ОҚО физикалық – географиялық сипаттама

Жоспар
Кіріспе

Кіріспе
І тарау. ОҚО физикалық . географиялық сипаттама
І.1. Рельф
І.2. Геологиясы мен кен байлықтары
І.3. Климаты
І.4. Ішкі сулеры
І.5. Өсімдік және топырақ жамылғысы
ІІ тарау. ОҚО . ның жануарлар дүниесі
ІІ.1. Зоогеографиялық аудандастыру
ІІ.2. Жануарлар дүниесі
ІІІ тарау. Жануарлар дүниесін қорғау
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Қосымша

Тақырыптың өзекутілігі мен жаңашылдығы: ОҚО-сы бірден-бір табиғатта қайталанбайтын территория. Жер бдерінің едәуір бөлігі жазық келеді. Оның солтүстиік шығысында ұзыннан – ұзақ созылып жатқан Қаратау тау сілемдері (217 шақырым), солтүстік бөлігінде Бетпақ дала, Шу өзенінің оңтүстігінен басталатын Мойынқұм, батысында Өгеш және Қаржантау тау сілемдері ғана өзгешелік білдіреді, Облыстық оңтүстігін Мырзашөл алып жатыр.
ОҚО-ныңкең байтақ табиғат аймақтары түрлі жануарларға өте бай. Онда жануарлардың түрлі жануарларға өте бай. Онда жануарлардың 1400-ге жуық түрлері кездеседі.
Диплом жұмысында жануарларды облыстық қазіргі белгіленген аумағының табиғат зонасы бойынша аудандастырып көрсеттік, яғни жануарлар шөл-шөлейтті және таулы зоналарға аудандастырылған. Біржола құрып кетудің алдында тұрған жануарларды қорғау мен сақтауға байланысты облыс көлемінде жасалынып жатқан іс-шараларға да көңіл бөлдік.
Осы Оңтүстік өңірде кездесетін жануарлардың 1400-ге жуық түрінің ішіндегі 70-ке жуығы Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген. Ол түрлерді сақтап қалу және қорғау мақсатында қазіргі таңда Қазақстанда ең әуелі қорықтар, ұлттық саябақтар, қорықтық белдемдер, сияқты ерекше қорғалатын табиғи аумақтар түрлері көптеп ұйымдастырылуда.
Облысымызда соңғы ресми деректер бойынша, ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жер көлемі 847 мың гектарды құрайды.
Еліміздегі ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың ең маңыздысы – мемлекеттік қорықтар. Облыс көлеміндегі ең ауқымды ерекше қорғалатын табиғи аумақ болып «Ақсу – Жабағылы қорығы» саналады. Онда балықтың - 4,, бауырымен жорғалаушылардың -9, құстардың – 240, сүтқоректілердің -43 түрі қорғалады. Оның көлемі 85,4 мың гектарды құрайды. Бұдан басқа облыста 10 қорық, 47 табиғи ескерткіштер, зоологиялық саябақ, дендрологиялық саябақ бар.

Пән: География
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 40 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе
І тарау. ОҚО физикалық – географиялық сипаттама
І.1. Рельф
І.2. Геологиясы мен кен байлықтары
І.3. Климаты
І.4. Ішкі сулеры
І.5. Өсімдік және топырақ жамылғысы
ІІ тарау. ОҚО – ның жануарлар дүниесі
ІІ.1. Зоогеографиялық аудандастыру
ІІ.2. Жануарлар дүниесі
ІІІ тарау. Жануарлар дүниесін қорғау

Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Қосымша

Кіріспе
Тақырыптың өзекутілігі мен жаңашылдығы: ОҚО-сы бірден-бір табиғатта
қайталанбайтын территория. Жер бдерінің едәуір бөлігі жазық келеді. Оның
солтүстиік шығысында ұзыннан – ұзақ созылып жатқан Қаратау тау сілемдері
(217 шақырым), солтүстік бөлігінде Бетпақ дала, Шу өзенінің оңтүстігінен
басталатын Мойынқұм, батысында Өгеш және Қаржантау тау сілемдері ғана
өзгешелік білдіреді, Облыстық оңтүстігін Мырзашөл алып жатыр.
ОҚО-ныңкең байтақ табиғат аймақтары түрлі жануарларға өте бай. Онда
жануарлардың түрлі жануарларға өте бай. Онда жануарлардың 1400-ге жуық
түрлері кездеседі.
Диплом жұмысында жануарларды облыстық қазіргі белгіленген аумағының
табиғат зонасы бойынша аудандастырып көрсеттік, яғни жануарлар шөл-шөлейтті
және таулы зоналарға аудандастырылған. Біржола құрып кетудің алдында тұрған
жануарларды қорғау мен сақтауға байланысты облыс көлемінде жасалынып жатқан
іс-шараларға да көңіл бөлдік.
Осы Оңтүстік өңірде кездесетін жануарлардың 1400-ге жуық түрінің
ішіндегі 70-ке жуығы Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген. Ол түрлерді
сақтап қалу және қорғау мақсатында қазіргі таңда Қазақстанда ең әуелі
қорықтар, ұлттық саябақтар, қорықтық белдемдер, сияқты ерекше қорғалатын
табиғи аумақтар түрлері көптеп ұйымдастырылуда.
Облысымызда соңғы ресми деректер бойынша, ерекше қорғалатын табиғи
аумақтардың жер көлемі 847 мың гектарды құрайды.
Еліміздегі ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың ең маңыздысы –
мемлекеттік қорықтар. Облыс көлеміндегі ең ауқымды ерекше қорғалатын табиғи
аумақ болып Ақсу – Жабағылы қорығы саналады. Онда балықтың - 4,,
бауырымен жорғалаушылардың -9, құстардың – 240, сүтқоректілердің -43 түрі
қорғалады. Оның көлемі 85,4 мың гектарды құрайды. Бұдан басқа облыста 10
қорық, 47 табиғи ескерткіштер, зоологиялық саябақ, дендрологиялық саябақ
бар.
Қазіргі таңдағы олардың жағдайы, осындай табиғи аумақтардың жаңадан
құрылуы, ондағы жануарларды қорғау мен сақтау жолдарының заң бойынша дұрыс
жүргізілуін толыққанды қарастырдық.
