске ќосылады зањ келісім немесе өнегелік салалары арќылы.
Әлеуметтік ќолдау ењбекаќы болмаѓан немесе отбасы бюджетіне түсетін аса
үлкен салмаќ болѓан жаѓдайда көрсеттіліп салыќтар есебінен
ќаржыландырылады, бұл жаѓдайда ќолдау бұрын жасалѓан жарнаѓа байланысты
болмайды, дегенменде бұндай көмектін түрі және мөлшері алдын ала
белгіленеді және көмек алушыныњ тыс табысы немесе мүліктік жаѓдайын
байланысты болмайды. Егерде әлеуметтік ќамсыздандыру жүйесініњ айтарлыќтай
бөлігі әлеуметтік ќолдау принципі бойынша ќұрылѓан болса бұл мемлекеттік
ќаржыѓа ауыр салмаќ түсіледі немесе ќамтамасыз етудіњ дењгейі әлеуметтік-
экономикалыќ жаѓдайѓа ќарамастан төмендетеді.
1. сурет
Әлеуметтік ќорѓау жүйесініњ ќұрлымы.
Әлеуметтік ќорѓау жүйесі
Ќызметі
Субъектілері
Формасы Ќаржысы Институттары
Нысандары
Әлеуметтік ќорѓау жүйесініњ өзіндік ќұрлымы бар 1.1. сурет, яѓни өзініњ
бүтіндігін ќамтамасыз етіп өзіне өзі ұќсастыѓы байланысыныњ тұраќты
жиынтыѓы. Жүйені ќұрастыру элементтері болып объектілері саналады саяси
тәртіптін түрлерімен ќоѓамныњ стандартарымен аныќталады. Жоѓарыда
аныќталѓан факторлар негізінде әлеуметтік ќорѓаудыњ тетіктері түзеледі олар
әр түрлі формадаѓы ќұралдардыњ жиынтыѓы арќылы іске асырылып, ќоѓамдыќ
жүйеніњ экономикалыќ және саяси тұраќтылыѓына жетуініњ маќсатына
баѓытталды. Әлеуметтік ќорѓаудыњ жүйесініњ ќызмет атќару шекаралары
әлеуметтік тәуекелдіктін жиындыѓы арќылы аныќталады. Әлеуметтік ќорѓау
нысандары болып азаматтар саналады олар өздеріне ќайта өнетін ќызметті
біріктіреді. Экономикалыќ отбасылыќ, мәдени. Әлеуметтік ќорѓау өзініњ кењ
түрдегі мәнінде ќоѓам мүшелерініњ барлыѓына тарайды және азаматтардыњ
барлыќ санаттарына тарайды. Әлеуметтік ќорѓаудын нысандары республика
тұрѓындары әлеуметтік класстар топтар жеке азаматтар. Ќазаќстандаѓы өтпелі
кезендер нысандар ќұрылымы өте күрделі. Әлеуметтік ќорѓаудыњ нысаны болып
жұмысќа ќабілетсіз азаматтар саналады, олар өмір сүру дењгейінен төмен
сүретіндер, жұмыссыздар, босќындар, Чернобль АЭС-даѓы апаттан
заќымдалѓандар, соѓыс ардагерлері, афган соѓысына ќатысќандар, көп балалы
отбасылар, аз ќамтылѓан отбасылар, әскери ќызметкерлерініњ отбасылары,
репрессия ќұрбандары, концлагерь тұтќындары, сонымен ќатар тұрѓындардын
аќшалай табыстары, білім, табиѓи ќұралдар, тұрѓынүй коммуналдыќ
басќармалары. Ѓасырлар бойы әлеуметтік ќорѓаудыњ негізгі субъектілері
болып әртүрлі елдерде мемлекеті саналады, яѓни әлеуметтік ќорѓау ќызметін
іске асыратын әлеуметтік институттар және ұйымдар. Дегенмен де ќорѓаудыњ
белседі субъектісімен бірге мемлекеттен бұрын отбасы өз ара көмек,
индивиттердіњ өздері өз өзіне көмек жасау сналѓан. Нарыќтыќ экономиканыњ
орын алу кезењінде әлеуметтік ќорѓаудын субъекті болып бизнес өкілдері
жергілікті басќару органдары саналады айтарлыќтай мәнді ќайрымдыќ жүйесін
өздерініњ азаматтарына немесе көмек көрсететін жеке тұлѓалар немесе
тұлѓалар тобыныњ ќоѓамдыќ формалары ќұрастырады. Әлеуметтік ќорѓаудын
субъектісі болып сонымен сатар діни ұйымдар, шіркеулер, әр түрлі ќоѓамдыќ
ұйымдар және бірлестіктер есептеледі. Әлеуметтік ќорѓаудын субъектіне,
сонымен ќатар саяси партиялардыда жатќызуѓа болады олар белгілі бір топ
өкілдерін өкілетті ќызметін іске асыруда және өзініњ парламенттегі
ќызметі арќылы нормативтік базаны түзеді, өздерініњ өкілеттігін таралатын
топтын мүдделерін толыќ іске асырады, ќамтамасыз етеді . Әлеуметтік
ќорѓаудын ќұрылымдыќ ќұрамы болып белгілі стандарттар саналады, олар осы
ќоѓамѓа тән болады. Ењ алдымен әњгіме ѓылыми негізделген нормативтер туралы
болады. Тұрѓындардын әртурлі табыстарыныњ ењ төменгі мөлшерін аныќтаудын
мәресі болып ењ төменгі зейнетаќы және т.б. саналады, яѓни өмір сүруге
ќажетті ењ төменгі бюджет, немесе оларды көбінесе өмір сүрудіњ төменгі ењ
аз мөлшері деп аталады. Өмір сүруге ќажетті, ењ аз мөлшері тамаќ
өнімдерін, азыќ- түлікке жатпайтын тауарларды және ќызметтерді әлеуметтік
ќолайлы баѓа арќылы алуѓа мүмкіндік беретін бір жұмысшыѓа зейнеткерге
балаѓа шаќќандаѓы ењ төменгі дењгейде ќажеттілікті ќамтамасыз ететін
мөлшер. Өкінішке орай олардыњ дењгейіне объективтікке жатпайтын сәттерде
әсер етеді кедейлік шегініњ ресми түрде төмендеуі бұл жаѓдай тұрѓындардын
кедейлік пайызын өтірік төмендетуде ќаржы ресурстарын үнемдеу маќсатында
орын алады. Ењ төменгі ењбекаќын аныќтау үшін әртүрлі елдерде әртүрлі
тәсілдер ќолданылады: Мысалы, Нидерландия ењ төменгі ењбекаќы төрт адамы
бар отбасын ќамтамасыз етуге ќажет делінсе басќа елдерде бір адам үшін
ѓана есепке алынады. Аталып өткен әлеуметтік – демографиялыќ ењ аз
мөлшердін төменгі жиынтыѓы 300 ден аталымнан тұратын және ќызметтерді
ќұрайды оныњ ішінде әлеуметтік сипаттаѓы ќызметтерде бар.
