ХХ ғасырдың басындағы түркістанды мекендеген халықтардың ұлм-азаттық көтерілістері

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:

Жоспар.

Кіріспе

І тарау. ХХ ғасырдың басындағы Түркістанды мекендеген халықтардың ұлм-азаттық көтерілістері.

1. 1. 1905-1907 жылдардағы алғашқы орыс революциясындағы Түркістан

1. 2. 1916 жылғы Түркістандағы ұлт-азаттық көтерілістер.

ІІ тарау. Қазан, ақпан төңкерісінен кейінгі Түркістандағы жалпы ахуал.

2. 1. Түркістан автономиясының құрылуы.

2. 2. Алашорды автономиясы және қазақ автономиялық республикаының құрылуы.

Қорытынды.

Кіріспе

I. Тақырыптың өзектілігі

Қазақстанның тәуелсіз дамуы уақыты өткен сайын қарқын алып, ұлттық, жалпы адамзаттық және демократиялық құндылықтар мен ұстанымдар негізінде биік мұраттарға бағыт түзеп келеді.

Тәуелсіздік жолы қиын - қыстау кезеңдерден, қасіретті жылдар мен қанды қырғындардан, азаға толы азаттық күрестерден тұрды. Сондықтан да, отан тарихындағы ұлт - азаттық қозғалыс пен ұлт зиялыларының азаттық жолында жүргізген қажымас күресін өз дәрежесінде объективті түрде зерттеу және оны халық санасына дұрыс жеткізу - тәуелсіз ел тарихшыларының алдында тұрған ең өзекті мәселелердің бірі болып табылады.

Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алған күнмен бастап, коммунистік идеялар мен бүркенген отаршыл ұлы державалық орыс шовимизмінің біздің ұлтымызға «құрастырып» берген, саясаттандырған «ұлттық тарихымызды» - ұлттық көзқарас тұрғысынан жаңаша объективті зерделеу процесі басталып, әлемдік ортақ өркениет пен адамзаттық игілік құндылықтарын басшылыққа алған отандық тарих ғылымы ізденіс үстінде дамып келеді.

Отан тарихының ең күрделі де түйінді нысаны болған Түркістан тарихы, әсіресе оның ұлттық - мемлекеттік межеулерге дейінгі кезеңі белгілі деңгейде зерттелгенімен бұл тақырып комцептуалды тұрғыда терең қарастыруды қажет етеді. Осыедай ерекшеліктерге байланысты тақырыптың мынадай өзектілігі айқындалады:

- Патшалы Ресейдің Қазақстанның оңтүстігі мен Орта Азияны отарлауы нәтижесінде құрылған әкімшілік - мемлекеттік бірлік ретінде Түркістан генерал - губернаторлығы мен кеңестік негіздегі Түркістан автономиялы республикасының тарихы отандық тарихтың ажырамас құрамды бөлігі ретінде үнемі назар аударуды қажат етеді. Тарихи жағдайлармен Түрістанға қосылған қазақ елі мен жерінің ұлттық мемлекеттілігімізде қалыптастырудағы маңызды өте зор. Жарты ғасыр әкімшілік - территориялық оқшаулық жағдайында бұл өлкеде патшалық, кеңестік биліктер отарлық тәртіпке тән озбырлық пен еркін ой - сананы бұғаулап, ұлттық рухани болмыста деформациялық саясатын жүргізді ХХ ғ басындағы дүниежүзілік ұлт - азаттық қозғалыстың Ресей отарындағы аймақтық көріністері түрінде пайда болып, даму барысында дербес саяси құбылыстарға айналған Түркістандағы ұлт - азаттық қозғалстар қазіргі кезде тарихи ойдың қызығушылығын оятып отыр. Қазақстан мен Орта Азия республикалары тәуелсіздігінің бастауында тұрған бұл қозғалыстарды бірін-бірі толықтыратын біртұтас ортақ құндылықтарымен және бірін-бірі қайталамайтын ерекшеліктерімен дара құбылыстар ретінде қарастыру қажеттілігі айқын сезіліп отыр. Тәуелсіздігімізді алғаннан соң көмескі тарта бастаған тарихи санамызды жаңғырту - өзімізден басталады. Бүгінгі таңа Еуразияның элицентрінде тұрған Қазақстан Республикасының XX ғ-I жартысында Батыс Түріктерінің құрамына кірген бөліктерінің саяси жайдайын ашып көрсету жұмыстың өзекті мәселелерінің бірінен саналады.

Жұмыстың тарихнамасы.

ХХ ғ. басындағы Түркістан территориясындағы ұлт-азаттық қозғалыстар өзінің бағдарламалық мақсаттары, қызмет аясы, әлеуметтік-саяси негізі, тіпті ұйымдық құрылымы бойынша әлемде теңдесі жоқ қайталанбас ерекшеліктері мол таризи құбылыс болатын.

ХХ ғ. басындағы Түркістан ұлт-азаттық қозғалыстарының тарихнамасы аса қомақты, мазмұны жағынан өте күрделі болды. Тақырып тарихнамасының күрделі сипат алуының бірнеше себебі бар:

Біріншіден, Түкістандағы ұлт-азаттық қозғалыстарының бағдарламалық мақсаттары, қызмет аясы, әлеуметтік саяси негізі, тіпті ұйымдық құрылымы бойынша әлемде теңдесі жоқ қайталанбас ерекшеліктері мол тарихи құбылыс болатын. Сондықтан ол құбылыс аймақтық оқшалауда көнбейтін, әлемдік ұлт-азаттық қозғалыспен саяси-идеялық тұрғыда сабақтасып жатты. Тақырыптың зерттелуіне күрделі сипат берген екінші себеп қоғамдық саяси көзқарастар жүйесінің өзгешелегінен туындайды.

Әр кезеннің, әр ұғыменың тақырыпқа қатысты зерттеулерінің деректік, әдістемелік негізі әр түрлі болғандықтан олардың арасында бір-біріне қарама-қарсы бағалар кездеседі. Бұндай жағдайда мәселені кешенді түрде қарастырып, тарихи тұрғыда салыстыра бағалау қажеттігі туындайды.

Осыған байланысты жұмыстың деректемелік негіздері бірнеше бағытқа топтастырылады. Атап айтқанда:

Түркістан өлкесіне қатысты құжаттар;
Кеңес үкіметінің Түркістан республикасына қатысты шешімдері мен қаулы-қаралады;
Түркістан өлкесі мен қазақ облыстарында жарық көрген мерзімдік басылымдар.

Сонымен қатар, «Егемен Қазақстан», «ҚазҰУ хабаршысы», «Түркістан», «Қ. А. Яссауи атындағы ХҚТУ хабаршысы», «Қазақ әдебиеті», «Ақиқат», «Қазақ тарихы», «Отан тарихы», «Азия Транзит», «Алматы ақ шашы», «Хабаршы тарих», «Оңтүстік Қазақстан» газет-журналдары кеңінен қолданылады. Газет-журналдармен қатар көптеген әдебиеттерде қолданылады.

Керейхан Аманжоловтың «Түркі халықтарының тарихы» Жақып Мырзантайдың «Түркістан өлкесі баспасөзінде патшалық Ресейдің қазақ даласын отарлау саясатының жазылуы», Асанованың «Қаһарлы 1916 жыл», Тұрсынбаевтың «Казахстан в революций 1905-1907 годов», «Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыс», «Из истории южных областей Казахстана», «Страницы русских исследований в Казахстане XIX-XX в в», «Восстание киргизов», «Казахов в 1916 году», «Туркестан», «Турар Рыскулов», «Қазақстан тарихы», «Қазақ ССР тарихы 3 том», «Тұрар Рысқұлов 1916 ж. көтеріліс», «Қазақстан тарихы хрестоматиясы».

Жұмыстың мақсаты мен міндеттері.

ХХ ғ. I-ші ширегіндегі Батыс Түркістанның саяси жағдайынынң мәні мен мазмұнын айқындау жұмыстың негізгі мақсаты болып табылады. Сол тарихи дәуірде қалыптасқан тарихи, саяси, әлеуметтік, мәдени және ғылыми өзгерістермен байланыстыра отырып, зерттеу жұмысының алдына қойған негізгі мақсатына сәйкес төмендегідей міндеттер қойылады.

Түркістан ұғымына, мәні мен мазмұнына түсінік беру.
Түркістандағы қозғалыстың даму алғышарттарына тоқталып, ондағы саяси жайттарға сипаттама жасау.
1-ші дүниежүзілік соғыс жылдарындағы Түркістандағы саяси жағдайға баға беру.
Түркістандағы 1916 ж. ұлт-азаттық қозғалысына сипаттама беру.
Түркістан (қазан) автономиясының құрылу тарихы мен оның тарихи маңызына талдау жасау.
Коммунистік тұғырнамадағы саяси қайраткерлердің Түркістан мемлекетін құру жолындағы күресін баяндау.
Түркістандағы 1900ж-1925ж аралығындағы қозғалыстарға сипаттама беру.

І тарау 1. ХХ ғасырдың басындағы Түркістанды мекендеген халықтардың ұлт-азаттық көтерілістері.

ХХ ғасырдың 1-ші ширегіндегі Түркістанның саяси жағдайына келмес бұрын сол Түркістан атауына тоқтала кетсем. Түркістан атауы көне дерек мәліметтерде VII-IX ғасырлардан бастап кездесе бастайды да, парсы тілінде «Түркілер елі» деген мағынаны білдіреді.

Алғаш рет бұл атауды VII-IX ғасырларда араб-парсы тарихшылары қолданады да, оған барлық түркі тілдес тайпалардың мекендеген жерін жатқызады. IX ғасырдағы араб географы Ибн Хордадбек «Китаб ал-масалик уа-машлик» атты еңбегінде: «Мервтен екі жол шығады, бірі - Шагиқа және түркі еліне, келесісі - Балх пен Тохаристанға апарады» - деп жазса, оның замандасы, тарихшы әрі географ ал - Якуби бұл ұғымды нақтылап көрсетеді. Ол өзінің «Китаб ал - булдан» атты шығармасының бір тарауын «Түркістан» деп атап: «Барлық түркі елдері Хорасан мен Седжестанмен шектеседі. Ал Түркістанда түркілер бірнеше елге, тайпаға бөлінеді», дей келе, түркі атауларын жазады. Осылайша, Түркістан атауы IX-X ғасырлардан бастап этно-географиялық мәнге ие болады да, кең түрде қолданыла бастайды.

Міне, Түркістан деген атаудың қысқа ғана шығу тарихы осындай. Ал, енді бірінші тараудың тақырыбына оралар болсам, ХХ ғасырдың басында бүткіл қазақ және де басқа түркі жерлері Патшалы Ресейдің қол астында болатын. Ресей Орта Азиядағы шағын мемлекеттерді бағындарғаннан кейін, бүкіл аймақ бөлініп, негізінен екі губернияға біріктірілді: 1867 жылы Түркістан генерал губернаторлығы құрылды, ал 1882 жылы Дала генерал-губернаторлығы құрылды. Түркістан губерниясына - қазіргі Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік-батысының біршама бөлігін қамтитын Сырдария мен Каспий сырты (Закаспийская) облыстары, ал Дала губерниясына Ақмола, Семей және Жетісу облыстары кірді. 1899 жылы (батыс мәліметтері бойынша - 1898) Жетісу облысы Түркістан губерниясының қарамағына өтті. Сонымен. Түркістан генерел-губерниторлығының немесе Түркістан өлкесінің құрамына Семиреченская облысы, сонымен қатар оның уездері. Яғни верненске уезі; жаркент уезі, пржевальскии уезі, қаралы уезі, лепсі уезі (лепсинск), Пішкек. кірді және де сырдария обылысы және оның уездері, яғни, әулиеата уезі, Қазалы уезі, Перовск уезі, Ташкент уезі, Черняев уезі (шымкент) және Түркістан уезі кірді. Бұдан біз Түркістан генерал-губернаторнығынды 2 обылыс болғанын айта аламыз ¹ . Осы Түркістан генерал-губернаторнығының территориясының көлемі 1млн. кв. км. Ал Түркістанның орталығы Ташкент қаласы болды ² . Түркістанның территориясы солтүстік және солтүстік-батыста-Оренбург және дала өлкесіне дейінгі, шығыста-қытайға және монғолияға дейінгі жерді, оңтүстік және оңтүстік батысында-Ауғаныстанмен, Бұхарамен, Қоқан және Хивин патшалықтарымен, батысында Каспий теңізі және Кавказға дейінгі жерлерді алып жатты. Ресей патшалығы осылай қазақ елін губернаторлыққа, облыстарға, уездерге бөліп тастады да өз билігін, отарлық саясатын күшиітіп жіберді. Сонымен бірге патшалы Ресей әр губернаторлыққа өз адамдарын губернатор етіп қойды.

1867-1917 жылдар аралығындағы Түркістан генерал-губернаторлығының генералдарын атап өтсем. Түркістан генерал-губернаторлығының алғашқы генералы К. П: Кауфман (1867-1882 ж. ж. ) болды, М. Г. Черняов (1882-1884 ж. ж. ), Н. О. Розенбах (1884-1888 ж. ж. ), барон А. Б. Вребский, (1889-1898 ж. ж. ), С. М. Духовский (1898-1901 ж. ж. ), «Генерел Духовский, 1898 жылғы әндіжан көтерілсінен кейін бұкіл Әндіжандағы ғұлама, дін басыларды мегштке жинап, өзінің аяғына жығып, тағзым етуге мәжбүрлеген. Аса қадірменді ғұламалардың біразының сәждеге қойған басын желкесінен басып өткен де осы Духовский. Бұл қорлықта түркістандықтан ұшыта қосылмаған шығар» ³ , Н. А. Иванов (1901-1904ж. ж) . Генерел Иванов, Ташкентті орыстар басып алғанда қатысқан жас басқыншы офицерлердің бірі. Ол қарашағындағы әкімдерге «жергілікті халықтарды аяудың қажеті жоқ, қайта оларға ұдайы орыс жұдырығының құдыретін танытып қою керек», деді, Н. А. Тебянов (1904-1905), Д. И. Суботич (1905-1906), Н. И. Продеков (1907-01908), П. И. Мищенко (1909), А. В. Самсонов (1909-1913ж. ж. ) . Орыстың залым әкімдерінің ішіндегі ең қатыгез де қаныпезері генерал Самсонов «Орыс мұжықтарының ұрысы да кез келген түркістандықтан, оның әулиесінен артық» деген еді ⁴ . А. Н. Куропаткин (1916-31. 03. 1917) Сол кезендегі сорақылықты бәрінен де асырған генерал-губернатор Курапаткин еді. Сырттай қарағанда, ол сарайында Түркістан тұрғындарының өкілдерін «өз бауырларым» деп қабылдаған болып көрінгенімен, шындығында Жетісудан бүкіл қазақ, қырғызды қуып шығып, жерлерін орыс қоныстарушыларына бөліп беруге өмір ететін. Талқандалған Жұдақ қаласы мен көп қыстақтардағы Фольбаум, Иванов, Красильников және басқалардың басқаруымен ауыр жазадан қырылған он мыңдаған жазықсыз халықтың қаны да, обалы да, осы генерал Курапаткиннің мойнында. Осы генерал-губернатор сарайының қасынан түркістандықтар қол қусырып, бас иіп, жалбарына тағзым етіп өтуге тиіс еді . . .

Ал 1914-1916 ж. ж. өлкенің уақытша үш губернатор Фиуг, Мартсон және Ерофеев болды. Бұл аталған үш генерал-губернаторды патша арнайы жарлықпен бекітпеді. Бұл генерал-губернаторлардың барлығы дерлік дворяндар сословкесінен шыққандар еді. Жоғарыда аталған 12 генерал-губернаторлар Оңтүстік Қазақстан генерал-губернаторлары еді. Түркістан өлкесіндегі билеп-төстеген әскери-губернаторларда өз қызметінде ұзақ тұрмай жиі алмастырылып отырды. Бір ғана Сырдария облысында 7 әскери-губернаторларда алмастырылды: 1867-1877ж. ж. Генерал-лейтенант Н. Н. Головачев, 1877-1893 ж. ж. генерал-лейтенант Н. И. Гродиков; 1893 - 1905 жж генерал - лейтенант Н. И. Короьков; 1905 - 1906 жж генерал - майор И. И. Федотов; 1906 - 1911 жж генерал - лейтенант А. С. Палкин. Бұл тізімдерден біздің байқайтынымыз барлық әскери губернаторлар орташа және жоғарға әскери білімі бар, двориян отбасынан шыққан.

Заңдық құжаттарды қабылдаумен бірге жаппай қоныс аударуды қамтамасыз ете алатын әкімшілік жүйесін құру ісі де қолға алынды. 1896 ж. ішкі істер Министрлігі жанынан құрылған Қоныс аудару басқармасы 1905 жылы мамыр айында Егіншілік және мемлекеттер меншік министрлігі қарамағына өтті. Аталмыш министрлік Қазақстан аумағын қоныс аударатын 5 ауданға бөлді.

Олардың құрамында сырдария және Жетісу аудандарыда болды. Жетісу мен Сырдария облыстарынан алынған жерлер Түркістан өлкесіндегі басқа облыстарынан алынған жерлер Түркістан өлкесіндегі басқа облыстарынан әлдеқайда көп болды. Патша өкіметі бірінші кезекте қазақ-қырғыздар қоныстанған жерлерді тонады. Бұл туралы М. Есболұлы былай дейді: «Түркістанды патша өкіметі отар қылып, жергілікті халықтардың жер-суын алды, келімсектерді әкеліп орнатты дегенде, бұл жалпы Түркістанда емес, абзалы Түркістандағы қазақ - қырғыздардың басындағы мәселе. Түркістандағы жер мәселесі дегенде оны қазақ - қырғыз жері турасындағы мәселе деп қарау керек. Қоныс аудару саясатының сол тарихи кезіңдегі зардаптары жайлы зерттеуші В. А. Васильев былайша нақтылы көрсетіп бергенді: «Өмір сүруге қолайлы жерлер су бастауларымен және қазақтар қоныстанып отырған жерлерімен қоса алынды. Қазақ халқының мүдделерін толық шешу жер мәселесі төңірегенде шиеліністер туғызды және көшіп - қону процесінің ежелден қалыптасқан дәстүрін бұзды. Ертеден өмір сүріп келе жатқан территорияларынан бүтіндей бір ауылдар көшірілді, дайының жүйелердің қыстауларға құбылыстар бұзылды. өз еркімен келген қоныс аударушылардаға жер бөліп беру жұмыстарында жерге орналастырудағы техникалық тәртіптер сақталмады. Нәтижесінде қазақтарға берілген жерлер орыс поселкелерімен араласып кетті де, бұл орыс деревнялары мен қазақ ауылдары арасында ұлттық шиеліністі туғызды». Әсергілікте тұрғындар мен қоныс аударышылар арасындағы қақтығыстар су мәселесі төңірегінде туындап отырды. Су мәселесіне келгенде қазақтардың, ашылған дауысы ерекше шықты. Себебі: көп жағдайда су бастауларында орналасқан орыс поселкелері суды қалай болса солай, жанашырлықсыз пайдаланды да, ал су жүйелерінің етегінде қоныстанған қазақ ауылдары су тапшылығын тартты. Бұл жөнінде «Туркестанские Ведомояти газаті: «Егер өкімет чиновниктері елді мекендерді аралып шыға қалса, олар барлық жерде дерлік, әсіресе орыс шаруаларының суды пайдалану тәртібін бұзып отырғандағы туралы қырғыздар ашына шағымданғада. Су мәселесі бойынша қоныс аударушылар мен бұратаналар арасында қақтығыстар көптеп болып отыр» - деп жазды.

Патша өкіметінің «Түркістан өлкесін басқару жөніндегі Ережесі» жергілікті халықты рухани жағынан құлдыратуға да бағытталғанды. Осы ережеге сүйсіне отырып отарлаушылар жергілікті халықтың мемлекеттік рухын қалайды жою, ниетінде, ұлттық санасын тұмшалап, тілінен, дінінен, дәстүр - салтын айыру бағатындағы ұйымдастырылған шараларды іске асыруға ұмтылды.

Билік орындары мен қоғам арасындағы тартыс бірінші дүние жүзілік соғыс уақытында одан әрі шиелінісіп кетті. Соғыс жағдайын пайдаланып, отаршыл билік өкілдері жергілікті халыққа салық салуды күшейте түсті. Атап айртқанда 1 қаңтардан тікелей салықтың 21 процентін құраған соғыс салығы салынды. 1914 - 1917 жылдары «өз еркімен» халық тарапынан соғыс мұқтажына деп 3, 2 млн аса ақша жиналды, оның 2, 8 млн сомдай мөлшерін Оңтүстіктің жергілікті тұрғандарынан жиналды.

1915 жылдың көктемінен бастап майданның қара жұмысшыларына яғни тылда бекіністер салу, көпірлер салу, каналдар қазу, отын даярлап, армия қажетіне арналған шалдарды күтіп бағып теміржолдарды күзету, тузету т. б. істерге шығыстағы отар елдерден тегін адам күшін жолдау кең қанат жая бастады.

Зерттеуші Е. Ыбырай берген мәліметке сүйенсек, 1916 жылдың 18 қыркүйегінен 1917 жылдың 1 наурызына дейін Түркістан өлкесінен тылдағы жұмысқа 125 эшелон жөнелтіліп, онға 123305 жұмысшы болған.

Жетісу және Сырдариы облыстарында көтерілістің өршеленіп, ұят-аралық қатынастардың шиелнісп кетуіне қазақтар емес, тікелей орыс бүлігі мен шенеуніктері айыпты деп көрсетті М. Тынышбаев Түркістан генерал-губернаторына берген түсініктемесінде.

Алайда патша өкіметі бүкіл Түркістан шарпылған 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісті аяусыз басып жаншыды. Оның қатал көрінісін Жетісу халық басына түскен ауыртпалық жайлы төмендегі деректер байқатады. 1916 жылғы көтеріліс барысында Жетісудағы 94 қазақ-қырғыз ауылы бүліншілікке ұшырап, 50373 үй өртке оранды, 1905 адам қаза болды, 684 кісі ауыр жарақат алды, 1105 адам тұтқынға түсті, Жетісудың 3-дай тұрғыны Қытайға ауып, босқынға айналды.

Жетісудағы көтерілістің басшылары да аяусыз жазаға ұшырады: Б. Б. Әшекеевті дарға асты, Ж. Мәмбетовты тұрмеде у беріп өлтірді.

1916 жылғы көтерілістің бір себебі ХІХ ғасырдың аяғы ХХ ғасыр басында Түркістан өлкесіне негізілген реформалардың зардаптарынан да туындарды деуге негіз бар. Өйткені жер мәселесінің, рұхани езгінің ресми бастау олар тұсы осы заңдылық құжаттар негізінде жасалғаны білгілі.

Отарлық езгіде көп жыл еңсесі түсіп, саяси құқығы шектеліп келген Ресей шипериясының ұлттық аймақта өзге де жұрты секілді Түркістан өлкесіне кірген Сырдария және Жетісу. Облыстарындағы бүкіл мұсылман халықтары үшін патша өкіметінің құлап, Ақпан төңкерісінің жеңіске жетуі ерекше оқиға болды. Бірақ мұндағы саяси ахуал жағдайында уақытша өкіметтің жергілікті органдарының құрылуына тән өзіндік ерекшеліктер де көрініс бергенін айта кеткен жөн. Ақпан революциясы жеңіп патша өкіметі құлағаннан кейінгі бір ай бойында Түркістанда патшалық генералдар мен офицериері басқарған ескі билік аптараты өз қызыметін жалғастырды.

Уақытша өкіметтің Түркістан секілді өңдірді басқарған белді билік орны Түркістан Комитеті Жетісу және Сырдария облыстарындағы қазақ халқы мәселесін ешқандай шараларды іске асыра алмады. Ай ұлттық ұйымдар әлі де әлсіз, әрі тәжірибесіз болды.

Сонымен Түркістан жерін ХІХ соңы-ХХ ғасыр басында Ресей Империясы шеншігіне айналдыру мақсатында патша өкіметі әр қадамын заңмен негіздеп отырды. Түркістандық жүргізілген саяси әкімшілік реформалар отаршылдық билік жүйесі жергілікті халықты ұлттық мемлекеттіліктен айырды Сөйтіп жалпы өркениеттік даму үрдісіне қатысу жолын бөгеп тастады.

Александр Бенингин «Түркістанға большевиктерге келместен бұрын, халық арасындағы көшбасшылықты интеллигенция, жер иелері, бай саудагерлер мен ғұламалар құрастырды. Бірақ олардың арасынан халықты біріктіріп, соларға басшылық жасайтын тиянақты көшбасшы шықпады. Түркістан халқы бөлек - бөлек топтасын қана күрес жүргізіді. 1905 - 1917 жылдар аралығында Түркістан мұсылмандары аяқ астынан саяси күреске аттанды. Оның екі негізі болды: біріншісі - тәуелсіздікті алу, екіншісі - исламды қорғау. Осы екі негіз халықтың болмысын орыстардан сақтап қалды. Бірақ, Кеңес өкіметі жылдарында орыстандыру саясаты «екіжүзділік» сипатқа ие болды» ⁵ - деп, сол кездегі Түркістан өлкесіндегі саяси жағдайды сипаттауда объективті баға береді.

XIX ғасырдың ортасында Батыс Түркістанда Бұхара, Хиуа (Хорезм), Қоқан хандық мемлекеттері, ал Шығыс Түркістандағы Жақыпбектің мемлекеті өмір сүріп тұрды. Бұхара, Хиуа және Қоқан мемлекеттері ХҮІ ғасырдың басында Темір әулеті мемлекетін жойған өзбек түрік Шейбани хан әулеті мемлекетінің ХҮІІ-ХҮІІІ ғасырларда бөлшектенуінің нәтижесінде пайда болған еді. Шығыс Түркістан 1877 жылы мемлекеттік мәртебесін жоғалтуға мәжбүр болды. 1933 жылы 12 қарашада өмірге келген Шығыс Түркістан Республикасы Қытай мен Ресейдің бірлескен қимылдарының нәтижесінде 1934 жылы 16 сәуірде жойылды. Батыс Түркістандағы мемлекеттер ішінде Бұхара хандығы кезінде қазіргі Түркістанның үштен екі бөлігін қамтыған күшті мемлекет болатьн. Ресей Түркістан далаларын (Ұлы, Орта, Кіші жүздері) ХҮІІІ ғасырдың ортасьнан XIX ғасырдың басына дейін түгел жаулап алғаннан кейін Қоқан мемлекетін де өзіне бағындыру қимылдарьн бастады. Ресей армиясы 1852 жылы Коқан хандығының Арал

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.