Мақсаты мен міндеттері: ОҚО-ның жануарлар дүниесі мен оларды қорғау
іс-шараларына жан-жақты сипаттама беріп, физикалық – географиялық
жағдайымен байланыстыру.
ОҚО-ның жануарлар дүниесі мен оларды қорғау тақырыбында:
1. ОҚО-на физикалық – географиялық сипаттама беру. Оның ішінде жер
бедеріне, геологиясы мен кен байлықтарына, климатына, ішкі суларына,
өсімдік және топырақ жамылғысына тоқталу;
2. ОҚО-ның жануарлар дүниесіне сипаттама беру. Оның ішінде
зоогеографиялық аудандастыру мен жануарлар дүниесіне тоқталу;
3. Жануарлар дүниесін қорғау жолдарына тоқталу.
Диплом жұмысының құрылымы мен қысқаша мазмұны:
Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды, қолданылған
әдебиеттер мен қосымшадан құралған. Бірінші тарау бес бөлімнен, екінші
тарау екі бөлімнен тұрады.
Бірінші тарауда ОҚО-на физикалық – географиялық сипаттама жасалып,
онда жер бедері, геологиясы мен кен байлықтары, климаты, ішкі сулары,
өсімдік дүниесі мен топырақ жамылғысы қарастырылған.
Екінші тарау ОҚО-ның жануарлар дүниесі зоогеографиялық аудандастыру
және жануарлар дүниесі тақырыпшалары бойынша қарастырылған.
Ал үшінші тарауда жануарлар дүниесін қорғау жолдарына сипаттама
бердік.
І.1. Жер бедері
Оңтүстік Қазақстан облысы Республика территориясының оңтүстігінде
орналасқан. Жер көлемі 117,3 мың шаршы шақырым. Оңтүстігінде Өзбекстан
Республикасымен, батысында – Қызылорда облысымен, шығысында – Жамбыл
облысымен, солтүстігінде – Қарағанды облыстарымен шектеседі. [24]
Облыс жері деңгейінен 200-300 м. болатын Тұран ойпатының шығыс
бөлігін алып жатыр. Терістігінде Бетпақдала шөлі, Шу аңғарының оңтүстігін
Мойынқұм, облыстың батысында Қызылқұм және Шардара даласы, қиыр оңтүстігін
Мырзашөл алып жатыр. Орталық бөлігінде, Жамбыл облысының аумағымен шектес,
оңтүстік – шығыстан солтүстік – батысқа қарай 217 км-ге колбей созылып
Қаратау жотасы (ең биік нүктесі Бессаз тауы – 2176 м) жатыр, ал оңтүстік –
Талас Алатуының батыс шетіндегі - Өгем жотасында облыстың ең биік нүктесі
– сАйрам шыңы (4238 м) бар. Өгем мен Келес өзендерін бөліп жатқан Қаржантау
жотасы Тәңіртаудың (Тянь - Шань) ең батыс сілемі болып табылады.
Қаражантаудың орташа биіктігі 2834 м Қаражантаудан солтүстік – батысқа
қарай тарихы терең, аңызға толы қарт Қазығұрт (ең биік нүктесі 1700 м) тұр.
Қазығұрт тауы оңтүстігінде Келес өзенінің аңғарына тіреледі.
Облыс аумағының жер бедеріндегі жазықтар мен таулы аймақтар жиі
алмасып отырады. Мұнда алуан түрлі құмды, сортаң шөлдерден биік тау
мұздықтарына дейінгі климаттық табиғат зоналары кездеседі. Таулы аймақтарда
болып тұратын тектоникалық жер сілкіністері аумақтағы тау түзілу
процестерінің әлі аяқталмағандығын көрсетеді.
Жер бедерінің қалыптасуына зор ықпал етуші күштер: ағын сулар мен
желдер. Осы күштерге қосымша антропогендік яғни адамдардың шаруашылық
әрекеттері табиғи ортаның әсіресе жер бедерінің қалыптасуына зор әсерін
тигізетіні сөзсіз. Мысалы: каналдар мен суару аймақтары, авто және темір
жолдар кеніштер мен қала салынған аймақтар т.б. [29]
І.2. Геологиясы және кен байлықтары.
Геологиялық құрылымы жөнінен облыс аумағы Тұран плитасына жатады.
Қаратау жотасы – протерозой тақтастарынан және құмтастардан тұрса, оңтүстік
– батыс Қаратау карбонның әктас, құмтас конгломераттарынан және девонның
жанартау тектас тау жыныстарынан құралған. Сонымен бірге палеозой қатпарлы
іргетасы, пермь дәуірінде қалыптасқан интрузиялық және жанартаулық, сондай-
ақ платформалық мезозей – кайнозой шөгінді тау жыныстары кездеседі.
Геоморфологиялық жағынан Оңтүстік Қазақстан облысының жазық аумағының
басым бөлігі тегістелген, негізінен, денуациялық құрылымдардан тұратын
Сарысу – Бетпақдала үстіртінен, полеогендік және бор дәуіріндегі
шөгінділерден түзілген, беткі бөлігін саздақты аллювий құрайтын Шардара –
Арыс аллювиалдық жазығынан, облыс аумағына енетін солтүстік-батыс бөлігі
құмдақты келетін көтеріңкі Мойынқұм массивінен тұрады. Таулы сипаттағы
орталық және оңтүстік шығыс бөлігін облыстық Қаратау ауданы, солтүстік-
шығысқа созылған тік беткейлі жоталар мен терең аңғарлардан тұратын Батыс
Тәңіртаудың (Тянь - Шань) Шатқал ауданы құрайды. [6]
Облыс қойнауы әр түрлі пайдалы қазбаларға бай: полиметалдар, қоңыр
көмір, темір кені, гипс, әктас, оттөзімді саз, кварцты құм қабаттары,
мәрмір, түрлі құрылыс шикізаттары бар. Қарт Қаратау қойнауындағы Ащысай,
Мырғалымсай және Байжансай қорғасын – мырыш кеніштері ХХ ғасырдық 40 –
жылдарынан жұмыс істейді. Боралдайтау, Қаржантау, Күмісті және Жоғарғы
Бадам алтын кен көздерінің орны ерекше.
Облыста республика уран ресурстарының жартысына жуығы орналасқан,
олар әлемдегі оң ірі уран кеніштері болып саналады. Ал Иірсу, Сусіңген,
және Абайыл кеніштерінен титан, хром, марганец және темір кендері
өндіріледі. Облыс аумағында Шу – Сарысу газ – гелий және Сырдария мұнай –
газ кен орындары бар. Боралдайдан, Таскөмірсайдан, Келтемашаттан және
Ленгер кеніштерінен мезозойлық қоңыр көмір өндіріледі.
Облыс аумағындағы Қаратау фосфорит алабына жататын Герес және Үшбас
фосфор кен орындары барлаудан өтті. Ал Тәңіртаудың ең батыс сілемі
Қаражантау мен Сайрам жоталары өнеркәсіптің көптеген салаларына өте
қажетті шикізатқа бай.
Кентау қаласына жақын маңда орналасқан Ақсай және Солтүстік доломитті
кеніштерінде резина, қағаз, бояулар дайындалады, газ – мұнай бұрғылау
жұмыстарында кеңінен пайдаланылатын минералдық шикізат – бариттің ірі
ресурстары бар.
Түлкібас өңіріндегі Құлантау және Иірсу кенорындарында жеңіл бетон
дайындауға, оттан, дыбыстан қорғауға, жылу сақтауға, ғарыштық техникаға аса
қажетті вермукумет бар. Бессазда габброперидотиттер құрылымында оттөзімді
заттар, қағаз, резина, парфюмерияға қажетті шикізат – тальктің ірі қоры
барланып, зерттелген. Төле б и ауданында орналасқан Жоғарғы Бадамда жоғары
сапалы керамика, минерал талшығы, фарфор, фаянс диэлектеріне аса қажетті
техникалық шикізат – волластониттің мол қоры ашылған.
Сары жылға, Қызылкөл және Дарбаза кеніштерінде кварц құмының ірі қоры
бар. Түлкібас, Корнилов кеніштерінің әктастары бұрыннан қант өндірісінде
карбонаттық шикізат ретінде қолданылып келеді. [29]
Облыстағы құрылыс материалдарының минралды – шикізат базасы әр түрлі
цемент, керамзит, кірпіш, шыны және құрылыстық тас өндірістерінің
шикізаттары, құм-тас, минералдық бояулар ретінде қолданылады. Олар:
Қазығұрт, Бадам, Састөбе және Түлкібас әктастары, Бағаналы гипсі,
Күбірексай минералдық бояулары, Ленгер оттөзімді сазы, Күрішбұлақ кварц
құмы, Дарбаза және Қыңырақ бентониттері, Сарытопырақты саздақтардың ірілі –
ұсақты ресурстары мен құмтастардың табиғи қоспалары көп кездеседі.
[24]
І.3. Климаты
Облыс аумағының географиялық орнына (яғни атмосфераның ылғалдылықтың
негізгі көзі мұхиттардан тым шалғай орналасуына) және жер бедерінің
сипатына байланысты қуаң континенттік климат қалыптасқан. Мұнда күндізгі
және түнгі, қысқы және жазғы температуралар шұғыл ауытқып отырады. Жазы
ұзақ, облыс түстігінде 8 айға дейін созылады. Қысы жылы: ең суық ай –
қаңтардың орташа температурасы – 2-90С. ең ыстық Созақта тіркелген (-410С)
Жазы ыстық: шілде айының орташа температурасы 19+290С. Ең ыстық кезең
Шардарада (470С) тіркелген. Вегетация кезеңі 230-320 тәулікке созылады.
Шөлді аудандарда жылдық жауын-шашын мөлшері 100-170 мм, тау
етектерінде 300-450 мм, ал биік тауларда 1000 мм-ге дейін. Жауын-шашын
негізінен көктем мен күз айларында болады. Қар жамылғысының орташа
қалыңдығы 20-40 см аралығында, жазықта 2 айға, тауларда 5 айға дейін
жатады. Қар қарашаның соңы, желтоқсанның басында түсіп, наурыз айында ери
бастайды.
Облыс аумағының көпшілік бөлігінде антициклондық ауа-райы басым.
Сондықтан мұнда шұғылалы ашық күндердің ұзақтығы жылына солтүстіктен
оңтүстікке қарай 2150 сағаттан 3000 сағатқа дейін күн ұдайы ашық болады,
бұлтты күдер тиісінше 60 күннен 15-20 күнге дейін азаяды. Міне, осылардың
нәтижесінде жиынтық радиация мөлшері де солтүстіктен оңтүстікке қарай
біртіндеп артады. Облыста оңтүстік және солтүстік батыс желі көбірек
тұрады. Желдің орташа жылдамдығы 1,9 -3,9 мс. Желдің қатты тұратын аймағы
– Ақсораң, онда желдің жылдамдығы 5,1 мс-қа жетеді. Шақпақ пен Арыстанды –
Қарабас желдері өте күшті соғады. [29]
Облыстық қиыр оңтүстігі жылу мен ылғалдың жыл бойы таралуына, т.б.
метерологиялық сипаттамалар ерекшеліктеріне қарай оңтүстік шөл бедем
аралығын құрайды. Ерекшелігі – жауын – шашынның негізгі мөлшері (62-67%)
нуарыз айында түседі, жыл бойына 40 күндей қар қылаулайды, бірақ та көп
жатпай, тез еріп кетеді. Вегетациялық кезеңінің ұзақтығы 245-260 тәулік,
100С-тан жоғары ауаның орташа тәуліктік температурасының жылдық жиынтық
мөлшері 4300-46000С. Жыл маусымдарының аражігі айқын ажыратылады. Қысы
қысқа – 90 күндей. Жазы ұзақ -160-170 күнге дейін созылады. [2]

І.4. Ішкі сулары
Обылстың су қорларын ірілі – ұсақты 127 өзен (жалпы ұзындығы 5 мың
шақырымдай), 34 көл (көлемі 110 млн. текше метр), 30 бөген (көлемі 6 млрд.
текше метр), 29 пайдаланылатын жер асты сулары және 5 минералды су көздері
құрайды. Жалпы облыс аумағына жылына орташа есеппен 37 млрд. текше метрге
жуық су келіп осыншама мөлшерде су кетіп отырады. [24]
Облыстағы ең ірі және ұзын өзен - Сырдария өзені басқа
мемлекеттерден басталып, Қызылорда облысы арқылы Арал теңізіне құяды.
Облыс аумағындағы Сырдария өзенінің негізгі саласы Арыс өзені (378 км), ол
Алатау мұздықтарынан басталып, жол-жөнекей Боралдай (130 км), Ақсу (133
см), Машат (60 км) т.б. көптеген өзен суларымен толығады. Маңызды да ірі
өзендер қатарына Келес (102 км) Бадам (145 км) өзендерін жатқызуға болады.
Облыстағы ең үлкен суқойма – Шардара бөгені. 1965 жылы пайдалануға
берілген, су сыйымдылығы 5,2 млрд. текше метр, су өткізу мөлшері 200 м3с.
Одан су алатын Қызылқұм (106 км), Шардара (10 км) каналдары арқылы 71,5
мың гектар егістік жер суландырылады. Бөген суқоймасының сыйымдылығы 37
млн. текше метр, ол Бөген, Арыс өзендерінің суларымен толығып отырады.
Облыстағы 500 мың гектардан астам суармалы жерлдерді игеру үшін 14336
шақырым су арналары, 4743 км су қашыртқылары және 1900 дана тік дренажды
ұңғышалар, 61 мыңнан астам гидротехникалық ғимараттар жұмыс істейді.
Облыс аумағынджағы көлдер ауыл шаруашылығымен бірге басқа да
мақсаттарға пайдаланылады. Шошқакөлде (көлемі 8,6 млн. м3) аң ауланады,
Сарыкөлден (10,2 м3) балық ауланады, Қызылкөл суының (5,9 м3) ем үшін
пайдасы зор.
Облыстағы жерасты суларының қоры ретінде Бадам – Сайрам, Мырғалымсай,
Талас – Ақсу, Иқансу, Бөген жерасты су көздерін атауға болады, Шу – САрысу
артезат алабының су қоры 260 млн. текше метрден асады, минералды сулар
Сарыағаш, Манкент шипажайлары мен Темірлан ауылында арнайы рұқсатпен
пайдалануға берілген.
Өзендері
Облыс аумағында гидрографиялық желінің жиілігі біркелкі емес.
Өзендер негізінен аймақтың таулы бөлігінен бастау алады. Жалпы облыс
өзендері Сырдария және Шу өзен алаптарына жатады.
Сырдария өзені республикадан тыс жердегі Орталық Тянь-Шань тауларынан
бастау алып, негізінен, қар және мұз суларымен толығып отырады. Сырдария
өзенінің облыстағы негізгі саласы – Арыс өзені, ол Таласм Алатауы мен Өгем
тау жоталарының беткейлерінен басталады. 1961 жылы Арыс – Түркістан каналы
іске қосылғаннан кейін оның төменгі ағысындағы су өтімі 52,8- ден 31 м3с-
қа азайды.
Бұдан басқа Бөген, Келес, Бадам, Боралдай, Ақсу өзендері бар. Олардың
жалпы ұзындығы 3745 км. Сондай-ақ Қаратау жоталарынан Жиделі, Бесарық,
Ермексу, Қарашық, Арыстанды және Шаян өзендері басталады.
Облыстың қиыр солтүстігі Бетпақдаланың батысында Шу және Сарысу
өзендерінің төменгі ағысын қамтиды.
Көлдері
Негізінен Сырдария, шу өзендерінің сағаларынджа орналасқан. Олар
жасыған өзен суларымен, ал ұсақ көлдер жер асты суларымен (ал ұсақ көлдер
жер асты) толығады. Облыс аумағында 43 көл бар, олардың жалпы ауданы 25,94
мың гектар. Облыстың солтүстік аймағында Шу өзенінің төменгі ағысында
Ақжайық, Қарқын тұзды көлдері, Құмкент елді мекені жанында тұйық жер асты
суымен қоректенетін Қызылкөл жатыр.
Қаратау жотасының оңтүстік беткейлерінен бастау алатын Байылдыр,
Хантағы, Иқансу, Көкқиясай өзендері Қарашық, Қалдыкөл Шүйнек көлдеріне
құяды.
Сырдария өзенінің аңғарында Тұздық, Сарыкөл, Балтакөл, Көккөл т.б.
ірілі – ұсақты көлдер көп кездеседі. Бұл көлдердің көпшілігі ащы, тұзды.
Облыстағы су желісінің бір ерекшелігі, тақырларда жауын-шашын
суларынан түзілетін көлшіктер мен көлдер пайда болып, кейінірек кеуіп
кетеді.
Сонымен қатар облыстағы 22 жасанды су қоймаларының жалпы көлемі 98
мыңнан астам гектар жерді алып жатыр. Оларға Бадам, Бөген, Шардара,
Қапшағай, т.б. бөгендер жатады.
Жер асты сулары
Облыста шамамен тәуліктік ресурсы 3000 м3 тәулік болатын 30-астам
жер асты суларының көздері белгілі. Ішуге жарамды сулардың болжамдық
ресурсы тәулігіне 4000 м3 – тьан астам мөлшерге бағаланады.
Облыста Арал, Сырдария және Ташкент (солтүстік жақ бөлігі)
ойыстарынан тұратын Сырдария артезиан алабы барланған.
Сырдария және Келес ойысы аумақтарының палеоген жер қыртыстарында,
ойыстың шеткі бөлігінде 90-170 м, ортаңғы бөлігінде 1100-1200м тереңдікте
жататын сульфат – хлоридті натрийлік суларының көздері табылған. Су көзінің
тәуліктік қор мөлшері 10-15 және 165 м3 аралығында. Минералдануы 2-12 г
дм3. жоғарғы бор дәуірі жер қыртыстарында бұл сулар Сырдария ойпаңының
оңтүстік – батысында көптеп кездеседі және 170-600 м. тереңдікте жатады.
Судың температурасы 20-400С.
Түркістан ауданында (Түркістан минералды сулары) және Манкент
шипажайында (Манкент минералды сулары) емдік мақсаттарда қолданылатын
сульфат – натрий су көздері ашылған. Манкент минералды су көзінің тереңдігі
1143-1181 м, минералдылығы 2,1 гдм3, судың температурасы 400С. судың
құрамында күкіртсутегі, бор, бром, кремний қышқылы кездеседі.
Сырдария және Келес ойысы аумақтарынжағы жер қыртысында 400-500-ден
2000 м. тереңдікте жататын және температуроасы 20-900С болатын аз
минералданған азот сілтілік термальды сулар мол. Олар полеоген және бор
дәуірлері жер қыртыстарының құмды бөліктерінде кездеседі.
Темірлан ауылының оңтүстік бөлігінде (Шымкент минералды сулары) 792-
840 м. тереңдікте гидрокарбонатнатрий құрамына кіретін аз минералданған
азот сілтілік су көздері негізінде Сарыағаш курорты жұмыс істеуде.
Судың құрамында кремний қышқылы, радиоактивті элементтер, азот,
гидрокарбонаттар, натрий, кальций, магний алюминий, мыс, марганец, машбден
және әр түрлі микроэлементтер бар екені анықталған. Судың температурасы 49-
530 С, тәуліктік шығымы 5 млн тәулік.
Байырқұм – Арыс ойысы аумағында кремний минералды су көздері ашылған.
Төменгі бор дәуірі құмдарында судың минералдылығы 1,7 гдм3. Құрамында
бром, иод, бор, фтор бар екені анықталған. Судың температурасы тереңдігіне
байланысты 46-830С.
Шымкент қаласы Бадам – Сайрам және Тассай – Ақсу жер асты сулары
арқылы сумен қамтамасыз етіледі.
Бөгендері мен тоғандары
Облыста 27 бөген мен тоған бар. Шағын бөгендер мен тоғандар
Түркістан ауданында көп кездеседі. Облыстағы суқоймалар 1927 -1992 жылдар
аралығында салынып, іске қосылған. Олардың ең үлкен – Шардара бөгені 1965
жылы іске қосылған. Ол Сырдария өзенінің алыбында орналасқан, көлемі 5200
млн. м3, ұзындығы 6000 м, тереңдігі 28,2 м.
Көлемі және халық шаруашылығындағы маңызды жағынан екінші орында
тұрған Бөген суқоймасы 1967 жылы іске қосылған. Арыс өзенінің алабында
орналасқан, көлемі 370 млн. м3, ұзындығы 5400 м. [29]
Топырақ жамылғысы табиғаттың зоналық заңына сәйкес таралатындықтан
аумағында биік таулы салқын альпілік топырақтардан бастап тау
бөктерлеріндегі әртүрлі қоңыр және сұр топырақтарға жалғасып, терістік және
терістік – батыс аймақтарындағы жазықтарды сұрқұба, ескі аллювиалды ойыс
жазықтарды тақыр және тақыртүстес топырақтар мен ірі құмды алаптар (Шығыс
Қызылқұм мен Батыс Мойынқұм) алып жатыр. Қазақстан Республикасының Ғылым
академиясының Ө.Оспанов атындағы Топырақтану институтының көпжылдық ғылыми-
зерттеу жұмыстарының нәтижесінде облыс аумағында 130-ге жуық топырақ
түрлері мен олардың комбинациялары кездесетіндігі анықталады. Жалпы облыс
жерінің топырағы екі топқа бөлінеді : 1. Тау топырақтары. 2. Тау
аралығындағы аңғарлардың, тау бөктеріндегі, т.б. биік және ойысты
жазықтардың топырақтары.
1. Тау топырақтары.
Таулы аймақтар облыстың біраз жерін алып жатыр. Осы таулы аймақтың
бір ерекшілігі биіктігі мұхит деңгейінен 4000 метрге жақындайтындықтан
топырақ – климаттық зоналардың таралуында биік белдеулік зоналық заңы орын
алады, яғни тау биіктеген сайын ылғал көбейіп, ауа райы суыта түседі. Міне
осыған байланысты таудың төменгі етегіндегі шөлді – дала белдеуінен (теңіз
деңгейінен 250-350 м) таудың биік 3500 -4000 м деңгейіне дейін бірнеше
таудың белдеулік белдемдері кездеседі, олардың топырақ, өсімдік жамылғылары
да, жануарлар дүниесі де әр алуан болып келеді. Былайша айтқанда,
табиғаттың көлденең белдемдік заңы байқалатын сонау терістік тундрадан
оңтүстіктегі шөл зоналарына дейін аумағындағы Батыс Тянь-Шань тау етегінен
биік шыңдарына дейінгі 3-4 шақырым қашықтықтағы биіктікте көпшілік
белдемдердің кездесуі ғажап дүние, табиғаттың осындай ерекшелігін түсіне
білген (адам) ғалым, Орта Азия университетінің профессоры А.Л.Бродский 1920
жылдардың басында осы аймақта Мемлекеттік қорық ұйымдастыру мәселесін алға
қойған. Бұл ұсыныс сол кезде Мәскеуде Орталық органдарда қызметке араласа
бастаған Т.Рұсқұловтан алғаш Ақсу – Жабағылы қолығы ұйымдастырылады.
Сонымен осы таулы белдеуде таудың шалғынды – далалы альпілік, субальпілік,
таулы – далалық альпілік, таулы альпілік, таулы шалғынды гидроморфты
субальпілік топырақтары кездеседі. Бұл топырақтар 132 мың гектарды, яғни
облыс жерінің 4,7 пайызы болады. Ал аласа таулар мен оларға жалғас
етектерінде таудың сұр топырақтары түзілген. Олардың көлемі 186,8 мың
гектар, облыс жерінің 1,7 пайызы. Сонымен жалпы таулы гектар жерді алып
жатыр, ал облыс жерінің 7,5 пайызы.

2. Тау аралығындағы аңғарлардың, тағы басқа биік және ойысты
жазықтардың топырақтары.
Таулы аймақтарға қарағанда бұл топырақтардың түрлері мол. Бұл топтағы
топырақтар ішінде осы аймақтарға тән зоналық топырақтар кездеседі. Тау
етектерінің биіктеужазықтарының қара қоңыр және сұр қоңыр топырақтарының
көлемі 78,4 мың гектар, облыс жерінің 6,6 пайызы. Тау етектерінің орталық
бөлігіндегі жазықтарының оңтүстік және терістік сұр топырақтарының көлемі
1021,4 мың гектар, облыс жернің 8,4 пайызы. Тау етегіндегі төменгі
жазықтардың оңтүстік және терістік ашық сұр топырақтары, биік шөл
жазықтарының сұр құба топырақтары 2390,7 мың гектар -19,5 пайызы, оның
ішінде біршама ойпатты жерлерде тақырлар мен тақыртүстес топырақтар және
шалғынды, шалғынды- батпақты топырақтар алып жатыр. Оның ішінде сұр топырақ
белдемдегі сортаң топырақтар көлемі 193,4 мың гектар, облыс жерінің 1,6
пайызы: шөл зонасындағы сортаң топырақтар, көлемі 539,7 мың гектар -4,5
пайыз, ал екі белдемдегі сортаң топырақтар көлемі 457,3 мың гектар – 3,8
пайыз. Өзен бойларының топырақтары 300,9 мың гектар -2,7 пайыз, сұр
топырақтар белдемдегі құмды топырақтар 1047,1 мың гектар -9,5 пайыз болса,
шөл белдеміндегі құмды топырақты жерлер екінші топтағы, яғни облыстың жазық
жерді қамтып, облыс жерінің 91,5 пайызын алып жатыр. [29]
Облыстың біршама жерлерін тоыпрақ емес құрылымдар: биік таудағы мәңгі
қарлар мен мұздар, қатты тау жыныстары, көл мен өзендері алып жатыр.
Олардың жалпы көлемі 150 мың гектардай -1,2 пайыз. Ал бұл топырақтар
орналасу жағдайларына, табиғи ылғалмен қамтамасыз етілуіне немесе қолдан
суару мүмкіншілігіне қарай ауыл шаруашылығының салаларына пайдаланылады.
Мысалы таудың биік альпілік, субальпілік белдеулері малдың жазғы жайлауы
болса, орта және аласа таулы белдеулерде жер бедерлерінің ыңғайына қарай
жайылым, шабындық, жеміс ағаштар, т ағы басқа дақылдар өсіруге болады. Ал
аласа таулы аумақтардың етекутеріндегі ылғал жеткілікті болғандықтан бұл
белдеулер тәлімі (богара) егістерге пайдаланылады. Таулардың төменгі
етектеріндегі жазықтарда ылғал жеткіліксіз, негізінен суармалы егістіктер
үшін ыңғайлы. Бұл аймақтарда су көздері жеткілікті болған жағдайларда
мақта дақылы, бау-бақша жемістері, көкеніс, малазығындық шөптер, т.б.
өсіріледі. Ал өзен бойларындағы көне аллювиалды шөл белдеміндегі жазықтарда
жоғарыда аталған дақылдарға қоса күріш егіледі. Жалпы облыс көлеміндегі
жартылай шөл шөлді алқаптар негізінен жайылым ретінде пайдаланылады.

І. 5 Өсімдіктері мен топырақ жамылғысы
Облыс жерінде Қазақстандағы өсімдік түрлерінің жартысынан астамы
кездеседі, шамамен 8 мыңдай болады. Оның 1-1,5 мыңдайы-балдыр, 2,5-3
мыңдайы-саңырауқұлақ, 200-ге жуығынан астамы –жоғары сатыдағы өсімдіктер.
Бұл өсімдіктердің шамамен 250 түрі тек қана облыс жерінде кездесетін
эндомиктер. Қазақстанға тән 10-12 эндомик тұқымдастарының жетеуі осында
өседі: физандара, рафидофтион, жалған шалмасақ, жалған шандра , бочанцевия
, тобылғыгүл, конкриниекла. Оңтүстіктің қазіргі флорасы ежелгі
флораларыныңм негізінде қалыптасқан. Сол флоралардың өкілдері бүгінгі
флораның құрамында реликт түрінде кездеседі.
Облыс аумағындағы өсімдіктердің таралуы , түрлері мен эндемиктердің
топтасуы биологиялық , экологиялық эволюциялық, ерекшеліктеріне
байланысты болып келеді. Облыс жерінде құрғақ субтропикалықтан (Жетісай,
Сарыағаш) бастап мұздықтарға (Ақсу-Жабағалы) дейінгі Солтүстік жарты
шардағы барлық табиғи аймақтардың сапрқыншақтары кездеседі.
Облыстың жазық бөлігі Иран-тұрандық ботаникалық-географиялфқ
аймақтың 2 провинциясының құрамына кіреді (Жоңғар –Солтүстік тұрандық
және оңтүстік тұрандық). Жоңғар –солтүстік тұрандық шөлдер Созақ ауданы
жерінде Облыстың терістігінде Бетпақдаланың өсімдіктері әр алуан түрлі.
Тастық жерлерге петрофиттері сериялы тән болса, , кейбір саз балшықты
топырақтарда шөлдік финоценоздар кең тараған. Бұл жерлердегі негізгі
даминанттар –сұр жусан , бұйырған , қара баялыш, тасбұйырған , көкпек,
сонымен қатар тұран жусаны мен майқара жусан, күйреуік, қара сексеуіл
және т.б. Оңтүстігінде Бетпақдала Шу өзенінің жарқабақты. Алабымен
шектеседі. Бұл жазықты аса тұзды гипоргалофитті шөлдер мен сорлар көп
кездеседі. Бұл жерлердегі негізгі доминаттар –жалмаңқұлақ , жапырақты
сорқаңбақ, төбесораң , қызыл сораң, сарсазан , сонымен қатар жыңғыл мен
кермектің түрлері де кең тараған. Шу өзенінің солт жағалауында тек өзіне
тән өсімдіктер бар. Мойынқұм жатыр. Мұндағы негізгі доминанттар –жүзгіндер
, қоян сүйек, ақ сексеуіл, қысқа мүйізді астрагал, теріскен, мал жабылатын
құмдарда жусанның түрлері, ебелек пен изен өседі.
Оңтүстік тұрандық шөлдер Қаратаудың Күнгей беті мен Батыс Тәңіртау
аралығындағы Түркістан ауданынан Сарыағаш ауданына дейінгі кеңістікті алып
жатыр. Бұл шөлдерді үлкен 3 топқа бөлуге болады: жазықтық , тау етегі мен
бөктерлеріне тән адырлық шөлдер мен тықыр шөпті эфемерлі –эфероидты
жартылай саванналар, сонымен қатар өзен аңғарларына тән өсімдіктер.
Жазықтық шөлдерге Қызылқұм жатады. Мұндағы негізгі эдификаторлар (өсімдік
жамылғысындағы басым түрлері)-ақсексеуіл, раң, басты жусан, жлңғарлық
жусан, түк жемістімавзолея және бірқатар эфемероидтар, астық тұқымдастар
болады. Бұл шөлдерге тән негізгі өсімдіктер толық, қаудық түрлері және
қызғалдақ, шырыш, шиқылдақ, , фломис, көбенқұйрық сияқты эхфемероидтар
шөптесін өсімдіктер. Олардың ішіндегі ерекшесі-шөптесін өсімдіктер.
Олардың ішінде ерекшесі-Ақдала жызығындағы дәрмене жусаны. 100 шаршы м.
Жерде 18-20 түрі кездеседі. Тықыр шөпті жартылай саванналар немесе
эфемеротум әдәуір жерді алып жатыр. Өсімдік жамылғысының негізін
қалайтындар жуашықты қоңырбас, , қоңырөлең мен раң , олармен қатар
кездесетіндері-бозшағыл, салалы қарашағыр, бессаусақ, сор ажырақ, түкті
бидайық және жаман арпа. Мамыр айының екінші жартысында эфемероидтар
толысады да жаздың ортасында күйіп кетіп, топырақ жолақшаңданып қалады.

Өзен аңғаларына тән өсімдіктер тұқымдастығын шалғындық және
итоғайлық экологиялық қатарлар түзеді. Сарысу мен Шудың төменгі ағысында
қалың тоғай жоқ. Бұл жерлерде –жыңғыл , қамыс , шеңгел мен ажырық өседі.
Кейбір тұзды жерлерде қарабарақ, , төбесораң, сарсазан, кең тараған.
Қалың тоғай Сырдарияның аңғарында көп. Судың жағалу тораңғы , талдар ,
жиде, итмұрын, тұнып тұрған ну тоғай. Ағаштардың бұтағында шырмалған
маналар-шығыстық жібілген, шырмауық бар. Тоғайдың шетінде ірі астық
тұқымдастар қамыс, баттауық, және кендір, жантақ және қызыл мия қалың
өскен. Облыстағы таулар Батыс Тәңіртау мен Қаратау жүйелеріне жатады.
Таулық жер бедерлерінің өсімдік жамылғысының құрылымы өте күрделі келеді.
Таулардағы өсімдік тұқымдастарының түрлері мыналар:
-әр түрлі шөптесін-ірі астық тұқымдастардан тұратын жартылай саванна;
-жапырақты , жемісті ормандар;
-су бойындағы бұталар;
Таулық далалар;
-бұта-шіліктер-розарийлер, тобылғы және шие-шіліктер
-тікенекті қатты шөптер мен бұталардың аң тұратын фриганоидтар;
-әр түрлі биіктік белдеулеріндегі таулық шалғындар, т.б.
Бұл экожүйелердің кемшілігі жазық жерлерде кездеспейді
Таулық әр түрлі шөптесін – ірі астық тұқымдастардан тұратын
жартылай саванна теңіз деңгейінен, 600 м-ден жоғарыда кездеседі. Шөптердің
биікті 1м-ден асады. Фитоценоздардың доминанттық негізін түкті бидайық,
жаман арпа, бозшағыл және кәдімгі торғақшөп, қызыл от, бидайық сияқты
шалғынды астық тұқымдастар құрайды. Өсімдік жамылғысының жоғарғы
деңгейін әдетте сасырдың түрлері штукбекдрофия,, жүрекшапырақ рауғаш,
жалаңгүлді айдаршөп, андыс шырыштың түрлері түзеді. Екінші деңгейде
түзетіндер –жұпаргүл , астрагалдар, самарқандық салаубас, өлмесшөп,
кебенқұйрықтың түрлері және т.б. Төменгі деңгейдің түр құрамы эфемерумге
ұқсас. Бұл өсімдік тұқымдастарына –итмұрындар, тәңіртаулық ұшқат , алмұрт
жапырақты түйесіңір, шиелер жатады. Бұл тұқымдастың түрі өте көп-100 шаршы
метр жерде 50-ден сасды. Субальпілік белдеуде (200-м жоғарыда) –жіңішке
сасыр, кәдімгі тарғақшөп, қызылот , андыз, таран, рауғаш, итмұрын ши және
бадам кездеседі.
Ксерофильді сирек ормандар мен бұталар Қаратау мен Батыс Тәңіртаудың
аласа бөктерлерінде (Машат, Дәубаба, Қазығұрт) шоғырланған. Бұл
бірлестіктер терең сайлар мен адам аяғы баспаған , өзіндік микроклиматы
бар жерлерде сақталған. Негізгі формация-Сары даланың сирек ормандары. Өз
алдына жеке бірлестік түзетін тағы бір түрі –тау пісте. Бадандық ең
ксерофильді нұсқасы тікенді- бадам топтары. Бұдан басқа Түркітан
доланасы, регель алмұрты, семенев үйеңкісі , ұшқаттар, итмұрындар, шиелер,
парсы шетені немечсе, қызыл қайың, қылма кездеседі. Олардың ішінде Қызыл
кітапқа енгендер де бар, олар жабайы алма, жабайы өрік, жабайы жүзім,
Шренк тобылғыгүл , темірағаш, Кавказ флористикалық қанықтығы түр
құрамының байлығы 100 шаршы метрде 75 түрі кездеседі. Шөптесін
өсімдіктердің құрамында жартылай саваннамен ортақ түрлері көп. Осы екі
өсімдіктер қауымдастығы түрлерінен (Қызыл кітапқа енгені –Регель
рафидофинтоны , марскеуек немесе лепидолофалар, піскен жуасы грейг
қызғалдағы, көкшіл шиқылдық, ақ жолақты сасыр.
Жапырақты жеміс ормандары әдетте беткейлерде , сайлар мен
жыралардың табанындағы сулы немесе құрғақ арналарда өседі. Негізгі
орман түзуші түрлер –Түркістан доланасы мен жабайы алма. Олармен бірге
өрік, жоңғар, доланасы , сары долана, семенов үйеңкісі жабайланған қара
тұт, жаңғақ және алша кездеседі.
Су бойындағы бұталар ормандар (тоғайлар) Қаратау мен Батыс
Тәңіртаудың сай-жырларында ағып жатқан үлкенді – кішілі өзен сулардың
бойында болады. Ең алдымен бұл-тал шіліктер: ақ тал , кирилов, талы, блек
талы, іле талы, сонымен қатар талас терегінің ормандары. Тау өзендерініңғ
бойында (соғды шағанының ормандары, ал Қаратау мен) бірқатар сирек реликт
түрлер кездеседі. Боралдай, Ақсу, Дәубаба өзендерінің бойында соғды
шағанының ормандары, ал Қаратау мен Машат тауларының кейбір жерлерінде
жабайы жүзім сақталған. Батыс Тәңіртаудағы өзендер аңғарында Тянь-Шань
қайыңы мен талас қайыңының ормандары кездеседі.
Арша ормандары мен сирек ормандардың үш түрі бар: қызыл арша немесе
Түркістан аршасы. Кең тарағаны –қызыл арша, ол 1200-2000 м. Биіктікке
дейінгі белдеуде тараған. Қаратау мен Машаттарға кішкене арша аралдары
бұл түрдің бұрын кең тарағанын көрсетеді. Сауыр арша теңіз деңгейінен 1600-
2500 м биіктіктегі белдемде, ал Қара арша 1700 -3000 м биіктікте тараған.

Таулық далалар Қаратау мен Батыс Тәңіртаудың көптеген белдемдерінде
кең тараған. Негізгі фитоценоз түзушілер-қау мен боз бетеге. Ерекешөптің
түрлері де елеулі роль атқарады. Тау беткейлерімен жоғары көтерілген сайын
бетегелі-бозды шөптесін өсімдіктер көбейе түседі.
Қаратаудың далалық формациялары құрамы мен құрылымынындағы өзіндік
ерекшелік жартылай саванналық , фриганоидты өсімдіктер бірлестіктеріне
жататын бұталардың –тобылғы , балқаш , қарағаны, тобылғыгүлдің болуы.
Тау беткейлеріндегі бұталар да Қаратау мен Батыс Тәңіртауды кең
тараған. Ал шөлді жазықтарда , тұзы сортаңды жерлерде , өзен аңғарларында
қалың шеңгел кездеседі. Тауларда өз алдына қалың болып шие , ұшқат,
тобылғы, итмұрын, зірік, ырғай, қара арша, , тобылғыгүл мен қылшалар
кездеседі.
Фриганоидтар немесе таулы-қыраттық ксерофиттер Қазақстанда тек қана
оңтүстікте мейілінше толық кездесетін тікенекті шөптесін өсімдіктер
қауымдастығы. Олар теңіз деңгейінен 100-2700 м биіктікте таралған.
Фриганоидтардың айқын өкілдерінің көпшілігі реликт, әрі сирек түрлер
болып табылады. Да (Қызыл кітапқа кірген. Олар –Культиасов сирекиясы,
тікен жапырақ, әулиеаталық рихантемис , Қаратау лепидолофасы
таспажапырақты лепидолофа, мыңжылқы көбенқұйрығы, тау сағыз және т.б.
Батыс Тәңіртаудың қыраттарында теңіз деңгейінен, 1700-2400 м.
Аралығында –криофитті альпілік шалғындар таралған. Таулы шалғындарда кең
тараған түрлер-шалғындық түлкіқұйрық, бидайық, кәдімгі тарғақшөп,
шалғындық атқонақ, шалғындық қоңырбас, т.с.с. Субальпілік шалғындар
жатаған аршалар белдемеде тараған. Шалғындық астықтұқымдастарға жататын
түрлер шаоғындық беде , Гельцер қалампыры, бұйра қымыздық , маралоты және
т.с.с. қосылады. Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген. Қоқанның
морикасы мен ірі жапырақты медиазия субальпілік шалғындардың құрамында.
Альпілік шалғындардың түр құрамы бөлек , олар негізінен аласа бойлы,
криофитті шөптесін өсімдіктерден тұрады. Әдетте, доминант болып
келетіндері-жіңішке кобрезия немесе күйгенбас , доңызсырт , сарғалдақтар ,
тасжарғандар , көкгүлдер және т.б.
Батыс Тәңіртаудың ең биік жерлерінде (3500-4200м) криофитті
бөстектілер мен қармаңайлық-субнивалды белдемдік топтар кездеседі. Ең
жарқын өкілдері болып табылатындары –үш сала вальдгеймия, желайдар
шөшішбас, аяздық семізот және т.б.
Облыс жері өте көне мәдениет және өркениет ошағы болып табылады. Бұл
әрине өсімдіктер дүниесіне тәкелей әсер еткен, әсіресе Қаратаудың күнгей
бнткейіндегі Сырдарияның бойындағы қалың орман , тоғайлар сиреп қалған.
Өсімдік дүиесі көптеген мәдени дақылардардың отаны болып табылады.
Облыстың жер аумағы Н.Вавилов айқындап кеткен Орта Азиялық мәдени
өсімдіктер ошағының қомақты бөлігі болып табылады. Облыстың жер аумағы
Н.Вавилов айқындап кеткен. Орта Азиялық мәдени өсімдіктер ошағының
қомақты бөлігі болып табылады. Ондай дақылдарға қызыл бидай, арпа ,
күріш, алма , өрік жүзім және т.б. жатады.
Облыстың табиғи флорасы-әлі де пайдалы өсімдіктердің қайнар көзі
болып отыр. Мұнда жемшөптік, дәрілік, , азық-түліктік, эфимайлық және
т.б. пайдалы өсімдіктер көп –ақ. Олардың ішіндегі дәрмене жусан, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.