Өмір сүрудіњ тұтыну ќоржыны-тұтыну игілігімен ќызметініњ , жиынтыѓы
олар адамѓа ќоѓамѓа ќабылданѓан мөлшердегі тұтынушыныњ мүмкіндік дењгейін
ќанаѓаттандыруды ќамтамасыз етуі тиіс. Сонымен ќатар кедейлік дењгейдіњ
мысалдыќ стандарттары ќолданылады мысалы БҰҰ өмір стандарттарыныњ ењ
төменгі дењгейі деп белгілі бір елдегі табыстын 23 бөлігінен төмен табысы
бар адамды санайды. АЌШ-та бұл көрсеткіш отбасыныњ тобы мөлшері ретінде
ќабылданѓан. Егерде 4-адамнан тұратын отбасыныњ бір жылдыќ табысы ењ
төменгі ќаржыныњ жұмсалуыныњ үш еселік сомасынан аспайтын болса бұндай
отбасы кедейлер санына ќосылады. Ресми мәлімет көздерініњ көрсеткіштеріне
сүйенетін болсаќ АЌШ-тыњ 15% дейінгі жуыќ тұрѓындары 8 жылдардыњ ортасында
өмір сүру дењгейінен төмен дењгейде өмір сүрген. Сонымен бір әлеуметтік
нормалар ењ төменгі кепілдіктін міндетті тұруын нормативтін сипаттаса
басќалары ұсыныстар олар ел бойынша әлеуметтік процестін динамикасын байќап
отыруѓа және халыќаралыќ салыстырулар жасауѓа мүмкіндік жасайды. Егерде
өкіметтін орнатќан әлеуметтік ќорѓаудын нормалары бұхараны сана сезімі
арќылыжарамды деп ќабылданатын болса, онда әлеуметтік ќорѓаудын бұл ќұрлымы
өз міндетін орындайды деп санауѓа болады. Әлеуметтік ќорѓаудын дењгейін
ќорѓайтын ќаржыларѓа әлеуметтік ќажеттілікке бюджет арќылы аударылатын
ќаржы жеке және саќтандыру фирмалардын кешендерініњ ресурстары әлеуметтік
мекемелердін мемлекеттік және мемлекеттік емес жүйелерініњ ќаржылары
жатады. Мемлекеттік әлеуметтік ќорѓау институттары әлеуметтік ќорѓаудын
жалпы мемлекеттік саясатын түзуге және оны әр түрлі дењгейде өткізуге
жауапты. Әлеуметтік ќорѓаудын менді институты болып әлеуметтік
ќамсыздандыру жүесі саналады, олар әлеуметтік саќтандыруѓа принциптеріне
және әлеуметтік көмек көрсетуге негізделеді. Әлеуметтік ќамсыздандыру
ќоѓамныњ саяси жүйесін интеграцияландыруына байланысты мемлекттік жеке-
меншік және фирмалыќ институт ретінде сипаталады. Оныњ барлыќ моделдерініњ
өзіндік жетістіктері және кемшіліктері бар. Әлеуметтік ќорѓауда мәнді ролді
тұрѓындары жұмыспен ќамту ќызметі азаматтары кәсіби дайындау және ќайта
дайындау әлеуметтік көмектіњ мемлекеттік орталыќтары тұрѓындарды әртүрлі
санаттары үшін алады, олар диагностика реттеу әртүрлі ауытќудан аќтау үшін
ќұрылѓан сонымен ќатар өткір түрдегі ќажеттілікті бар тұлѓаларѓа көмек
көрсету әлеуметтік баспаналар ќайырылымдыќ және еркін ќоѓамдар балалар үйі
және т.б.
Мемлекеттік емес ұйымдарѓа әлеуметтік ќызмет көрсету кәсіпкерлік
ќұрылымдар шіркеулердіњ әлеуметтік ќызметтері ќайрымдылыќ және еркін
ќоѓамдар жатады.
Әлеуметтік ќорѓаудыњ экономикалыќ саяси ќұќыќтыќ тетіктеріне
әртүрлі принциптер салынѓан, олар әлеуметтік ќорѓаудын әртүрлі
моделдерініњ басты ерекшеліктерін ќұрайды. Принциптер азаматтардын өмір
сүру дењгейін ќолдау мәселелері бойынша мемлекеттіњ жауапкершілігін
сипаттайды, әлеуметтік ќорѓау жүйесініњ нысандары және субъектілері өз-ара
ќызметтестік арќылы байланысты болады, олар әлеуметтік ќорѓаудыњ мазмұныњ
әр-жаѓын сипаттайды және олардын маќсаттарын орындау үшін пайдаланылады,
ќорѓау ќызметініњ өзіндік мазмұныњ әлеуметтік ќорѓаудыњ келесі формалары
аныќталады, әлеуметтік көмек, әлеуметтік ќамсыздандыру, әлеуметтік кепілдік
және әлеуметтік ќамсыздандырудын әлеуметтік ќорѓаудын бір түрі. Оѓан келесі
ќасиеттер тән: нысаныњ тұраќтылыѓы, міндеттілік жүйелік, шектеулік
әлеуметтік саќтандыру жеке жауапкершілік принципіне негізделген, олар былай
орындалады ,саќтандыратын тұлѓалар жарна ретінде өзініњ ењбекаќысыныњ бір
бөлігін салып тұрады, ал ењбекаќысы жоќ болѓан жаѓдайда өтеу алады, оныњ
мөлшері олардыњ бұрынѓы айлыѓыныњ көлемінде аныќталады, егерде әлеуметтік
жарна бұрын төленбеген болса, әлеуметтік көмекке келесі сипаттар тән болады
нысанныњ тұраќсыздыѓы шектеулі. Бұндай көмек ќолданыстаѓы ережелерге
сәйкес, аумаќтыќ баѓдарламаларѓа сәйкес, іске асырылып адрестік сипатта
болады. Оны іске асырудыњ наќты формалары әлеуметтік ќорѓаудыњ наќты
формалары әлеуметтік ќорѓаудын наќты түрдегі тетіктермен ќалыптасќан
дәстүрлермен іске асырылады, оларѓа зейнетаќылар, аќшалай көмектер, өтеу
төлемдері кењестік және аќтау көмектері әлеуметтік ќызмет көрсетулер
ќамќорлыќќа алушылар, бала ќылып алулар, контрактілер келісім-шарттар,
ќұќыќтыќ және нормативтік актілер, тегін білім берулер және емделулер
жатады. Сонымен тұрѓындарды әлеуметтік ќорѓауды нарыќтыќ экономикаѓа өтуде
екі тұрѓыдан ќарау керек кењ және тар..
Тұрѓындарды ќорѓаудыњ кењ мәндегі негізгі баѓыттары:
• Азаматтарды өмір сүру үшін ќажетті ќаржымен өмір сүрудін ењ кіші
мөлшерінде ќамтамасыз ету, олардын өмір дењгейін төмендедетін
факторлардан оларды ќорѓау.
• Ќоѓам мүшелеріне зањдарѓа ќайшы келмейтін әдістермен кедергісіз ќаржы
табуѓа жаѓдай жасау.
• Азаматтар білім алудаѓы медициналыќ көмектегі және мәдениеттегі белгілі
бір ењ төменгі дењгейін жаѓдай жасау.
• Жалданған жұмыскерлерге еңбектiң жарамды шартын қамтамасыз ету, оларды
индустриялдық өндiрiстiң негативтiк әсерiнен сақтау, экологиялық
қауiпсiздiктi қамтамасыз ету.
• Азаматтарды қылмыстық әрекеттерден сақтау.
• Мемлекеттi құқықтық және демократиялық принциптерiне сәйкес келетiн
азаматтық және саяси құқықты сақтау.
• Қарулы қайшылықтарды болдырмайтын жағдайды сақтау.
• Қоғам мүшелерiн саяси құғындықтан сақтау.
• Рухани өмiрдiң бостандығын қамтамасыз ету, идеялогиялық қысымдылықтан
қорғау, қоғамда қолайлы әлеуметтiк-психологиялық климатты құру,
психологиялық қысымнан қорғау.
• Қоғамдық өмiрдiң тұрақтылығын барынша қамтамасыз ету.
Әлеуметтiк қорғау тар мәнде мемлекеттiң дәлдей түзету-реттеу жүйесiн
сипаттайды, олар тұрғындардың белгiлi бiр топтарында нарықтық қатынас
жағдайында туындайтын қайшылықтарды бәсеңдетуге бағытталады.
1.2. Әлеуметтiк қорғаудың әлемдiк тәжiрибесi.
Адам қоғамы дамуының әртүрлi кезеңдерiнде және экономикалық жүйенiң
әртүрлi типтерiнiң жағдайында аз қамтылған азаматтардың проблемаларының
өткiр деңгейi, масштабы және оларды қоғамдық және көмек көрсетудiң
әдiстерiнiң өзiндiк ерекшелiгi болған (қазiрде олар бар). Жалпы болып
орнатылған тәртiпке сәйкес, тек бiр мәселе орын алады. Кембағаларды
әлеуметтiк қорғауда және қолдауда басты рөлде мемлекет атқарады. Осы
тұрғыға негiзделе отырып әлеуметтiк қорғаудың бүгiнгi кунгi келесi моделiн
белгiлейiк.
Маргиналдық модель. Бұл модель АҚШ-қа тән (1.2 суреттi қара).
Маргиналдық модельдiң негiзiнде америкалық қоғамды “23 қоғамы” деп тану
көзқарасы жатыр, ол өзiнiң қолайлы жағдайын өз күшiмен қамтамасыз ете
алады, сонымен қатар тұрғындардың жарлы топтарын қолдауға мүмкiндiктерi
бар. Бұл модель тарихи қалыптасқан, онда Америка қоғаманаң қалыптасуының
ерекшелiктерi жарқын түрде көрiнедi, олар ұлттың менталитетiмен байланысты:
жеке дара болу, өзiндiк инициатива, өз күшiне сүйену, Америкаға тұраққа
орналасушылардың мемелекеттiк құрылымдардың қысымына қарсы тұруға ұмтылуы.
Тұрғындарды әлеуметтiк қорғаудың қолданыстағы моделi икемдi, дегенмен
өте күрделi, түсiнiксiз. Оның ерекшілiк сипаты децентрализация
(орталықтандыруды жоқ қылу). Ол әртүрлi әлеуметтiк бағдарламалардан тұрып,
федералдық заңнамалармен немесе штаттық заңнамаларымен немесе федералдық
мемелекеттiк органдарымен және штатты басқаратын органдармен реттеледi.
Жеке бағдарламаларды жергiлiктi бүлiктiң де қабылдайтындығы атап еткен жоқ.
АҚШ-тың әлеуметтiк жүйесi екi негiзгi формада iске асырылады: -
әлеуметтiк сақтандыру - мемлекеттiк көмек. Олардың бiр-бiрiмен айырмашылығы
қаржыландыру көздерiнде. Әлеуметтiк сақтандыру бойынша төлемдер сақтандыру
қорынан төленедi, олар әлеуметтiк сақтандыру үшiн алынатын арнаулы салық
есебiне iске асырылып, еңбекшiлерден және кәсiпкерлерден ұсталады.
Мемлекеттiк көмек бюджеттiк қаржы есебiнен iске асырылады. Мемлекеттiк
көмек аясында бiрқатар бағдарламалар iске асырылады: кепiлдiк арқылы
қамтамасыз етiлетiн бағдарлама бойынша табыс (қарттарды, мүгедектердi және
соқырларды қамтиды), көп балалары бар отбасыларына көмек көрсету
бағдарламасы, азық-түлiк үшiн көмек (азық-түлiктiк талондарды тегiн беру
немесе арзандатылған бағамен) беру.
2. сурет
Тұрғындарды әлеуметтiк қорғаудың америкалық
моделi.
Тұрғындарды әлеуметтiк қорғаудың маргиналдық моделi.
принциптерi
Субсидиялық өз-өзiне көмектесу
Деңгейi
Федералдық штаттар Жергiлiктi органдар
қаржылар
Әлеуметтiк қамсыздандыру Мемлекеттiк
үшiн жумысшылардан және бюджет.
жұмыс берушiлерден алынатын
мақсатты салық.
формалар
Әлеуметтiк қамсыздандыру Мемлекеттiк көмек.
1. жалпы федералдық
бағдарлама
2. жекеменшiк жуйесi.
Кепiлдiк арқылы қамтамасыз
етiлетiн табыс бағдарламасы көп
балалы отбасыларға көмек.
■ Кәрiлiк бойынша зейнетақы, жұмыссыздық үшiн көмек
■ Отбасын жоғалту үшiн көмек
■ Еңбекке қабiлеттiктi өндiрiсте емес жоғалтудағы көмек
■ Медициналық қауiпсiздендiру.
Медициналық қызмет атқару саласында екi бағдарлама жұмыс iстейдi:
мэдикер және мэдикеид оларға медициналық қамсыздандырудың жалпы шығынының
41-пайызы кетедi.
*Мэдикер * бағдарламасы зейнеткерлер үшiн қолданылады және әлеуметтiк
қамсыздандыру үшiн салықтан қаржыландырылады.
*Мэдикеид * қамтамасыз етiлмеген қарт зейнеткерлерге бағытталып,
федералдық және штаттар бюджеттерiнен қаржыландырылады.
АҚШ-та тұрғындарды қолдаудың мемлекеттiк жүйесiнен басқа әлеуметтiк
қамсыздандырудың жекеменшiк жуйесi бар. Әлеуметтiк саясатта екi басты
мақсат бөлiнiп шығады: толық түрдегi жұмыспен қамтылу және табыстарды
теңдестiру. Ал, оның ерекше мәнi болып оның ар жақтылығы (универсалдығы)
саналады. Әлеуметтiк қамсыздандырудың мемлекеттiк жүйесiмен Шверцияның
барлық тұрғындары қамтылған.
Қоғамдық өндiрiстiң жедел көңiл аударуы арқылы қамтамасыз етiледi.
Қайта оқыту жүйесi экономикалық коньюктураға тез бейiмделудi қамтамасыз
етедi. Бұл жағдайды адамның экономикалық белсендiлiгiне ықпал жасалады.
Табысты қамтамасыз етумен күресудiң жолы- көмек көрсету, енжарлық көмек
(пассивтiк). Әлеуметтiк қамсыздандыру жүйесiнiң мақсаты ресми
көрсеткiштерге сүйенетiн болсақ- адамды ауру болған жағдайда, балалы болған
жағдайда және қарт , қасiреттi, өндiрiстiк себептермен ауру болғанда,
жұмыссыздық кезiнде экономикалық қорғау. Әлеуметтiк қамсыздандыру жүйесi
мемлекеттiк және жергiлiктi салықтардан, кәсiпкерлердiң, еңбекшiлердiң, жал
бойынша жұмыс iстемеушiлердiң жарналарынан, пайыз ретiнде алатын табыстан
және әртүрлi қорлардың капиталынан ұстап қалудан қаржыландырылады.
Басты назар жұмыспен қамтуды, қолдауға және жұмыс күшiн қайта
дайындауға, кең түрдегi кәсiби оқытуға бөлiнедi. Әлеуметтiк қызмет қоғамдық
өмiрiң ерекше саласы болып саналады, бұнда бөлу қатынастары нарықтық
реттеудiң заңдарына бағынуы тиiс. Азаматтың шектен тыс ғана бiлiмдегi,
денсаулық сақтаудағы қажеттiлiктерi және т.б нарықтық негiзде
қанағаттандырылуы тиiс.
Табыстарды теңдестiру табысқа салынатын салықтың прогрессивтiк жүйесi
нәтижесiнде iскеи асырылады. Бұған тағы да кең түрдегi әлеуметтiк
қамсыздандырудың қайта бөлу жүйесiнде көмек жасайды. Адамды табыстың қол
жететiн деңгейiмен қамтамасыз ету жұмыспен толық түрде қамтылумен
байланыстырылады. Жұмыссыздық 2 пайыздан аспау керек делiнедi. Барлық
ересек тұрғындарға жұмыспен қамтудың өзiндiк салмағын өсiру үшiн мақсат
қойылады. Бұл көрсеткiш бойынша Швеция әлемде бiрiншi орында тұр. Толық
түрде жұмыспен қамту еңбек нарығының талабына сай. Ең басты қаржы
көздерiнiң 40 пайызынан астамы кәсiпкерлерден алынатын жарналар.
Әлеуметтiк қауiпсiздендiруде 3 негiзгi бағытты бөлiп шығаруға
болады: аура болудағы қауiпсiздендiру жүйесi, мiндеттi түрдегi медициналық
қауiпсiздендiру, ұлттық зейнетақы жүйесi жергiлiктi билiктер тұрғын үй үшiн
субсидиялар бөлiп отырады. Швецияда табыстарды теңестiрудi қолдаудың тиiмдi
саясатының дәлелi болып, ондағы ең төменгi жиін коэффициентiн санауға
болады-0,205 (бұл ақырғы табыс массасының толық түрдегi теңдiгiн қамтамасыз
етудегi коэффициент) АҚШ-пен Ұлыбританияда бұл коэффициент 0,355 құрайды.
Әлеуметтiк қорғау жүйесi өзiне әлеуметтiк қамсыздандыру және әлеуметтiк
көмек жүйелерiн бiрiктiредi. Көп елдерде ұлттық әлеуметтiк қорғау
жарналарды жұмыскерлер де, жұмыс берушiлер де салады, ал Швецияда бұл
жарналарды тек жұмыс берушiлер ғана төлеп отырады, ал Данияда әлеуметтiк
төлемдер негiзiнде мемлекеттiк қаржыдан жасалып отырады. Ал басқа көпшiлiк
елдерде әлеуметтiк қорғау жасалатын жарнаның негiзгi қиыншылығы
еңбекшiлердiң мойнына түсетiн болса,(Австрия, Германия, Нидерландия,
Франция) көп елдерде жұмыс берушiлерiнiң мойнына түседi.(Италия,
Португалия, Испания, Бельгия)
Әлеуметтiк қорғау қорынан жұмыссыздық үшiн жәрдемақы, кәрiлiк үшiн
жәрдемақы төленеді және медициналық қамсыздандыру iске асырылады.
Әлеуметтiк көмектiң мемлекеттiк қорынан жәрдемақы ақшалай немесе нақты
заттар түрiнде берiледi: жарлылық үшiн жәрдемақы, отбасылық, тұрғын үйге
төлеу үшiн, мүгедектер үшiн жәрдемақы. Жәрдемақы қажеттiлiктi
тексергеннен кейiн төленедi. Жәрдемақы үшiн жалғыз басты азаматтар және
отбасылар өтiнiш жасай алады, егерде олардың табыстары обьективтiк жағдайға
байланысты белгiлi бiр әртүрлi жағдайларға сәйкес белгiленген сомадан төмен
болатын болса, мысалға, Ұлыбританияда 1998 жылғы әлеуметтiк қамсыздандыру
туралы реформаға сәйкес жәрдемақы тек табысты қолдау үшiн, отбасылық несие
үшiн, тұрғын үйге төлем жасау үшiн берiледi.
1.3. сурет
Тұрғындарды әлеуметтiк қорғаудың Швециялық моделi.
Тұрғындарды әлеуметтiк қорғауды қайта бөлу арқылы iске асыру
моделi.
Алдын алу Компенсация Субсидарлық
сипаттағы iс сипатындағы iс сипаттағы iс
шаралар шаралар шаралар
Заң арқылы және Әлеуметтiк Әлеуметтiк көмек
нормативтiк қамсыздандыру
қамсыздандыру
1. Еңбек жағдайы 1. Жұмыссыздық Кедейлiк үшiн
Табысты бөлу үшiн жәрдемақы жәрдемақы
Тұтынушыларды 2.Зейнетақы Отбасылық
қорғау. 3.Ауру болғанда жәрдемақы
Қоршаған орта берiлетiн Тұрғын үй үшiн
Денсаулықты сақтау жәрдемақы Мүгедектер үшiн
6. Бiлiм алу, тұрғын 4.Отағасын жәрдемақы.
үй, көлiк қызметiн жоғалтуда беретiн
беру 5.Медициналық
қамсыздандыру.
Әлеуметтiк қамсыздандыру қоры Әлеуметтiк көмек қоры
(жалданған жұмысшылардың және (мемлекеттiк бюджеттен
жұмыс берушiлердiң жарналары. бөлiнедi)
Батыс елдердегi әлеуметтiк көмектiң басты кемшiлiгiн оның сыншылары
келесi мәселеде көредi. Ол экономикада және әлеуметтiк салада болып жатқан
өзгерiстерге баяу бейiмделедi. Сонымен қатар кедейлiк, отбасылардың аз
қамтылуы көбiнесе базалық бiлiмнiң немесе кәсiби оқуды болмауымен,
аурулықпен, психологиялық-физикалық ерекшелiкпен және т.б байланысты, бұл
жағдай жаңа өндiрiстiк орталыққа тез интеграциялану мүмкiндiгiн қиындатады.
Бүгiнгi күнi Батыс Еуропа елдерi әлеуметтiк қамсыздандыру саласы бойынша
түбегейлi реформалар жолында. Әлеуметтiк қажеттiлiкке жасалатын
шығындардың күрт өсуi мемлекеттiң байырғы жалпы жасы тұрмыс халi туралы
құндылықтарды қайта бағалауға мёжбүрледi, себебi шығындардың осындай
жоғарғы деңгейi жұмыссыздықты өсiруде және капиталдық шетеле қашуына алып
келедi. Мамандардың болжамдары бойынша 2000-2030 жылдары тұрғындардың
қартаюына байланысты Еуропаны зейнеткерлiк қамсыздандырудың айтарлықтай
өсуi күтiп отыр. Осының нәтижесiнде болжам бойынша, Германия мен Францияның
мемлекеттiк қарызы екi есе көбейiп, ЖҚӨ құнының 105 пайызына жетедi.
Әлеуметтiк қажетiлiк үшiн мемлекеттiк шығындардың өсуiне сәйкес елдер бар
және жаңа салықтарды өсiруге мәжбүр болады, бұл жағдай өз жағынан
кәсiпкерлiк капиталдың салықтық жағдайы жақсы елдерге көшуiне алып келедi,
ал қосымша салықтың ауыртпалығы, әр уақыттағыдай, экономикалық қорғалмаған
қоғам мүшелерiне түседi. Әлеуметтiк қамсыздандырудың еуропалық жүйесiнiң
толық түрде күйреуiн болдырмау үшiн, бюджеттiк қаржыны жұмсауды өзгерту
ғана қажет, шығындардың үлкен үлесiн жеке секторға ауыстыру арқылы мысалы,
мамандардың болжамдары бойынша, әлеуметтiк қажеттiлiк үшiн шығындарды 25
пайызға төмендету еуропалық тауар өндiрушiлердiң бәсекелестiгiн көтеруге
және жеке секторға 0,5 триллионнан кем емес долларды қайтаруға мүмкiндiк
туындатады. Сонымен, Еуропаның барлық елдерi әлеуметтiк қамсыздандыру
жүйесiн реформалау процессiн бастап отыр. Бұл жағдай аз емес тәуекелдiкпен
байланысты. Бұндай реформалар үшiн бағдар болып жалпы жақсы өмiрлiк
американдық вариант бола алады, ол кәсiпкерлiкке еркiндiк бередi және
нарықтық тетiктердi әлеуметтiк бағдарламаларды басқаруға қосады.
Корпоративтiк патернализм моделi.
Бұл өзiндiк жүйе Жапонияда қалыптасқан. Ол әлеуметтiк қорғауды шешудiң
либералдық вариантын ұсынады. Оның негiзгi сипаттары белгiлi бiр тарихи
жағдайдың әсерi арқылы және жапондықтардың мiнездерiнiң ұлттық
ерекшелiктерiне, олардың тұрақтылыққа, теңдiкке, ұжымдылыққа ұмтылуларына
сәйкес қалыптасып отыр. Әлеуметтiк қорғаудың жапондық моделiнiң негiзiне
*үш құдайгершiлiк сыйлық * салынған: жалға өмір бойлық алу, еңбекақыны
жасының үлкендiгiне қарай төлеу, фирмалық кәсiподақтар . Өмiр бойлық жалға
алу жұмысшыға тұрақты жұмыс орны үшiн кепiлдiк бередi, бұл жағдай, әрине,
қоғамдағы жұмыссыздықтың деңгейiне, жұмысшыны бiр кәсiпорынға бекiту арқылы
әсер етедi. Ол еңбек ұжымының тұрақтылығын қалыптастыруға әсер етедi,
жұмысшылыр тәртiбiнiң стилiн анықтайды. Еңбекақы еңбекке салынған үлес
арқылы емес, жасқа қарай төленедi, бұл жағдай ұлттық рухани дәстүрге
тамырымен кетуде. Егерде өздерiнiңүрухани мѕмкiндiгi бiрдей емес екi адам
еңбектi өз күшiн түгел жұмсап, атқаратын болса, оларға бiрдей төлем жасау
әдiлеттi болады. Фирмалық кәсiпорындардың болуы Жапон жұмысшы классын
бөлiп, кәсiпкерлерге олар үшiн өздерiнiң еркiн мойындатуға мүмкiндiк
туындатады. Әлеуметтк мақсаттарды шешумен әртүрлi өнеркәсiптiк
корпорациялар, бiрлестiктер еңбекшiлердi өндiрiстiң үлескерлерi ретiнде
мадақтай отырып, тiкелей айналысады. Жапондық модель тұрғынардың өмiр сүру
деңгейiнiң, еңбек өнiмдiлiгiнен төмен болуы сипатты, бұл жапон тауарларының
әлемдiк нарықтағы жоғарғы бәсекелестiгiн және олардың бағасының төмендiгiн
қамтамасыз етедi. Жапон моделi әлеуметтiк қамсыздандырудың жоғары дамыған
жүйесiмен ерекшеленедi ол кең және тар мағынада әлеуметтiк қамсыздандыруды,
денсаулықты сақтауды, медицинаны, санитария және тазалықты, қарттарға
қызмет көрсетудi, қоғамдық игiлiктi бiрiктiредi. Басты буын - әлеуметтiк
қамсыздандыру, оның мақсаты болып азаматтарды уақытша және тұрақты жұмысқа
қабiлеттiкте қамсыздандыру. Ол қамсыздандыру қоры арқылы iске асырылып,
тұрғындардың және жұмыс берушiлердiң жарналарынан, сонымен қатар
мемлекеттiк қаржыдан қалыптасады. Әлеуметтiк қамсыздандырудың
ұйымдастырылу құрылымының шегiнде күштi бөлшектену орын алған. Дегенмен де
Жапонияның әлеуметтiк қамсыздандыруының дегейi басқа елдерiмен
салыстырғанда төмен, ал табыстарды дифференциялауда оның деңгейi биiк.
Медициналық қамсыздандыру жалпы тегiн медицина жоқ. Кедейлерге медициналық
көмек бердiң бiрнеше бағдарламасы бар, сонымен қатар жалпы медициналық
көмек орын алған, ол өкпе ауруымен ауыратындарға, психикалық ауруларға,
қарт азаматтарға таралады. Жалпы көмек жүйесi ауыр экономикалық жағдайға
түскен соғыс құрбандарына, тұрғындарға көмектi қамтамасыз етедi және өзiне
бұрынғы полицейлер әскери қызметкерлер үшiн сый ретiндегi зейнетақыны,
әлеуметтiк қызмет көрсетудi, қажеттiлерге тұрғын жай iздестiруде көмектi
бiрiктiредi. Сонымен Жапонияда адамды нарықтық сұрапылдан қорғайтын өзiндiк
жүйе қалыптасқан, ол капиталды жинақтауды жылдамдатудың экономикалық iс-
шараларымен, оларды туындату үшiн қолайлы жағдай жасаумен тығыз түрде
байланыстырылады. Жапонияның тәжiрибесiнен экономиканы көтеру үшiн күштi
әлеуметтiк саясаттың қажеттiлiгi байқалады, себебi дағдарыс жағдайында
реттеудiң макроэкономикалық жүйесi берiк түрде даму элементтерiмен
қолданылып, қоғамды тұрғындардың төмен деңгейде әлеуметтiк қорғалған
топтарын және жеке тұлғаларды есепке алуға қабiлеттi болған жағдайда ғана
жұмыс iстейдi. Тек осындай саясат қана Жапонияға соғыстан кейiнгi
дағдарыстан өту үшiн шешушi мәндi атқарды. Әлеуметтiк қорғау моделiнiң
қалыптасу процессi көп жағдайларда саяси және экономикалық жүйенi
модернизациялаудың барысымен, осы елдердiң бүгiнгi жағдайының ерекшелiгiнен
батыс үлгiлерiнендiрумен немесе дамудың өзiндiк ұлттық жолын iздестiрумен
байланысты болады. Дегенмен бұл процестiң негiзгi құрамын бiлу адамды
қорғаудың тиiмдiрек шараларын түзуге бiздiң елде де мүмкiндiк жасайды.
Қазақстанда тұрғындарды әлеуметтiк қорғаудың бұрынғы одақтан мұра болып
қалған жүйесi орын алып келдi. Негiзiнде жүйенiң барлығы мемлекеттiк болып,
өзiне ек блокты қосқан. Әлеуметтік қамсыздандырудың мемлекеттiк жүйесiн
және мемлекеттiк әлеуметтiк қамсыздандыруды көп уақытқа дейiн бiздiң елде
әлеуметтiк қамсыздандыру қорын қалыптастырудың дамымаған, әлеуметтiк
тәуекелдiктi есепке алмайтын жүйесi қолданылып келдi. Олар мемлекеттi қайта
бөлу саясатының құралы бола тұрып, өзiнiң негiзгi мәнiн жоғалтып,
әлеуметтiк қамсыздандыруға трансформацияланды. Берiлетiн көмекақының және
зейнетақының мөлшерi бiрқатар екiншi сатыдағы факторлардан, әртүрлi салада
жұмыс iстеуден және т.б тәуелдi болды. Ақшалай қаржының жетiспеушiлiгiн
құрылтайшылар тауып отырды. Қаржылық мұржасыздық бұл ұғымдарға қорқыныш
жасамаған, егерде құрылтайшылар өздерiне қабылдаған мiндеттерiнен бас
тартпайтын болса. Бұндай жүйенiң дамуы үшiн болашағы болмайды. ҚР
тәуелсiздiк алған сәттен бастап 1999 жылға дейiн келесi кепiлдiктердiң
түрiн беретiн әлеуметтiк қорғаудың жүйесi жұмыс iстеп келедi:
■ Зейнеткерлiк қамсыздандыру,
■ Уақытша жұмысқа қабiлетсiздiкке берiлетiн көмекақы(оның iшiнде
еңбектен зақымдық алу және кәсiби аурулар)
■ Екiқабаттық және бала туу үшiн көмекақы
■ Сауықтыру қызметтерi үшiн көмекақы
■ Жұмыссыздық жағдайы үшiн әлеуметтiк қолдау
■ Мiндеттi түрдегi медициналық қамсыздандыру
■ Бала босану үшiн берiлетiн көмекақы жерлеу үшiн берiлетiн көмекақы.
Мiндеттi түрдегi әлеуметтiк қамсыздандырудың қаржыларын төрт бюджеттен
тыс мемлекеттiк қор басқарып келдi: зейнетақылық қор, мемлекеттiк
әлеуметтiк қамсыздандыру қоры, жұмыспен қолдау көрсететiн қор, мiндеттi
түрдегi медициналық қамсыздандыру қоры. ҚР-да нақты әлеуметтiк-тұрмыстық
жеңiлдiктер беретiн жүйе жұмыс iстеген, олар азаматтардың 40 санатынан
астамына таралып, олар үшiн 270 ке жуық жеңiлдiктер беретiн болған. Олар
тұрғын үй – коммуналдық қызмет, тiстi протездеу, көлiк құралымен қамтамасыз
ету және жол сапарға төлем жасау, шипа жайлық емдеу, мүгедектер үшiн
жанармайға төлем жасау, бұхаралық ақпарат құралдарына жазылу үшiн
жеңiлдiктер беру және т.б.
Сонымен, республикада әлеуметтiк қорғаудың белгiлi бiр ұлттық-құқықтық
базасы құрылған болатын. Дегенмен де қоғамдағы әлеуметтiк проблемалар
шиеленiсе түстi, оның себебi болып тек елдiң күрделi экономикалық жағдайы
ғана емес, өз уақытында қабылданған жұмыс iстемейтiн әлеуметтiк заңдар және
әртүрлi жеңiлдiктер болды. Олардың себептерi бiреу-ақ бюджетте қажеттi
қаржының болмауы. Олардың барлығының құнын, көбiнесе қажетсiз туындаған
жеңiлдiктердi, бай елдiң өзi де көтере және бере алмас едi. Бұрынғы қаржыны
есепсiз жұмсау және оны жалпылама бөлу, мемлекет мойнында отыру менталитетi
бүгiнгi күнге дейiн өзiнiң әсерiн еске салуда. Әлеуметтiк қамсыздандырудың
орталықтандырылған—жоспарлы мемлекет тұсындағы әлеметтiк қамсыздандырудың
өзiнiң плюсi бар ескi жүйесi, жаңа экономикалық қатынастардың қысымын
көтереталмай отыр. Осыған орай нақты азаматтарға берiлетiн дотацияның және
атаулы сқұрылымын трансформациялаудың қажеттiлiгi туындады. Мәселен, ең
алдымен көптеген жеңiлдiктердi, кепiлдiктердi етке келтiрiп, оларды кезең-
кезеңмен ақшалай көмекпен ауыстыру қажеттiлiгiнде болды. Жоғарыда аталып
өткендерге сәйкес әлеуметтiк қорғау жүйесiнде өзгерiстер жүрiп жатыр,
мысалы, ҚР-ң *Қазақстан Республикасының бюджеттiк жүйесi туралы * заңы
бойынша әлеуметтік секторды қаржыландыру жүйесi өзгертiлдi. Барлық
бюджеттен тыс қорлар бюджетпен бiрiгiп, әлеуметтiк трансферттiң барлық
түрлерi бойынша төлемдер мемлекеттiк бюджеттен iске асырылатын болды. Бiр
ғана әлеуметтiк салық 20 пайыз мөлшерiнде бекiтiлдi. Осылардың нәтижесiнде
01.01.1999 жылы ҚР да әлеуметтiк қорғау жүйесiнiң мүлде басқа құрылымы
қалаптасты.(1.4сурет), ол республика бюджетiнен кепiлдiктiң 7 түрiн
қамтамасыз етедi.
1.4. сурет
Қазақстан Республикасының әлеуметтiк қорғау жүйесi.
ҚР-ң әлеуметтiк қорғау жүйесi (бүгiнгi күн)
Республикалық бюджет Жергiлiктi бюджет
Жас бойынша зейнетақы Мемлекеттiк атаулы әлеуметтiк
жәрдем
Мүгедектiк бойынша жәрдем Тұрғын үй үшiн жәрдем
Отбасын бағушыны жоғалту бойынша Төлем жасалатын қоғамдық
мемлекеттiк жәрдем жұмыстар
Уақытша жұмыссыздық бойынша Кәсiби дайындау және қайта
жәрдем жайындау
Екiқабаттық және босану бойынша Жұмысқа орналасу үшiн көмек
жәрдем
Шипажайлық емдеу
Медициналық көмектiң тегiн
кепiлдiк көлемi.
Бала туу үшiн берiлетiн жәрдем
Жерлеу үшiн берiлетiн жәрдем
Арнаулы мемлекеттiк жәрдем
Жергiлiктi бюджеттiң шығыс бөлiгiнде мемлекеттiк әлеуметтiк көмек
және тұрғын үйге жәрдем, жұмыспен қамту бағдарламасы, қоғамдық жұмыстарды
қосқанда, жұмыссыздарды кәсiби дайындау және қайта дайындау, жұмыссыздарды
жұмысқа орналастыруға қолдау көрсету үшiн қаржылар белгiленуi тиiс.
30.12.98 жылы *жұмыспен қамту туралы * жаңа заңның қабылдауына байланысты
жұмыспен қамту саласында айтарлықтай құрылымдық өзгерiстер пайда болды.
Осының нәтижесiнде жұмыссыздық үшiн берiлетiн жәрдемақы материалдық көмекке
ауыстырылды аз қамтылған жұмыссыз азаматтар үшiн берiлетiн материалдық
көмекке ауыстырылды. Атап айтатын болсақ, жұмыстан босанған адамға орташа
бiр айлығының мөлшерінде өтем төлемi берiлетiн болды, бұл жағдай жұмысшыға
үлкен зиян келтiредi, себебi ол жұмыстан айырылумен қоса өмiр сүру үшiн
қажеттi қаржыдан да айырылады. Қазақстан экономикасында жүрiп жатқан
құрылымдық өзгерiстер тұсында жаңа жұмыс табу оңай емес. Сондықтан да
еңбектiк заңнама бұндай тұлғаларды қорғауды күшейтуi тиiс. Сонымен,
Қазақстанда әлеуметтiк қорғаудың жүйесiн қалыптастыру жалғасуда. Дегенмен
де оның тұрақтылау болып жатқанын және зейнетақымен қамсыздандыруды қайта
қалыптастыру есебiнен, әлеуметтiк қамсыздандыру жүйесiн жоюмен және жаңа
еңбектiң заңнаманы ендiрумен оның тәуекелдiкке тәуелдi болатындығын атап
өткен жөн.
1.3. Аумақтық процесстердiң тұрғындар
өмiрiнiң деңгейiне және сапасына әсерi.
80-шi жылдардан бастап әлемдiк қауымдастықта аумақтарды глобалды
дамыту идеялары басты орын ала бастады, олар өзiне әлеуметтiк басты
мәселелер, тұрақтылық және баланстау деген түсiнiктi қосты. Осыған орай
аумақтық саясатты *тұрғындардың өмiрiнiң деңгейi мен сапасының
параметрлерiнiң позитивтiк динамикасына * бағытталған саясат деп сипаттауға
болады, бұл саясат аумақтардың шаруашылық және экологиялық әлеуетiнiң
тұрақтылығын қамтамасыз етуi тиiс едi. Бүгiнгi күнi аумақтар саясатының ең
мәндi, дегенмен де өте аз есепке алынатын принципi болып әлеуметтiк
бағдарланатын принцип болуы тиiс, яғни аумақтық процесстердiң тұрғындардың
өмiрiнiң жағдайына және сапасына әсерiнiң деңгейiне баға беруде, әсiресе,
шаруашылықтың аяғына тұруына барлығы бағынышты болып және экономикалық
қорғаудың төмендеуi (немесе мүлдем жоқ болуына) әдетке айналғанда ерекше
мәндi. Ал, аумақтардың дамуының басты нәтижелерiн әлеуметтiк көрсеткiштер
және олардың динамикасы анықтайды емес пе. Осыған байланысты мемлекеттiң
жалпы әлеуметтiк саясатының құрамдық бөлiгi аумақтық әлеуметтiк болуы тиiс,
олар да аумақтық деңгейдегi әлеуметтiк қорғаудың негiзгi бағыттары
анықталуы қажет. Нарықтық шаруашылықты қалыптастырудың мақсаттарына
байланысты өте қисынды болып, мемлекет жеке тұлғаның тәртiбiн әр-жақты
бақылаудан бас тартып, тұрғындарды әлеуметтiк қорғауға, олардың теңдiк және
егемендiк принциптерiн бұлжытпай сақтауға өтуi қажет. Аумақтар деңгейiнде
әлеуметтiк саясаттың мақсаттарымен басты мәселелерi болып:
• мемлекеттiң әлеуметтiк интеграциясы, аумақтардың әлеуметтiк дамуының
деңгейiндегi айырмашылықтарды қысқарту, өмiрдiң әлеуметтiк -
экономикалық жағдайындағы және оның сапасындағы аса өзгешiлiктердi
болдырмау, себебi олар аумақтардың болашақ дамуымен, елдiң
бүтiндiгiне қауiп төндiредi.
• Жалпы бiлiм берудiң, денсаулық сақтаудың, әлеуметтiк
қамсыдандырудың, азаматтардың әлеуметтiк құқықтарының кепiлдiгi
ретiнде, олардың әлеуметтiк қуаттылығының және олардың бастапқы
мүмкiншiлiктерiнiң айтарлықтай теңдiгiнiң бiрiгей стандартын
қамтамасыз ету.
• Аумақтардың экономикалық ресурстарын пайдалану, өмiрдiң деңгейiн
және сапасын көтеру үшiн жергiлiктi жағдайларды және қолайлы
факторларды есепке алу.
• Әлеуметтiк сала мекемелерiнiң қызметiнiң тиiмдiлiгiн көтеру, олардың
көпшiлiгiн аумақтардың қарамағында.
• Жұмыссыздықты және жұмыссыздарды өсiрмей ұстай тұру.
• Әлеуметтiк қажеттiлiктi қанағаттандыруға дифференциялдық көзқарас,
аумақ тұрғындарына атаулы әлеуметтiк көмектi, ұйымдастыру және беру.
Аумақтардың мәнiн күшейту әлеуметтiк салада басқарымдық шешiмдердiң
негiздiлiгi мен сапасының өсуiмен байланысты, басқару органдарының
тұрғындардан тәуелдiлiгi күшеюде, осыған орай әлеметтiк процесстi басқару
үшiн керi байланыс принципiн iске асыруға қолайлы жағдайлар туындайды. Ол
жарялық, обьективтiк мәлiмет және қоғамдық пiкiр арқылы iске асырылады.
Экономикалық және әлеуметтiк дамудағы аумақтардың мәнiнiң күшею жағдайы,
дұрыс қабылданған аумақтық саясат, оларды барлық қоғамның тұрақтылығының
факторы жасайды, бұл жағдайда мемлекеттiң мәнi төмендемейдi, бiрақ өзередi.
Аумақтық деңгейде басқарудың күрделiлiгi өседi, себебi әлеуметтiк даму
мәселелерi аумақтың және жергiлiктi билiк органдардың негiзi мақсаты
болады. Сондықтан да басқару құрылымдарын нығайтудың, олардың кәсiбилiгiн
және мамандығын көтерудiң қажеттiлiгi туындайды. Аумақтарда басқарудың
бұрынғыға қарағанда жоғарғы деңгейi талап етiледi. Реформалауға байланысты
аумақтардың дамуының бiркелкi болмауы, аумақтардың экономикалық және
әлеуметтiк дамуын теңестiрудiң қажеттiлiгiн талап етедi. Елде жалпы
кеңiстiктi сақтауды қамтамасыз ету, аумақтардың интеграциясының негiзi
болады. Ол үшiн орталық үкiмет өзiне әлеуметтiк саясаттың бiрiгей негiзiн
қолдау қызметiн алады. Тұрғындарды әлеуметтiк қорғаудың, еңбекақы төлеу
саласындағы кем кепiлдiктердiң, зейнетақымен қамтамасыз етудiң, көмекақы,
стипендия төлеудiң, бiлiм берудiң, экологиялық қорғаудың жалпы стандарттары
түзiледi. Орталық және аумақтар әлеуметтiк саясатты өз-ара келiсулерi тиiс.
Бүгiнгi жағдайда әлеуметтiк проблемаларды шешудiң тетiктерiн тәжiрибелiк
түрде iске асыруда ғылыми зерттеулерге ерекше талаптар қойылады.
Бiрiншiден, аумақтардың өзiне және оған кiретiн елдi мекендердiң әлеуметтiк
- экономикалық дамуына кешендi түрде талдау жасау қажет, бұл жағдайда
өнеркәсiптiк орталықтарға және ауыл шаруашылығы аудандарына дифференциялдық
көзқарас болуы тиiс. Екiншiден, бюджеттiк қаржының шектеулi жағдайында
әлеуметтiк қорғаудың мақсатты сипатта және атаулы болуына талап қою, нақты
қажеттiлерге көмек көрсетуде жаппай көзқарастан бас тартуды талап етедi. Әр
бiр аумақ үшiн атаулы көмектiң тетiгiн түзуде де нақты бiр облыстың
тұрғындарының өзiндiлiгiн және ерекшелiктерiн есепке алу қажет. Үшiншiден,
әлеуметтiк - экономикалық дамудың туындап отырған проблемаларын түзу және
оларды шешу үшiн аумақтағы тұрғындардың әр түрлi топтарының өмiрлiк
деңгейлерiн сипаттайтын әлеуметтiк нормативтердiң және көрсеткiштердiң
кешенiн пайдалану қажет. Төртiншiден, мақсатты бағытталған аумақтық саясат
жағдайды болжамдамай мүмкiн емес. Бесiншiден, аумақ тұрғындарын әлеуметтiк
қорғаудың ұзақ мерзiмдi моделiнiң тұжырымдамасын рәсiмдеу тек барлық
әлеуметтiк кешеннiң даму динамикасын зерттеуден, тұтыну ресурстарын бағалау
және болжамдаудан, тұрғындардың әр түрлi топтарының қажеттiлiктерiн
дифференциялды зерттеуден кейiн ғана мүмкiн. Әлеуметтiк қорғау жүйесiнiң
толықтығы оның әлеуметтiк - экономикалық, қаржылық және ұиымдастыру-
аумақтық бiрiңғайлығының есебiнен қамтамасыз етiледi. Әр бiр аумақ өзiне
сипатты табиғи, тарихи, саяси, экономикалық және әлеуметтiк жағдайларымен
ерекшеленедi, аумақ еңбектi қоғамдық бөлуде белгiлi орын алады, сол арқылы
әлеуметтiк-экономикалық өзгешiлiктердi қалыптастыруға әсер етедi, тек
аумақтық деңгейде ақты түрде ұлттық ерекшелiктер, экономикалық тәртiптiң
дәстүрлерi және т.б нақты түрде көрiнедi. Осы себептер арқылы республикада
экономикалық даму бойынша облыстардың айтарлықтай дифференциялануы
байқалады. Мамандар республика аумақтарының типологиясын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz