XX ғасыр басындағы қазақ поэзиясындағы «Мың бір түн»желілері
Реферат
Кіріспе
1.Мың бір түн және қазақ әдебиеті
2. Жаңадан табылған «Мың бір түн»нұсқалары
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
1.Мың бір түн және қазақ әдебиеті
2. Жаңадан табылған «Мың бір түн»нұсқалары
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі. Бастауын тереңнен алатын шығыстың классикалық туындыларының бір егейі «Мың бір түн» болып табылады. Әлемде аударылмаған тілі қалмаған осы кесек туындының қазақ әдебиетінен орын алуы таң қаларлық жағдай емес. Алайда, ислам мәдениеті Орта Азия даласына X ғасырдан бастан қанат жайғанымен, бұл кесек туындының тек қазақ әдебиетінде XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап пайда болғаны ғажап жағдай. Ғалымдардың дәлелдеуі бойынша осы тоғыз ғасыр аралықта «Мың бір түн»туындысы әлі де қалыптасып, бүгінгідей деңгейге жетпегенін, сол кездің өзінде шығыс топырағында енді өркен жайып келе жатқанын тілге тиек етеді.
«Мың бір түн» шығармасы шығыстың өзінде тек IX-XV ғасырлар аралығында ғана қалыптасып үлгірген. Алғашқы таралуы баяу болған «Мың бір түн» ертегісі XVII-XVIII ғасырлар аралығында еуропа елдерінің тіліне атап айтқанда француз, ағылшын тілдеріне аударылғаннан кейін ғана әлем назарына ілігіп дүниені өзіне жалт қаратқан кесек туындыға айналды. Орыстарға XVIII ғасырдың ортасында келіп жеткен осы ертегі қазақ сахарасына XIX ғасырдың екінші жартысында жарыққа шықты. Алғашында «Дала уалаяты газеті» мен «Түркістан уалаяты»газетінде жарыққа шыққан «Мың бір түн» нұсқалары осыдан бастан қазақ әдебиетінде жиі кездесіп отыратын болған. Абай Құнанбаевтың, Ыбырай Алтынсаринның т.б ақын жазушылардың шығармаларында да осы «Мың бір түн» ертегілерінің сюжеттерін көптеп кездестіруге болады. XX ғасырдың басындағы Абайдың ақын інілерінің шығармасында да осы «Мың бір түн»желілері көптеп кездеседі.
Алғашында «Мың бір түннің»жекелеген тараулары халық арасында көптеп тараған. Мысалы «Мың бір түннен» алынып, ақын-жазушылардың айтуымен XIX ғ. ортасында мынадай бірнеше дастандар қазақ халқының арасында кең тараған. Қазан баспасынан шыққан: «Сейфүлмәлік», «Орқа-Гүлше», «Мәлік-Хасен», Ташкент баспасынан шыкқан: «Шахмыран», «Атымтай Жомарт», «Ахметбек», «Сардарбек» және т.б. Бұл қисса-дастандардың «Мың бір түн» хикаяларының жекелеген тарауларынан алынғаны белгілі. Сондай-ақ халық арасында ертеректе ескіше сауат ашкан көне шағатай-түрік тілін аздап түсінетіндер болған солардың айтуымен ауыздан –ауызға тарап халық арасында көптеген нұсқалары пайда болған. Ал XX ғасырдың ортасында Қалмахан Әбдіқадыровтың аудармасымен қазақ халқының ортасында көптеп тарала бастады. Сонымен қатар Қалтай Мұқаметжановтың орыс тілінен аударған «Мың бір түн» ертегісі де ел арасында көптеп тарала бастады. XX ғасыр басындағы ақын жазушылардың шығармасына арқау болған «Мың бір түн»желілері өзінің әуелгі қасиетін бірте-бірте жойып біздің өз ауыз әдебиетіміз бен жазба әдебиетімізге сіңіп кеткенін де көруге болады.
Алайда осы нұсқалардың кейбіреуі оқырман қауыммен жүздесіп жатса, ал кейбіреулері әлі де шаң басқан мұрағаттың арасында жарық көрмей, ешкімге де белгісіз күйінде қалып бара жатқаны жаныңызды ауыртады. Халыққа рухани қуат болып, шөлін қандырған «Мың бір түн» желілерінің поэзия тілімен жазылған үлгілерін оқырман қауымға таныстыру бүгінгі диплом жұмысының ең өзекті мәселелерінің бірі болып табылады.
«Мың бір түн» шығармасы шығыстың өзінде тек IX-XV ғасырлар аралығында ғана қалыптасып үлгірген. Алғашқы таралуы баяу болған «Мың бір түн» ертегісі XVII-XVIII ғасырлар аралығында еуропа елдерінің тіліне атап айтқанда француз, ағылшын тілдеріне аударылғаннан кейін ғана әлем назарына ілігіп дүниені өзіне жалт қаратқан кесек туындыға айналды. Орыстарға XVIII ғасырдың ортасында келіп жеткен осы ертегі қазақ сахарасына XIX ғасырдың екінші жартысында жарыққа шықты. Алғашында «Дала уалаяты газеті» мен «Түркістан уалаяты»газетінде жарыққа шыққан «Мың бір түн» нұсқалары осыдан бастан қазақ әдебиетінде жиі кездесіп отыратын болған. Абай Құнанбаевтың, Ыбырай Алтынсаринның т.б ақын жазушылардың шығармаларында да осы «Мың бір түн» ертегілерінің сюжеттерін көптеп кездестіруге болады. XX ғасырдың басындағы Абайдың ақын інілерінің шығармасында да осы «Мың бір түн»желілері көптеп кездеседі.
Алғашында «Мың бір түннің»жекелеген тараулары халық арасында көптеп тараған. Мысалы «Мың бір түннен» алынып, ақын-жазушылардың айтуымен XIX ғ. ортасында мынадай бірнеше дастандар қазақ халқының арасында кең тараған. Қазан баспасынан шыққан: «Сейфүлмәлік», «Орқа-Гүлше», «Мәлік-Хасен», Ташкент баспасынан шыкқан: «Шахмыран», «Атымтай Жомарт», «Ахметбек», «Сардарбек» және т.б. Бұл қисса-дастандардың «Мың бір түн» хикаяларының жекелеген тарауларынан алынғаны белгілі. Сондай-ақ халық арасында ертеректе ескіше сауат ашкан көне шағатай-түрік тілін аздап түсінетіндер болған солардың айтуымен ауыздан –ауызға тарап халық арасында көптеген нұсқалары пайда болған. Ал XX ғасырдың ортасында Қалмахан Әбдіқадыровтың аудармасымен қазақ халқының ортасында көптеп тарала бастады. Сонымен қатар Қалтай Мұқаметжановтың орыс тілінен аударған «Мың бір түн» ертегісі де ел арасында көптеп тарала бастады. XX ғасыр басындағы ақын жазушылардың шығармасына арқау болған «Мың бір түн»желілері өзінің әуелгі қасиетін бірте-бірте жойып біздің өз ауыз әдебиетіміз бен жазба әдебиетімізге сіңіп кеткенін де көруге болады.
Алайда осы нұсқалардың кейбіреуі оқырман қауыммен жүздесіп жатса, ал кейбіреулері әлі де шаң басқан мұрағаттың арасында жарық көрмей, ешкімге де белгісіз күйінде қалып бара жатқаны жаныңызды ауыртады. Халыққа рухани қуат болып, шөлін қандырған «Мың бір түн» желілерінің поэзия тілімен жазылған үлгілерін оқырман қауымға таныстыру бүгінгі диплом жұмысының ең өзекті мәселелерінің бірі болып табылады.
1. Үсенбаев Ж. «Мың бір түн қиссасы／қолжазба (502-бума). Ұлттық кітапхананың қолжазбалар бөлімі.
2. Құлсариев Е. «Мың бір түн»қиссасы／қолжазба (834-835-бумалар).
Орталық ғылыми кітапхананың қолжазбалар қоры.
3. Құнанбаев А. Шығармаларының екі томдық толық жинағы.-Алматы:
Жазушы, Т. 2: Өлеңдер мен аудармалар. Поэмалар. – 2005. – 336 б.
4. Мың бір түн. 1.т.／Ауд.Әбдіқадыров Қ.-Алмты: ҚМКӘБ, 1961. -470бет.
5. Мың бір түн. 1.т.／Орыс тіл.Ауд.Мұқаметжанов Қ. -Астана: Аударма, 2008. -352бет.
6. Әуезов М. Әр жылдар ойлары.- Алматы: ҚМКӘ, 1959.-556 б.
7. Қасқабасов С. Жаназық. - Астана: Аударма, 2002. – 584 б.
8. Қыраубайқызы А. Шығыстық қисса-дастандар. -Алматы: Рауан, 1997.-140бет.
9. Әбдиманұлы Ө. XX ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті: оқу құралы／ҚазҰУ.-Алматы: Қазақ ун-ті, 2002.-430бет.
10. Әбілұлы М. Қазақ әдебиетіндегі діни-исламдық поэзия. –Тараз: Қайнар, 2003. -206 бет.
11. Күмісбаев Ө. Абай және Шығыс. - Алматы: ҚазМУ, 1995. -344 б.
12. Ғашық-наме: Шығыс хикаяларының желісіне құрылған қазақ дастандары.-Алматы: Жазушы, 1979.-470бет.
13. Қазақ әдебиетінің тарихы. Он томдық. 1-том.- Алматы: ҚАЗақпарат, 2007.-812б.
14. Бердібаев Р. Қазақ эпосы.-Алматы: Ғылым, 1982.-232б.
15. Қалижанұлы У. Қазақ әдебиетіндегі діни -ағартушы ағым. -Алматы: Білім, 1998.-256б.
16. Әлібеков Т. Жыр-керуен.-Алматы: Білім, 2004.-350б.
17. Күмісбаев Ө. Терең тамырлар.-Алматы: Ғылым, 1994.-315бет.
18. Жармағамбетов Н. «Мың бір түннің» бір сюжеті қазақ мысалында‖ Жұлдыз.-1983.-№ 5 - 203-205б.
19. CейітжановЗ.Романдық эпостардағы халық тұрмыс-салтының көріністері //Қазақ фольклорының тарихыилығы.-Алматы, 1993. 177-219б.
20. Әбдиманұлы Ө. Әдебиетімізге мысал жанрын әкелген‖Абай.-2001-№ 3 -31-36 б.
21. «Мың бір түннің»бір түні／Ауд.Мұхаметжанов Қ. ‖Жалын.-1986. -№ 2.-71-80б.
22. Салқынбаев М. «Мың бір түннің қазақ тіліне аударылуы‖Қазақ тілі мен әдебиеті. -2005.-№ 11- 92-97б.
23. Аян. Шығыс пен Шаһаризада‖Жалын. -2006.-№ 5- 49-51б.
24. Алтынбеков С. Әзім әңгімесінің «Мың бір түнмен» байланысы‖ҚазҰУ хабаршысы.Филология сериясы.-2006.-№ 8 -35-37б.
25. Смаил А. «Мың бір түннің» Әбдіқадыров Қ. Аудармасына дейін‖ Қ.А.Яссауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университетінің хабаршысы. Қоғамдық ғылымдар сериясы.-2007.-№ 2 -79-82б.
26. Сейітова А. Абайдың «Әзім әңгімесі»поэмасындағы «Мың бір түн» желісі‖Жұлдыз.-2008.-№ 4 -191-195б.
27. Сүбханбердина Ү.Далауалаятының газеті.-Алматы: Ғылым, 1989.- 750бет
28. Салқынбаев М. Қазақ –араб әдеби байланыстарының қайнар көзі‖ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы.-2007.-№ 3 -92-96б.
29. «Мың бір түн» шығармасы туралы / Өзбек тілінен ауд. Балқыбек Ә. ‖ Жас қазақ. -2005. -№19 -8б.
30. Мәмбетов Қ. «Мың бір түн» әңгімелері сарынымен жазылған Жүсіп Ешниязұлының дастаны‖Қазақ және әлем әдебиеті.-2004.-№ 1- 27
- 28б.
31. Салқынбаев М. XX ғасырдағы қазақ-араб әдеби байланыстары: филол.ғыл. кан. Дис.-Алматы, 2006.-140-бет.
32. Жантасова З. Қазақ дастандарындағы шығыс әдебиеті дәстүрінің ықпалы: ғыл.канд....автореф.-Түркістан, 2007.-24б.
33. Есіркепова Г. Қазақ поэзиясына шығыс классикалық әдебиеті дәстүрінің ықпалы: ғыл.канд....автореф.-Алматы,2002.-25б
2. Құлсариев Е. «Мың бір түн»қиссасы／қолжазба (834-835-бумалар).
Орталық ғылыми кітапхананың қолжазбалар қоры.
3. Құнанбаев А. Шығармаларының екі томдық толық жинағы.-Алматы:
Жазушы, Т. 2: Өлеңдер мен аудармалар. Поэмалар. – 2005. – 336 б.
4. Мың бір түн. 1.т.／Ауд.Әбдіқадыров Қ.-Алмты: ҚМКӘБ, 1961. -470бет.
5. Мың бір түн. 1.т.／Орыс тіл.Ауд.Мұқаметжанов Қ. -Астана: Аударма, 2008. -352бет.
6. Әуезов М. Әр жылдар ойлары.- Алматы: ҚМКӘ, 1959.-556 б.
7. Қасқабасов С. Жаназық. - Астана: Аударма, 2002. – 584 б.
8. Қыраубайқызы А. Шығыстық қисса-дастандар. -Алматы: Рауан, 1997.-140бет.
9. Әбдиманұлы Ө. XX ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті: оқу құралы／ҚазҰУ.-Алматы: Қазақ ун-ті, 2002.-430бет.
10. Әбілұлы М. Қазақ әдебиетіндегі діни-исламдық поэзия. –Тараз: Қайнар, 2003. -206 бет.
11. Күмісбаев Ө. Абай және Шығыс. - Алматы: ҚазМУ, 1995. -344 б.
12. Ғашық-наме: Шығыс хикаяларының желісіне құрылған қазақ дастандары.-Алматы: Жазушы, 1979.-470бет.
13. Қазақ әдебиетінің тарихы. Он томдық. 1-том.- Алматы: ҚАЗақпарат, 2007.-812б.
14. Бердібаев Р. Қазақ эпосы.-Алматы: Ғылым, 1982.-232б.
15. Қалижанұлы У. Қазақ әдебиетіндегі діни -ағартушы ағым. -Алматы: Білім, 1998.-256б.
16. Әлібеков Т. Жыр-керуен.-Алматы: Білім, 2004.-350б.
17. Күмісбаев Ө. Терең тамырлар.-Алматы: Ғылым, 1994.-315бет.
18. Жармағамбетов Н. «Мың бір түннің» бір сюжеті қазақ мысалында‖ Жұлдыз.-1983.-№ 5 - 203-205б.
19. CейітжановЗ.Романдық эпостардағы халық тұрмыс-салтының көріністері //Қазақ фольклорының тарихыилығы.-Алматы, 1993. 177-219б.
20. Әбдиманұлы Ө. Әдебиетімізге мысал жанрын әкелген‖Абай.-2001-№ 3 -31-36 б.
21. «Мың бір түннің»бір түні／Ауд.Мұхаметжанов Қ. ‖Жалын.-1986. -№ 2.-71-80б.
22. Салқынбаев М. «Мың бір түннің қазақ тіліне аударылуы‖Қазақ тілі мен әдебиеті. -2005.-№ 11- 92-97б.
23. Аян. Шығыс пен Шаһаризада‖Жалын. -2006.-№ 5- 49-51б.
24. Алтынбеков С. Әзім әңгімесінің «Мың бір түнмен» байланысы‖ҚазҰУ хабаршысы.Филология сериясы.-2006.-№ 8 -35-37б.
25. Смаил А. «Мың бір түннің» Әбдіқадыров Қ. Аудармасына дейін‖ Қ.А.Яссауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университетінің хабаршысы. Қоғамдық ғылымдар сериясы.-2007.-№ 2 -79-82б.
26. Сейітова А. Абайдың «Әзім әңгімесі»поэмасындағы «Мың бір түн» желісі‖Жұлдыз.-2008.-№ 4 -191-195б.
27. Сүбханбердина Ү.Далауалаятының газеті.-Алматы: Ғылым, 1989.- 750бет
28. Салқынбаев М. Қазақ –араб әдеби байланыстарының қайнар көзі‖ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы.-2007.-№ 3 -92-96б.
29. «Мың бір түн» шығармасы туралы / Өзбек тілінен ауд. Балқыбек Ә. ‖ Жас қазақ. -2005. -№19 -8б.
30. Мәмбетов Қ. «Мың бір түн» әңгімелері сарынымен жазылған Жүсіп Ешниязұлының дастаны‖Қазақ және әлем әдебиеті.-2004.-№ 1- 27
- 28б.
31. Салқынбаев М. XX ғасырдағы қазақ-араб әдеби байланыстары: филол.ғыл. кан. Дис.-Алматы, 2006.-140-бет.
32. Жантасова З. Қазақ дастандарындағы шығыс әдебиеті дәстүрінің ықпалы: ғыл.канд....автореф.-Түркістан, 2007.-24б.
33. Есіркепова Г. Қазақ поэзиясына шығыс классикалық әдебиеті дәстүрінің ықпалы: ғыл.канд....автореф.-Алматы,2002.-25б
Реферат
Жұмыстың тақырыбы: XX ғасыр басындағы қазақ поэзиясындағы Мың бір
түнжелілері
Жұмыстың құрылымы: диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан
және пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
Жұмыстың көлемі: 52бет
Пайдаланған әдебиеттер саны: 33
Зерттеу нысаны: Әлі жарияланбаған, Орталық ғылыми кітапхананың қолжазбалар
қоры мен Ұлттық кітапхананың сирек кездесетін қолжазбалар бөлімінде
сақталған Мың бір түннің поэзиямен жазылған нұсқалары.
Зарттеудің мақсаты: Зерттеудегі негізгі мақсатымыз ғылыми айналымға
түспеген, Қолжазбалар қорында қадым жазуымен сақталған Ертай Құлсариев пен
Үсенбаев Жомарттың жырлаған Мың бір түннің екі нұсқасының мазмұнына ден
қоя отырып оқырман қауымға ұсыну. Сонымен бірге қазірге дейін аты белгісіз
болып келген ақын-жыршыларды оқырман қауымға пәш ету.
Жұмыстың мазмұны: Мың бір түнніңшығу тарихы туралы, қазақ фольклоры мен
әдебиетінде кеңінен тараған оның нұсқалары жайында мәліметтер беру. Сондай-
ақ жаңадан жарыққа шығарып отырған Мың бір түн нұсқаларын прозалық
нұсқада шыққан вариянттарымен салыстырып көрсету. Сондай ақ жекелеген
авторлардың шығармаларына талдаулар алып бару.
Қолданылған дерек көздері: Орталық ғылыми кітапхананың қолжазбалар қорында
жатқан № 834, 835 бумалар мен Ұлттық кітапхананың сирек кездесетін
қолжазбалар бөліміндегі № 502, 503 дәптерінде жазылып сақталған Мың бір
түннің поэзиямен жазылған нұсқаларының мәтінін пайдалану. Сондай ақ Абай
Құнанбаевтың Әзім әңгімесі поэмасын, Шәкәрім Құдайбердіұлының Ләйлі-
Мәжүін поэмасын, Нұржан Наушабаевтың Мың бір түннен алынған Өгіз бен
есекмысал өлеңін, Кете Жүсіп Ешниязовтың Сұрмергенін тағы басқа
материялдарды дерек көзі ретеінде пайдаландық.
Кіріспе
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі. Бастауын тереңнен алатын шығыстың
классикалық туындыларының бір егейі Мың бір түн болып табылады. Әлемде
аударылмаған тілі қалмаған осы кесек туындының қазақ әдебиетінен орын алуы
таң қаларлық жағдай емес. Алайда, ислам мәдениеті Орта Азия даласына X
ғасырдан бастан қанат жайғанымен, бұл кесек туындының тек қазақ әдебиетінде
XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап пайда болғаны ғажап жағдай.
Ғалымдардың дәлелдеуі бойынша осы тоғыз ғасыр аралықта Мың бір
түнтуындысы әлі де қалыптасып, бүгінгідей деңгейге жетпегенін, сол кездің
өзінде шығыс топырағында енді өркен жайып келе жатқанын тілге тиек етеді.
Мың бір түн шығармасы шығыстың өзінде тек IX-XV ғасырлар аралығында
ғана қалыптасып үлгірген. Алғашқы таралуы баяу болған Мың бір түн
ертегісі XVII-XVIII ғасырлар аралығында еуропа елдерінің тіліне атап
айтқанда француз, ағылшын тілдеріне аударылғаннан кейін ғана әлем назарына
ілігіп дүниені өзіне жалт қаратқан кесек туындыға айналды. Орыстарға XVIII
ғасырдың ортасында келіп жеткен осы ертегі қазақ сахарасына XIX ғасырдың
екінші жартысында жарыққа шықты. Алғашында Дала уалаяты газеті мен
Түркістан уалаятыгазетінде жарыққа шыққан Мың бір түн нұсқалары осыдан
бастан қазақ әдебиетінде жиі кездесіп отыратын болған. Абай Құнанбаевтың,
Ыбырай Алтынсаринның т.б ақын жазушылардың шығармаларында да осы Мың бір
түн ертегілерінің сюжеттерін көптеп кездестіруге болады. XX ғасырдың
басындағы Абайдың ақын інілерінің шығармасында да осы Мың бір түнжелілері
көптеп кездеседі.
Алғашында Мың бір түнніңжекелеген тараулары халық арасында көптеп
тараған. Мысалы Мың бір түннен алынып, ақын-жазушылардың айтуымен XIX ғ.
ортасында мынадай бірнеше дастандар қазақ халқының арасында кең тараған.
Қазан баспасынан шыққан: Сейфүлмәлік, Орқа-Гүлше, Мәлік-Хасен,
Ташкент баспасынан шыкқан: Шахмыран, Атымтай Жомарт, Ахметбек,
Сардарбек және т.б. Бұл қисса-дастандардың Мың бір түн хикаяларының
жекелеген тарауларынан алынғаны белгілі. Сондай-ақ халық арасында ертеректе
ескіше сауат ашкан көне шағатай-түрік тілін аздап түсінетіндер болған
солардың айтуымен ауыздан –ауызға тарап халық арасында көптеген нұсқалары
пайда болған. Ал XX ғасырдың ортасында Қалмахан Әбдіқадыровтың аудармасымен
қазақ халқының ортасында көптеп тарала бастады. Сонымен қатар Қалтай
Мұқаметжановтың орыс тілінен аударған Мың бір түн ертегісі де ел арасында
көптеп тарала бастады. XX ғасыр басындағы ақын жазушылардың шығармасына
арқау болған Мың бір түнжелілері өзінің әуелгі қасиетін бірте-бірте жойып
біздің өз ауыз әдебиетіміз бен жазба әдебиетімізге сіңіп кеткенін де көруге
болады.
Алайда осы нұсқалардың кейбіреуі оқырман қауыммен жүздесіп жатса, ал
кейбіреулері әлі де шаң басқан мұрағаттың арасында жарық көрмей, ешкімге де
белгісіз күйінде қалып бара жатқаны жаныңызды ауыртады. Халыққа рухани қуат
болып, шөлін қандырған Мың бір түн желілерінің поэзия тілімен жазылған
үлгілерін оқырман қауымға таныстыру бүгінгі диплом жұмысының ең өзекті
мәселелерінің бірі болып табылады.
Зерттеудің нысаны. Әлі де баспа бетінде жарық көрмеген, тек қана
мұрағатта сақталумен келе жатқан Мың бір түн ертегісінің көлемді екі
нұсқасын, Ертай Құлсариев пен Үсенбаев Жомарт жырлаған нұсқаларды жұртқа
пәш ету. Сонымен бірге авторлық шығармаға айналып кеткен нұсқаларына талдау
жасау, біздің нақты зерттеу нысанымыз болмақ.
Зерттеудің мақсаты. Қолжазбада сақталған Мың бір түн нұсқаларын ғылыми
айналымға салу. Сонымен бірге аты жұртқа белгісіз болып келе жатқан халық
ақындары мен жыршылары туралы аз да болса мәліметтер беріу. Сондай-ақ аты
халқына танымал ақындарымыздың шығармаларына талдау жасап Мың бір
түнменсабақтастығын ашып көрсету.
Зерттеудің міндеттері. Жоғарыдағы аталған мақсаттардан мынадай
міндеттерді келтіріп шығаруға болады:
-Мың бір түнніңжарияланбаған жаңа нұсқасын оқырман қауыммен таныстыру;
-Мың бір түншығармасының танымдық ролін ашып көрсету:
-Әлі де жұртқа таныс емес есімдерді жарыққа шығару;
-Мың бір түннің қазақ әдебиеті мен фольклорынан алатын орынын сараптау;
Жұмыстың жаңалықтары.
-Отыз мың жолдан тұратын поэзия тілімен жазылған Мың бір түнергегісін
ғылыми айналымға түсіріп, Мың бір түндіжаңа бір қырынан ашып көрсету.
-Мың бір түннің поэзиялық үлгісі мен прозалыұ нұсқасын өзара
салыстырып, ұқсастықтары мен айырмашылықтарын ашып беру.
Тұжырымдары.
Сан ғасырды бастан өткізіп қазақ даласына жеткен Мың бір түннің өз
оқырманын тауып халық арасына кең таралғанын дәлелді тұжырымдар арқылы
келтіріп, Мың бір түншығармасының танымдық, тәрбиелік мақсаттарын ашып
көрсету.
Құрылымы.
Кіріспеден, бірінші және екінші тараудан, қорытындыдан тұрады.
1.Мың бір түн және қазақ әдебиеті
Бүгінгі күннен кемінде екі жарым үш мың жыл бұрынғы тарихтар
дерегінен бастау алатын қазақ әдебиеті өзінің даму барыснда талай-талай
кезеңдерден өтті. Тарихтың сан тарам жолдарында көптеген халықтармен
тоғысты, мәдени байланыс, қарым-қатынастар жасады. Соның айғақты іздері
қазақ әдебиетінің әр саласынан табылады.
Қазақ әдебиетінің тарих бетіне айырықша із қалдырған замандар ислам
мәдениетінің өркендеуі түрік оянушыларының тұсы болды. Бұл кезде ислам
дінінің аясында өркендеген араб, иран, орта азиялық елдердің әдебиетіндегі
қарым қатынас зор болды. Соны нәтижесінде шығыстық желіде жазылған көптеген
қисса-дастандармен прозалық шығармалар халқымыздың ауыз әдебиетінде көптеп
кезігетін болды. Олар шығыстық желідегі шығармалардың сиюжетін алады да өз
ұлтының ғұрып әдетіне байланысты өзгерістерге енгізіп жырлап отырған. Менің
бүгінгі диплом жұмысымдағы Мың бір түн тақытыбы да сол шығыстық желінің
әсерімен жырланған көлемді шығармалардың бірі болып табылады. Сондықтан да
бұл шығарманың қазақ әдебиеиінен алатын орыны айырықша болып табылады.
Араб әдебиетінің көне ескерткіштерінен, жалпы бүкіл орта ғасырлык араб
прозасынан бүкіл әлемге кең таралғаны және әлем әдебиетінің ең үздік
туындылары қатарынан орын алғаны Мың бір түн хикаялары. Бұл классикалық
ескерткіште халық ауыз әдебиетінің түрлі жанрлары: ертегілер, әңгімелер,
тұрмыстық новеллалар, мысалдар, әзіл әңгімелер, повестер мен роман-
эпопеялар жинақталған.
Бұл ескерткіштің тарихына сілтемелерді орта ғасырлық араб деректерінен
кездестуріге болады, бірақ бұл мағұлыматтардың неғұрлым қысқалығы түрлі
бағыттағы зерттеулер мен талқылауларға мүмкіндік беретіндіктен, оларды
дерек көздерінің бастауы ретінде қабылдауға болады. Жинаққа енген әңгімелер
мен ертегілер туралы маңызды мәліметтер әл-Масудидің 947ж. жазылған Алтын
тоғай атты шығармасынан, Ибн ан-Надимнің 987ж. құрастырған әйгілі
анықтамалығынан, қосымша мағлұматтарды X ғ. филологы, тарихшысы Хамза әл-
Исфаханидың тарихи шығармасынан көрініс береді.
Мың бір түннің шығу тарихын зерттеген европалық зерттеуші-ғалымдар
арасында екі түрлі концепция қалыптасты: үнді-ирандық және арабтык.
Әл-Масуди мен Ибн-ан-Надимнің сілтемелеріне негізделген алғашқы
концепцияны И.Хаммер-Пургшталь қалыптастырып, оны ағылшын арабтанушысы
Ричард Бертон қолдады. Бұл концепция бойынша Мың бір түн парсының мың
ертегісі Хезар-эфсаненің прототипі болып табылады. Екінші концепцияны
жақтаған XIX ғ. белгілі арабтанушылары, олардың қатарында А.И.Сильвестр де
Саси ондағы үнді-ирандық элементтерді мүлдем жоққа шығарды. Олар бүкіл
жинақ Ортағасырлық арабтардың жазба туындысы деп қабылдады. Мың бір
түннің пайда болу тарихы туралы жаңа қорытындыны неміс семитологы
Э.Литтман мен Е.Крымский жасады. Зерттеушілер Мың бір түнге енген
ертегілер мен әңгімелерді мезгілі мен мекендеріне байланысты үш топқа
бөлді: ирандық, бағдаттық және мысырлық. Жинақтын көне бөлімінің негізі
парсының Хезар эфсане ертегілер жинағының араб тіліне VIII ғасырдағы
аудармасынан тұрады. ІХ-Х ғасырларда қалыптасқан Мың бір түн үнді-ирандык
ертегілермен қатар бағдаттық материалдар: араб ертегілерін қамтиды. ХІІ-
ХІII ғасырларда жинактың каирлык редакциясы месопотамиялық-сириялык,
мысырлық туындылармен толықтырылды.
Мың бір түн сюжеттері қазіргі біз білетін жүйеге түскен бірнеше
қалыптасу кезеңінен ткен:
1. Арабтың ежелгі аңыз-әңгімелері.
2. Индия сюжеттерінің элементтері айқын көрінетін парсының Мың
ертегісінің негізінде X ғасырдың маңайында түзіле бастаған.
3. X-XII ғасырларда Бағдат төңірегіндегі тараған әңгімелер негізінде
жинақталуы.
4. XI ғасырлардан бастап, XIII-XIV ғасырларға дейін Египетте шығарылған
әңгімелермен байытылып, толық нұсқасы қалыптасты. Мың бір түн мың
жылға жуық уақытта түзілген ғаламат шығарма.(8, 7б)
X-XIV ғасырлардағы түрік ақындарының шығармаларынан әлі Мың бір түн
сюжетінің орын алмауы ол кезде қалыптасып, тарап үлгірмегендігінің бір
айғағы болса керек.
Жоғарыда аталған зерттеулерді корытындылай келе, Мың бір түннің бір
автордың, бір халықтың жеке шығармасы емес, кәсіби әңгімелеушілердің
бірнеше ұрпактарының, яғни халык әдебиетінің ортақ туындысы екендігіне көз
жеткізуге болады. Әрине, мұндай шығармада белгілі автордың болмайтыны анық.
XVIII ғасырдың басында орта ғасырдағы араб әдебиетінің классикалық
ескерткіші Мың бір түннің түрлі аудармалары европалык(америкалық)
оқырмандарға таныс бола бастады. Мын бір түн ертегілер жинағы қай жағынан
алып қарағанда да аудармаға бейім. Ертегіде де жалпы әдебиеттегідей сөз ең
қажетті материал болып табылатындығымен қатар, оның жанама роль
атқаратындығы да белгілі. Сөздер мен сөз тіркестерін әдемілігі мен
мәнерлілігі үшін ғана емес, қарапайым әңгімелеу максатында да қолданады.
Сондықтан басқа тілдің сәйкес сөздері де окиғаны қиындыксыз әңгімелейді.
Егер оқырманның қолында сенімді және қанағаттанарлық аударма болса, оның
ертегіні түпнұсқадан оқығандай әсер алатындығы анык. Атақты неміс
семитологы және арабтанушысы Энно Литтман Мың бір түннің осындай ғажайып
аудармасын ұсынады. Э.Литтманның бұл еңбегін орыс шығыстанушысы
И.Крачковский өте жоғары бағалады: Мың бір түн туралы аударма мәселелері
енді жоқ деп айтуға болады: Энно Литтман аудармасынан басқа үздік
аударманың болуы мүмкін емес.
Алғаш рет бұл әйгілі үздік шығарманы европалық оқырманға А.Галлан
француз тілінде ұсынды. (1703-1713 жылдары, 12 томдық. Галлан Мың бір
түнді аударуда негізінен оның XV ғасырдағы қолжазбаларын пайдаланды, ал
жекелеген жағдайда маронит Ханнаның ауызша айткан ертегілерінен аударды.
А.Галланың француз тіліндегі аудармасы арқылы бұл классикалық туынды
Европада саяхатын бастап кетті. Нәтижесінде ол әлемнің бірнеше тілдеріне
аударылды, сондай-ақ мұсылман әлемі мен әдебиетіне деген еліктеушілік сән
толқынын тудырып та үлгерді. "Мың бір түн" тағдырынын ерекшелігі сол - оны
бүкіл әлем оқырманы қандай да бір жолмен өзінің жекеменшік мұрасына
айналдырып жіберді. Бұл жерде оны аударған шебер аудармашылардың ерен
еңбегін атап айтпау мүмкін емес. "Мың бір түнді" аударған әрбір аудармашы
жолма-жол аударуды мақсат етпей, керісінше түпнүсқанын толық мазмүнынан
ауытқымай өз окырманынын тілдін қолданысына әбден лайық көркем аударма
үлгісін беруге тырысқан. Мың бір түннің әлем әдебиетіндегі үздік
туындылардың қатарына енуі -аудармашының алға қойған мақсатының толық
орындалғандығын білдіреді. Бір таң қаларлық жағдай араб әдебиетінің ең
әйгілі үлгісі Мың бір түнге деген көзқарас батыс елдерімен салыстырғанда
араб тілді мемлекеттерде мүлде баскаша, яғни оған деген оқырман ықыласы
төмен болған. Ғасырлар бойы сауатты шығыс оқырманы оны әдебиет деп
есептемеді: европалықтардың бұл шығармаға деген ерекше пікірі мен ыкыласын
олар күлкілі түсініксіз жағдай деп қабылдады. Бірақ уақыт өте келе олардың
бұл көзқарасы өзгерді. Дегенмен, оның өз отанында лайыкты дәрежеде
бағалануына ұзак уакыт қажет.
Мың бір түн Шығыс халықтары арасында ХІІ-ХІП ғ. иран-парсы, ХІУ-ХУІ ғ.
үнді, ХУ-ХУІ ғ. кытай тілдерінде де кең таралды.
Орыс оқырмандарының бұл жинақпен танысуы XVIII ғасырдың ортасында
басталды. 1763-1771 жылдары Алексей Филатов түңғыш рет Мын бір түнді
француз тіліндегі Галлан аудармасынан орыс тіліне 12 бөлім етіп аударып
жариялады. Ал түпнұсқадан орыс тіліне 1929-1939 жылдары профессор М.А.Салье
аударды. Бұл аударма И.Ю.Крачковскийдің редакциясымен 8 том болып жарық
көрді. Мың бір түннің басылымдарына кезінде М.Горький өзі тікелей
басшылык жасап алғы сөз жазды.
Қазақ халқының ауыз әдебиетінде алыс елдер мен шалғай шаһарлардағы
ғаламат ғажайыптар туралы көне ертегілер мен алуан түрлі аңыздар Шығыстан
келіп, казақ жерінде өзгеріп, өңделіп кең тарағаны мәлім. XIX ғасырдың
екінші жартысынан бастап Мың бір түннің жекелеген ертегі тараулары қисса-
дастан жанрында қазак оқырмандарына да таныс бола бастады.Шығыс пен қазақ
әдебиетінің бұл мәдени байланысының басталуына тарихи және діни карым-
қатынас мәселелері тікелей себепкер болғаны байқалады.VII ғ. ислам діні
пайда болғаннан кейін оны тарату мақсатында араб жаулаушылықтары басталғаны
көне тарихтан мәлім.VIII ғасырда арабтар Иран елін жаулағаннан кейін
Оммейядтар династиясы құлады, ал Иранда Сасанидтер династиясы жойылып, бұл
екеуінің орнына Аббасидтер династиясы Ирақтың астанасы Бағдатта құрылды.
Оның халифасы болып Харун ар-Рашид жарияланды. Арабтардың үстемдік алып,
дәуірлеген кезі осы халифаның тұсынан басталады. Мың бір түн хикаяларының
қалыптасып таралуы да осы кезеңге сәйкес келеді. Харун-ар-Рашидтен кейін
оның баласы Мамун (813-838) таққа отырып әкесі бастаған мәдени өрлеуді әрі
қарай дамытты. Ол ғылыми орда Дәр әл-Хикматты Хорезмнен барған Мұхаммед бин
Мұса әл -Хорезмге басқартты. Бұл ғылым ордасын Отырардан шыққан әлемнін
екінші ұстазы - Әбу-Насыр әл-Фараби да бірнеше жыл басқарды. Әбу-Насыр әл-
Фараби өзінің ғылыми еңбектерін араб тілінде жазғаны белгілі.
Аббасидтер династиясы тұсында ислам діні Бағдат каласынан Шығысқа, Орта
Азияға бет алды. Әл-Фарабиден басқа Хорезмнен шыққан Әбу-Райхан әл-Бируни,
Бұхарда ғүмыр кешкен Әбу әли ибн Сина барлығы да өз еңбектерін араб тілінде
жазды. Орта Азияға ислам дінінің таралуына бұл жағдайлардың белгілі әсері
болғандығы анықталған. Бұл туралы академик В.В.Бартольд: ...ислам діні
Орта Азияға каруланған әскери Шабуылмен тараған жоқ - деп атап көрсетті.
Мың бір түн сюжеттерінің шығыс елдерінде кең тараған саласы-ғашықтық
оқиғалар. Олардың ұзын саны жиырмадан асады. Мың бір түнніңғашықтар
оқиғасы таныс емес алыс елдің ханшасына, әдетте патша қызы, екінші бір алыс
елдегі ханзада немесе патшазада көрмей ақ сырттай ғашық болу желісіне
құрылған.
Мың бір түндегіғашықтық туралы әңгімелердің біразында бір-бірімен
түсінісе алмаған, немесе ата анасы қарсы болып қоспаған оқиғалар
суреттеледі. Соның нәтижесінде кейде ғашықтар мерт болады. Сондай
ғашықтардың танымалы Ләйлі мен Мәжүн. Герхарттың дәлелінше олардың Мың бір
түнге кірмей қалу себебі кітапты құрастырушылар тым танымал әңгімені
алғысы келмеуінен деп көрсетеді.
Мың бір түннің тағы бір ғашықтық оқиғаларында әңгіменің аяғы
жақсылықпен, ғашықтардың қосылуымен аяқталады. Бірақ оған басқа біреудің
немесе қайырымды патшаның көмегімен жетеді. Ал негізгі қаһарман өз бетімен
айла-шарғы істемейді. Онда адамдар арасындағы қарым-қатынасты, мінез, сезім
иірімдерін суреттеуге көп көңіл бөледі. Бұлар Бағдат ертегілер тобына
жатады. Өйткені мұндағы іс әрекеттер Бағдат жерінде өтеді. Ғашықтар
қиыншылықпен күресіп жатпайды. Оны шешу үшін оқиғаға басқа бір кейіпкер
араласады. Оған мысал Нұр әд-дин әли.
Мың бір түннің көптеген әңгімесі саяхат жайлы болып келеді. Саяхат
оқиғасы теңіз арқылы немесе құрғақта, ауада дюлар немесе самұрық құс т.б.
мифтік кейіпкерлердің көмегі арқылы өтеді. Мысалы Сейфулмәлік, Хасен
зергер әңгімелерінде саяхат тақырыбы араласқан.
Сейфүлмәлікте Ғасым патша алысқа жүзе алатын қырық кеме құрастырып, Шын
қаласына қарай бет алады.
Саяхатшы Синдбат Сандыбаттың жеті сапары әңгімелері арабтың өз
заманында жазылған жекелеген кітаптардан алынып құрастырылған қызықты
хикая.
Мың бір түннің тағы біраз оқиғалары: болған жері, дерегі белгісіз таза
оқиғалардан тұрған. Оның кейіпкерлері жын, дю болып келеді. Мың бір
түннің бастамасында –ақ, бір сұлу әйелді сандыққа салып алып жүрген дю
туралы айтады.
Аздап дем алып отырғанда, теңізден төбесі көкті тірегендей бір дю,
қолтығына темір сандықты қысып алып, шаһзадалар отырған ағаштың тап түбіне
қарай келе берді. Дюды көріп үрейлері ұшып, басқа қашатын жер таба алмай,
екеуі ағаштың басына шықты.(4, 5б)
Мың бір түн әңгімелерінде қазақ арасында қисса-дастан түрінде кең
тараған Сейфүлмәлік пен Бәдүғұлжамалдың хикаясы. Сейфүлмәлікдеген
атпен 1807жылы жарық көрген алғашқы қазақ қиссасы. Дастанның негізгі
оқиғасы Мың бір түннен алынып, қисса дәстүрінің шарттарын ескере отырып
жазылған.
Мың бір түн желілерінде жиі кездесетін сюжеттің бірі адамның аңға,
құсқа, маймылға айналуы. Аңға айналған адамдар өзінің адамдық ой санасын
сақтайды, адамша ойлайды. Адамды аңға айналдыратындар көбінесе әйел
кейіпкерлер. Олардың құралы су. Сулы дуа оқып шашады. Қазақ ертегілерімен
аңыздарында да бұл сюжеттің көптеген нұсқалары бар. Кете Жүсіп Ешниязовтың
Сұр мергенатты дастаны бар. Бұл таза қиссалық шарттан арыла түсіп, аралық
дастанға айнала түскен түрі. Негізі Мың бір түннен алынып, оқиға қазақ
өмірі мен тіршілігіне жақындай түскен.
Сұрмергенде Ақбай деген жігітті алғалы жүрген қызы итке айландырады.
Оны іске асыратын тілсім Сүлейменнің жүзігі. Ақбай енді қала өміріне тән
кейіпкерлер ет шапқыш, наубайшылар емес, дала өмірінің шынайы, жағдайына
сай, дәулетті біреудің үйінің желкесіне жатып алады. Қойды шапқан екі
қасқырды өлтіріп, абырой алады. Иттің заттығын айтып аузын жия бергенше,
үйіне қонақ келіп, күйеудегі қызының ауру екенін, бақсы әкесінің үйіндегі
итін алып кел, дегенін баяндайды. Сөйтіп итті жетектеп алып келеді.
Барды да босағаға байлап қойды,
Еркімен жіберместен олай-бұлай.
Бір бүркіт сол уақытта келді аспаннан,
Екпіні дәрияны етіп ылай.
Сол қыздың кеудесіне мініп алып,
Өкпесін суырмаққа дегізді ойбай.
Мен барып алқымынан ала кеттім,
Тәуекел көрейін деп берсе абырой.
Жалынды сонда маған сол қара құс,
Бұл істі істеппін деп абайламай.
Бұл қара құс бейнесінде келген ауру болатын. Ақбай қара құсты аяп
босатады. Сөйтіп қыз ауруынан жазылған соң, Ақбай баяғы қалыңдығының жайын
білмекке тағы барады. Қалыңдығы қайтадан торғайға айналдырады.
Торғай-Ақбайды балалар ұстап алып, әбден азаптайды. Бір күні бір
қайыршы кемпір балалардан торғайды сұрап алып, үйіне әкеліп бағып,
қанатының астына қолын тығып көріп:
Бұл етің ұшуыңа енді жарар,
Сен-қара ит, мен қара құс болған кезім.
Өмірден емес еді ұмытылар,
Сондағы қара құсың-осы кемпір,
Ойыңнан бұл уақытта шыққан шығар,-дейді.
Кемпірдің ақылымен, Ақбай қалыңдығының үйіне үшінші рет келеді.
Кірісімен қалыңдығының бұрымының астынан жүзікті тауып алады. шошқа бол,
шошқа бол!-дегенде, бірі қабан, бірі мегежін болып үйден шыға жөнеледі.
Туындыгер бұл жерде қазақ жерінде кездесетін аңдарды алады. Қазақ оқырманы
үшін, маймылға не бұзауға айналғаннан гөрі, ит, торғай,қабан шынлыққа
жанасымды болатынын сәтті ойластырады(8, 12б)
Адамның әйелдің кесірінен итен айналужелісі Мейрам Жанайдарұлының
Дала уалаятының газетіндежариялаған Мың бір түннің қиссасыатты
дастанында да берілген:
Бұзылған бұл заманда ақыр екен,
Бишара қатынға ерген пақыр екен.
Бір күні аңдаусызда кіріп келсем,
Бас салып бір қара құл жатыр екен.
Ісіне тәңірім қылған амал бар ма,
Мен шықтым қара ит болып үйден үріп,-дейді.
Мың бір түндегі өсиет өнегелік сижеттердің мақсаты-адамшылық, ахалақ
тәрбиесін көрсету. Есек пен өгіз, Ұры мен маймыл, Диірменші мен әйелі
т.б. ертегілері ақыл, нақыл мағынасын түрлендіреді.
Қазақ фольклорындағы бірнеше толғаулардың түп негізі осы Мың бір түн
хикаяларына барып тіреледі. Олар: Зарқұм, Дариға қыз, Мұғырам, Әбу
Шахма, Мухаммедия, Ләйлі-Мәжнүн поэмалары, Тақ Сүлеймен, Қызыр-
Ілияс атты ертегілер. Бұл шығармалардың барлығында да ислам дінінің
оқиғалары, уағыздары баяндалады.
Мың бір түннен алынып, ақын-жазушылардың айтуымен XIX ғ. ортасында
мынадай бірнеше дастандар қазақ халқының арасында кең тараған: Қазан
баспасынан шыққан: Сейфулмәлік, Орқа-Гүлше, Мәлік-Хасен, Ташкент
баспасынан шыкқан: Шахмыран, Атымтай Жомарт, Ахметбек, Сардарбек
және т.б. Бұл қисса-дастандардың Мың бір түн хикаяларының жекелеген
тарауларынан алынғаны белгілі. Сондай-ақ халық арасында ертеректе ескіше
сауат ашкан көне шағатай-түрік тілін аздап түсінетіндер болған. Міне,
осындай кісілердің арқасында қазақ халқы Бес бәйіт, Қиссасул Әнбия,
Фархад ва Ширин сияқты кітаптармен таныс бола бастады.
Қазақ әдебиетіндегі назира дәстүрі, қисса-дастан жанрының туып-дами
бастауы XIII-XIV ғасырларға тура келеді. IX-XV ғасырлар Орта Азия, Иран
және Солтүстік және Батыс Индия тарихында гуманизмнің өрлеу дәуірі. Ал
қазақ әдебиетінде XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың бас кезінде
дамып қалыптасты. Онда түрлі ислам дүниесінің мол мұрасы қамтылып, заман
адамдарының зердесінде қазақ мәдениетінің мыңдаған жылдық тарихы
бейнеленіп, ой түрткі салынды.
Қисса-дастан жанры фольклорға да жазба әдебиетке де ортақ болғандықтан ,
фольклорлық жағынан алу басым.
Жоғарыда аталған Мың бір түннін желісіне құрылған шығармалар ақындардың
түрлі деңгейдегі өңдеп әрлеуіне байланысты қазақтың бай ауыз әдебиетімен
көмкеріліп, кейбіреуі оның төл туындысына айналып кетті. Тағы бір ескере
кететін жайт бұл шығармалар таза аударма нұскасына жатпайды. Мұндағы ақын-
аудармашының мақсаты- шығарманы жолма-жол аудару емес, оның мазмұнын
түсінікті тілмен баяндап оқырманға жеткізу. Бұл дәстүр шығыста аударманың
нәзиралық үлгісі деген атаумен белгілі болған.
Мың бір түннің негізі мазмұнын түгелдей өлең түрінде баяндап беруге
тәуекел еткен ақын Мейрам Жанайдарүлы болды. 1895 жылы Дала уалаяты
газетінде оның Мың бір түннің хикаясы атты аяқталмай қалған дастаны
жарияланған екен.
Қазақ-араб әдебиетінің байланысының ерте заманнан келе жатқан тарихы бар.
Бұл екі халықтың рухани қатынасының тамырына көз жіберер болсақ, шамамен
YII-YIII ғасырларда басталғанын көреміз. Содан бері жалғасып келе жатқан
қазақ пен араб халқының арасындағы мәдени байланыс арқауы кешегі кеңес
дәуірінде ғана жіңішкеріп, әлсірегені болмаса үзілген жоқ.
Қазақ ауыз әдебиетінде Мың бір түн әңгімелерімен сарындас ертегілердің
жеткілікті екені мәлім. Мың бір түн оқиғаларының сюжеті, алғашында
жекелеген әңгіме түрінде тараған. Сол уақыттан бері аталған жәдігер қазақ
топырағында тамырын тереңге жайып, қазақ әдебиетіндегі шығыстық үлгілердің
нәрі мен сәніне айналды. Таңнан-таңға тоқтамай ертегі мен жыр айтатын қазақ
ертекшілері мен жыршыларының тек қана Мың бір түн емес, Қалила мен
Димна секілді әлемдік мәдениеттің биігінен орын алатын шығыстық әдеби
мұралардың да кең таралуына зор үлес қосқаны тарихтан белгілі. Сондай-ақ,
бұл жәдігерлер қазақ ақындары мен жазушыларының шығармасына да үлкен әсер
етті. Абайдан бастап, Ы.Алтынсарин, М.Көпеев, Шәкәрім, Кете Жүсіп
Ешниязов, Шораяқтың Омары, Ж.Шайқысыламов, С.Дөнентаев және басқа да
көптеген қаламгерлердің шығармаларында шығыстық сюжетте құрылған шығарма
көптеп кездеседі.
Мың бір түн шығармасының зерттелу деңгейіне көз жіберер болсақ оның
қазақ әдебиетіне қадам басуы 19-ғасырдан бастап етек ала бастаған. Одан
бұрынғы ақын-жазушылармен ғалымдардың еңбектерінде бұл туралы ешқандай
көзқарастар айтылмаған. Ал 19-ғасырда қазақтың қиссашыл ақындарының
шығармаларында Мың бір түннің оқиға желілері көптеп кездеседі. Абай
Құнанбайұлының Әзімнің әңгімесіденен поэмасы да осы Мың бір
түнжелісімен жазылған шығарма. Сонымен қатар 20-ғасырдың басындағы ақын-
жазушылардың шығармаларында да Мың бір түн әңгімелерінің оқиға желісі
жүреді.
Оған мысал ретінде Нұржан Наушабаевтің Өгіз бен бақа Базар жыраудың
Айна мен тарақшығармаларын алуға болады. Мың бір түннің сиюжетінен өзек
алып халық арасында көптеп тараған Сейфүлмәлік-Бәдиғұлжамал қиссасының
алатын орыны қаншалық екені бізге түсінікті. Бұл жырдың жетекші идеясы-
махаббаттың ұлылығын мақтан ету, шын іңкарлық жеңбейтін кедергі, алмайтын
қамал жоқ екенін айту. Сейфүлмәліктің пері қызы Бәдіғұлжамалға үйлену
тарихы, осы жолдағы қиындықтар, қауып-қатерлер тізбегі әлгі асыл аңсарды
іздеуге жұмсаған. Құштарлық, сүйіспеншлік сезімнің құдіреттілігі соншалық
ол адамзат пен перізат өкілдерінің ғашықтық одағын құруға алып келеді.
Жырдың мәңгілік жоймас қуаты үлкен бақыт, теңдесі жоқ қызық жастардың жан
туыстығында, табиғи шымырлап тараған сезімнің пәктігінде, алға қойған
мақсатқа жету үшін тосқауылдан, тосын бөгелісінен тоқтамай өтуге деген идея
жырдың өн бойында алтын жіптей тартылған. Ал осы қарапайым, пенделік мәселе-
ғашық жарды іздеу соншалық тартыс пен күреске алып келу себебі де
түсінікті. Түрлі таптық, рулық, діни нанымдар мен ғұрыптар адамның
өміріндегі жолы мен міндетін күн ілгері белгілеп қойған заманда зәредей өз
тіоегін, жеке аңсарын айтудың, сол жолда өзгелердің пікіріне кереғар
барудың өзі күрделі кедергілер, орасан оқиғалар тудыратын. Ерте кезе
жастардың махаббаты төте жолмен табиғи еркін шешілмейтін қиын түйін болған.
Сол себептен де жырда олардың өзара мәселесі ғажайыптың, қиялдың, ерекше
күштің, көмегінсіз мұратына жетпейді. Сейфүлмәліктедәл осындай құбылыс
көреміз. Төрт жүз жыл шаһарды билеген, Мысыр патшасы Қасымның
170жасқакелгенде көрген жалғыз ұлы-Сейфүлмәлік адамның емес, мекені
белгісіз пері қызын түсінде көріп, ғашық болады. Міне, барлық оқиға осыдан
басталады. Осыншама қиын сапар тек, керемттің күшімен ғана орындалуы
мүмкін. Сейфүлмәлік төрт жүз кеме, жз мың әскермен жолға шыққан делінеді.
Талай елдерді аралап, сан қиыншылықтарды бастан кешіріп, барлық
жолдастарынан айырылып қалғанда да, алған бетінен қайтпайды. Сейыүлмәлік
зәңгілер еліне тұтқын болады; маймылдар елінде күн кешеді; ит басты, адам
мүшелі жандардың жанында жүреді. Алып хайуанаттар жерінен өтеді; айдаһар,
жолбарыс, арыстанды өлтіреді; дюдың қолына түскен қызды құтқарады...мұны
күллі пәле-жаладан, жаладан құтқаратын Сүлеймен пайғампардың жүзігі болып
саналады. Жырда адам үшін дюлар мен жындарда. Сан түрлі шытырман оқиғадан
соң Сейфүлмлік аңсаған ғашығы Бәдүғұлжамалға қосылады. Бұл айтылған
ғашықтық жырларында ескі аңыз, ертегі, діни нанымдар араласып отыратындығын
көрсетеді. Қиял-ғажайып түрінде суреттелінетін іс-әрекеттер астарынан адам
қоғамына хас көп мінездер мен салттарды, қаһарманның өзіне тән келбетін
аңғаруға болады.
Сейфүлмәлік халық арасында кеңінен тараған. Атақты Әсет ақынның
жұрытқа белгілі Әсет әнініңқайырмасы:
Сейфүлмәлік- Жамалдай,
Бейнетіне көнсем-ай,-
деп шырқаса, сыр бойының атақты ақыны Шораяқтың Омары оқудағы баласы
Шайқыға өлеңмен жазған насихат хатында:
Жеті жыл Сейфүлмәлік дария кешкен,
Талаппен табылады ер мүддаға,-дейді. Осы Сейфүлмәлік жырын кім
жазғаны, кім қайта жырлағаны туралы ешқандай мәлімет жоқ тек жырда
кездесетін адам есімдеріне қарап көрелік мысалы: жырдың басталғанында
екінші бетінде былай дейді:
Қолына Сейітгерей қалам алар,
Ойланып ақ қағазға назар салар.
Сейфүлмәлік, Бәдіғұлжамал екі ғашық,
Ғаламат мысал болған шаһзадалар. деп келсе
Осы кітаптың он сегізінші бетінде:
Жайнаған жарқ-жұрқ етіп балық екен,
Жаратқан тәңірім сондай халық екен.
Кітаптан көріп жазған ғаріп Ақыт,
Жарандар мұның өзі анық екен.(12, 18б)
Осы жыр туралы Сейтгерей мен Ақыт аты қоса айтылады. Сейітгерей туралы
қолжазбада да, басқалай да ешқандай дерек жоқ. Ал Ақыт ақын Алтайда,
қазіргі Шинжияң өлкесіне және Монғол Халық республикасына Ақыт ақын,
Ақыт қажыдеген атбен белгілі. Осы нұсқаны Ақыт жазды деп айтуға себеп,
АқыттыңТәржіма-и-Ақыт атты кітабының 44-бетінде:
Мұнан бұрын жібердім,
Жеті кітап басуға.
...Бәрі де қалды келместен...
...Жалғыз-ақ келді басылып,
Жиһаншаһ-Тамуз қиссасы,-дейді.
Сондай-ақ Ақыттың Әбъят ғакдия атты кітабының 12-бетінде:
Ғбулмәлікбоп келді,
Сейфүлмәлікнұсқасы.
Ақыт атым орнына,
Сейітгерей қол қойған,-деп Ақыт ақынның ренжи жазған
Өлеңі де осы жырды ақыт жазғанын қуаттай түседі. Қалай болғанда да бұл
Мың бір түннің бір бұтағы болып табылады.
Иранғайып шаһ ғаббас
Сижеті арабтың Мың бір түнертегісінен алынған қсса Қазан қаласында
1907жылы Шамсуддин Хусаинов мұрагерлері университет баспасынан шыққан
жазған ақын Өндірұлы Мұхамедғали. өзі туралы ақын қиссаның басында мынадай
мәлімет береді:
Бір қисса шығармаққа жазған хатым,
Алланың тіліме алып есім, затын.
Әкеміз Өндір халфе қажы деген,
Мұхаммедғали еді өзім атым.
Қарқаралы қазағы асыл затым,
Келіспесе сөкпеңіз жазу-хатым.
Асмария шаһарінде бір патша,
Шаһ Ғаппас дейді екен оның атын
Патша шаһ Ғаббас екен білсең атын,
Ауызбен айтып болмас салтанатын.
Өзіне мың шаһары қараса да,
Бермеген бала туып бір де қатын.
Міне осылай бала зарымен басталатын дастан Иранғайып шаһ Ғаббасдеп
аталады. Бұл шығарманың арқауы да Мың бір түнжелілері болып табылады.
Қанша әйел алса да бала сүймеген шаһ Ғаббас іші құса болып, жиі-жиі ел
аралап тұрады екен. Осындай бір сапарының кезінде сиыршы шалдың қызын
ұнатып, үйленеді. Бес айдан кейін үйіне қайтады. Екі қабат қалған әйеліне:
Қыз туса қандай есім қоясың өзің білесің, ал егер ұл туса атын Иранғайып
қойғайсыңдеп тапсырады және мынаны мойынына мойынына тағарсың, жолықсам
содан танып алармын деп алтын металін қалтырып кетеді. Арада тоғыз ай тоғыз
күн өткесін әйелі аман-есен босанып ұл табады. Атын Иранғайып қояды.
Қиссаның негізгі шым-шытырық оқиғасы осдан-иранғайыптың ержетіп әкесін
іздеп шығуынан басталады. Сондай-ақ таң қаларлық оқиға желісіне куа
боламын... ақыры Иранғайып әкесі шаһ Ғаббас пен және сүйген жарымен аман
есен қауышып мұратына жетеді.
Иранғайып шаһ Ғаббаста тек батырлық пен адалдықты ғана дәріптеп
қоймайды. Жігіттің қызға, баланың әкеге деген сүйіспеншілігі де ойдағыдай
баяндалады. Достыққа шақырады, махаббатқа үндейді.
Әлемдік мәдениеттің жауһарының бірегейі саналатын Мың бір түн
хикаяларының аударылмаған тілі қалмаған деуге болады. Соның ішінде қазақ
тілінде де аударылған бірнеше нұсқасы бар XX ғасырға дейін Мың бір түнді
қазақ халқының тек арабша сауаты барлары ғана оқыды. Енді жалпы халық
ұлттық деңгейінде оқи алатын деңгейге жетті деген пікірлер бар. Десек те
XIX ғасырдың екінші жартысында жарық көрген Түркістан уалаятының газеті
мен Дала уалаятының газеті сияқты басылымдарда Мың бір түннің қазақша
аудармалары басылып шықты. Мысалы Түркістан уалаятының газетінде “Араб
жұртының Мың бір түндеп аталатын ертегісі”деген атпен 1872 жылдың 18
қазанындағы №19 санынан шыға бастаған Мың бір түнхикаялары, 1873 жылдың
17 қыркүйегіндегі №17 санына дейін жарияланып тұрды. Мың бір түн
ертегісінің Қалмахан Әдіқадыров пен Қалтай Мұқаметжан жасаған аудармасы
елімізде кеңінен танымал деуге болады. Қ.Әбдіқадыров өз аудармысын бұрыннан
қазақтар арасында ауызша тараған Мың бір түнжайлы аңыз-әңгімелерге сүйене
отырып, шығыс тілінен аударған. Аударма жәдігерлердің жалпы желісі
сақталғанымен аудармашы тарапынан ел ішінде тарап жүрген ертегілердің
ыңғайына бейімдеген тұстары да жоқ емес. әйтсе де бұл еңбек назирагөйліктің
жалғасы емес, таза аудармаға жатады.
Екінші аударманы көрнекті қаламгер Қ.Мұқаметжанов Мың бір түннің
М.Салье аударған орысша нұсқасынан жасаған. Себебі, орыс тіліндегі
А.Филатьева, И.Б.Мандельштам және басқа да орыс аудармашыларына қарағанда,
алғашқы әрі көркемі осы М.Сальенің аудармасы болып табылады. Аударма орыс
тіліндегі нұсқасымен тығыз сабақтасып келеді.мейілінше жаттық, түсінікті
тілмен жазылғаны көрінеді.
Қ.Әбдіқадыровтың Мың бір түннен жасалған еркін аудармасының екі
нұсқасын салыстыра отырып талдағанда , түпнұсқамен аударманың арасында
мағыналық жақындықтың айқын көрінетіндігіне, сөйлемдегі сөз қолданысында,
ойды жеткізуде айырмашылықтардың бар екеніне көз жеткіздік. Қ.Әбдіқадыров
Хайуан тілін білетін дихандеп жалпы оқиғаның мазмұнына сәйкес еркін
аударған. Түпнұсқадағы саудагердің басындағы әңгімелердің барлығын диқанның
басына аударған. Жалпы алғанда аудармашы шығарманы халықтық ортаға бейімдеп
түсінікті тілмен жеткізген.
Мың бір түннің әдебиет әлеміне мәшһүр арап тіліндегі қолжазбалық
нұсқалары тіпті бертінірек, яғни, 17—19 ғасырларда ғана орнықты жүйеге түсе
бастаған. Бұл — бір. Екіншіден — түбін қаза берсек, Мың бір түнге негіз
болған делінетін парсының Мың ертегісі желісінің өзі үнділердің ежелгі
аңыз-ертегілерімен сабақтастығын әдебиет зерттеушілері болмаса, көлденең
көк атты біле де бермейді. Деректемелердің келеп жібінің ұшын бұлайша
суыртпақтай берсек мұның соңы: Әуелі тауық жаралған ба, жоқ әлде, жүмыртқа
жаралған ба деген құйтырқы мәтелдей болып шығуы да ықтимал.
Ауыл қариялары: Мың бір түннің әуелгі қолжазбалық нұскасы
қоржынның қос басына теңдеп салса бір қашырға толық жүк боларлық екен деп
отыратын. Әрине, Мың бір түннің көпке мәлім 8 томдығының өзі сан мәрте
түзеліп-күзеліп, барынша ықшамдалып жеткен нұсқаларының бірі екендігінен
хабардар кісіге, ауыл қарттарының жаңағы айтқан көтерме сөзінде жан
барлығын аңғару қиын емес. Қалекеңнің туабітті біздің елдін азаматы
екендігін ескерсек, шалдардың жаңағы сөзін өзінен өрбіген әңгіме-ау деп
қабылдауға да болатын сияқты.
Тағы да көңілде боларлық бір жайт —Мың бір түннің бұған дейінгі
қазақша басылымдарында Қалмақан Әбдіқадыровты тек аудармашы ретінде ғана
көрсетіп келсе, Қазақ кеңес энциклопедиясынын алғащқы басылымының 4-ші
томындағы Мың бір түн атты мақалада:
Қ. Әбдіқадыров көп жылдар бойы Мың бір түннің арап, түрік, парсы,
монғол тіліндегі басылымдарын салыстыра отырып, толық аударып шықты,деп
ашық жазылған. Бұл дәйектің өзі де Қалмақан Әбдіқадыров тәржімесінің таза
қотармалық аудармаға жатпайтындығының тағы да бір дәлелі тәрізді.
30 жылдардың басынан Мың бір түнді қазақша сөйлетуге кіріскен оның
жібін түрлі тілден ап, қазақша кестесін елу бес жасында бітіргендігіне,
яғни, 1958-жылы толық тамамдағандығына айғақ боларлық бір шумақ өлеңін
айтуға болады. Түрік, монғол тілдеріндегі Мың бір түн нұсқалары орыс
тіліндегі анықтамалық басылымдардың бірде-бірінде мүлде ауызға алынбауына
қарағанда, айтылмыш соны бағыттың бастаушысы Қалекеңнің тікелей өзі
болғандығы күмәнсіз. Олай болса сиқырлы сұлу сөздің зергері Қалмақан
Әбдіқадыров қалыптастырған Мың бір түннің бұл нұсқасы әдеттегі тәржімелік
нұска емес, аударманың нағыз назиралық озық үлгісі.
Композициялық бітім-болмысы тұрғысынан әлем әдебиетінде құрылымы Мың бір
түнге парапар келер күрделі де көркем туынды жоқ. Мың бір түнде
шығарманың ұзына бой өзегі Шаһризаданың ажалмен бетпебет арпалысы үстінде
өрбігенімен, оның зинақор патшаға әңгімелеген хикаялары қиялыңның
қарымы өскен сайын өзінен-өзі туып өрби беретін, саны санаға сыймас
ғарыш жұлдыздарындай біріне-бірі ұласып кете береді. Осылайша, Шаһризада
мың бір тәуліктің мың бір түні ішінде бір ғана хикаядан мың да бір хикаят
туындатып, сол мерзім аралығында өзінің Ұлы бақытты патшасынан үш ұл
көріп, хикаят саны мың да бірге жеткенде сол ұлдарын бетке ұстап, өзіне
деген кесікті өлімді үзілді-кесілді тоқтатады. Ауқымды шығарманың етек-
жеңінің бұлайша жинақталуы көркемдік шешім тұрғысынан алғанда қисынды-ақ.
Мың бір түннің танымдық тұрғыдағы құндылығына тоқталар болсақ,
әңгіменің басы ашық: пәк қыз балалардың бейкүнә, нақақ өлімін тоқтату үшін
ажал аузына өзі тіленіп баратын бас уәзірдің ақылы кемел, парасат-пайымы
терең, көрікті қызы — Шаһризаданың аузынан айтылатын аңыз-ертегілерде бүкіл
адамзат баласы мен алла жаратқан бар тіршілік иелерінің пешенесіне жазылған
тағдыр тауқыметінің ащы-тұщысы толығымен тоғыстық тапқан десек те
болғандай. Қысқаша түйіндей айтқанда, Мың бір түнді күллі мұсылман
жамағаты әлемінің өмірден түйген данышпандық ой-тұжырымдары жинақталған
ұлағатты кітап деп таныған абзал. Қалмақан Әбдіқадыровтың сол мың да бір
нұсқалы інжу-маржан мұхитының ішінен қазақы таным-түсінікке етене асылдарын
елеп-екшеп алып, төрт томдық нұсқалық қалыпқа балқыған қорғасындай қайта
құйып, жаңадан мүсіндеуі, шынына келсек, біздін — қазақ оқырмандарының
бақыты шығар.
Қалмақан Әбдіқадыров тәржімелеген Мың бір түн 1949—1955-інші және 1961
— 1962-інші жылдар аралығында ұзын саны жұз елу мыңға жуық данамен таралып,
бірнешелеген буынның жамбастап жатып, тапжылмай оқитын ең бір сүйікті
кітабына айналды. Бұл нұсқаның соңғы басылымынан бергі екі арада ширек
ғасырдан астам уақыт өтсе де, тіл қадірін білетін сөз зергері зор шабытпен
тәржімелеген Мың бір түнді Қалекеңнің төл туындысындай көріп, бүгінгі
күндері қалың оқырманның дәл осы басылымның көп тиражбен қайта шығуын
қалап, өтініп, сұрап отыруы — ұзақ жылдар бойы батыс пен орыстың шылауына
шырмалып келген таным-түйсігіміздің ояну нышанын танытса керек.
Тіл дегеніміз жетіліп, дамып тұратын жанды дүние емес пе? Тіл қозғалыста
болғандықтан оған орай емле заңдылықтарының да толығып отыруы қисынды. Мың
бір түн шыққалы Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі де бірнеше рет
өңделіп, толықтырылып қайта басылыпты. Сондықтан, кітапты үстінен қарау
кезінде тілімізге біржола сіңіп кеткен, баршамызға мейлінше таныс, өте көп
қолданылатын жекелеген кірме сөздерді ережеге сай тұрақты қалыпқа
түсіруімізге тура келді.
Алайда, Қ. Әбдіқадыров нұсқасында барынша жиі ұшырасатын, бүгінгі тілдік
қолданысымыздан мүлде түсіп қалған, немесе өте сирек кезігетін — машұк,
хәрем, хұр, перғауын, бәйіт секілді түп төркіні арабша сөздер мен ұғымдар
да жиі кезігіп отырады. Мұндай ретте жазба әдебиеті нұсқаларымызда ол
сөздер қолданыста болған жағдайда өзгеріс ендіруге барғанымыз жоқ.
Мысалы, Қалмахан тым көп пайдаланған арап сөзі —бәйіт Абай ғақлиясының
Жиырма жетінші сөзінде (... Гомерге бәйітшілігі себепті...) бәйіт
түрінде ұшырасады. Біздіңше бәйіт Әбдіқадыровтың қолданысында әуенге
салмай, әнсіз өлең оқуды білдіретін тәрізді. Қазақ ән салушыға да өлең
айтты деген анықтама бере береді. Ал өлең оқыды деген тіркес сөздік
қолданысымызға бертінірек кірген бе деп ойлаймыз. Сондықтан біз бәйіт
айтты деген тіркестің орнын өлең оқыды деген жадағайлау сөзбен
алмастырудың қисынын келтіре алмадық.
Шаһар, шәһәр, шәр тұріндегі өзгерістермен ұшырасатын синоним сөздер
ретсіз қолданыста тұрған жағдайда бірізділікке тұсірдік. Дегенмен соз
мұсініндегі кейбір кедір-бұдырлықты байқай тұра кісі есімдері мен жер-су
аттарын (топонимдерді) мүмкіндігінше аудармашының өз нұсқасы бойынша
өзгеріссіз ұсынуды жөн көрдік, Арап, парсы тіліндегі сөздердің тура
мағынасы қазақ тіліндегі мәнімен ұйлесіп жатқан тұстарда, немесе біршама
ұғынықтылау реттерде ұстінен қалам тигізгеніміз жоқ. Себебі, аудармашының
өзі де кірме сөздерді түр жағынан көбіне тілдік жұйеміздін ұлттық сипатына
орай икемдеп, түрлендіріп отырыпты.
Мың бір түн әуел баста ауызекі әңгімелеу тіліне негізделіп
жазылғандықтан болар, кейбір құрмалас сөйлемдердің ішінде бір сөзді бірнеше
рет үстемелеп қайталау тәрізді стильдік селкеуліктер де ұшырасады екен.
Десек те, оқырманға іс бабында меңзелген бұл құлаққағыс қазақ әдебиеті
тарихына нәзиралық аударма өнерінің классикалық үлгісі түрғысында енген
Қалмақан Әбдіқадыровтың алынбас қамалдай кесек мүсіңді Мың бір түніне
көлеңкесін мүлде түсіре алмасы хақ. Бұған дейін алдыңғы толқын — ағаларға
ең қымбат қазынаның бірі саналған ұлағатты еңбек кейінгі толқын —
інілерге, қала берді бүгінгі жеткіншек ұрпаққа ең асыл бәсіре-мүлік боп
қалар деген үлкен сенімдеміз
Абай Құнанбаевтың Әзім әңгімесіпоэмасы
Әлем халықтарының фольклоры мен әдебиеті мұраларының жалпы адамзатқа
ортақ танымал сипатқа ие болу үрдісі ғасырлар бойы жалғасып келеді. Абайдың
“Әзім әңгімесі” - поэмасы шығыс әдебиетінде кең тараған, бастау көзін
иран, үнді, араб ауыз әдебиетінен алатын “Мың бір түн” қиял-ғажайып
ертегілері желісінде жазылған. “Мың бір түн” ертегілері Шаһрияр патшаның
Шаһризада есімді әйелінің әрбір түнде оған айтқан ертегі-әңгімелері
жинақталған әдеби ескерткіш.
“Мың бір түн” – әлем әдебиетінде көптеген шығармаларға шабыт көзі
болған, адам баласының ізгілікті арманына негізделген шығыстық қиял-ғажайып
ертегі, қисса-хикаялар топтамасы. Қазақтың ұлы ақыны. Абай поэманың ең
басында шығармасының дерек көзі туралы нақты мәлімет береді:
Бір сөзім “Мың бір түннен” оқып көрген,
Өлең қып сол сөзімді айтқым келген
Абай өзі оқыған “Мың бір түндегі” басым бөлігі қара сөз үлгісінде
жазылған, арасында өлеңмен өрілген лирикалық шегіністерден тұратын әңгімені
өлеңге түсірген. Абай жазған “Әзім әңгімесінің” фабуласы “Мың бір түндегі”
“Басралық Хасан мен әжәмдық” деген әңгімеден алынған. Композициялық
құрылымы жағынан қарастырғанда, Абайдың поэмасы аяқталмаған, немесе
белгісіз бір себептермен соңы жоғалып кеткен. Бұл үзіндіні “Мың бір түннің”
Теһранда шыққан бес томнан тұратын парсы тіліндегі нұсқасының екінші
томындағы әңгімемен салыстыра зерттеу барысында көзіміздің жеткені – парсы
тіліндегі нұсқа көлемінің өте үлкен екендігі. Сюжеті шым-шытырық оқиғаларға
құрылған. Әңгіме үш жүз қырық алтыншы түннен басталып үш жүз жетпіс жетінші
түнмен аяқталады. Қысқаша мазмұны мынадай: (26, 193б)
“Ерте заманда Басра қаласында саудагер адам өмір сүріпті. Оның екі ұлы
болыпты. Құдай саудагерге көп байлық бұйыртыпты. Саудагер дүние салған соң
ұлдары оны жер қойнына табыс етіп, қалған мұраны өзара бөлісіп алыпты.
Екеуі дүкен ашып, бірі зергер, екіншісі мысгерлікпен айналысыпты”. “Мың бір
түнде” оқиға осылай басталып, оқиға желісі одан әрі ұлғайып, дамып, өрістей
түседі. Жалпы “Мың бір түн” мәтініндегі оқиғаларды сюжеттік желісіне,
мазмұнына қарай төмендегідей тақырыпшаларға бөлуге болады: Хасанның
дүкеніне әжәмдықтың келуі; Оның мысты алтынға айналдыруы және Хасанға
жасаған ұсынысы; Хасанның әжәмдықты үйіне қонаққа шақыруы және оның Хасанға
халуа жегізіп, сан соқтыруы; Әжәмдық кәпірдің Хасанды отқа табынуға
шақыруы; Хасанның көкке бетін бұрып, Құдай Тағаладан көмек сұрауы;
Құдайдың теңіз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың тақырыбы: XX ғасыр басындағы қазақ поэзиясындағы Мың бір
түнжелілері
Жұмыстың құрылымы: диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан
және пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
Жұмыстың көлемі: 52бет
Пайдаланған әдебиеттер саны: 33
Зерттеу нысаны: Әлі жарияланбаған, Орталық ғылыми кітапхананың қолжазбалар
қоры мен Ұлттық кітапхананың сирек кездесетін қолжазбалар бөлімінде
сақталған Мың бір түннің поэзиямен жазылған нұсқалары.
Зарттеудің мақсаты: Зерттеудегі негізгі мақсатымыз ғылыми айналымға
түспеген, Қолжазбалар қорында қадым жазуымен сақталған Ертай Құлсариев пен
Үсенбаев Жомарттың жырлаған Мың бір түннің екі нұсқасының мазмұнына ден
қоя отырып оқырман қауымға ұсыну. Сонымен бірге қазірге дейін аты белгісіз
болып келген ақын-жыршыларды оқырман қауымға пәш ету.
Жұмыстың мазмұны: Мың бір түнніңшығу тарихы туралы, қазақ фольклоры мен
әдебиетінде кеңінен тараған оның нұсқалары жайында мәліметтер беру. Сондай-
ақ жаңадан жарыққа шығарып отырған Мың бір түн нұсқаларын прозалық
нұсқада шыққан вариянттарымен салыстырып көрсету. Сондай ақ жекелеген
авторлардың шығармаларына талдаулар алып бару.
Қолданылған дерек көздері: Орталық ғылыми кітапхананың қолжазбалар қорында
жатқан № 834, 835 бумалар мен Ұлттық кітапхананың сирек кездесетін
қолжазбалар бөліміндегі № 502, 503 дәптерінде жазылып сақталған Мың бір
түннің поэзиямен жазылған нұсқаларының мәтінін пайдалану. Сондай ақ Абай
Құнанбаевтың Әзім әңгімесі поэмасын, Шәкәрім Құдайбердіұлының Ләйлі-
Мәжүін поэмасын, Нұржан Наушабаевтың Мың бір түннен алынған Өгіз бен
есекмысал өлеңін, Кете Жүсіп Ешниязовтың Сұрмергенін тағы басқа
материялдарды дерек көзі ретеінде пайдаландық.
Кіріспе
Диплом жұмысы тақырыбының өзектілігі. Бастауын тереңнен алатын шығыстың
классикалық туындыларының бір егейі Мың бір түн болып табылады. Әлемде
аударылмаған тілі қалмаған осы кесек туындының қазақ әдебиетінен орын алуы
таң қаларлық жағдай емес. Алайда, ислам мәдениеті Орта Азия даласына X
ғасырдан бастан қанат жайғанымен, бұл кесек туындының тек қазақ әдебиетінде
XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап пайда болғаны ғажап жағдай.
Ғалымдардың дәлелдеуі бойынша осы тоғыз ғасыр аралықта Мың бір
түнтуындысы әлі де қалыптасып, бүгінгідей деңгейге жетпегенін, сол кездің
өзінде шығыс топырағында енді өркен жайып келе жатқанын тілге тиек етеді.
Мың бір түн шығармасы шығыстың өзінде тек IX-XV ғасырлар аралығында
ғана қалыптасып үлгірген. Алғашқы таралуы баяу болған Мың бір түн
ертегісі XVII-XVIII ғасырлар аралығында еуропа елдерінің тіліне атап
айтқанда француз, ағылшын тілдеріне аударылғаннан кейін ғана әлем назарына
ілігіп дүниені өзіне жалт қаратқан кесек туындыға айналды. Орыстарға XVIII
ғасырдың ортасында келіп жеткен осы ертегі қазақ сахарасына XIX ғасырдың
екінші жартысында жарыққа шықты. Алғашында Дала уалаяты газеті мен
Түркістан уалаятыгазетінде жарыққа шыққан Мың бір түн нұсқалары осыдан
бастан қазақ әдебиетінде жиі кездесіп отыратын болған. Абай Құнанбаевтың,
Ыбырай Алтынсаринның т.б ақын жазушылардың шығармаларында да осы Мың бір
түн ертегілерінің сюжеттерін көптеп кездестіруге болады. XX ғасырдың
басындағы Абайдың ақын інілерінің шығармасында да осы Мың бір түнжелілері
көптеп кездеседі.
Алғашында Мың бір түнніңжекелеген тараулары халық арасында көптеп
тараған. Мысалы Мың бір түннен алынып, ақын-жазушылардың айтуымен XIX ғ.
ортасында мынадай бірнеше дастандар қазақ халқының арасында кең тараған.
Қазан баспасынан шыққан: Сейфүлмәлік, Орқа-Гүлше, Мәлік-Хасен,
Ташкент баспасынан шыкқан: Шахмыран, Атымтай Жомарт, Ахметбек,
Сардарбек және т.б. Бұл қисса-дастандардың Мың бір түн хикаяларының
жекелеген тарауларынан алынғаны белгілі. Сондай-ақ халық арасында ертеректе
ескіше сауат ашкан көне шағатай-түрік тілін аздап түсінетіндер болған
солардың айтуымен ауыздан –ауызға тарап халық арасында көптеген нұсқалары
пайда болған. Ал XX ғасырдың ортасында Қалмахан Әбдіқадыровтың аудармасымен
қазақ халқының ортасында көптеп тарала бастады. Сонымен қатар Қалтай
Мұқаметжановтың орыс тілінен аударған Мың бір түн ертегісі де ел арасында
көптеп тарала бастады. XX ғасыр басындағы ақын жазушылардың шығармасына
арқау болған Мың бір түнжелілері өзінің әуелгі қасиетін бірте-бірте жойып
біздің өз ауыз әдебиетіміз бен жазба әдебиетімізге сіңіп кеткенін де көруге
болады.
Алайда осы нұсқалардың кейбіреуі оқырман қауыммен жүздесіп жатса, ал
кейбіреулері әлі де шаң басқан мұрағаттың арасында жарық көрмей, ешкімге де
белгісіз күйінде қалып бара жатқаны жаныңызды ауыртады. Халыққа рухани қуат
болып, шөлін қандырған Мың бір түн желілерінің поэзия тілімен жазылған
үлгілерін оқырман қауымға таныстыру бүгінгі диплом жұмысының ең өзекті
мәселелерінің бірі болып табылады.
Зерттеудің нысаны. Әлі де баспа бетінде жарық көрмеген, тек қана
мұрағатта сақталумен келе жатқан Мың бір түн ертегісінің көлемді екі
нұсқасын, Ертай Құлсариев пен Үсенбаев Жомарт жырлаған нұсқаларды жұртқа
пәш ету. Сонымен бірге авторлық шығармаға айналып кеткен нұсқаларына талдау
жасау, біздің нақты зерттеу нысанымыз болмақ.
Зерттеудің мақсаты. Қолжазбада сақталған Мың бір түн нұсқаларын ғылыми
айналымға салу. Сонымен бірге аты жұртқа белгісіз болып келе жатқан халық
ақындары мен жыршылары туралы аз да болса мәліметтер беріу. Сондай-ақ аты
халқына танымал ақындарымыздың шығармаларына талдау жасап Мың бір
түнменсабақтастығын ашып көрсету.
Зерттеудің міндеттері. Жоғарыдағы аталған мақсаттардан мынадай
міндеттерді келтіріп шығаруға болады:
-Мың бір түнніңжарияланбаған жаңа нұсқасын оқырман қауыммен таныстыру;
-Мың бір түншығармасының танымдық ролін ашып көрсету:
-Әлі де жұртқа таныс емес есімдерді жарыққа шығару;
-Мың бір түннің қазақ әдебиеті мен фольклорынан алатын орынын сараптау;
Жұмыстың жаңалықтары.
-Отыз мың жолдан тұратын поэзия тілімен жазылған Мың бір түнергегісін
ғылыми айналымға түсіріп, Мың бір түндіжаңа бір қырынан ашып көрсету.
-Мың бір түннің поэзиялық үлгісі мен прозалыұ нұсқасын өзара
салыстырып, ұқсастықтары мен айырмашылықтарын ашып беру.
Тұжырымдары.
Сан ғасырды бастан өткізіп қазақ даласына жеткен Мың бір түннің өз
оқырманын тауып халық арасына кең таралғанын дәлелді тұжырымдар арқылы
келтіріп, Мың бір түншығармасының танымдық, тәрбиелік мақсаттарын ашып
көрсету.
Құрылымы.
Кіріспеден, бірінші және екінші тараудан, қорытындыдан тұрады.
1.Мың бір түн және қазақ әдебиеті
Бүгінгі күннен кемінде екі жарым үш мың жыл бұрынғы тарихтар
дерегінен бастау алатын қазақ әдебиеті өзінің даму барыснда талай-талай
кезеңдерден өтті. Тарихтың сан тарам жолдарында көптеген халықтармен
тоғысты, мәдени байланыс, қарым-қатынастар жасады. Соның айғақты іздері
қазақ әдебиетінің әр саласынан табылады.
Қазақ әдебиетінің тарих бетіне айырықша із қалдырған замандар ислам
мәдениетінің өркендеуі түрік оянушыларының тұсы болды. Бұл кезде ислам
дінінің аясында өркендеген араб, иран, орта азиялық елдердің әдебиетіндегі
қарым қатынас зор болды. Соны нәтижесінде шығыстық желіде жазылған көптеген
қисса-дастандармен прозалық шығармалар халқымыздың ауыз әдебиетінде көптеп
кезігетін болды. Олар шығыстық желідегі шығармалардың сиюжетін алады да өз
ұлтының ғұрып әдетіне байланысты өзгерістерге енгізіп жырлап отырған. Менің
бүгінгі диплом жұмысымдағы Мың бір түн тақытыбы да сол шығыстық желінің
әсерімен жырланған көлемді шығармалардың бірі болып табылады. Сондықтан да
бұл шығарманың қазақ әдебиеиінен алатын орыны айырықша болып табылады.
Араб әдебиетінің көне ескерткіштерінен, жалпы бүкіл орта ғасырлык араб
прозасынан бүкіл әлемге кең таралғаны және әлем әдебиетінің ең үздік
туындылары қатарынан орын алғаны Мың бір түн хикаялары. Бұл классикалық
ескерткіште халық ауыз әдебиетінің түрлі жанрлары: ертегілер, әңгімелер,
тұрмыстық новеллалар, мысалдар, әзіл әңгімелер, повестер мен роман-
эпопеялар жинақталған.
Бұл ескерткіштің тарихына сілтемелерді орта ғасырлық араб деректерінен
кездестуріге болады, бірақ бұл мағұлыматтардың неғұрлым қысқалығы түрлі
бағыттағы зерттеулер мен талқылауларға мүмкіндік беретіндіктен, оларды
дерек көздерінің бастауы ретінде қабылдауға болады. Жинаққа енген әңгімелер
мен ертегілер туралы маңызды мәліметтер әл-Масудидің 947ж. жазылған Алтын
тоғай атты шығармасынан, Ибн ан-Надимнің 987ж. құрастырған әйгілі
анықтамалығынан, қосымша мағлұматтарды X ғ. филологы, тарихшысы Хамза әл-
Исфаханидың тарихи шығармасынан көрініс береді.
Мың бір түннің шығу тарихын зерттеген европалық зерттеуші-ғалымдар
арасында екі түрлі концепция қалыптасты: үнді-ирандық және арабтык.
Әл-Масуди мен Ибн-ан-Надимнің сілтемелеріне негізделген алғашқы
концепцияны И.Хаммер-Пургшталь қалыптастырып, оны ағылшын арабтанушысы
Ричард Бертон қолдады. Бұл концепция бойынша Мың бір түн парсының мың
ертегісі Хезар-эфсаненің прототипі болып табылады. Екінші концепцияны
жақтаған XIX ғ. белгілі арабтанушылары, олардың қатарында А.И.Сильвестр де
Саси ондағы үнді-ирандық элементтерді мүлдем жоққа шығарды. Олар бүкіл
жинақ Ортағасырлық арабтардың жазба туындысы деп қабылдады. Мың бір
түннің пайда болу тарихы туралы жаңа қорытындыны неміс семитологы
Э.Литтман мен Е.Крымский жасады. Зерттеушілер Мың бір түнге енген
ертегілер мен әңгімелерді мезгілі мен мекендеріне байланысты үш топқа
бөлді: ирандық, бағдаттық және мысырлық. Жинақтын көне бөлімінің негізі
парсының Хезар эфсане ертегілер жинағының араб тіліне VIII ғасырдағы
аудармасынан тұрады. ІХ-Х ғасырларда қалыптасқан Мың бір түн үнді-ирандык
ертегілермен қатар бағдаттық материалдар: араб ертегілерін қамтиды. ХІІ-
ХІII ғасырларда жинактың каирлык редакциясы месопотамиялық-сириялык,
мысырлық туындылармен толықтырылды.
Мың бір түн сюжеттері қазіргі біз білетін жүйеге түскен бірнеше
қалыптасу кезеңінен ткен:
1. Арабтың ежелгі аңыз-әңгімелері.
2. Индия сюжеттерінің элементтері айқын көрінетін парсының Мың
ертегісінің негізінде X ғасырдың маңайында түзіле бастаған.
3. X-XII ғасырларда Бағдат төңірегіндегі тараған әңгімелер негізінде
жинақталуы.
4. XI ғасырлардан бастап, XIII-XIV ғасырларға дейін Египетте шығарылған
әңгімелермен байытылып, толық нұсқасы қалыптасты. Мың бір түн мың
жылға жуық уақытта түзілген ғаламат шығарма.(8, 7б)
X-XIV ғасырлардағы түрік ақындарының шығармаларынан әлі Мың бір түн
сюжетінің орын алмауы ол кезде қалыптасып, тарап үлгірмегендігінің бір
айғағы болса керек.
Жоғарыда аталған зерттеулерді корытындылай келе, Мың бір түннің бір
автордың, бір халықтың жеке шығармасы емес, кәсіби әңгімелеушілердің
бірнеше ұрпактарының, яғни халык әдебиетінің ортақ туындысы екендігіне көз
жеткізуге болады. Әрине, мұндай шығармада белгілі автордың болмайтыны анық.
XVIII ғасырдың басында орта ғасырдағы араб әдебиетінің классикалық
ескерткіші Мың бір түннің түрлі аудармалары европалык(америкалық)
оқырмандарға таныс бола бастады. Мын бір түн ертегілер жинағы қай жағынан
алып қарағанда да аудармаға бейім. Ертегіде де жалпы әдебиеттегідей сөз ең
қажетті материал болып табылатындығымен қатар, оның жанама роль
атқаратындығы да белгілі. Сөздер мен сөз тіркестерін әдемілігі мен
мәнерлілігі үшін ғана емес, қарапайым әңгімелеу максатында да қолданады.
Сондықтан басқа тілдің сәйкес сөздері де окиғаны қиындыксыз әңгімелейді.
Егер оқырманның қолында сенімді және қанағаттанарлық аударма болса, оның
ертегіні түпнұсқадан оқығандай әсер алатындығы анык. Атақты неміс
семитологы және арабтанушысы Энно Литтман Мың бір түннің осындай ғажайып
аудармасын ұсынады. Э.Литтманның бұл еңбегін орыс шығыстанушысы
И.Крачковский өте жоғары бағалады: Мың бір түн туралы аударма мәселелері
енді жоқ деп айтуға болады: Энно Литтман аудармасынан басқа үздік
аударманың болуы мүмкін емес.
Алғаш рет бұл әйгілі үздік шығарманы европалық оқырманға А.Галлан
француз тілінде ұсынды. (1703-1713 жылдары, 12 томдық. Галлан Мың бір
түнді аударуда негізінен оның XV ғасырдағы қолжазбаларын пайдаланды, ал
жекелеген жағдайда маронит Ханнаның ауызша айткан ертегілерінен аударды.
А.Галланың француз тіліндегі аудармасы арқылы бұл классикалық туынды
Европада саяхатын бастап кетті. Нәтижесінде ол әлемнің бірнеше тілдеріне
аударылды, сондай-ақ мұсылман әлемі мен әдебиетіне деген еліктеушілік сән
толқынын тудырып та үлгерді. "Мың бір түн" тағдырынын ерекшелігі сол - оны
бүкіл әлем оқырманы қандай да бір жолмен өзінің жекеменшік мұрасына
айналдырып жіберді. Бұл жерде оны аударған шебер аудармашылардың ерен
еңбегін атап айтпау мүмкін емес. "Мың бір түнді" аударған әрбір аудармашы
жолма-жол аударуды мақсат етпей, керісінше түпнүсқанын толық мазмүнынан
ауытқымай өз окырманынын тілдін қолданысына әбден лайық көркем аударма
үлгісін беруге тырысқан. Мың бір түннің әлем әдебиетіндегі үздік
туындылардың қатарына енуі -аудармашының алға қойған мақсатының толық
орындалғандығын білдіреді. Бір таң қаларлық жағдай араб әдебиетінің ең
әйгілі үлгісі Мың бір түнге деген көзқарас батыс елдерімен салыстырғанда
араб тілді мемлекеттерде мүлде баскаша, яғни оған деген оқырман ықыласы
төмен болған. Ғасырлар бойы сауатты шығыс оқырманы оны әдебиет деп
есептемеді: европалықтардың бұл шығармаға деген ерекше пікірі мен ыкыласын
олар күлкілі түсініксіз жағдай деп қабылдады. Бірақ уақыт өте келе олардың
бұл көзқарасы өзгерді. Дегенмен, оның өз отанында лайыкты дәрежеде
бағалануына ұзак уакыт қажет.
Мың бір түн Шығыс халықтары арасында ХІІ-ХІП ғ. иран-парсы, ХІУ-ХУІ ғ.
үнді, ХУ-ХУІ ғ. кытай тілдерінде де кең таралды.
Орыс оқырмандарының бұл жинақпен танысуы XVIII ғасырдың ортасында
басталды. 1763-1771 жылдары Алексей Филатов түңғыш рет Мын бір түнді
француз тіліндегі Галлан аудармасынан орыс тіліне 12 бөлім етіп аударып
жариялады. Ал түпнұсқадан орыс тіліне 1929-1939 жылдары профессор М.А.Салье
аударды. Бұл аударма И.Ю.Крачковскийдің редакциясымен 8 том болып жарық
көрді. Мың бір түннің басылымдарына кезінде М.Горький өзі тікелей
басшылык жасап алғы сөз жазды.
Қазақ халқының ауыз әдебиетінде алыс елдер мен шалғай шаһарлардағы
ғаламат ғажайыптар туралы көне ертегілер мен алуан түрлі аңыздар Шығыстан
келіп, казақ жерінде өзгеріп, өңделіп кең тарағаны мәлім. XIX ғасырдың
екінші жартысынан бастап Мың бір түннің жекелеген ертегі тараулары қисса-
дастан жанрында қазак оқырмандарына да таныс бола бастады.Шығыс пен қазақ
әдебиетінің бұл мәдени байланысының басталуына тарихи және діни карым-
қатынас мәселелері тікелей себепкер болғаны байқалады.VII ғ. ислам діні
пайда болғаннан кейін оны тарату мақсатында араб жаулаушылықтары басталғаны
көне тарихтан мәлім.VIII ғасырда арабтар Иран елін жаулағаннан кейін
Оммейядтар династиясы құлады, ал Иранда Сасанидтер династиясы жойылып, бұл
екеуінің орнына Аббасидтер династиясы Ирақтың астанасы Бағдатта құрылды.
Оның халифасы болып Харун ар-Рашид жарияланды. Арабтардың үстемдік алып,
дәуірлеген кезі осы халифаның тұсынан басталады. Мың бір түн хикаяларының
қалыптасып таралуы да осы кезеңге сәйкес келеді. Харун-ар-Рашидтен кейін
оның баласы Мамун (813-838) таққа отырып әкесі бастаған мәдени өрлеуді әрі
қарай дамытты. Ол ғылыми орда Дәр әл-Хикматты Хорезмнен барған Мұхаммед бин
Мұса әл -Хорезмге басқартты. Бұл ғылым ордасын Отырардан шыққан әлемнін
екінші ұстазы - Әбу-Насыр әл-Фараби да бірнеше жыл басқарды. Әбу-Насыр әл-
Фараби өзінің ғылыми еңбектерін араб тілінде жазғаны белгілі.
Аббасидтер династиясы тұсында ислам діні Бағдат каласынан Шығысқа, Орта
Азияға бет алды. Әл-Фарабиден басқа Хорезмнен шыққан Әбу-Райхан әл-Бируни,
Бұхарда ғүмыр кешкен Әбу әли ибн Сина барлығы да өз еңбектерін араб тілінде
жазды. Орта Азияға ислам дінінің таралуына бұл жағдайлардың белгілі әсері
болғандығы анықталған. Бұл туралы академик В.В.Бартольд: ...ислам діні
Орта Азияға каруланған әскери Шабуылмен тараған жоқ - деп атап көрсетті.
Мың бір түн сюжеттерінің шығыс елдерінде кең тараған саласы-ғашықтық
оқиғалар. Олардың ұзын саны жиырмадан асады. Мың бір түнніңғашықтар
оқиғасы таныс емес алыс елдің ханшасына, әдетте патша қызы, екінші бір алыс
елдегі ханзада немесе патшазада көрмей ақ сырттай ғашық болу желісіне
құрылған.
Мың бір түндегіғашықтық туралы әңгімелердің біразында бір-бірімен
түсінісе алмаған, немесе ата анасы қарсы болып қоспаған оқиғалар
суреттеледі. Соның нәтижесінде кейде ғашықтар мерт болады. Сондай
ғашықтардың танымалы Ләйлі мен Мәжүн. Герхарттың дәлелінше олардың Мың бір
түнге кірмей қалу себебі кітапты құрастырушылар тым танымал әңгімені
алғысы келмеуінен деп көрсетеді.
Мың бір түннің тағы бір ғашықтық оқиғаларында әңгіменің аяғы
жақсылықпен, ғашықтардың қосылуымен аяқталады. Бірақ оған басқа біреудің
немесе қайырымды патшаның көмегімен жетеді. Ал негізгі қаһарман өз бетімен
айла-шарғы істемейді. Онда адамдар арасындағы қарым-қатынасты, мінез, сезім
иірімдерін суреттеуге көп көңіл бөледі. Бұлар Бағдат ертегілер тобына
жатады. Өйткені мұндағы іс әрекеттер Бағдат жерінде өтеді. Ғашықтар
қиыншылықпен күресіп жатпайды. Оны шешу үшін оқиғаға басқа бір кейіпкер
араласады. Оған мысал Нұр әд-дин әли.
Мың бір түннің көптеген әңгімесі саяхат жайлы болып келеді. Саяхат
оқиғасы теңіз арқылы немесе құрғақта, ауада дюлар немесе самұрық құс т.б.
мифтік кейіпкерлердің көмегі арқылы өтеді. Мысалы Сейфулмәлік, Хасен
зергер әңгімелерінде саяхат тақырыбы араласқан.
Сейфүлмәлікте Ғасым патша алысқа жүзе алатын қырық кеме құрастырып, Шын
қаласына қарай бет алады.
Саяхатшы Синдбат Сандыбаттың жеті сапары әңгімелері арабтың өз
заманында жазылған жекелеген кітаптардан алынып құрастырылған қызықты
хикая.
Мың бір түннің тағы біраз оқиғалары: болған жері, дерегі белгісіз таза
оқиғалардан тұрған. Оның кейіпкерлері жын, дю болып келеді. Мың бір
түннің бастамасында –ақ, бір сұлу әйелді сандыққа салып алып жүрген дю
туралы айтады.
Аздап дем алып отырғанда, теңізден төбесі көкті тірегендей бір дю,
қолтығына темір сандықты қысып алып, шаһзадалар отырған ағаштың тап түбіне
қарай келе берді. Дюды көріп үрейлері ұшып, басқа қашатын жер таба алмай,
екеуі ағаштың басына шықты.(4, 5б)
Мың бір түн әңгімелерінде қазақ арасында қисса-дастан түрінде кең
тараған Сейфүлмәлік пен Бәдүғұлжамалдың хикаясы. Сейфүлмәлікдеген
атпен 1807жылы жарық көрген алғашқы қазақ қиссасы. Дастанның негізгі
оқиғасы Мың бір түннен алынып, қисса дәстүрінің шарттарын ескере отырып
жазылған.
Мың бір түн желілерінде жиі кездесетін сюжеттің бірі адамның аңға,
құсқа, маймылға айналуы. Аңға айналған адамдар өзінің адамдық ой санасын
сақтайды, адамша ойлайды. Адамды аңға айналдыратындар көбінесе әйел
кейіпкерлер. Олардың құралы су. Сулы дуа оқып шашады. Қазақ ертегілерімен
аңыздарында да бұл сюжеттің көптеген нұсқалары бар. Кете Жүсіп Ешниязовтың
Сұр мергенатты дастаны бар. Бұл таза қиссалық шарттан арыла түсіп, аралық
дастанға айнала түскен түрі. Негізі Мың бір түннен алынып, оқиға қазақ
өмірі мен тіршілігіне жақындай түскен.
Сұрмергенде Ақбай деген жігітті алғалы жүрген қызы итке айландырады.
Оны іске асыратын тілсім Сүлейменнің жүзігі. Ақбай енді қала өміріне тән
кейіпкерлер ет шапқыш, наубайшылар емес, дала өмірінің шынайы, жағдайына
сай, дәулетті біреудің үйінің желкесіне жатып алады. Қойды шапқан екі
қасқырды өлтіріп, абырой алады. Иттің заттығын айтып аузын жия бергенше,
үйіне қонақ келіп, күйеудегі қызының ауру екенін, бақсы әкесінің үйіндегі
итін алып кел, дегенін баяндайды. Сөйтіп итті жетектеп алып келеді.
Барды да босағаға байлап қойды,
Еркімен жіберместен олай-бұлай.
Бір бүркіт сол уақытта келді аспаннан,
Екпіні дәрияны етіп ылай.
Сол қыздың кеудесіне мініп алып,
Өкпесін суырмаққа дегізді ойбай.
Мен барып алқымынан ала кеттім,
Тәуекел көрейін деп берсе абырой.
Жалынды сонда маған сол қара құс,
Бұл істі істеппін деп абайламай.
Бұл қара құс бейнесінде келген ауру болатын. Ақбай қара құсты аяп
босатады. Сөйтіп қыз ауруынан жазылған соң, Ақбай баяғы қалыңдығының жайын
білмекке тағы барады. Қалыңдығы қайтадан торғайға айналдырады.
Торғай-Ақбайды балалар ұстап алып, әбден азаптайды. Бір күні бір
қайыршы кемпір балалардан торғайды сұрап алып, үйіне әкеліп бағып,
қанатының астына қолын тығып көріп:
Бұл етің ұшуыңа енді жарар,
Сен-қара ит, мен қара құс болған кезім.
Өмірден емес еді ұмытылар,
Сондағы қара құсың-осы кемпір,
Ойыңнан бұл уақытта шыққан шығар,-дейді.
Кемпірдің ақылымен, Ақбай қалыңдығының үйіне үшінші рет келеді.
Кірісімен қалыңдығының бұрымының астынан жүзікті тауып алады. шошқа бол,
шошқа бол!-дегенде, бірі қабан, бірі мегежін болып үйден шыға жөнеледі.
Туындыгер бұл жерде қазақ жерінде кездесетін аңдарды алады. Қазақ оқырманы
үшін, маймылға не бұзауға айналғаннан гөрі, ит, торғай,қабан шынлыққа
жанасымды болатынын сәтті ойластырады(8, 12б)
Адамның әйелдің кесірінен итен айналужелісі Мейрам Жанайдарұлының
Дала уалаятының газетіндежариялаған Мың бір түннің қиссасыатты
дастанында да берілген:
Бұзылған бұл заманда ақыр екен,
Бишара қатынға ерген пақыр екен.
Бір күні аңдаусызда кіріп келсем,
Бас салып бір қара құл жатыр екен.
Ісіне тәңірім қылған амал бар ма,
Мен шықтым қара ит болып үйден үріп,-дейді.
Мың бір түндегі өсиет өнегелік сижеттердің мақсаты-адамшылық, ахалақ
тәрбиесін көрсету. Есек пен өгіз, Ұры мен маймыл, Диірменші мен әйелі
т.б. ертегілері ақыл, нақыл мағынасын түрлендіреді.
Қазақ фольклорындағы бірнеше толғаулардың түп негізі осы Мың бір түн
хикаяларына барып тіреледі. Олар: Зарқұм, Дариға қыз, Мұғырам, Әбу
Шахма, Мухаммедия, Ләйлі-Мәжнүн поэмалары, Тақ Сүлеймен, Қызыр-
Ілияс атты ертегілер. Бұл шығармалардың барлығында да ислам дінінің
оқиғалары, уағыздары баяндалады.
Мың бір түннен алынып, ақын-жазушылардың айтуымен XIX ғ. ортасында
мынадай бірнеше дастандар қазақ халқының арасында кең тараған: Қазан
баспасынан шыққан: Сейфулмәлік, Орқа-Гүлше, Мәлік-Хасен, Ташкент
баспасынан шыкқан: Шахмыран, Атымтай Жомарт, Ахметбек, Сардарбек
және т.б. Бұл қисса-дастандардың Мың бір түн хикаяларының жекелеген
тарауларынан алынғаны белгілі. Сондай-ақ халық арасында ертеректе ескіше
сауат ашкан көне шағатай-түрік тілін аздап түсінетіндер болған. Міне,
осындай кісілердің арқасында қазақ халқы Бес бәйіт, Қиссасул Әнбия,
Фархад ва Ширин сияқты кітаптармен таныс бола бастады.
Қазақ әдебиетіндегі назира дәстүрі, қисса-дастан жанрының туып-дами
бастауы XIII-XIV ғасырларға тура келеді. IX-XV ғасырлар Орта Азия, Иран
және Солтүстік және Батыс Индия тарихында гуманизмнің өрлеу дәуірі. Ал
қазақ әдебиетінде XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың бас кезінде
дамып қалыптасты. Онда түрлі ислам дүниесінің мол мұрасы қамтылып, заман
адамдарының зердесінде қазақ мәдениетінің мыңдаған жылдық тарихы
бейнеленіп, ой түрткі салынды.
Қисса-дастан жанры фольклорға да жазба әдебиетке де ортақ болғандықтан ,
фольклорлық жағынан алу басым.
Жоғарыда аталған Мың бір түннін желісіне құрылған шығармалар ақындардың
түрлі деңгейдегі өңдеп әрлеуіне байланысты қазақтың бай ауыз әдебиетімен
көмкеріліп, кейбіреуі оның төл туындысына айналып кетті. Тағы бір ескере
кететін жайт бұл шығармалар таза аударма нұскасына жатпайды. Мұндағы ақын-
аудармашының мақсаты- шығарманы жолма-жол аудару емес, оның мазмұнын
түсінікті тілмен баяндап оқырманға жеткізу. Бұл дәстүр шығыста аударманың
нәзиралық үлгісі деген атаумен белгілі болған.
Мың бір түннің негізі мазмұнын түгелдей өлең түрінде баяндап беруге
тәуекел еткен ақын Мейрам Жанайдарүлы болды. 1895 жылы Дала уалаяты
газетінде оның Мың бір түннің хикаясы атты аяқталмай қалған дастаны
жарияланған екен.
Қазақ-араб әдебиетінің байланысының ерте заманнан келе жатқан тарихы бар.
Бұл екі халықтың рухани қатынасының тамырына көз жіберер болсақ, шамамен
YII-YIII ғасырларда басталғанын көреміз. Содан бері жалғасып келе жатқан
қазақ пен араб халқының арасындағы мәдени байланыс арқауы кешегі кеңес
дәуірінде ғана жіңішкеріп, әлсірегені болмаса үзілген жоқ.
Қазақ ауыз әдебиетінде Мың бір түн әңгімелерімен сарындас ертегілердің
жеткілікті екені мәлім. Мың бір түн оқиғаларының сюжеті, алғашында
жекелеген әңгіме түрінде тараған. Сол уақыттан бері аталған жәдігер қазақ
топырағында тамырын тереңге жайып, қазақ әдебиетіндегі шығыстық үлгілердің
нәрі мен сәніне айналды. Таңнан-таңға тоқтамай ертегі мен жыр айтатын қазақ
ертекшілері мен жыршыларының тек қана Мың бір түн емес, Қалила мен
Димна секілді әлемдік мәдениеттің биігінен орын алатын шығыстық әдеби
мұралардың да кең таралуына зор үлес қосқаны тарихтан белгілі. Сондай-ақ,
бұл жәдігерлер қазақ ақындары мен жазушыларының шығармасына да үлкен әсер
етті. Абайдан бастап, Ы.Алтынсарин, М.Көпеев, Шәкәрім, Кете Жүсіп
Ешниязов, Шораяқтың Омары, Ж.Шайқысыламов, С.Дөнентаев және басқа да
көптеген қаламгерлердің шығармаларында шығыстық сюжетте құрылған шығарма
көптеп кездеседі.
Мың бір түн шығармасының зерттелу деңгейіне көз жіберер болсақ оның
қазақ әдебиетіне қадам басуы 19-ғасырдан бастап етек ала бастаған. Одан
бұрынғы ақын-жазушылармен ғалымдардың еңбектерінде бұл туралы ешқандай
көзқарастар айтылмаған. Ал 19-ғасырда қазақтың қиссашыл ақындарының
шығармаларында Мың бір түннің оқиға желілері көптеп кездеседі. Абай
Құнанбайұлының Әзімнің әңгімесіденен поэмасы да осы Мың бір
түнжелісімен жазылған шығарма. Сонымен қатар 20-ғасырдың басындағы ақын-
жазушылардың шығармаларында да Мың бір түн әңгімелерінің оқиға желісі
жүреді.
Оған мысал ретінде Нұржан Наушабаевтің Өгіз бен бақа Базар жыраудың
Айна мен тарақшығармаларын алуға болады. Мың бір түннің сиюжетінен өзек
алып халық арасында көптеп тараған Сейфүлмәлік-Бәдиғұлжамал қиссасының
алатын орыны қаншалық екені бізге түсінікті. Бұл жырдың жетекші идеясы-
махаббаттың ұлылығын мақтан ету, шын іңкарлық жеңбейтін кедергі, алмайтын
қамал жоқ екенін айту. Сейфүлмәліктің пері қызы Бәдіғұлжамалға үйлену
тарихы, осы жолдағы қиындықтар, қауып-қатерлер тізбегі әлгі асыл аңсарды
іздеуге жұмсаған. Құштарлық, сүйіспеншлік сезімнің құдіреттілігі соншалық
ол адамзат пен перізат өкілдерінің ғашықтық одағын құруға алып келеді.
Жырдың мәңгілік жоймас қуаты үлкен бақыт, теңдесі жоқ қызық жастардың жан
туыстығында, табиғи шымырлап тараған сезімнің пәктігінде, алға қойған
мақсатқа жету үшін тосқауылдан, тосын бөгелісінен тоқтамай өтуге деген идея
жырдың өн бойында алтын жіптей тартылған. Ал осы қарапайым, пенделік мәселе-
ғашық жарды іздеу соншалық тартыс пен күреске алып келу себебі де
түсінікті. Түрлі таптық, рулық, діни нанымдар мен ғұрыптар адамның
өміріндегі жолы мен міндетін күн ілгері белгілеп қойған заманда зәредей өз
тіоегін, жеке аңсарын айтудың, сол жолда өзгелердің пікіріне кереғар
барудың өзі күрделі кедергілер, орасан оқиғалар тудыратын. Ерте кезе
жастардың махаббаты төте жолмен табиғи еркін шешілмейтін қиын түйін болған.
Сол себептен де жырда олардың өзара мәселесі ғажайыптың, қиялдың, ерекше
күштің, көмегінсіз мұратына жетпейді. Сейфүлмәліктедәл осындай құбылыс
көреміз. Төрт жүз жыл шаһарды билеген, Мысыр патшасы Қасымның
170жасқакелгенде көрген жалғыз ұлы-Сейфүлмәлік адамның емес, мекені
белгісіз пері қызын түсінде көріп, ғашық болады. Міне, барлық оқиға осыдан
басталады. Осыншама қиын сапар тек, керемттің күшімен ғана орындалуы
мүмкін. Сейфүлмәлік төрт жүз кеме, жз мың әскермен жолға шыққан делінеді.
Талай елдерді аралап, сан қиыншылықтарды бастан кешіріп, барлық
жолдастарынан айырылып қалғанда да, алған бетінен қайтпайды. Сейыүлмәлік
зәңгілер еліне тұтқын болады; маймылдар елінде күн кешеді; ит басты, адам
мүшелі жандардың жанында жүреді. Алып хайуанаттар жерінен өтеді; айдаһар,
жолбарыс, арыстанды өлтіреді; дюдың қолына түскен қызды құтқарады...мұны
күллі пәле-жаладан, жаладан құтқаратын Сүлеймен пайғампардың жүзігі болып
саналады. Жырда адам үшін дюлар мен жындарда. Сан түрлі шытырман оқиғадан
соң Сейфүлмлік аңсаған ғашығы Бәдүғұлжамалға қосылады. Бұл айтылған
ғашықтық жырларында ескі аңыз, ертегі, діни нанымдар араласып отыратындығын
көрсетеді. Қиял-ғажайып түрінде суреттелінетін іс-әрекеттер астарынан адам
қоғамына хас көп мінездер мен салттарды, қаһарманның өзіне тән келбетін
аңғаруға болады.
Сейфүлмәлік халық арасында кеңінен тараған. Атақты Әсет ақынның
жұрытқа белгілі Әсет әнініңқайырмасы:
Сейфүлмәлік- Жамалдай,
Бейнетіне көнсем-ай,-
деп шырқаса, сыр бойының атақты ақыны Шораяқтың Омары оқудағы баласы
Шайқыға өлеңмен жазған насихат хатында:
Жеті жыл Сейфүлмәлік дария кешкен,
Талаппен табылады ер мүддаға,-дейді. Осы Сейфүлмәлік жырын кім
жазғаны, кім қайта жырлағаны туралы ешқандай мәлімет жоқ тек жырда
кездесетін адам есімдеріне қарап көрелік мысалы: жырдың басталғанында
екінші бетінде былай дейді:
Қолына Сейітгерей қалам алар,
Ойланып ақ қағазға назар салар.
Сейфүлмәлік, Бәдіғұлжамал екі ғашық,
Ғаламат мысал болған шаһзадалар. деп келсе
Осы кітаптың он сегізінші бетінде:
Жайнаған жарқ-жұрқ етіп балық екен,
Жаратқан тәңірім сондай халық екен.
Кітаптан көріп жазған ғаріп Ақыт,
Жарандар мұның өзі анық екен.(12, 18б)
Осы жыр туралы Сейтгерей мен Ақыт аты қоса айтылады. Сейітгерей туралы
қолжазбада да, басқалай да ешқандай дерек жоқ. Ал Ақыт ақын Алтайда,
қазіргі Шинжияң өлкесіне және Монғол Халық республикасына Ақыт ақын,
Ақыт қажыдеген атбен белгілі. Осы нұсқаны Ақыт жазды деп айтуға себеп,
АқыттыңТәржіма-и-Ақыт атты кітабының 44-бетінде:
Мұнан бұрын жібердім,
Жеті кітап басуға.
...Бәрі де қалды келместен...
...Жалғыз-ақ келді басылып,
Жиһаншаһ-Тамуз қиссасы,-дейді.
Сондай-ақ Ақыттың Әбъят ғакдия атты кітабының 12-бетінде:
Ғбулмәлікбоп келді,
Сейфүлмәлікнұсқасы.
Ақыт атым орнына,
Сейітгерей қол қойған,-деп Ақыт ақынның ренжи жазған
Өлеңі де осы жырды ақыт жазғанын қуаттай түседі. Қалай болғанда да бұл
Мың бір түннің бір бұтағы болып табылады.
Иранғайып шаһ ғаббас
Сижеті арабтың Мың бір түнертегісінен алынған қсса Қазан қаласында
1907жылы Шамсуддин Хусаинов мұрагерлері университет баспасынан шыққан
жазған ақын Өндірұлы Мұхамедғали. өзі туралы ақын қиссаның басында мынадай
мәлімет береді:
Бір қисса шығармаққа жазған хатым,
Алланың тіліме алып есім, затын.
Әкеміз Өндір халфе қажы деген,
Мұхаммедғали еді өзім атым.
Қарқаралы қазағы асыл затым,
Келіспесе сөкпеңіз жазу-хатым.
Асмария шаһарінде бір патша,
Шаһ Ғаппас дейді екен оның атын
Патша шаһ Ғаббас екен білсең атын,
Ауызбен айтып болмас салтанатын.
Өзіне мың шаһары қараса да,
Бермеген бала туып бір де қатын.
Міне осылай бала зарымен басталатын дастан Иранғайып шаһ Ғаббасдеп
аталады. Бұл шығарманың арқауы да Мың бір түнжелілері болып табылады.
Қанша әйел алса да бала сүймеген шаһ Ғаббас іші құса болып, жиі-жиі ел
аралап тұрады екен. Осындай бір сапарының кезінде сиыршы шалдың қызын
ұнатып, үйленеді. Бес айдан кейін үйіне қайтады. Екі қабат қалған әйеліне:
Қыз туса қандай есім қоясың өзің білесің, ал егер ұл туса атын Иранғайып
қойғайсыңдеп тапсырады және мынаны мойынына мойынына тағарсың, жолықсам
содан танып алармын деп алтын металін қалтырып кетеді. Арада тоғыз ай тоғыз
күн өткесін әйелі аман-есен босанып ұл табады. Атын Иранғайып қояды.
Қиссаның негізгі шым-шытырық оқиғасы осдан-иранғайыптың ержетіп әкесін
іздеп шығуынан басталады. Сондай-ақ таң қаларлық оқиға желісіне куа
боламын... ақыры Иранғайып әкесі шаһ Ғаббас пен және сүйген жарымен аман
есен қауышып мұратына жетеді.
Иранғайып шаһ Ғаббаста тек батырлық пен адалдықты ғана дәріптеп
қоймайды. Жігіттің қызға, баланың әкеге деген сүйіспеншілігі де ойдағыдай
баяндалады. Достыққа шақырады, махаббатқа үндейді.
Әлемдік мәдениеттің жауһарының бірегейі саналатын Мың бір түн
хикаяларының аударылмаған тілі қалмаған деуге болады. Соның ішінде қазақ
тілінде де аударылған бірнеше нұсқасы бар XX ғасырға дейін Мың бір түнді
қазақ халқының тек арабша сауаты барлары ғана оқыды. Енді жалпы халық
ұлттық деңгейінде оқи алатын деңгейге жетті деген пікірлер бар. Десек те
XIX ғасырдың екінші жартысында жарық көрген Түркістан уалаятының газеті
мен Дала уалаятының газеті сияқты басылымдарда Мың бір түннің қазақша
аудармалары басылып шықты. Мысалы Түркістан уалаятының газетінде “Араб
жұртының Мың бір түндеп аталатын ертегісі”деген атпен 1872 жылдың 18
қазанындағы №19 санынан шыға бастаған Мың бір түнхикаялары, 1873 жылдың
17 қыркүйегіндегі №17 санына дейін жарияланып тұрды. Мың бір түн
ертегісінің Қалмахан Әдіқадыров пен Қалтай Мұқаметжан жасаған аудармасы
елімізде кеңінен танымал деуге болады. Қ.Әбдіқадыров өз аудармысын бұрыннан
қазақтар арасында ауызша тараған Мың бір түнжайлы аңыз-әңгімелерге сүйене
отырып, шығыс тілінен аударған. Аударма жәдігерлердің жалпы желісі
сақталғанымен аудармашы тарапынан ел ішінде тарап жүрген ертегілердің
ыңғайына бейімдеген тұстары да жоқ емес. әйтсе де бұл еңбек назирагөйліктің
жалғасы емес, таза аудармаға жатады.
Екінші аударманы көрнекті қаламгер Қ.Мұқаметжанов Мың бір түннің
М.Салье аударған орысша нұсқасынан жасаған. Себебі, орыс тіліндегі
А.Филатьева, И.Б.Мандельштам және басқа да орыс аудармашыларына қарағанда,
алғашқы әрі көркемі осы М.Сальенің аудармасы болып табылады. Аударма орыс
тіліндегі нұсқасымен тығыз сабақтасып келеді.мейілінше жаттық, түсінікті
тілмен жазылғаны көрінеді.
Қ.Әбдіқадыровтың Мың бір түннен жасалған еркін аудармасының екі
нұсқасын салыстыра отырып талдағанда , түпнұсқамен аударманың арасында
мағыналық жақындықтың айқын көрінетіндігіне, сөйлемдегі сөз қолданысында,
ойды жеткізуде айырмашылықтардың бар екеніне көз жеткіздік. Қ.Әбдіқадыров
Хайуан тілін білетін дихандеп жалпы оқиғаның мазмұнына сәйкес еркін
аударған. Түпнұсқадағы саудагердің басындағы әңгімелердің барлығын диқанның
басына аударған. Жалпы алғанда аудармашы шығарманы халықтық ортаға бейімдеп
түсінікті тілмен жеткізген.
Мың бір түннің әдебиет әлеміне мәшһүр арап тіліндегі қолжазбалық
нұсқалары тіпті бертінірек, яғни, 17—19 ғасырларда ғана орнықты жүйеге түсе
бастаған. Бұл — бір. Екіншіден — түбін қаза берсек, Мың бір түнге негіз
болған делінетін парсының Мың ертегісі желісінің өзі үнділердің ежелгі
аңыз-ертегілерімен сабақтастығын әдебиет зерттеушілері болмаса, көлденең
көк атты біле де бермейді. Деректемелердің келеп жібінің ұшын бұлайша
суыртпақтай берсек мұның соңы: Әуелі тауық жаралған ба, жоқ әлде, жүмыртқа
жаралған ба деген құйтырқы мәтелдей болып шығуы да ықтимал.
Ауыл қариялары: Мың бір түннің әуелгі қолжазбалық нұскасы
қоржынның қос басына теңдеп салса бір қашырға толық жүк боларлық екен деп
отыратын. Әрине, Мың бір түннің көпке мәлім 8 томдығының өзі сан мәрте
түзеліп-күзеліп, барынша ықшамдалып жеткен нұсқаларының бірі екендігінен
хабардар кісіге, ауыл қарттарының жаңағы айтқан көтерме сөзінде жан
барлығын аңғару қиын емес. Қалекеңнің туабітті біздің елдін азаматы
екендігін ескерсек, шалдардың жаңағы сөзін өзінен өрбіген әңгіме-ау деп
қабылдауға да болатын сияқты.
Тағы да көңілде боларлық бір жайт —Мың бір түннің бұған дейінгі
қазақша басылымдарында Қалмақан Әбдіқадыровты тек аудармашы ретінде ғана
көрсетіп келсе, Қазақ кеңес энциклопедиясынын алғащқы басылымының 4-ші
томындағы Мың бір түн атты мақалада:
Қ. Әбдіқадыров көп жылдар бойы Мың бір түннің арап, түрік, парсы,
монғол тіліндегі басылымдарын салыстыра отырып, толық аударып шықты,деп
ашық жазылған. Бұл дәйектің өзі де Қалмақан Әбдіқадыров тәржімесінің таза
қотармалық аудармаға жатпайтындығының тағы да бір дәлелі тәрізді.
30 жылдардың басынан Мың бір түнді қазақша сөйлетуге кіріскен оның
жібін түрлі тілден ап, қазақша кестесін елу бес жасында бітіргендігіне,
яғни, 1958-жылы толық тамамдағандығына айғақ боларлық бір шумақ өлеңін
айтуға болады. Түрік, монғол тілдеріндегі Мың бір түн нұсқалары орыс
тіліндегі анықтамалық басылымдардың бірде-бірінде мүлде ауызға алынбауына
қарағанда, айтылмыш соны бағыттың бастаушысы Қалекеңнің тікелей өзі
болғандығы күмәнсіз. Олай болса сиқырлы сұлу сөздің зергері Қалмақан
Әбдіқадыров қалыптастырған Мың бір түннің бұл нұсқасы әдеттегі тәржімелік
нұска емес, аударманың нағыз назиралық озық үлгісі.
Композициялық бітім-болмысы тұрғысынан әлем әдебиетінде құрылымы Мың бір
түнге парапар келер күрделі де көркем туынды жоқ. Мың бір түнде
шығарманың ұзына бой өзегі Шаһризаданың ажалмен бетпебет арпалысы үстінде
өрбігенімен, оның зинақор патшаға әңгімелеген хикаялары қиялыңның
қарымы өскен сайын өзінен-өзі туып өрби беретін, саны санаға сыймас
ғарыш жұлдыздарындай біріне-бірі ұласып кете береді. Осылайша, Шаһризада
мың бір тәуліктің мың бір түні ішінде бір ғана хикаядан мың да бір хикаят
туындатып, сол мерзім аралығында өзінің Ұлы бақытты патшасынан үш ұл
көріп, хикаят саны мың да бірге жеткенде сол ұлдарын бетке ұстап, өзіне
деген кесікті өлімді үзілді-кесілді тоқтатады. Ауқымды шығарманың етек-
жеңінің бұлайша жинақталуы көркемдік шешім тұрғысынан алғанда қисынды-ақ.
Мың бір түннің танымдық тұрғыдағы құндылығына тоқталар болсақ,
әңгіменің басы ашық: пәк қыз балалардың бейкүнә, нақақ өлімін тоқтату үшін
ажал аузына өзі тіленіп баратын бас уәзірдің ақылы кемел, парасат-пайымы
терең, көрікті қызы — Шаһризаданың аузынан айтылатын аңыз-ертегілерде бүкіл
адамзат баласы мен алла жаратқан бар тіршілік иелерінің пешенесіне жазылған
тағдыр тауқыметінің ащы-тұщысы толығымен тоғыстық тапқан десек те
болғандай. Қысқаша түйіндей айтқанда, Мың бір түнді күллі мұсылман
жамағаты әлемінің өмірден түйген данышпандық ой-тұжырымдары жинақталған
ұлағатты кітап деп таныған абзал. Қалмақан Әбдіқадыровтың сол мың да бір
нұсқалы інжу-маржан мұхитының ішінен қазақы таным-түсінікке етене асылдарын
елеп-екшеп алып, төрт томдық нұсқалық қалыпқа балқыған қорғасындай қайта
құйып, жаңадан мүсіндеуі, шынына келсек, біздін — қазақ оқырмандарының
бақыты шығар.
Қалмақан Әбдіқадыров тәржімелеген Мың бір түн 1949—1955-інші және 1961
— 1962-інші жылдар аралығында ұзын саны жұз елу мыңға жуық данамен таралып,
бірнешелеген буынның жамбастап жатып, тапжылмай оқитын ең бір сүйікті
кітабына айналды. Бұл нұсқаның соңғы басылымынан бергі екі арада ширек
ғасырдан астам уақыт өтсе де, тіл қадірін білетін сөз зергері зор шабытпен
тәржімелеген Мың бір түнді Қалекеңнің төл туындысындай көріп, бүгінгі
күндері қалың оқырманның дәл осы басылымның көп тиражбен қайта шығуын
қалап, өтініп, сұрап отыруы — ұзақ жылдар бойы батыс пен орыстың шылауына
шырмалып келген таным-түйсігіміздің ояну нышанын танытса керек.
Тіл дегеніміз жетіліп, дамып тұратын жанды дүние емес пе? Тіл қозғалыста
болғандықтан оған орай емле заңдылықтарының да толығып отыруы қисынды. Мың
бір түн шыққалы Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі де бірнеше рет
өңделіп, толықтырылып қайта басылыпты. Сондықтан, кітапты үстінен қарау
кезінде тілімізге біржола сіңіп кеткен, баршамызға мейлінше таныс, өте көп
қолданылатын жекелеген кірме сөздерді ережеге сай тұрақты қалыпқа
түсіруімізге тура келді.
Алайда, Қ. Әбдіқадыров нұсқасында барынша жиі ұшырасатын, бүгінгі тілдік
қолданысымыздан мүлде түсіп қалған, немесе өте сирек кезігетін — машұк,
хәрем, хұр, перғауын, бәйіт секілді түп төркіні арабша сөздер мен ұғымдар
да жиі кезігіп отырады. Мұндай ретте жазба әдебиеті нұсқаларымызда ол
сөздер қолданыста болған жағдайда өзгеріс ендіруге барғанымыз жоқ.
Мысалы, Қалмахан тым көп пайдаланған арап сөзі —бәйіт Абай ғақлиясының
Жиырма жетінші сөзінде (... Гомерге бәйітшілігі себепті...) бәйіт
түрінде ұшырасады. Біздіңше бәйіт Әбдіқадыровтың қолданысында әуенге
салмай, әнсіз өлең оқуды білдіретін тәрізді. Қазақ ән салушыға да өлең
айтты деген анықтама бере береді. Ал өлең оқыды деген тіркес сөздік
қолданысымызға бертінірек кірген бе деп ойлаймыз. Сондықтан біз бәйіт
айтты деген тіркестің орнын өлең оқыды деген жадағайлау сөзбен
алмастырудың қисынын келтіре алмадық.
Шаһар, шәһәр, шәр тұріндегі өзгерістермен ұшырасатын синоним сөздер
ретсіз қолданыста тұрған жағдайда бірізділікке тұсірдік. Дегенмен соз
мұсініндегі кейбір кедір-бұдырлықты байқай тұра кісі есімдері мен жер-су
аттарын (топонимдерді) мүмкіндігінше аудармашының өз нұсқасы бойынша
өзгеріссіз ұсынуды жөн көрдік, Арап, парсы тіліндегі сөздердің тура
мағынасы қазақ тіліндегі мәнімен ұйлесіп жатқан тұстарда, немесе біршама
ұғынықтылау реттерде ұстінен қалам тигізгеніміз жоқ. Себебі, аудармашының
өзі де кірме сөздерді түр жағынан көбіне тілдік жұйеміздін ұлттық сипатына
орай икемдеп, түрлендіріп отырыпты.
Мың бір түн әуел баста ауызекі әңгімелеу тіліне негізделіп
жазылғандықтан болар, кейбір құрмалас сөйлемдердің ішінде бір сөзді бірнеше
рет үстемелеп қайталау тәрізді стильдік селкеуліктер де ұшырасады екен.
Десек те, оқырманға іс бабында меңзелген бұл құлаққағыс қазақ әдебиеті
тарихына нәзиралық аударма өнерінің классикалық үлгісі түрғысында енген
Қалмақан Әбдіқадыровтың алынбас қамалдай кесек мүсіңді Мың бір түніне
көлеңкесін мүлде түсіре алмасы хақ. Бұған дейін алдыңғы толқын — ағаларға
ең қымбат қазынаның бірі саналған ұлағатты еңбек кейінгі толқын —
інілерге, қала берді бүгінгі жеткіншек ұрпаққа ең асыл бәсіре-мүлік боп
қалар деген үлкен сенімдеміз
Абай Құнанбаевтың Әзім әңгімесіпоэмасы
Әлем халықтарының фольклоры мен әдебиеті мұраларының жалпы адамзатқа
ортақ танымал сипатқа ие болу үрдісі ғасырлар бойы жалғасып келеді. Абайдың
“Әзім әңгімесі” - поэмасы шығыс әдебиетінде кең тараған, бастау көзін
иран, үнді, араб ауыз әдебиетінен алатын “Мың бір түн” қиял-ғажайып
ертегілері желісінде жазылған. “Мың бір түн” ертегілері Шаһрияр патшаның
Шаһризада есімді әйелінің әрбір түнде оған айтқан ертегі-әңгімелері
жинақталған әдеби ескерткіш.
“Мың бір түн” – әлем әдебиетінде көптеген шығармаларға шабыт көзі
болған, адам баласының ізгілікті арманына негізделген шығыстық қиял-ғажайып
ертегі, қисса-хикаялар топтамасы. Қазақтың ұлы ақыны. Абай поэманың ең
басында шығармасының дерек көзі туралы нақты мәлімет береді:
Бір сөзім “Мың бір түннен” оқып көрген,
Өлең қып сол сөзімді айтқым келген
Абай өзі оқыған “Мың бір түндегі” басым бөлігі қара сөз үлгісінде
жазылған, арасында өлеңмен өрілген лирикалық шегіністерден тұратын әңгімені
өлеңге түсірген. Абай жазған “Әзім әңгімесінің” фабуласы “Мың бір түндегі”
“Басралық Хасан мен әжәмдық” деген әңгімеден алынған. Композициялық
құрылымы жағынан қарастырғанда, Абайдың поэмасы аяқталмаған, немесе
белгісіз бір себептермен соңы жоғалып кеткен. Бұл үзіндіні “Мың бір түннің”
Теһранда шыққан бес томнан тұратын парсы тіліндегі нұсқасының екінші
томындағы әңгімемен салыстыра зерттеу барысында көзіміздің жеткені – парсы
тіліндегі нұсқа көлемінің өте үлкен екендігі. Сюжеті шым-шытырық оқиғаларға
құрылған. Әңгіме үш жүз қырық алтыншы түннен басталып үш жүз жетпіс жетінші
түнмен аяқталады. Қысқаша мазмұны мынадай: (26, 193б)
“Ерте заманда Басра қаласында саудагер адам өмір сүріпті. Оның екі ұлы
болыпты. Құдай саудагерге көп байлық бұйыртыпты. Саудагер дүние салған соң
ұлдары оны жер қойнына табыс етіп, қалған мұраны өзара бөлісіп алыпты.
Екеуі дүкен ашып, бірі зергер, екіншісі мысгерлікпен айналысыпты”. “Мың бір
түнде” оқиға осылай басталып, оқиға желісі одан әрі ұлғайып, дамып, өрістей
түседі. Жалпы “Мың бір түн” мәтініндегі оқиғаларды сюжеттік желісіне,
мазмұнына қарай төмендегідей тақырыпшаларға бөлуге болады: Хасанның
дүкеніне әжәмдықтың келуі; Оның мысты алтынға айналдыруы және Хасанға
жасаған ұсынысы; Хасанның әжәмдықты үйіне қонаққа шақыруы және оның Хасанға
халуа жегізіп, сан соқтыруы; Әжәмдық кәпірдің Хасанды отқа табынуға
шақыруы; Хасанның көкке бетін бұрып, Құдай Тағаладан көмек сұрауы;
Құдайдың теңіз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz