Өнімнің бәсекеқабілетін және оның кәсіпорын қызметінің қаржы нәтижесіне тигізетін әсерін талдау
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Нарық жағдайында кәсіпорынның бәсекеге қабілеттігін қамтамасыз етудің шарттары мен негіздері.
1.1 Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің мәні мен мазмұны ... ... ... ..
1.2. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің критерийлері (өлшемдері) мен факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Кәсіпорынның бәсекеқабілеттілігін бағалау
2. Өнімнің бәсекеқабілетін және оның кәсіпорын қызметінің қаржы нәтижесіне тигізетін әсерін талдау
2.1 Кәсіпорынның даму тарихы
2.2 Кәсіпорынның өндірістік және басқару құрылымы.. ... ... ... ... ... .
2.3 «Берік.Қара» ЖШС техника.экономикалық көрсеткіштері
2.4 Кәсіпорынның жалпы табысын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.5 Өндірілетін өнімнің ассортиментін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.6.Сыртқы рыноктағы өндірілетін өнімнің бәсекеқабілетін талдау
2.7 Өнімнің бәсекеқабілетінің кәсіпорынның қаржы нәтижесіне тигізетін әсерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.8 Бәсекеге қабілетті өнімді өндіру шараларының негіздемесі ... ... ... ..
3. Өнімнің бәсекеқабілетін көтеру шараларын дайындау ... ... ... ...
3.1 «Көлік ішін химиялық тазалау» шарасы
3.2 «Киімді бояу» шарасы
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1. Нарық жағдайында кәсіпорынның бәсекеге қабілеттігін қамтамасыз етудің шарттары мен негіздері.
1.1 Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің мәні мен мазмұны ... ... ... ..
1.2. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің критерийлері (өлшемдері) мен факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Кәсіпорынның бәсекеқабілеттілігін бағалау
2. Өнімнің бәсекеқабілетін және оның кәсіпорын қызметінің қаржы нәтижесіне тигізетін әсерін талдау
2.1 Кәсіпорынның даму тарихы
2.2 Кәсіпорынның өндірістік және басқару құрылымы.. ... ... ... ... ... .
2.3 «Берік.Қара» ЖШС техника.экономикалық көрсеткіштері
2.4 Кәсіпорынның жалпы табысын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.5 Өндірілетін өнімнің ассортиментін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.6.Сыртқы рыноктағы өндірілетін өнімнің бәсекеқабілетін талдау
2.7 Өнімнің бәсекеқабілетінің кәсіпорынның қаржы нәтижесіне тигізетін әсерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.8 Бәсекеге қабілетті өнімді өндіру шараларының негіздемесі ... ... ... ..
3. Өнімнің бәсекеқабілетін көтеру шараларын дайындау ... ... ... ...
3.1 «Көлік ішін химиялық тазалау» шарасы
3.2 «Киімді бояу» шарасы
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Сапа және кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі проблемасы қазіргі дүниеде әмбебап сипатқа ие. Кез-келген елдің экономикалық және әлеуметтік өміріндегі көп нәрсе аталған проблеманың қаншалықты табысты шешілетіндігіне байланысты.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі проблемасын қарастырғанда өнеркәсіп кез-келген елдің экономикалық әлеуетінің негізі болып табылатындығын атап көрсету керек. Тек бәсекеге қабілетті өнеркәсіп қана экономиканың тұтастай алғандағы бәсекеге қабілеттігін қамтамасыз ете алады. Қазақстан Республикасы Үкіметінің өнеркәсіптік саясаты, атап айтқанда, талдап жасалынатын бағддарламалар мен заңнамалық актілер, мемлекеттік қолдау шаралары басты және басым мақсаттарға – қазақстандық кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттігін қамтамасыз ету үшін жағдайлар жасауға бағдарлануы тиіс. Бәсекеге қабілеттілік – елдің, кез-келген өндірушінің тауарлар мен қызметтер жасау, шығару және өткізумен байланысты барлық жиынтық мүмкіндігінің шоғырландырылған көрінісі.
Өнімнің бәсекеге қабілеттігі кәсіпорынның дамыған бәсекелік нарықтағы коммерциялық табысының шешуші факторы болып табылады.
Бірнеше ондаған жылдар бойы біздің елімізде,өндірушілердің жоғары монополиясы жағдайында, өнім өндірудің реттеушісі нақты сұраныс емес өндіріс пен бөлудің әкімшілік-әміршілдік механизмі болды, олар тұтынуды реттеді, қажеттілік пен өнім шығару көрсеткіштерін қалыптастырды.Мұндай жағдайда өндірушілерде тауардың бәсекеге қабілеттілік проблемасы іс жүзінде туындаған жоқ, ал проблема бола қалған жағдайда ол тек сыртқы нарықта өткізуге жататын өнімдерге қатысты ғана шешіледі. Нарықтық механизмдердің дамуымен біздің елімізде бұл мәселе өткір сипат ала түсті, және де оны шешу нарыққа қатысушы субьектілердің барлығынан шығарылатын және тұтынылатын тауарлардың бәсекеге қабілеттігін көтерудің жолдары мен әдістерін беллсенді түрде іздестіруді талап етеді. Осыған байланысты қазіргі заманғы экономикада барынша көп пайда алу мақсатымен нарықтағы өз позициясын нығайту үшін кез-келген өндірушінің өзінің шығаратын тауарының бәсекеге қабілеттілігін арттыруы оның қаржы-экономикалық және өндірістік өткізу стратегиясының басты бағытына айналады.
Тауардың сапалық сипаты өзгермегенде оның бәсекеқабілеті рынок коньюктурасының өзгерісіне байланысты, жарнаманың әсеріне, тауарға қатысты ішкі және сыртқы факторлардың әсеріне байланысты оның бәсекеқабілеті кең шенберде өзгеруі мүмкін. Міне осы себепті «Берік-Қара» ЖШС мысалында көрсетілген тұрмыстық қызметтің бәсеке қабілетін қамтамасыз етуді жетілдіру тақырыбындағы дипломдық жұмыс өте өзекті болып табылады.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі проблемасын қарастырғанда өнеркәсіп кез-келген елдің экономикалық әлеуетінің негізі болып табылатындығын атап көрсету керек. Тек бәсекеге қабілетті өнеркәсіп қана экономиканың тұтастай алғандағы бәсекеге қабілеттігін қамтамасыз ете алады. Қазақстан Республикасы Үкіметінің өнеркәсіптік саясаты, атап айтқанда, талдап жасалынатын бағддарламалар мен заңнамалық актілер, мемлекеттік қолдау шаралары басты және басым мақсаттарға – қазақстандық кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттігін қамтамасыз ету үшін жағдайлар жасауға бағдарлануы тиіс. Бәсекеге қабілеттілік – елдің, кез-келген өндірушінің тауарлар мен қызметтер жасау, шығару және өткізумен байланысты барлық жиынтық мүмкіндігінің шоғырландырылған көрінісі.
Өнімнің бәсекеге қабілеттігі кәсіпорынның дамыған бәсекелік нарықтағы коммерциялық табысының шешуші факторы болып табылады.
Бірнеше ондаған жылдар бойы біздің елімізде,өндірушілердің жоғары монополиясы жағдайында, өнім өндірудің реттеушісі нақты сұраныс емес өндіріс пен бөлудің әкімшілік-әміршілдік механизмі болды, олар тұтынуды реттеді, қажеттілік пен өнім шығару көрсеткіштерін қалыптастырды.Мұндай жағдайда өндірушілерде тауардың бәсекеге қабілеттілік проблемасы іс жүзінде туындаған жоқ, ал проблема бола қалған жағдайда ол тек сыртқы нарықта өткізуге жататын өнімдерге қатысты ғана шешіледі. Нарықтық механизмдердің дамуымен біздің елімізде бұл мәселе өткір сипат ала түсті, және де оны шешу нарыққа қатысушы субьектілердің барлығынан шығарылатын және тұтынылатын тауарлардың бәсекеге қабілеттігін көтерудің жолдары мен әдістерін беллсенді түрде іздестіруді талап етеді. Осыған байланысты қазіргі заманғы экономикада барынша көп пайда алу мақсатымен нарықтағы өз позициясын нығайту үшін кез-келген өндірушінің өзінің шығаратын тауарының бәсекеге қабілеттілігін арттыруы оның қаржы-экономикалық және өндірістік өткізу стратегиясының басты бағытына айналады.
Тауардың сапалық сипаты өзгермегенде оның бәсекеқабілеті рынок коньюктурасының өзгерісіне байланысты, жарнаманың әсеріне, тауарға қатысты ішкі және сыртқы факторлардың әсеріне байланысты оның бәсекеқабілеті кең шенберде өзгеруі мүмкін. Міне осы себепті «Берік-Қара» ЖШС мысалында көрсетілген тұрмыстық қызметтің бәсеке қабілетін қамтамасыз етуді жетілдіру тақырыбындағы дипломдық жұмыс өте өзекті болып табылады.
1.Горфинкель В.Я. Купряков Е.М. и др Экономика предприятия. Учебник для вузов. М., ЮНИТИ, 1996 г.
2.Козлова О.И. и др Оценка кредитоспособности предприятий. М., Ось -89.2 изд,2002 г.
3.Завьяова А.П. Конкурентоспособность продукции в условиях рынка. М., Прогресс, 2005 г.
4.Пешкова Е.П. Маркетинговый анализ в деятельности фирмы. М., Ось-89,1996 г.
5. Михайленко З.И. Стратегия развития фирмы. М., Прогресс, 2006 г.
6. Орлов И.И, Федосеева Л.Г. и др Система менеджмента и качества продукции. М., Приор, 2003 г.
7. Савицкая Г. В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия
Минск, 000 «Новое знание», 1999г.
8. Любущкин Н. П.
Лещева В. Б.
Дьякова В. Г. Анализ финансово-экономической деятельности предприятия
М, ЮНИТИ, 1999г.
9. Стражев В.И. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. Минск, Высшая школа 1998г.
10.Булатова З. Г.,
Юдина Л. Н. Технико-экономический анализ хо-зяйственной деятельности бытового обслуживания.
Легпромбытиздат, 1991г
11.Ковалев В.В. Как читать баланс М. Финансы и статистика,2006г
12. Ковалев В.В. Анализ финансовой деятельности предприятия. М. Финансы и статистика, 2004г.
13.Ковалев В.В. Оценка кредитоспособности предприятий. М. Финансы и статистика,2005 год
14.Пелих А.С. Бизнес-план или как организовать собственный бизнес . М., Ось 89, 2001 год
15.Попов В.М., Кураков Л.П. и другие Сборник бизнес-планов: современная практика и документация. М., Финансы и статистика, 1997 год
16.Любанова Т.П., Мясоедова Л.В., и другие Бизнес-план : опыт, проблемы. М., Приор,1998 год
2.Козлова О.И. и др Оценка кредитоспособности предприятий. М., Ось -89.2 изд,2002 г.
3.Завьяова А.П. Конкурентоспособность продукции в условиях рынка. М., Прогресс, 2005 г.
4.Пешкова Е.П. Маркетинговый анализ в деятельности фирмы. М., Ось-89,1996 г.
5. Михайленко З.И. Стратегия развития фирмы. М., Прогресс, 2006 г.
6. Орлов И.И, Федосеева Л.Г. и др Система менеджмента и качества продукции. М., Приор, 2003 г.
7. Савицкая Г. В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия
Минск, 000 «Новое знание», 1999г.
8. Любущкин Н. П.
Лещева В. Б.
Дьякова В. Г. Анализ финансово-экономической деятельности предприятия
М, ЮНИТИ, 1999г.
9. Стражев В.И. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. Минск, Высшая школа 1998г.
10.Булатова З. Г.,
Юдина Л. Н. Технико-экономический анализ хо-зяйственной деятельности бытового обслуживания.
Легпромбытиздат, 1991г
11.Ковалев В.В. Как читать баланс М. Финансы и статистика,2006г
12. Ковалев В.В. Анализ финансовой деятельности предприятия. М. Финансы и статистика, 2004г.
13.Ковалев В.В. Оценка кредитоспособности предприятий. М. Финансы и статистика,2005 год
14.Пелих А.С. Бизнес-план или как организовать собственный бизнес . М., Ось 89, 2001 год
15.Попов В.М., Кураков Л.П. и другие Сборник бизнес-планов: современная практика и документация. М., Финансы и статистика, 1997 год
16.Любанова Т.П., Мясоедова Л.В., и другие Бизнес-план : опыт, проблемы. М., Приор,1998 год
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Нарық жағдайында кәсіпорынның бәсекеге қабілеттігін қамтамасыз
етудің шарттары мен негіздері.
1.1 Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің мәні мен мазмұны ... ... ... ..
1.2. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің критерийлері (өлшемдері)
мен факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Кәсіпорынның бәсекеқабілеттілігін бағалау
2. Өнімнің бәсекеқабілетін және оның кәсіпорын қызметінің қаржы
нәтижесіне тигізетін әсерін талдау
2.1 Кәсіпорынның даму тарихы
2.2 Кәсіпорынның өндірістік және басқару құрылымы.. ... ... ... ... ... .
2.3 Берік-Қара ЖШС техника-экономикалық көрсеткіштері
2.4 Кәсіпорынның жалпы табысын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.5 Өндірілетін өнімнің ассортиментін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.6.Сыртқы рыноктағы өндірілетін өнімнің бәсекеқабілетін талдау
2.7 Өнімнің бәсекеқабілетінің кәсіпорынның қаржы нәтижесіне тигізетін
әсерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.8 Бәсекеге қабілетті өнімді өндіру шараларының негіздемесі ... ... ... ..
3. Өнімнің бәсекеқабілетін көтеру шараларын дайындау ... ... ... ...
3.1 Көлік ішін химиялық тазалау шарасы
3.2 Киімді бояу шарасы
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .
Кіріспе
Сапа және кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі проблемасы қазіргі
дүниеде әмбебап сипатқа ие. Кез-келген елдің экономикалық және әлеуметтік
өміріндегі көп нәрсе аталған проблеманың қаншалықты табысты шешілетіндігіне
байланысты.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі проблемасын қарастырғанда
өнеркәсіп кез-келген елдің экономикалық әлеуетінің негізі болып
табылатындығын атап көрсету керек. Тек бәсекеге қабілетті өнеркәсіп қана
экономиканың тұтастай алғандағы бәсекеге қабілеттігін қамтамасыз ете алады.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің өнеркәсіптік саясаты, атап айтқанда,
талдап жасалынатын бағддарламалар мен заңнамалық актілер, мемлекеттік
қолдау шаралары басты және басым мақсаттарға – қазақстандық кәсіпорындардың
бәсекеге қабілеттігін қамтамасыз ету үшін жағдайлар жасауға бағдарлануы
тиіс. Бәсекеге қабілеттілік – елдің, кез-келген өндірушінің тауарлар мен
қызметтер жасау, шығару және өткізумен байланысты барлық жиынтық
мүмкіндігінің шоғырландырылған көрінісі.
Өнімнің бәсекеге қабілеттігі кәсіпорынның дамыған бәсекелік нарықтағы
коммерциялық табысының шешуші факторы болып табылады.
Бірнеше ондаған жылдар бойы біздің елімізде,өндірушілердің жоғары
монополиясы жағдайында, өнім өндірудің реттеушісі нақты сұраныс емес
өндіріс пен бөлудің әкімшілік-әміршілдік механизмі болды, олар тұтынуды
реттеді, қажеттілік пен өнім шығару көрсеткіштерін қалыптастырды.Мұндай
жағдайда өндірушілерде тауардың бәсекеге қабілеттілік проблемасы іс жүзінде
туындаған жоқ, ал проблема бола қалған жағдайда ол тек сыртқы нарықта
өткізуге жататын өнімдерге қатысты ғана шешіледі. Нарықтық механизмдердің
дамуымен біздің елімізде бұл мәселе өткір сипат ала түсті, және де оны шешу
нарыққа қатысушы субьектілердің барлығынан шығарылатын және тұтынылатын
тауарлардың бәсекеге қабілеттігін көтерудің жолдары мен әдістерін беллсенді
түрде іздестіруді талап етеді. Осыған байланысты қазіргі заманғы
экономикада барынша көп пайда алу мақсатымен нарықтағы өз позициясын
нығайту үшін кез-келген өндірушінің өзінің шығаратын тауарының бәсекеге
қабілеттілігін арттыруы оның қаржы-экономикалық және өндірістік өткізу
стратегиясының басты бағытына айналады.
Тауардың сапалық сипаты өзгермегенде оның бәсекеқабілеті рынок
коньюктурасының өзгерісіне байланысты, жарнаманың әсеріне, тауарға қатысты
ішкі және сыртқы факторлардың әсеріне байланысты оның бәсекеқабілеті кең
шенберде өзгеруі мүмкін. Міне осы себепті Берік-Қара ЖШС мысалында
көрсетілген тұрмыстық қызметтің бәсеке қабілетін қамтамасыз етуді жетілдіру
тақырыбындағы дипломдық жұмыс өте өзекті болып табылады.
Жұмыста берілген кәсіпорынмен өндірілетін өнімнің бәсекеқабілетіне
талдау жасалды және оны жоғарлатудың нақты шаралары ұсынылды.
1. Нарық жағдайында кәсіпорынның бәсекеге қабілеттігін қамтамасыз етудің
шарттары мен негіздері.
1.1 Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің мәні мен мазмұны
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің мәнін неғұрлым толық ашып
көрсету үшін, бәсекеге қабілеттілік туралы мүмкіндігінше толығырақ түсінік
беру қажет.
Бәсекеге қабілеттілік – бұл нысананың белгілі бір нарыққа ұсынылған
ұқсас нысандармен салыстырғанда нақты қажеттілік шынайы немесе әлеуетті
қанағаттандырудың дәрежесін сипаттайтын қасиеті. Бәсекеге қабілеттілік осы
нарықтағы ұқсас объектілермен салыстырғанда бәсекеге төтеп беру қабілетін
айқындайды. Басқару порблемалары жөніндегі Еуропалық форум бәсекеге
қабілеттілікке мынадай анықтама берді. Бәсекеге қабілеттілік дегеніміз –
бұл фирмалардың өздеріне жасалып отырған жағдайларда олардың
бәсекелестерінің тауарларымен салыстырғанда бағасы және бағадан тыс
сипаттамалары бойынша тұтынушылар үшін тартымдырақ болатын тауарлар әзірлеу
мен өткізудің нақты және әлеуетті мүмкіндігі.
Нысананың бәсекеге қабілеттігі нақты нарыққа немесе нарықтың
стратегиялық саралануының тиісті белгілері бойынша қалыптасатын
тұтынушылардың нақты тобына қатысты анықталады.Егер нысан бәсекеге
қабілетті болатын нарық көрсетілмесе, онда бұл нысан осы кездегі ең үздік
әлемдік үлгі болып табылады дегенді білдіреді.
Нарықтық қатынастар жағдайында бәсекеге қабілеттілігі қоғам дамуының
деңгейін сипаттайды.Елдің бәсекеге қабілеттілігі неғұрлым жоғаы болса ол
елдегі өмір сүру деңгейі де соғұрлым жоғары болады.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі – бұл салыстырмалы сипаттама, ол
белгілі бір фирманың дамуының бәсекелес фирмалардың дамуынан өз
тауарларымен адамдардың қажеттілігін қанағаттандыру дәрежесі және ндірістік
қызметінің тиімділігі бойынша айырмашылығын көрсетеді.Кәсіпорынның бәсекеге
қабілеттілігі оның нарықтық бәсеке жағдайларына бейімделу мүмкіндігі мен
серпінін сипаттайды.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі мынадай бірқатар факторларға
байланысты:
- кәсіпорын тауарларының сыртқы және ішкі нарықта бәсекеге
қабілеттілігі;
- өндірілген тауарлардың түрі;
- нарықтық сыйымдылығы (жыл сайынғы сату мөлшері);
- нарыққа кірудің жеңілдігі;
- нарықтың біркелкілігі;
- осы нарықта жұмыс істеп жатқан кәсіпорындардың бәсекелестік
позициялары;
- саланың бәсекеге қабілеттілігі;
- саладағы техникалық жаңалықтар мүмкіндігі;
- өңірдің және елдің бәсекеге қабілеттілігі.
Өндірушілерге бәсекелік артықшылықтар беретін жалпы принциптерді
тұжырымдайық :
1. Барлық және әр қызметкердің әрекет жасауға, бастаған істі
жалғастыруға ынталылығы.
2. Кәсіпорынның клиентке жақындығы.
3. Кәсіпорында дербестік және шығармашылық ахуал қалыптастыру.
4. Адамдардың қабілеті мен олардың жұмысқа деген ықыласын пайдаланудың
арқасында өнімділіктің өсуі.
5. Кәсіпорын үшін ортақ құндылықтардың маңыздылығын көрсету.
6. Өз позициясында бекем тұра білу.
7. Ұйымдастырудың қарапайымдылығы, басқару және қызметшілер саны
деңгейінің минимумы.
8. Бір сәтте жұмсақ әрі қатаң бола білу.Неғұрлым маңызды мәселелерді
қатаң қабылдауға ұстау және бағыныштыларға азырақ маңыздыларын
беру.
9. нарық қатынастарының әлемдік тәжірибесі көрсетіп отырғандай бұл
мәселелерді өзара байланыста шешу және аталған принциптерді
пайдалану кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыруға кепілдік
береді.
Өнімдердің бәсекеге қабілеттілігі мен өнім өндіруші кәсіпорынның
бәсекеге қабілеттілігі өзара бөлік пен бүтін секілді ара қатыста
болады.Компаняның белгілі бір тауар нарығында бәсекелесу мүмкіндігі
тауадың бәсекеге қабілеттілігіне және кәсіпорын қызметінің
бәсекелестік күрес нәтижелеріне ықпал ететін экономикалық әдістерінің
жиынтығына тікелей байланысты.
Кәсіпорындардың нарықтағы бәсекелестігі өнімнің өзінің
бәсекелестігіне айналатын болғандықтан өнімді дайындаған және оны
әлемдік нарықта сататын кәсіпорын хабарлаған өнімнің қасиеттерінің
маңызы артады.Өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің мәнін неғұрлым
толығырақ ашып көрсету үшін, біздіңше өнім (тауар) туралы
мүмкіндігінше толық түсінік беру қажет.
Тауар – нарықтағы басты нысан екендігі белгілі.Оның құны және
тұтынушылық құны (немесе құндылығы) бар, белгілі бі сапалық,
техникалық деңгейі мен сенімділігі, тұтынушылар қалағандай пайдасы
болды, өндірістегі және тұтынудағы тиімділігі көрсеткіштеріне, басқа
да аса маңызды сипаттарға ие.Нақ сол тауардың өзінде экономикадағы
нарықтық қатынастардың барлық ерекшеліктері мен қайшылықтары көрініс
табады.Тауар – экономикалық қуат пен өндірушілердің дәл
индикаторы.Өндірушінің позициясын айқындайтын факторлардың
пәрменділігі дамыған нарықтық механизмдер жағдайында тауарлардың
бәсекелесуі үрдісінде тексеріледі.Ол белгілі бір тауардың бәсекелес
тауардан нақты қоғамдық тұтынуға сәйкестігі дәрежесі бойынша да
айырмашылығын айқындауға мүмкіндік береді.Бұл үшін тауар белгілі бір
бәсекеге қабілеттілігіне ие болу керек.
Әдебиетте тауардың бәсекеге қабілеттілігі дегенге былайша
анықтама беріледі.Бұл оның нарықтағы басқа ұқсас тауарлармен
тайталасқа (бәсекелестікке) төтеп беруіне мүмкіндік беретін
экономикалық, техникалық пайдалану параметрлері деңгейі.бұған қоса
бәсекелестік тауардың салыстырмалы сипаты ол нарқтың айқындалған
талаптарына немесе басқа тауардың қасиеттеріне қатысты бүкіл
өндірістік, коммерциялық, ұйымдастырушылық және экономикалық
көрсеткіштердің жиынтық бағасын қамтиды.Ол осы бәсекелес тауардың
қажеттілікті қанағаттандырудағы, жеткізу шарттары мен өндірістік және
тұтыну процесінде пайдалануға кеткен шығындарды ескергендегі қоғамдық
қажеттілікке сай келу дәрежесі бойынша анықталады.
Бұдан әрі кәсіпорын экономикасы тарауында біз тауардың
бәсекеге қабілеттілігінің барлық құрамдас көрсеткіштерін егжей-
тегжейлі қарастырамыз.
Бәсекеге қабілеттіліктің жұмсақ құрамдас бөліктерін
қарастырайық.кәсіпорындардың нарықтық бәсекесі мен олар орналасқан
елдердің бәсекелестігі бір-біріне өзара ықпал етеді.Интервенциялық
саясаттың өзі-ақ кәсіпорынға үлкен зиян тигізуі мүмкін және сонымен
бірге Швейцария сияқты елдің бәсекеге қабілеттілігі тек қана саясаттың
ісі бола алмайды,оған кәсіпорындардың өзі де өз үлесін қосуы тиіс.
Бәсекеге қабілеттіліктің осынау басты аспектілерінің негізінде
бәсекелестік күрестің жұмсақ құрамдас бөліктері деп атауға
болатындай нәрсе жатыр, олар ақшамен бағаланбайды және жалпы алғанда
сандақ тұрғыдан да анықтау қиын.
Өнеркәсібі дамыған елдерде бұлқұрамдас бөліктер дамушы елдерге
қарағанда, әділетті, үлкен роль атқарады.Сонымен бірге жұмсақ
құрамдас бөліктер саяси айла-амалдарға көнбейді, ал оларды өзгерті,
мысалы, еңбек өнімділігін арттыру немесе инфрақұрылымды құру сияқты
қиын жүзеге асырылатын шараларға қарағанда ұзағырақ уақытты талап
етеді.Талап жасалынған зерттеу әдістерінің жоқтығына қарамастан
бәскелестік күрес факторларының бұл тобын ескермеуге
болмайды.Олардың арасында
мыналарды бөліп көрсетуге болады:
Еңбек этикасы.Бәсекеге қабілеттілік көп жағдайда
ықылас пен еңбек етуге байланысты.Көптеген дамыған елдерде жұмыс
өзінше құнды
нәрсе деген сезім жетіспейді.Егер әңгіме
бәсекеге қабілеттілікті салыстыру тұрғысында болса,онда
бір ғана еңбек өнімділігінің болуы жеткіліксіз.
Өзін-өзі жетілдірудегі икемділік пен әзірлік.Сөз
жоқ,дәстүрлерге,шешімдердің тексерілген нұсқаларына бейімділіктің және
тағы басқалардың өз артықшылықтары бар.Алайда мүлдем басқаша
менталитетке ие,клиенттің кез-келген қалауы мен жаңа тенденцияларға
жедел назар аударуға әзір бәсекелестермен куресте бұл басымдықтар
ештеңеге жарамай қалады.
Қызмет көрсету саласында жұмыс істеуге әзірлік .Мұны
қаламау,әсіресе егер ол эканомиканың маңызды салаларының бірі болған
жағдайда,қоғамның дамуы үшін өкінішті болуы мүмкін.Жұртшылық қызмет
көрсету саласында жұмыс істеп,адамның абырой-беделін пәсейту дегенді
білдірмейтіндігін түсіну керек.Бұл клиент басты қалыптасушы тұлға
болуды қалайтын және болуға тиісті бәсекеге қабілетті экономика үшін
қажет қалыпты жұмыс.
Наразылық деңгейі.Дамыған елдердіңхалқы өздерінің жоғары өмір
сүру деңгейін жай бір солай болуға тиісті сияқты қарауға үйреніп
кеткен.Мұндай позиция қоғамды кез-келген икемділіктен айырады,ақыр
соңында эканомиканың бәсекеге қабілеттілігін төмендетеді.Бұл
мемлекеттік бюджетті,әлеуметтік кепілдіктер жүйесін,жұмыс күшіне
шығындар деңгейін басқаруға келмейтіндей етеді.
Сыртқы дүниеге ашықтық.Шетелдік тауарлардың ішкі нарыққа
енуіне,шетел азаматтарының кәсіпорындар акцияларының бақылау пакетін
алу мүмкіндігіне кедергі жасау,өз мүмкіндіктері мен артықшылықтарын
асыра бағалауға бейімдік,әлемдік тәжірбиені үйренуді қаламау және тағы
басқалар эканомикаға келеңсіз әсер етеді.
Жұмыс күшінің жұмылушылық әзірлігі.Өмір сүрудің жоғары
деңгейі,әлеуметтік кепілдіктердің дамыған жүйесі жұмыс күшін
оқуға,шетелде жұмыс істеуге,басқа елдердің тәжірбиесін үйренуге деген
ықыласын жояды.Елдердің бұл орайдағы артта қалушылығына ішкі жұмыс
күші нарықтарының сыртқы әсер мен араласудан жабық болуы септеседі.
Бәсекелестік рухы.Бәсекеге қабілеттілік бәсекелестік рух бар
жерде қалыптасады.Мысалы,швейцариялықтард ың тілі,менталитеті ондай
сападан толық айырылған.Олар талас пен қақтығыстарды емес,картельдік
келісімдерді артық көреді.Корпоративтілік қоғамдық келісімдер деп
аталатынның негізі болды,өткендегі табыстарға едәуір дәрежеде соның
арқасында қол жетті.Алайда қазіргі кезде және алдағы уақытта басқаша
жағдай қалыптасып отыр.
Бәсеке-ұсыныс сұраныстан артық болатын жағдайдағы қажетті
құбылыс,және де ол әдетте өндірушілер арасында емес,тауарлар арасында
туындайды.Бәсекенің мынадай түрлері бар:функционалдық,түр-
тұрпаттық,заттық,бағалық,жасырын,за ңсыз.
Функционалдық-бірдей қажеттілікті түрліше қанағаттандыруға
болатындықтан туындауы мүмкін.
Түр-тұрпаттық-ұқсас тауарларды түрлі кәсіпорындардың немесе
кәсіпорынның шығаруы,бірақ әртүрлі безендірумен.Кәсіпорынның өзіндік
бет-бейнесінің болуы маңызды.
Заттық-әдетте түрлі кәсіпорындардың ұқсас тауарлары арасында
болады.
Бағалық-неғұрлым қарапайым түрі.Бағаны төмендету арқылы нарықты
жаулап алуға болады.
Бәсекеге қабілеттілік-бұл ең алдымен тек қана салыстырмалы,демек
тауардың қасиетін салыстыра бағалау екендігін ұмытуға болмайды.Егер
нарықта тұтынушылар тауарларын басқа өндірушілердің тауарларымен
салыстыратын бәсекелестер болмаса,онда тауардың бәсекеге қабілеттілігі
туралы айтуға да болмас еді.
Сөйтіп,кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі туралы ұғымды
қарастыра келіп,мынадай тұжырымдар жасауға болады:
Бәсекеге қабілеттілік дегенде:
-нысанның тиісті нарыққа шығарылған ұқсас нысандармен
салыстырғанда нақты қажеттілікті шынайы немесе әлеуетті
қанағаттандыруын сипаттайтын қасиетін;
-осы нарықты ұқсас нысандармен салыстырғанда бәсекеге төтеп беру
қабілетін;
-белгілі бір фирманың дамуының бәсекелес фирманың дамуынан өз
тауарларымен адамдардың қажетін қанағаттандыруы дәрежесі және
өндірістік қызметінің тиімділігі жағынан айырмашылығын көрсететін
сипаттамасын айтады.
1.2 Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің критерийлері
(өлшемдері) мен факторлары
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі мәселесін толығырақ бағалау
үшін оның критерийлері мен факторларына баға беру қажет.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыруға нарықтың
саралануы ықпал етеді.нақты нарықтағы қызметті осы үдерістен бастау
керек.
Нарық сараланымы-бұл нарықтың ерекше бөліп көрсетілген
бөлігі,тұтынушылардың,тауарлардың немесе кәсіпорындардың кейбір ортақ
белгілері бар тобы.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі деңгейіне, сондай-ақ өндіріс
технологиясын жетілдірудің ғылыми-техникалық деңгейі мен дәрежесі,
жаңа өнертабыстары мен жаңалықтарды пайдалану, өндірісті
автоматтандыруда осы заманғы құралдарды енгізу аса маңызды әсер етеді.
Шикізаттық тауарларын өндіруші фирмалардың бәсекеге
қабілеттілігі деңгейі көбінесе олардың қандай тауарлар сататынына,
тауарлар қайда және қалай тұтылатындығына байланысты.
Фирманың нарықтағы бәсекелестік позициялары, сондай-ақ фирма
ұлттық мемлекеттік органдар мен басқа да ұйымдар тарапынан экспорттық
несиелер кепілдігін беру, олардың сақтандыру, салықтар мен алымдардан
босату, экспорттық жәрдем қаражат беру, нарықтардағы конъюнктуралар
туралы және басқа ақпараттармен қамтамасыз ету арқылы алатын қолдау
мен жәрдемге байланысты болады.
Тауардың бәсекеге қабілеттілігі – салыстырмалы ұғым, оны
үлгілерді талдап жасау үдерісінде болжауға болады, бірақ нақты
бәсекеге қабілеттілік тек қана нарықта ұқсас бәсекелес тауарлардың
сипаттамаларын, сондай-ақ сату сервисінің шарттарын салыстыру
барысында бағаланады.
Экспортталатын отандық тауарлардың бәсекеге қабілеттілігін
бағалаған кезде мына сияқты факторлардың бар екендігін ескерту қажет:
техникалық және экономикалық ақпараттардың жеткіліксіздігі, өйткені
дайындаушылар негізінен бәсекелестердің проспектіллері мен
каталогтарын пайддаланады; тапсырыстарды орындау мерзімінің ұзақтығы
мен орындау кезіндегі кідірістердің жиілігі; тауарларды өткізудің
жеткілікті дамыған және шетелдік тұтынушыларға жақындатылған
желілерінің жоқтығы; бәсекелестердің тұтыну шығындары деңгейін
объективті бағалаудың болмауы және т.б. Бұл фактордың ықпалы мүмкін
болғанша азайтылуы тиіс.
Тауар (жұмыс,қызметтер) өзінің мәні жағынан пайда алудың бірден-
бір құралы, және сонысымен де бәсекелестік күрестің негізгі құралы,
оның материалдық негізі болып табылады.өнім сапасын арттыру, пайданы
баынша көбейту, өндіріс шығындарын азайту жолындағы бәсеке өрістеген
жердің бәрінде тауардың бәсекеге қабілеттілігін кешенді бағалау аса
маңызды мәнге ие болады.
Мұндай бағалаудың негізгі факторларына мыналар жатқызылады:
- экономикалық әлеует және экономиканың өсу қарқыны;
- ғылымның, техниканың даму деңгейі;
- халықаралық еңбек бөлінісіне қатысу;
- ішкі нарықтың серпінділігі мен сыйымдылығы;
- әлеуметтік экономикалық және ішкі саяси жағдай;
- қаржы жүйесінің икемділігі;
- экономиканы мемлекеттік реттеу;
- еңбек және материалдық ресурстармен қамтамасыз етілуі және
ресурстарды жіктеу деңгейі.
Бәсекеге қабілетті тауарлар шығара отырып, өндіруші нарықта өзіне
бекем орын алады.Шығарылатын тауарлардың бәсекеге қабілеттілігі үшін
күресте баға белгілеу әдістерімен қатар бағадан тыс әдістері де
пайдаланылады.
Талданатын тауалар коньнктурасының нарықтық өзгерістерін айқындау
негізінде тұтынушылардың сұранымына неғұлым сай келетін тауарлар тобы
іріктеп алынады.
Одан әрі жаңа бәсекелес тауарлардың пайда болу болжамдары зерттеледі.
Бұл ретте сатылу мүмкіндігі айқын және бәсекелестер арасында күшті тайталас
туғызатын жаңа тауарлар болып көрсетіледі. Одан соң тауарлардың
параметрлеріне қойылатын техникалық талаптар қарастырылады. Қорытындысында
бірнеше қызығушылық туғызатын жаңа тауар шығару мүмкін болмайтын
технологиялардың параметрлерінің сәйкестігін бағалау кестесі жасалады.
Ақырғы нәтижесінде нұсқаны таңдау аталған өнеркәсіптік фирмасы үшін
технология, материалдық қамтамасыз ету саласында бар шектеулерді анықтайды.
Тауардың бәсекелестік қабілетін арттырудың дұрыс таңдап алынған нұсқасы
мәнсіз шығындардан барынша аулақ болуға және тауарлардың алуан түрін талдау
бойынша қорытындылар алуға мүмкіндік береді, өнеркәсіптік фирманың
нарықтағы бәсекелестік күрестегі позицияларын бәсеңдету үшін оны
ңөндірістік қаржы – экономикалық және өткізу жұмысындағы мақсатты
өзгерістер бағдарламасын қалыптастыруға жағдай туғызады.
Халықаралық еңбек бөлінісінің және ғылыми – техникалық прогрестің
ықпалымен бәсекелестіктің кеңінен өрістеуі өндірушілерді бәсекеге қабілетті
жаңа тауарлар шығарудың жолдарын және жаңадан өткізу нарықтарын белсенді
іздестіруге итермелейді.
Параметрлік қатарлары мен ассортименті жиынтығы неғұрлым кеңірек
болса, тұтынушының өзіне оңтайлы сатып алу нұсқасын табу мүмкіндігі
соғұрлым жоғары болады. Мысалы, бірдей тұрпаттағы автотиегіштер шығарылады,
біақ олардың бір-бірінен жүк көтеруі, жылдамдығы, бұрылу радиусы жағынан
және басқадай айырмашылықтары бар. Әрбір тұтынушыға оның жұмысының нақты
жағдайын ескергенде сатып алынатын автотиегіштердің белгілі бір пайдалану
параметрлері қажет. Егер сатушы оларды қамтамасыз ете алса-сауда
оңғарылады, ал егер қамтамасыз ете алмаса сатып алушы басқа сатушыны
іздейтін болады.
Көптеген бәсекелестеге қатысты алғанда нарықтағы позицияларды жеңіп
алудағы маңызды сәт шығарылатын тауарларды дер кезінде жаңарту, жаңа өнім
шығаруды әзілеу мен ұйымдастыру болып табылады. Қазіргі кезде жаңа тауарлар
жасап шығару мен өндірудің кәсіпорынның өркендеуі үшін шешуші маңызы бар.
Статистикалық деректерге қарағанда өндірістің негізін құрайтын жаңа өнім
шығаруды игергеннен кейін оны өткізудің өсу қарқыны бәсекелестермен
салыстырғанда шамасмен екі есе артық болады.жаңа өнім шығарып және
ұсынылатын тауарлардың түрін кеңейте отырып, фирмалар нарықтағы болжап
білуге болмайтын өзгерістерді ескергенде кез-келген уақытта банкротқа әкеп
соғуы мүмкін бір ғана тауарға тәуелділікті азайтуға ұмтылады. Бүгінде
біздің еліміздегі бірқатар кәсіпорында мен фирмалар өндірісті айтарлықтай
қайта құрылымдауға кіісіп отыр және бейіндік өнімдерді жаңалаумен бірге
халық тұтынатын тауарлар шығауды жолға қоюда.
Алайда, жаңа тауар жасап шығару – аса күрделі процесс, өйткені
конструкторлық-технологиялық шешімдермен және өндіістік базаны жаңатумен
қоса, бұл арада түптеп келгенде соңында нарықтың талаптарына толық жауап
беретін тауар массасын жасау турасында болып отыр. Нарыққа шығарылатын жаңа
тауарлардың едәуір бөлігі коммерциялық сәтсіздікке ұшыайтыны белгілі:
мысалы, шамамен оннан сегізі дайындаушылардың оларға деген үмітін
ақтамайды.Мұның негізгі себептері: нақ осы тауарға сұраныстың қандай
екендігін жеткілікті білмеу, тауардың техникалық және пайдаланудағы
ақаулары, тиімділігі шамалы жарнама, көтеріңкі баға, бәсекелестердің
күтпеген өндірістік проблемалар,жалпы алғанда бәсекелестік саясаты дұрыс
болжанбауы болып табылады. Тауардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру
жолдаын таңддауда жаңа тауар шығару жөнінде емес, тауарды түлендіру жөнінде
өте дер кезіндн шешім қабылданатын сәтте жиі болады.Тауарды түрлендіру
туралы шешім көбірек пайда алу үшін сатып алушылардың ерекше талаптарын
қанағаттандыру мақсаттарында қабылданады.
Кәсіпорынның бәсекелестік күрестегі позицияларын және оның жекелеген
өнімдерінің бәсеке қабілеттілігіне маркетингтік зерттеулер жүргізудегі
мақсаты – бәсекелестік стратегиясын таңдау үшін қажетті ақпараттар жинау
мен талдау болып табылады. Соңғыларды таңдау проблемалардың мынандай екі
тобын зерттеу нәтижесінде анықталады.Бііншіден, осы саланың ұзақ мерзімді
болашақтағы тартымдылығын орнықтыру қажет. Екіншіден, кәсіпорынның және
оның өнімдерінің осы саладағы басқа кәсіпорындармен салыстырғандағы
бәсекелестік позицияларын анықтау қажет.
1-суретте саланың және нақты фирманың осы саладағы бәсекелестік күрестегі
тартымдылығын айқындайтын бес бәсекелестік күш бейнеленген, атап айтқанда:
1.жаңа бәсекелестердің пайда болуы.2. Осы өнімді жаңа өнімдермен ауыстыру
қаупі. 3. Жеткізушілер позицуиясының күші. 4. Сатып алушылар позициясының
күші. 5. Саланың өзіндегі өндірушілер арасындағы бәсеке.
Жеткізушілердің Жаңа бәсекелестер қаупі
саудаласу қабілеті кезеңі
Клиенттердің
саудаласу
қабілеті
Тауар
ауыстырғыштар
қаупі
Сурет 1- Бәсекелестік тұжырымдамасы
Осы бәсекелестік күштерді қысқаша қарастырып көрейік.
Жаңа бәсекелестер пайда болу қаупін бағалаған кезде салаға кіру
кедергісі ұғымын басшылыққа алу қажет, оның биіктігін саланың ішіндегі
ұйымдар да ( олар үшін кедергі неғұрлым биік болса соғұрлым жақсы), сондай-
ақ жаңа салаға шығуды жүзеге асыруды көздеп отырған ұйымдар да (олар үшін
кедергі неғұрлым төмен болса, соғұрлым жақсы) ескеруі қажет. Кедергінің
биіктігі мынадай факторлармен анықталады:
1. Экономикалық ауқымы. Әдентте нарыққа алғаш шыққан ұйымдар жаңа өнімді
сату жөніндегі қызметін ондай өнімді дәстүрлі өндірушілерге қарағанда
айтарлықтай аз ауқымда сатудан бастайды.Сондықтан олардың өндірістік
- өткізу шығындары артығырақ болады, бұл нарықтық бағаның шамамен тең
болуы жағдайында азырақ пайда алуға, тіпті шығынға әкеліп соқтыруы да
мүмкін. Ұйым жаңа бизнесті игеру жолында мұндай қадамға баруға әзір
ме?
2. Тауар маркасының танымалдылығы.Нақты тауарды тұтынушылар тауарлардың
белгілі бір маркаларын сатып алуға бағдар ұстанған. Жаңа өндірушілер
өз маркасын жаңа тұтынушылар арасында танымал етуі қажет. Көп
жағдайларда бұл өте күрделі міндет. Айтар болсақ, мысалы, джинсы
киімдер өндірісі саласындағы дүние жүзіне танымал әлемдік көшбасшы
Ливайс фирмасы бұдан бірнеше жыл бұын фирма үшін дәстүрлі емес
өнім – ерлердің қонымды тройка костюмін шығаруды игеруді қолға
алды. Технологиялық және өндірістік тұрғыдан алғанда Ливайске
мұндай жаңа міндетті шешу айтарлықтай қиындық келтірмейтіні
түсінікті. Ливайстың жаңа өнімді ілгері жылжыту жөніндегі зор күш
жігеріне қарамастан, тұтынушылар бұл фирманы тек қана джинсы
маталардан тігілген киімдермен байланыстыратын қалыптасқан көз-
қарасты жеңудің сәті түспеді. Ол уақытта ерлерге арналған осындай
костюмдер шшығаратын дәстүрлі өндірушілер болды. Ливайс өзінің
жаңа жобасымен коммерциялық табысқа жете алмады.
3. Жаңа салаға шығумен байланысты тіркелген шығындар ( жаңа
стандарттарға, дизайн талаптарына ілесіп отыру және басқалар).
4. Жаңа негізгі қорларға арналған шығындар, көптеген жағдайларда оларды
жаңа өнім шығару үшін құруға тура келеді.
5. Тауа қозғалысы жүйесіне кіру. Осы саладағы дәстүрлі өндірушілер жаңа
өндірушілер үшін олардың жұмыс істеп тұрған өткізу жүйесіне кіруі
жолында кедергілер жасауы мүмкін. Бұл жағдайда жаңа тауар
өндірушілерге тауар өткізудің өз арналарын құруға тура келеді, бұл
жоғары шығындарды талап етеді.
6. Жабдықтаудың салалық жүйесіне кіру. Бұл салада тауарды жылжыту
жүйесіндегі сияқты кедергілер кезігеді.
7. Өнімнің осы түрін өндіру тәжірибесінің жоқтығы, осының салдарынан
өнімнің өзіндік құны осы саладағы дәстүрлі өндірушілердікіне
қарағанда жоғары болады.
8. Саладағы кәсіпорындардың өздерінің мүдделерін қорғауға бағытталған
мүмкін болатын жауап әрекеттері.Мысалы, қажетті патенттерді сатудан
бас тарту, үкіметте және жергілікті билік құрылымдарында өз
мүдделерін қорғаштау,осылардың нәтижесінде дәстүрлі өндірушілер
салықтық және басқа да жеңілдіктерге ие болуы мүмкін, ал жаңа тауар
өндірушілерге нарыққа кіру қиын болады.
Нақты бір өнімді жаңа өнімдермен ауыстыру қаупіне келетін болсақ, онда
әңгіме белгілі бір қажеттілікті қанағаттандыратын жаңа өнімдер өндіру,
бірақта мүлдем жаңа принциптер негізінде жасалған өнімдер турасында
болмақ. Мысалы, өткен ғасырдың алпысыншы жылдарында химия өнеркәсібі аса
берік арзан пластмасса шығаруды бастады, олар машина жасауда, құрылыста
және бақа жерлерде металды ығыстыра бастады. Ауыстыру қаупін бағалаған
кезде ауыстырушы өнімнің дәстүрлі өнімдерге қатысты алғандағы
сипаттамасы мен жаңа өнімді пайдалануға ауысу бағасын ескеру қажет.
Мұның соңғысы ауыстырушы өніміді тұтынушылардың жабдықтарды
алмастыруына, кадрларды қайта оқытуына тура келетіндігіне және басқа
жағдайларға байланысты едәуір қымбатқа түсуі мүмкін.Бұған қоса тұтынушы
дәстүрлі сатып алынатын өнімдерді өзгертуге пейілді ме, жоқ па соны да
есепке алу қажет.
Жеткізушілер позициясының күші. Ол көп ретте жеткізуші мен сала
кәсіпорындары әрекет ететін нарықтың тұрпатымен анықталады.
Егер бұл жеткізушілер нарығы болса, олар сала кәсіпорындарына өз
шарттарын таңатын жағдайда, онда соңғылары өздері нарықта (тұтынушылар
нарығы) үстем болатын жағдаймен салыстырғанда азырақ тиімді позицияда
болады. Жеткізушілер позициясының күші мынадай факторлармен анықталады.
1. Жеткізілетін өнімдер мен ұсынылатын қызметтердің алуан түрлілігі мен
жоғары сапасы.
2. Жеткізушілерді ауыстыру мүмкіндігінің болуы.
3. Тұтынушылардың басқа жеткізушілердің өнімдерін пайдалануға көшу
шығындарының мөлшері бұл жаңа технологиялар мен жабдықтарды пайдалану
қажеттілігінен, ұйымдастырушылық және басқа мәселелерді шешумен
байланысты.
4. Жеткізушілерден сатып алынатын өнімдер көлемінің ауқымы.Шикізат,
материалдар, жиынтықтырушы заттар, өндірісті жүргізу үшін барлық
қажетті дүниелерді үлкен көлемде сатып алу жеткізушілерді ауқымды
сатып алулларды жүзеге асыратын кәсіпорындарға көбірек тәуелді етеді.
Сатып алушылар позициясының күші.Ол осының алдындағы жағдайдағыдай,
көп ретті сала кәсіпорындары мен олардың өнімдерін сатып алушылар
әрекет ететін нарықтың тұрпатымен анықталады.Әңгіме тиісінше
өндірушілер мен сатып алушылар нарықтары турасында болып отыр.Сатып
алушылар позициясының күші ең алдымен мынадай факторлармен
анықталады:
1. Басқа өнімдерді пайдалануға ауысу мүмкіндігі.
2. Осы ауысумен байланысты шығындар.
3. Сатып алынатын өнімдер көлемі.
Жоғарыда қаралған факторлардың төрт тобы саланың тартымдылығын және
онда бизнес жүргізудің реті қалай болатындығын анықтайды.Өйткені бұл
факторлар бағаға, шығындарға, инвестицияларға әсер етеді, осы саладағы
ұйымның табыстылығы деңгейін анықтайды.Аталған бағыттарда жүргізілген
зерттеулер фирмаға бәсекелестік ахуалын, тайталасу қарқынын және
бәсекелесушілердің әрқайсысы ие болып отырған бәсекелестіка
басымдықтардың түрін анықтауға мүмкіндік береді.
Саланың өзіндегі бәсекелестік күресті сипаттайтын фактолардың
бесінші тобын қарастырайық..
Басым бәсекелестірді айқындау және олардың позицияларын күшін
анықтау. Әрбір тауар нарығы үшін неғұрлым қауіпті (басым) бәсекелестер
сәйкестендірілген болуы тиіс.Басы бәсекелестерді анықтаудағы алғашқы
қадам әдетте белгілі бір тұжырымдамаларға сүйеніп жасалады.Бәсекелік
күрестегі өзінің рөліне қарай барлық ұйымдарды мынадай төрт топқа
бөлуге болады: нарықтық көшбасшы, үміткер, ілесуші және нарықтық
тауашасын тапқан ұйым.
1.3 Кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігін бағалау
Кәсіпорын бәсекелестік күрестегі нақта мүмкіндіктерін бағалау үшін
және кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыратын және оның табысқа
жетуін қамтамасыз ететін шаралар мен құралдарды бағалау үшін өзінің
күшті және әлсіз жақтарын талдауға үлкен маңыз береді.Кәсіпорынның
бәсекеге қабілеттілігін бағалау үшін маркетингтік зерттеу үдерісінде
кейбір сандық көрсеткіштер пайдаланылады.Олар кәсіпорынның жағдайының
тұрақтылығы деңгейін, нарықта сұранысқа ие өнімдер шығару қабілетін
және кәсіпорынның белгіленген және тұрақты ақырғы нәтижелерге жетуін
қамтамасыз ететінін көрсетеді.
Өндірістік шығындары неғұрлым төмен кәсіпорын көбірек мөлшерде
пайда алады, бұл өндіріс ауқымын кеңейтуге, оның техникалық деңгейін,
экономикалық тиімділігін және өнімнің сапасын арттыруға, сондай-ақ
өткізу жүйесін жетілдіруге мүмкіндік береді.Нәтижесінде мұндай
кәсіпорын мен ол шығаратын өнімдердің бәсекеге қабілеттілігі артады,
бұл олардың мұндай қаржжы және техникалық мүмкіндіктері жоқ басқа
кәсіпорындар есебінен нарқтағы үллесінің артуына жәрдемдеседі.
Өткізу шығыстары мөлшерін пайда мөлшеріне жатқызу жолымен
шығарылатын айналыс шығындарын талдаудың зор маңызы бар.Мұндай
салыстыру, әдетте, өткізу шығыстарының бүкіл сомасына ғана қатысты
емес, жжекелеген элементтер бойынша да: өткіәзу филиалдары, сауда
делдалдары нақты тауарлар бойынша және өткізу нарықтары жөнінде де
жасалады.Инвестициялық жобалардың тиімділігін, айналыс шығындарын
талдау тауар қозғалысының сатып алушыдан сатушыға дейінгі бүкіл жүйесі
бойынша өндірістік емес шығыстарды анықтауға мүмкіндік береді.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыруға бағытталған
ұйымдастырушылық шараларды былайша түйіндеуге болады:
- кәсіпорынның нарықтағы өнімдеріне басымдық беретін техникалық-
экономикалық және сапалық көрсеткіштерді қамтамасыз ету;
- тұтынушының талаптары мен оның техникалық-экономикалық
параметрлерін өзгерту,өнімнің сенімділігіне назарды күшейту;
- өнімнің оны ауыстыратын өнімдермен салыстырғандағы
басымдықтарын айқындау және қамтамасыз ету;
- бәсекелестер шығаратын ұқсас тауарлардың артықшылықтары мен
кемшіліктерін анықтау және бұл нәтижелерді өз кәсіпорнында
тиісінше пайдалану;
- бәсекелестердің өздері нарыққа шығарған ұқсас тауарларды
жетілдіру жөніндегі шараларын зерттеу және бәсекелестермен
салыстырғанда артықшылық беретін шараларды талдап жасау;
- сапалық сипаттамасын арттыру арқылы өнімді түрлендіру
мүмкіндіктерін анықтау, мысалы, ұзақ мерзімге шыдамдылығы,
сенімділігі, пайдаланудағы үнемділігі, сыртқы безендірілуін
жақсы сияқты;
- өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттырудың баға факторларын
анықтау мен пайдалану, соның ішінде бәсекелес кәсіпорындар
пайдаланатын ( бағаны арзандату, кепілдік мерзімі мен көлемі);
- өнімді қолданудың, әсіресе жаңа өнімді қолданудың мүмкін
болатын басым салаларын табу және пайдалану;
- өнімді түрлі жағдайлардағы: тропикалық немесе полярлық
климаттағы, түрліше жер жағдайындағы ( тасты, шөлді, батпақты)
жұмысқа бейімдеу;
- тұтынушылардың бірін-бірі ауыстыратын тауарлардың белгілі бір
түрлеріне тұрақты басымдық беруін қамтамасыз ететін өнімдердің
сараланымы: бұл жағдайда баға бәсекелестігінің маңызы
төмендейді, өйткені, сатып алушылар өнімнің сапасына, оны
пайдаланудың ерекшеліктеріне, өндіруші кәсіпорынның беделіне
және басқаларға қатысты қалыптасқан артықшылық беруді
басшылыққа алады;
- нарыққа жаңа және неғұрлым ілгеріңді тауарлардың түсуін
жасанды түрде шектеу жолымен тұтынушыларға тікелей ықпал ету,
белсенді жарнамалық қызмет жүгізу, ақшалай немесе тауарлық
кредит беру, соның ішінде төлемді кейінге қалдыру жолымен.
Осылайша, кәсіпорынның нақты нарықтағы немесе оның сегментіндегі
бәсекеге қабілеттілігін бағалау кәсіпорынның технологиялық,
өндірістік, қаржылық, және өткізу мүмкіндіктерін мұқият талдауға
негізделеді, ол кәсіпорынның әлеуеті мүмкіндіктерін және кәсіпорын
нақта нарықтағы бәсекелік позицияларын қамтамасыз ету үшін жасауға
тиісті шараларды анықтауға арналған.
Қазіргі жағдайларда кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін
өндірістің тиімділігін, басқару жүйесінің тиімділігін бағалаудың басты
өлшемдері болып табылады.
Бүгінгі таңда кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін бағалаудың
ортақ бір қабылданған әдістемесі жоқ.жалпы, теориялық тұрғыда
Қазақстан экономикасы жағдайында түрлі нысандардың бәсекелік
қабілеттілікке жетуі проблемасы, біздің бағалауымызша, қазіргі кезде
нөлдік деңгейде тұр деуге болады.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін бағалау әдістемесі
бойынша біздің ұсыныстарымыз мыналарға саяды:
- бәсекеге қабілеттілік деңгейін нақты тауарлардың нақты
нарықтағы бәсекеге қабілеттілігі көрсеткіштері бойынша орташа
алғандағы мөлшері ретінде санау керек;
- инвестициялық жобалардың тиімділігіне, ұйымдар қызметінің
тиімділігіне нақты тауарлардың нақты нарықтардағы бәсекеге
қабілеттілігі тұрғысынан дербес талдау жүргізу.
- кәсіпорынның жұмыс істеуінің тұрақтылығы көрсеткішін дербес
есептеу;
- жоғарыда саналмағандарды кешенді көрсеткіштер жағдайында
кемінде 5 жылға болжау.
Бәсекеге қабілеттілік өнімнің сапасы құрамына кіретін және
тұтынушы үшін аса маңызды болдатын, тұтынушының өнімді сатып алу,
тұтыну және кәдеге жарату жөніндегі шығындарын айқындайтын осы өнімнің
қасиеттері жиынтығымен анықталады. Бәсекеге қабілеттілікті бағалаудың
жалпы сызбасы 2- суретте берілген.
Бәсекеге қабілеттілікті талдау нормативтік парметрлерді бағалаудан
басаталады.Егер олардың әйтеуір біреуі қолданыстағы нормалармен және
стандарттармен белгіленген деңгейде сәйкес келмесе, онда басқа парметрлері
бойынша салыстыру нәтижелеріне қарамастан өнімнің бәсекеге
қабілеттілігі дан әрі бағалаудың жөні жоқ.Сонымен бірге нормалармен
стандарттардан және заңнамалық артық тұру өнімнің артықшылығы ретінде
қаралмайды, өйткені тұтынушылардың көзқарасы тұрғысынан алғанда, ол көп
жағдайда пайдасыз болып шығады және тұтынушылық құнды ұлғайтпайды.
Сурет 2 - Бәсекеқабілеттілікті бағалау сызбасы
Сурет 3 - Бәсекеге қабілеттіліктің көрсеткіштері
Бәсекеге қабілеттілікті бағалау талданып отырған өнімнің
сипаттамаларын нақты қажеттілікті салыстыруға және олардың бір-біріне
сәйкестігін анықтауға негізделеді. Объективті баға беру үшін тұтынушы
нарықта тауарды таңдаған кезде сүйенетін өлшемдерді пайдалану қажет. Демек,
талдауға жататын және тұтынушылардың көзқарасы тұрғысынан елеулі саналатын
параметрлер номенклатураларын анықтау міндеті шешілген болуы керек.
Бәсекеге қабілеттілікті бағалау кезінде қолданылатын
параметрлер номенклатурасы екі жалпы қорытылған топты қамтиды:
- сапа парметрлері (техникалық)
- экономикалық параметрлер.
Техникалық топқа қажеттілік параметрлері жатады, олар осы
қажеттіліктің мәнін және оны қанағаттандырудың шарттарын сипаттайды.
Оған мыналар жатады:
- қызметтік параметрлер;
- эргономикалық параметрлер;
- эстетикалық параметрлер;
- нормативтік параметрлер;
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін бағалау кезінде
пайдаланылатын параметрлер номенклатураларын таңдау жөніндегі түпкілікті
шешімді сараптау клмиссиясы осы өнімді пайдаланудың нақты шарттары мен
бағалау мақсаттарын ескере отырып қабылдайды. Бәсекеге
қабілеттілік параметрлерінің сызбасы 3- суретте көрсетілген.
Дамыған нарықтық жағдайларда әрбір фирма, әрбір кәсіпкердің өзінің
бағдарламасы болуы керек, бәсекелестік күресте жеңіске жетуі үшін басты
звеносын табуы керек. Бағдарламалық сілтеусіз ұзақ мерзімді бәсекелестіксіз
бизнестің тиімділігіне жете алмаймыз.
Бәсекелестіктің жалпы түрін айтатын болсақ, он белгілі бір жақтардың
арасындағы бірдей мақсатқа жетуіндегі қызығушылығының сәйкестігі.
Экономикалық бәсекелестік — бұл нарықтық бәсеке, яғни тауар өндірушілер
арасындағы қызығушылығықтың сәйкестігі, тауарды өткізу барысындағы сатып
алушылардың бір болып кемуі жеке өнімді өткізудегі неғұрлым көп пайда
немесе табыс табу болып табылады. Көрсетілген анықтамаға қарай отырып
келесідей шешім қабылдауға болады, яғни нарық жағдайында әрбір кәсіпорынның
өмір сүруі үшін тұтынушыға деген күрес жүргізуі қажет. Тәжірибе
көрсеткендей бәсеке кәсіпкерлердің әрқашанда өнім түрлерін, ұсынысын
жаңартып отыруы қажет, өнім сапасын жоғары, бірақ бағасын
қанағаттандыратындай етіп, тұтынушыларына ұнамды eтiп отыруларына
мәжбүрлейді. Ресурстарды тиімді қолдануға өтініш туындайды. Тиімді және
соған беріліп жұмыс істейтіндерге сыйлық береді.
Сондықтан нарық бәсекелі экономиканы адамға қаратады, қатысушылардың
барлығына материалдық қызығушылығын және сұранымын қанағаттандыруды
тудырады. Олар тиімді болып келеді, яғни капитал салымына, шығынның
азаюына, сапасының жоғарлауына, тауар мен қызмет көрсетулердің
ассортиментінің кеңеюіне алып келеді.
Бәсеке нарықта ең күшті емес, соған қарамастан оған экономикалық
ортаның проблемаларын шешуге көмектеседі. Нарық, бәсеке тауарлар мен қызмет
көрсетулердің дефицитынан арынтады, категориялар жалпы адамзаттың бағалығы
разрядына жатады және болашақта да солай болып қалады.
Біздің тәжірибеміз көрсеткендей экономиканы дамытуда бәсекенің жоқтығы
FTП - ке деген жолды жабады. Бұнда ешқандай әкімшілік жазалаулар көмек
бермейді. Бәсеке жағдайында тұтынушыға деген күрес ҒТП — еңгізуге, жаңа
өнімді, қызмет көрсетулерді игеруге, талпындырады. Нақтырақ айтқанда:
бәсекеден өтіп анти өсімді, анти нарықтық негізге жету мүмкін емес.
Бәсеке — нарықтың шеткі үшкір тастарының бірі. Тек бәсеке ғана қаржының
сауықтыру мен құрылымдық қайта құруларда экономиканы дағдарыстан алып шыға
алады.
Сонымен бәсекелестік қатынастардың дамуы, яғни мемлекеттік,
кооперативтік, акционерлік және тағы басқа кәсіпорындар, иңдивидуымдар —
бұл емес, ол экономиканы тиімді функционалдыратын жүйе болып табылады.
Бірақта нарықтың қабілеттіліктері шексіз емес екенін білу керек. Ол
қоғамның барлық әлеуметтік — экономикалық проблемаларының шешімін
кепілдеуге жағдайы жоқ. Егер де біз бәсекелестіктің қажеттігін мойындасақ,
онда кәсіпорынның банкроттығына дайын болуымыз керек., ол яғни өзін
жұмыссыздыққа алып келеді.
Бәсекенің соңғы 10 жылдағы сандарын қарастырайық. Бәсекенің де тауар
өндірушілер кәсіпорындар қатыса отырып шығындардың азаюына, өнім сапасын
жоғарлатуға, ассортиментті жақсартуға бағытталады. Өткен жылдарда біздің
мемлекетіміз бұны әкімшілік басқару арқылы шешім болған. Нарық тауар
өндіруші заңнан алынған жоқ, сол себепті қара нарығы пайда болды. Ал
легальды экономика шекарасынан бәсеке өндірушілер арасында емес, өнімді
патенциалды тұтынушылар арасында жүрді. Мемлекеттік интордағы кәсіпорындар
арасында жеткізушілерге жоспарлы көрсеткіштердің төмен болуына, максималды
қор мен мемлекеттерге, жоғарғы бағаларға деген өте күшті күрес жүрді.
Тұтынушылар болса дефицитке күресті.
Сол себепті манополизм деген термин біздің экономикамызды жақыннан
бастап қолдануда, манаполиялық қатынастар бұрыннан бері бар және оның
біздің шаруашылық өмірімізге күшейе енді.
Өндірушінің нарықта қандай орында екенін қалай анықтаймыз: ол,
монополист па әлде жоқ па ?
Антиманапольдық комитетке кең көлемде құқықтар берілген соның ішінде:
- мемлекеттік және жергілікті органдарды басқару, олардың компетенциясына
кіретін қожалық субъектілеріне сұрақтар бойынша орындалуын;
- нарықта доминандық деңгейдегі шаруа қожалықтарының коммерциялық
қызметтеріне мемлекеттік бақылау жасау, яғни олардың монополиялық
қызметінің асып кетуіне байланысты;
- құқық қорғау органдарына антиманаполиянын заңдылықтарды бұзуына
байланысты материалдарды жіберуге;
- қызметтегі заңдылықтарға сәйкес антимонаполиялық заңдарды бұзғанына
байланысты штрафтарын төлеуін;
- соның, несиелік және тағы басқа ньюттың түрлеріне байланысты
рекомендациялар мен ұсыныстарын енгізу;
- тауар нарығындағы монополь мен деңгейі мен қоса коммерциялық құпияны
қоса алғандағы информацияларды таңдау үшін алуға;
Бәсекелестіктерді екіге бөліп қарастыруымызға болады, яғни өз
араларында жарысатын өндірушілер немесе онда басты қызмет көрсететін
тұтынушылар табылады. Нарықтық қатынас жағдайларында тұтынушылар бәсекесі
үлкен, өйткені мұнда тауар мен қызмет көрсететін өндірушілер өзара бәсекеге
түседі. Керісінше жоспарлы экономиканың сипатта сатып алушылар немесе
алушылар материалдарына деген күрес жүргізеді.
Американдық стандарт бойынша бәсекеге таза бәсекеге және бақталастығы.
Таза бәсеке келесідей салаларда көрінеді, яғни көптеген фирмалар
аналогиялық өнім мен қызмет көрсетуді өндірсе жеке әрбір фирма өзінің
қызметін қайта профильдеу арқылы басқа салаға көше алған жағдайларды
байқайды. Егерде соңында азғана фирма болса, онда бәсеке басқа жағдайларда
болады және ол бақталастық ретінде сипатталады.
Таза бәсекені фирмалар арасында, манаполиялық және ішкі фирмалық деп
ажыратады.
Таза бәсекенің кезінде фирмалар нарыққа шыға отырып бір – бірімен
бәсекелеспейді және тұтынушыға еркін күреседі. Бұл тәжірибе кезінде
ауылшаруашылық фирмалар арасында көрінеді. Ал басқа сфераларда таза бәсеке
тек экономикалық теорияда бар.
Манаполиялық бәсеке кезінде трест, синдикат, картель бойынша
компаниялар арасындағы жасырынды түрдегі келісімдер жүргізіледі.
Антитресттік заңдылықтарды ескере отырып, бұндай формалар аз кездеседі.
Өйткені пресса немесе манаполияланбаған бәсекелер өзіне мемлекеттік
органдар мен соттардың көңілін аударады.
Ішкі фирманың немесе бухгалтерлік бәсеке 20 – шы жылдары ірі
американдық фирмалардың қатарында пайда болды. Оның мәні келесіде, яғни
әртүрлі фирмалар өздерінің жұмысының отаны мен өнімнің сапасын жақсартуда,
бәсекеленді және де өндірістік және маркетингтік шығындар облысында. Бұл
бәсекені қаржылық және бухгалтерлік құжаттарды салыстырғанда табумызға
болады.
Маркетингте бәсекенің 3 түрін ажыратуымызға болады, функциональды түрде
және заттық.
Функциональды бәсеке қаңдай да бір қажеттілікті түрлі тәсілдермен
қанағаттандыру кезінде туындайды. Мысалы, туризм мен айналысуда - қайық,
велосипед, машина және тағы басқа. Сондықтан да бұндай тауарлар бір –
бірімен функциональді бәсекеленеді.
Түрде бәсеке тауарлардың бар болуында, яғни бір немесе басқа
мақсаттарда сол тауарды қолдану көзінде пайда болады, бірақ олардың түрі
сипатына қарай таңдайды. Мысалы, әр түрлі магнитафондар.
Заттың бәсеке бірдей тауарларды шығаруда тек олардың саласына қарай
ажырату кезінде пайда болады. Мысалы: автомобильдер, радио қабылдағыштар.
Кәсіпорындардың бақталастығы бір салады жоғары табыс алуда, оны
жетілдіруде, өндірісті дамытуда ғана емес, әрқашан алдыңғы қатарда болу
табылады.
Кәсіпкерлік тәжірибеде бәсекенің дұрыс емес яғни ? намыссыз түрлері мен
тәсілдері бар, яғни экономикалық және өндірістік шпионаж, бәсекелестердің
тауарын жасау, тұтынушыларды өңдеу және тағы басқа.
Бәсекенің 2 негізгі әдістері бар, олар: бағалық және бағалық емес.
Бәсекенің бағалық әдісі бизнестің бастапқы этаптарында жайылған болатын,
яғни тақырып бірдей түрлі және сапасы жағынан да бірдей болатын кезінде
бағасының әртүрлі болуында бәсекелестікті жоғарлату ушін қолданған. Бұл
бағалық тәсіл кезінде бағаны төмендетуге абай болу керек.
Осы ғасырдың бастапқы 3 он жылдығында ең төменгі бағаны ұсыным
фирмаларға жетістікті кепілденген болатын өнімнің ішкі түрлі ерекшелігі жоқ
болатын, осы жетістістіктің құпиясы 1 өнім түріне өзіндік құнның eң төменгі
бағасында болды.
Қазіргі кездегі даму негізінде — бәсекенің негізгі әдісі болып бағалық
емес бәсеке табылады. Бұл дегеніміз өнімнің техникалық, деңгейінің жоғарғы
болуы, сапасының және тұтынушылық құрылым.
Саудада экспортердың бәсеке қабілеттілігі оған ұзақ мерзімде жоспарын
және белгілі-бір жауап иесін тауып топтастырып әлемдік нарықты кеңейтуі
арқылы анықталады.
ЮМФ (юропизм менеджмент форум қ. Женева) әрқашанда 22 – мемлекеттің -
экономикалық қатынас және дамытуды ұйымдастырудағы құрамындағы және 9
дамушы мемлекеттердің бәсеке қабілеттілігін тексеріп отырады.
Мемлекеттің бәсеке қабілеттілігін 10 факторлардың негізінде
анықтаймыз, оның әрқайсысы өз кезегінде бірнеше критерилар бойынша
есептеледі және МБРР арқылы, ал 60 — болса 31 мемлекет ішндегі 1-6 жыл
экономисттер мен эксперттерді сұрау жолымен анықталады.
Бірінші фактор экономика динамизмі келесідей критерилермен
анықталады, олар жөнелтудің даму темпі, циттық валюта жағдайы, өндірістік
өнеркәсіптердің деңгейі және тағы басқа.
Екінші фактор өндірістік өнеркәсіптердің тиімділігі ол келесідей
жақпен анықталады, яғни жұмысшы күшіне материалдық стимулдық пен кадрлардың
ағымдығын қосқаңдағы тікелей және қосымша шығындарды есептеу арқылы.
Тауардың өндіру шығындарымен қатар табыстың массасы немесе нормасы
жұмыстың рентабельділігі үшін қажет. Экспортер минималды сату бағасын
бекпеді, өйткені оған тауарларды экспорттық және өндірістен табыс табуы
ушін қажет.
Өндіріс шығындарының деңгейі төмен болған сайын, нарықтық баға мен
шығындардың айырмашылығы үлкен, өйткені экспортер өзінің бәсеке
қабілеттілігін нығайту мақсатында өндірілген өнімнің бағасын төмендетеді,
сомен байланысты ол бәсекеге қабілетті болып табылады.
Бәсекеге қабілеттілікті қолдануды таңдаудың техникалық параметрлері
қандай екен ?
Екінппден, конструктивті, заттарға қатынасты техника-конструктивті
шешімдермен көрсетеді.
Үшінші этап — нормативті параметрлер, заттардың, бұйымдардың
стандартқа, нормаға, тәртіпке сай келуін көрсетеді, ашып шекараларын
регламенттейді, соңдықтан берілген параметрдің кіруге құқы жоқ. Олардың
қатарына, бұйым ресурсы, ұзақ мерзімдігі, жөндеу қабілеттілік көрсеткіштері
кіреді. Сонымен қатар нормативті параметрлердің қатарына эконометрикалық
параметрлер де кіреді, олар тауардың адамзат ағзасымен, психикасымен
сәйкестігін көрсетеді, және жұмыстың ыңғайлылығын шаршаудың ұзақтығын
анықтайды.
Сонымен қатар әрбір тауар нарықка шыққаннан кейін өзінің бәсеке
қабілеттілігін әлсін-әлсін жоғалта береді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Нарық жағдайында кәсіпорынның бәсекеге қабілеттігін қамтамасыз
етудің шарттары мен негіздері.
1.1 Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің мәні мен мазмұны ... ... ... ..
1.2. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің критерийлері (өлшемдері)
мен факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Кәсіпорынның бәсекеқабілеттілігін бағалау
2. Өнімнің бәсекеқабілетін және оның кәсіпорын қызметінің қаржы
нәтижесіне тигізетін әсерін талдау
2.1 Кәсіпорынның даму тарихы
2.2 Кәсіпорынның өндірістік және басқару құрылымы.. ... ... ... ... ... .
2.3 Берік-Қара ЖШС техника-экономикалық көрсеткіштері
2.4 Кәсіпорынның жалпы табысын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.5 Өндірілетін өнімнің ассортиментін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.6.Сыртқы рыноктағы өндірілетін өнімнің бәсекеқабілетін талдау
2.7 Өнімнің бәсекеқабілетінің кәсіпорынның қаржы нәтижесіне тигізетін
әсерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.8 Бәсекеге қабілетті өнімді өндіру шараларының негіздемесі ... ... ... ..
3. Өнімнің бәсекеқабілетін көтеру шараларын дайындау ... ... ... ...
3.1 Көлік ішін химиялық тазалау шарасы
3.2 Киімді бояу шарасы
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .
Кіріспе
Сапа және кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі проблемасы қазіргі
дүниеде әмбебап сипатқа ие. Кез-келген елдің экономикалық және әлеуметтік
өміріндегі көп нәрсе аталған проблеманың қаншалықты табысты шешілетіндігіне
байланысты.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі проблемасын қарастырғанда
өнеркәсіп кез-келген елдің экономикалық әлеуетінің негізі болып
табылатындығын атап көрсету керек. Тек бәсекеге қабілетті өнеркәсіп қана
экономиканың тұтастай алғандағы бәсекеге қабілеттігін қамтамасыз ете алады.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің өнеркәсіптік саясаты, атап айтқанда,
талдап жасалынатын бағддарламалар мен заңнамалық актілер, мемлекеттік
қолдау шаралары басты және басым мақсаттарға – қазақстандық кәсіпорындардың
бәсекеге қабілеттігін қамтамасыз ету үшін жағдайлар жасауға бағдарлануы
тиіс. Бәсекеге қабілеттілік – елдің, кез-келген өндірушінің тауарлар мен
қызметтер жасау, шығару және өткізумен байланысты барлық жиынтық
мүмкіндігінің шоғырландырылған көрінісі.
Өнімнің бәсекеге қабілеттігі кәсіпорынның дамыған бәсекелік нарықтағы
коммерциялық табысының шешуші факторы болып табылады.
Бірнеше ондаған жылдар бойы біздің елімізде,өндірушілердің жоғары
монополиясы жағдайында, өнім өндірудің реттеушісі нақты сұраныс емес
өндіріс пен бөлудің әкімшілік-әміршілдік механизмі болды, олар тұтынуды
реттеді, қажеттілік пен өнім шығару көрсеткіштерін қалыптастырды.Мұндай
жағдайда өндірушілерде тауардың бәсекеге қабілеттілік проблемасы іс жүзінде
туындаған жоқ, ал проблема бола қалған жағдайда ол тек сыртқы нарықта
өткізуге жататын өнімдерге қатысты ғана шешіледі. Нарықтық механизмдердің
дамуымен біздің елімізде бұл мәселе өткір сипат ала түсті, және де оны шешу
нарыққа қатысушы субьектілердің барлығынан шығарылатын және тұтынылатын
тауарлардың бәсекеге қабілеттігін көтерудің жолдары мен әдістерін беллсенді
түрде іздестіруді талап етеді. Осыған байланысты қазіргі заманғы
экономикада барынша көп пайда алу мақсатымен нарықтағы өз позициясын
нығайту үшін кез-келген өндірушінің өзінің шығаратын тауарының бәсекеге
қабілеттілігін арттыруы оның қаржы-экономикалық және өндірістік өткізу
стратегиясының басты бағытына айналады.
Тауардың сапалық сипаты өзгермегенде оның бәсекеқабілеті рынок
коньюктурасының өзгерісіне байланысты, жарнаманың әсеріне, тауарға қатысты
ішкі және сыртқы факторлардың әсеріне байланысты оның бәсекеқабілеті кең
шенберде өзгеруі мүмкін. Міне осы себепті Берік-Қара ЖШС мысалында
көрсетілген тұрмыстық қызметтің бәсеке қабілетін қамтамасыз етуді жетілдіру
тақырыбындағы дипломдық жұмыс өте өзекті болып табылады.
Жұмыста берілген кәсіпорынмен өндірілетін өнімнің бәсекеқабілетіне
талдау жасалды және оны жоғарлатудың нақты шаралары ұсынылды.
1. Нарық жағдайында кәсіпорынның бәсекеге қабілеттігін қамтамасыз етудің
шарттары мен негіздері.
1.1 Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің мәні мен мазмұны
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің мәнін неғұрлым толық ашып
көрсету үшін, бәсекеге қабілеттілік туралы мүмкіндігінше толығырақ түсінік
беру қажет.
Бәсекеге қабілеттілік – бұл нысананың белгілі бір нарыққа ұсынылған
ұқсас нысандармен салыстырғанда нақты қажеттілік шынайы немесе әлеуетті
қанағаттандырудың дәрежесін сипаттайтын қасиеті. Бәсекеге қабілеттілік осы
нарықтағы ұқсас объектілермен салыстырғанда бәсекеге төтеп беру қабілетін
айқындайды. Басқару порблемалары жөніндегі Еуропалық форум бәсекеге
қабілеттілікке мынадай анықтама берді. Бәсекеге қабілеттілік дегеніміз –
бұл фирмалардың өздеріне жасалып отырған жағдайларда олардың
бәсекелестерінің тауарларымен салыстырғанда бағасы және бағадан тыс
сипаттамалары бойынша тұтынушылар үшін тартымдырақ болатын тауарлар әзірлеу
мен өткізудің нақты және әлеуетті мүмкіндігі.
Нысананың бәсекеге қабілеттігі нақты нарыққа немесе нарықтың
стратегиялық саралануының тиісті белгілері бойынша қалыптасатын
тұтынушылардың нақты тобына қатысты анықталады.Егер нысан бәсекеге
қабілетті болатын нарық көрсетілмесе, онда бұл нысан осы кездегі ең үздік
әлемдік үлгі болып табылады дегенді білдіреді.
Нарықтық қатынастар жағдайында бәсекеге қабілеттілігі қоғам дамуының
деңгейін сипаттайды.Елдің бәсекеге қабілеттілігі неғұрлым жоғаы болса ол
елдегі өмір сүру деңгейі де соғұрлым жоғары болады.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі – бұл салыстырмалы сипаттама, ол
белгілі бір фирманың дамуының бәсекелес фирмалардың дамуынан өз
тауарларымен адамдардың қажеттілігін қанағаттандыру дәрежесі және ндірістік
қызметінің тиімділігі бойынша айырмашылығын көрсетеді.Кәсіпорынның бәсекеге
қабілеттілігі оның нарықтық бәсеке жағдайларына бейімделу мүмкіндігі мен
серпінін сипаттайды.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі мынадай бірқатар факторларға
байланысты:
- кәсіпорын тауарларының сыртқы және ішкі нарықта бәсекеге
қабілеттілігі;
- өндірілген тауарлардың түрі;
- нарықтық сыйымдылығы (жыл сайынғы сату мөлшері);
- нарыққа кірудің жеңілдігі;
- нарықтың біркелкілігі;
- осы нарықта жұмыс істеп жатқан кәсіпорындардың бәсекелестік
позициялары;
- саланың бәсекеге қабілеттілігі;
- саладағы техникалық жаңалықтар мүмкіндігі;
- өңірдің және елдің бәсекеге қабілеттілігі.
Өндірушілерге бәсекелік артықшылықтар беретін жалпы принциптерді
тұжырымдайық :
1. Барлық және әр қызметкердің әрекет жасауға, бастаған істі
жалғастыруға ынталылығы.
2. Кәсіпорынның клиентке жақындығы.
3. Кәсіпорында дербестік және шығармашылық ахуал қалыптастыру.
4. Адамдардың қабілеті мен олардың жұмысқа деген ықыласын пайдаланудың
арқасында өнімділіктің өсуі.
5. Кәсіпорын үшін ортақ құндылықтардың маңыздылығын көрсету.
6. Өз позициясында бекем тұра білу.
7. Ұйымдастырудың қарапайымдылығы, басқару және қызметшілер саны
деңгейінің минимумы.
8. Бір сәтте жұмсақ әрі қатаң бола білу.Неғұрлым маңызды мәселелерді
қатаң қабылдауға ұстау және бағыныштыларға азырақ маңыздыларын
беру.
9. нарық қатынастарының әлемдік тәжірибесі көрсетіп отырғандай бұл
мәселелерді өзара байланыста шешу және аталған принциптерді
пайдалану кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыруға кепілдік
береді.
Өнімдердің бәсекеге қабілеттілігі мен өнім өндіруші кәсіпорынның
бәсекеге қабілеттілігі өзара бөлік пен бүтін секілді ара қатыста
болады.Компаняның белгілі бір тауар нарығында бәсекелесу мүмкіндігі
тауадың бәсекеге қабілеттілігіне және кәсіпорын қызметінің
бәсекелестік күрес нәтижелеріне ықпал ететін экономикалық әдістерінің
жиынтығына тікелей байланысты.
Кәсіпорындардың нарықтағы бәсекелестігі өнімнің өзінің
бәсекелестігіне айналатын болғандықтан өнімді дайындаған және оны
әлемдік нарықта сататын кәсіпорын хабарлаған өнімнің қасиеттерінің
маңызы артады.Өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің мәнін неғұрлым
толығырақ ашып көрсету үшін, біздіңше өнім (тауар) туралы
мүмкіндігінше толық түсінік беру қажет.
Тауар – нарықтағы басты нысан екендігі белгілі.Оның құны және
тұтынушылық құны (немесе құндылығы) бар, белгілі бі сапалық,
техникалық деңгейі мен сенімділігі, тұтынушылар қалағандай пайдасы
болды, өндірістегі және тұтынудағы тиімділігі көрсеткіштеріне, басқа
да аса маңызды сипаттарға ие.Нақ сол тауардың өзінде экономикадағы
нарықтық қатынастардың барлық ерекшеліктері мен қайшылықтары көрініс
табады.Тауар – экономикалық қуат пен өндірушілердің дәл
индикаторы.Өндірушінің позициясын айқындайтын факторлардың
пәрменділігі дамыған нарықтық механизмдер жағдайында тауарлардың
бәсекелесуі үрдісінде тексеріледі.Ол белгілі бір тауардың бәсекелес
тауардан нақты қоғамдық тұтынуға сәйкестігі дәрежесі бойынша да
айырмашылығын айқындауға мүмкіндік береді.Бұл үшін тауар белгілі бір
бәсекеге қабілеттілігіне ие болу керек.
Әдебиетте тауардың бәсекеге қабілеттілігі дегенге былайша
анықтама беріледі.Бұл оның нарықтағы басқа ұқсас тауарлармен
тайталасқа (бәсекелестікке) төтеп беруіне мүмкіндік беретін
экономикалық, техникалық пайдалану параметрлері деңгейі.бұған қоса
бәсекелестік тауардың салыстырмалы сипаты ол нарқтың айқындалған
талаптарына немесе басқа тауардың қасиеттеріне қатысты бүкіл
өндірістік, коммерциялық, ұйымдастырушылық және экономикалық
көрсеткіштердің жиынтық бағасын қамтиды.Ол осы бәсекелес тауардың
қажеттілікті қанағаттандырудағы, жеткізу шарттары мен өндірістік және
тұтыну процесінде пайдалануға кеткен шығындарды ескергендегі қоғамдық
қажеттілікке сай келу дәрежесі бойынша анықталады.
Бұдан әрі кәсіпорын экономикасы тарауында біз тауардың
бәсекеге қабілеттілігінің барлық құрамдас көрсеткіштерін егжей-
тегжейлі қарастырамыз.
Бәсекеге қабілеттіліктің жұмсақ құрамдас бөліктерін
қарастырайық.кәсіпорындардың нарықтық бәсекесі мен олар орналасқан
елдердің бәсекелестігі бір-біріне өзара ықпал етеді.Интервенциялық
саясаттың өзі-ақ кәсіпорынға үлкен зиян тигізуі мүмкін және сонымен
бірге Швейцария сияқты елдің бәсекеге қабілеттілігі тек қана саясаттың
ісі бола алмайды,оған кәсіпорындардың өзі де өз үлесін қосуы тиіс.
Бәсекеге қабілеттіліктің осынау басты аспектілерінің негізінде
бәсекелестік күрестің жұмсақ құрамдас бөліктері деп атауға
болатындай нәрсе жатыр, олар ақшамен бағаланбайды және жалпы алғанда
сандақ тұрғыдан да анықтау қиын.
Өнеркәсібі дамыған елдерде бұлқұрамдас бөліктер дамушы елдерге
қарағанда, әділетті, үлкен роль атқарады.Сонымен бірге жұмсақ
құрамдас бөліктер саяси айла-амалдарға көнбейді, ал оларды өзгерті,
мысалы, еңбек өнімділігін арттыру немесе инфрақұрылымды құру сияқты
қиын жүзеге асырылатын шараларға қарағанда ұзағырақ уақытты талап
етеді.Талап жасалынған зерттеу әдістерінің жоқтығына қарамастан
бәскелестік күрес факторларының бұл тобын ескермеуге
болмайды.Олардың арасында
мыналарды бөліп көрсетуге болады:
Еңбек этикасы.Бәсекеге қабілеттілік көп жағдайда
ықылас пен еңбек етуге байланысты.Көптеген дамыған елдерде жұмыс
өзінше құнды
нәрсе деген сезім жетіспейді.Егер әңгіме
бәсекеге қабілеттілікті салыстыру тұрғысында болса,онда
бір ғана еңбек өнімділігінің болуы жеткіліксіз.
Өзін-өзі жетілдірудегі икемділік пен әзірлік.Сөз
жоқ,дәстүрлерге,шешімдердің тексерілген нұсқаларына бейімділіктің және
тағы басқалардың өз артықшылықтары бар.Алайда мүлдем басқаша
менталитетке ие,клиенттің кез-келген қалауы мен жаңа тенденцияларға
жедел назар аударуға әзір бәсекелестермен куресте бұл басымдықтар
ештеңеге жарамай қалады.
Қызмет көрсету саласында жұмыс істеуге әзірлік .Мұны
қаламау,әсіресе егер ол эканомиканың маңызды салаларының бірі болған
жағдайда,қоғамның дамуы үшін өкінішті болуы мүмкін.Жұртшылық қызмет
көрсету саласында жұмыс істеп,адамның абырой-беделін пәсейту дегенді
білдірмейтіндігін түсіну керек.Бұл клиент басты қалыптасушы тұлға
болуды қалайтын және болуға тиісті бәсекеге қабілетті экономика үшін
қажет қалыпты жұмыс.
Наразылық деңгейі.Дамыған елдердіңхалқы өздерінің жоғары өмір
сүру деңгейін жай бір солай болуға тиісті сияқты қарауға үйреніп
кеткен.Мұндай позиция қоғамды кез-келген икемділіктен айырады,ақыр
соңында эканомиканың бәсекеге қабілеттілігін төмендетеді.Бұл
мемлекеттік бюджетті,әлеуметтік кепілдіктер жүйесін,жұмыс күшіне
шығындар деңгейін басқаруға келмейтіндей етеді.
Сыртқы дүниеге ашықтық.Шетелдік тауарлардың ішкі нарыққа
енуіне,шетел азаматтарының кәсіпорындар акцияларының бақылау пакетін
алу мүмкіндігіне кедергі жасау,өз мүмкіндіктері мен артықшылықтарын
асыра бағалауға бейімдік,әлемдік тәжірбиені үйренуді қаламау және тағы
басқалар эканомикаға келеңсіз әсер етеді.
Жұмыс күшінің жұмылушылық әзірлігі.Өмір сүрудің жоғары
деңгейі,әлеуметтік кепілдіктердің дамыған жүйесі жұмыс күшін
оқуға,шетелде жұмыс істеуге,басқа елдердің тәжірбиесін үйренуге деген
ықыласын жояды.Елдердің бұл орайдағы артта қалушылығына ішкі жұмыс
күші нарықтарының сыртқы әсер мен араласудан жабық болуы септеседі.
Бәсекелестік рухы.Бәсекеге қабілеттілік бәсекелестік рух бар
жерде қалыптасады.Мысалы,швейцариялықтард ың тілі,менталитеті ондай
сападан толық айырылған.Олар талас пен қақтығыстарды емес,картельдік
келісімдерді артық көреді.Корпоративтілік қоғамдық келісімдер деп
аталатынның негізі болды,өткендегі табыстарға едәуір дәрежеде соның
арқасында қол жетті.Алайда қазіргі кезде және алдағы уақытта басқаша
жағдай қалыптасып отыр.
Бәсеке-ұсыныс сұраныстан артық болатын жағдайдағы қажетті
құбылыс,және де ол әдетте өндірушілер арасында емес,тауарлар арасында
туындайды.Бәсекенің мынадай түрлері бар:функционалдық,түр-
тұрпаттық,заттық,бағалық,жасырын,за ңсыз.
Функционалдық-бірдей қажеттілікті түрліше қанағаттандыруға
болатындықтан туындауы мүмкін.
Түр-тұрпаттық-ұқсас тауарларды түрлі кәсіпорындардың немесе
кәсіпорынның шығаруы,бірақ әртүрлі безендірумен.Кәсіпорынның өзіндік
бет-бейнесінің болуы маңызды.
Заттық-әдетте түрлі кәсіпорындардың ұқсас тауарлары арасында
болады.
Бағалық-неғұрлым қарапайым түрі.Бағаны төмендету арқылы нарықты
жаулап алуға болады.
Бәсекеге қабілеттілік-бұл ең алдымен тек қана салыстырмалы,демек
тауардың қасиетін салыстыра бағалау екендігін ұмытуға болмайды.Егер
нарықта тұтынушылар тауарларын басқа өндірушілердің тауарларымен
салыстыратын бәсекелестер болмаса,онда тауардың бәсекеге қабілеттілігі
туралы айтуға да болмас еді.
Сөйтіп,кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі туралы ұғымды
қарастыра келіп,мынадай тұжырымдар жасауға болады:
Бәсекеге қабілеттілік дегенде:
-нысанның тиісті нарыққа шығарылған ұқсас нысандармен
салыстырғанда нақты қажеттілікті шынайы немесе әлеуетті
қанағаттандыруын сипаттайтын қасиетін;
-осы нарықты ұқсас нысандармен салыстырғанда бәсекеге төтеп беру
қабілетін;
-белгілі бір фирманың дамуының бәсекелес фирманың дамуынан өз
тауарларымен адамдардың қажетін қанағаттандыруы дәрежесі және
өндірістік қызметінің тиімділігі жағынан айырмашылығын көрсететін
сипаттамасын айтады.
1.2 Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің критерийлері
(өлшемдері) мен факторлары
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі мәселесін толығырақ бағалау
үшін оның критерийлері мен факторларына баға беру қажет.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыруға нарықтың
саралануы ықпал етеді.нақты нарықтағы қызметті осы үдерістен бастау
керек.
Нарық сараланымы-бұл нарықтың ерекше бөліп көрсетілген
бөлігі,тұтынушылардың,тауарлардың немесе кәсіпорындардың кейбір ортақ
белгілері бар тобы.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі деңгейіне, сондай-ақ өндіріс
технологиясын жетілдірудің ғылыми-техникалық деңгейі мен дәрежесі,
жаңа өнертабыстары мен жаңалықтарды пайдалану, өндірісті
автоматтандыруда осы заманғы құралдарды енгізу аса маңызды әсер етеді.
Шикізаттық тауарларын өндіруші фирмалардың бәсекеге
қабілеттілігі деңгейі көбінесе олардың қандай тауарлар сататынына,
тауарлар қайда және қалай тұтылатындығына байланысты.
Фирманың нарықтағы бәсекелестік позициялары, сондай-ақ фирма
ұлттық мемлекеттік органдар мен басқа да ұйымдар тарапынан экспорттық
несиелер кепілдігін беру, олардың сақтандыру, салықтар мен алымдардан
босату, экспорттық жәрдем қаражат беру, нарықтардағы конъюнктуралар
туралы және басқа ақпараттармен қамтамасыз ету арқылы алатын қолдау
мен жәрдемге байланысты болады.
Тауардың бәсекеге қабілеттілігі – салыстырмалы ұғым, оны
үлгілерді талдап жасау үдерісінде болжауға болады, бірақ нақты
бәсекеге қабілеттілік тек қана нарықта ұқсас бәсекелес тауарлардың
сипаттамаларын, сондай-ақ сату сервисінің шарттарын салыстыру
барысында бағаланады.
Экспортталатын отандық тауарлардың бәсекеге қабілеттілігін
бағалаған кезде мына сияқты факторлардың бар екендігін ескерту қажет:
техникалық және экономикалық ақпараттардың жеткіліксіздігі, өйткені
дайындаушылар негізінен бәсекелестердің проспектіллері мен
каталогтарын пайддаланады; тапсырыстарды орындау мерзімінің ұзақтығы
мен орындау кезіндегі кідірістердің жиілігі; тауарларды өткізудің
жеткілікті дамыған және шетелдік тұтынушыларға жақындатылған
желілерінің жоқтығы; бәсекелестердің тұтыну шығындары деңгейін
объективті бағалаудың болмауы және т.б. Бұл фактордың ықпалы мүмкін
болғанша азайтылуы тиіс.
Тауар (жұмыс,қызметтер) өзінің мәні жағынан пайда алудың бірден-
бір құралы, және сонысымен де бәсекелестік күрестің негізгі құралы,
оның материалдық негізі болып табылады.өнім сапасын арттыру, пайданы
баынша көбейту, өндіріс шығындарын азайту жолындағы бәсеке өрістеген
жердің бәрінде тауардың бәсекеге қабілеттілігін кешенді бағалау аса
маңызды мәнге ие болады.
Мұндай бағалаудың негізгі факторларына мыналар жатқызылады:
- экономикалық әлеует және экономиканың өсу қарқыны;
- ғылымның, техниканың даму деңгейі;
- халықаралық еңбек бөлінісіне қатысу;
- ішкі нарықтың серпінділігі мен сыйымдылығы;
- әлеуметтік экономикалық және ішкі саяси жағдай;
- қаржы жүйесінің икемділігі;
- экономиканы мемлекеттік реттеу;
- еңбек және материалдық ресурстармен қамтамасыз етілуі және
ресурстарды жіктеу деңгейі.
Бәсекеге қабілетті тауарлар шығара отырып, өндіруші нарықта өзіне
бекем орын алады.Шығарылатын тауарлардың бәсекеге қабілеттілігі үшін
күресте баға белгілеу әдістерімен қатар бағадан тыс әдістері де
пайдаланылады.
Талданатын тауалар коньнктурасының нарықтық өзгерістерін айқындау
негізінде тұтынушылардың сұранымына неғұлым сай келетін тауарлар тобы
іріктеп алынады.
Одан әрі жаңа бәсекелес тауарлардың пайда болу болжамдары зерттеледі.
Бұл ретте сатылу мүмкіндігі айқын және бәсекелестер арасында күшті тайталас
туғызатын жаңа тауарлар болып көрсетіледі. Одан соң тауарлардың
параметрлеріне қойылатын техникалық талаптар қарастырылады. Қорытындысында
бірнеше қызығушылық туғызатын жаңа тауар шығару мүмкін болмайтын
технологиялардың параметрлерінің сәйкестігін бағалау кестесі жасалады.
Ақырғы нәтижесінде нұсқаны таңдау аталған өнеркәсіптік фирмасы үшін
технология, материалдық қамтамасыз ету саласында бар шектеулерді анықтайды.
Тауардың бәсекелестік қабілетін арттырудың дұрыс таңдап алынған нұсқасы
мәнсіз шығындардан барынша аулақ болуға және тауарлардың алуан түрін талдау
бойынша қорытындылар алуға мүмкіндік береді, өнеркәсіптік фирманың
нарықтағы бәсекелестік күрестегі позицияларын бәсеңдету үшін оны
ңөндірістік қаржы – экономикалық және өткізу жұмысындағы мақсатты
өзгерістер бағдарламасын қалыптастыруға жағдай туғызады.
Халықаралық еңбек бөлінісінің және ғылыми – техникалық прогрестің
ықпалымен бәсекелестіктің кеңінен өрістеуі өндірушілерді бәсекеге қабілетті
жаңа тауарлар шығарудың жолдарын және жаңадан өткізу нарықтарын белсенді
іздестіруге итермелейді.
Параметрлік қатарлары мен ассортименті жиынтығы неғұрлым кеңірек
болса, тұтынушының өзіне оңтайлы сатып алу нұсқасын табу мүмкіндігі
соғұрлым жоғары болады. Мысалы, бірдей тұрпаттағы автотиегіштер шығарылады,
біақ олардың бір-бірінен жүк көтеруі, жылдамдығы, бұрылу радиусы жағынан
және басқадай айырмашылықтары бар. Әрбір тұтынушыға оның жұмысының нақты
жағдайын ескергенде сатып алынатын автотиегіштердің белгілі бір пайдалану
параметрлері қажет. Егер сатушы оларды қамтамасыз ете алса-сауда
оңғарылады, ал егер қамтамасыз ете алмаса сатып алушы басқа сатушыны
іздейтін болады.
Көптеген бәсекелестеге қатысты алғанда нарықтағы позицияларды жеңіп
алудағы маңызды сәт шығарылатын тауарларды дер кезінде жаңарту, жаңа өнім
шығаруды әзілеу мен ұйымдастыру болып табылады. Қазіргі кезде жаңа тауарлар
жасап шығару мен өндірудің кәсіпорынның өркендеуі үшін шешуші маңызы бар.
Статистикалық деректерге қарағанда өндірістің негізін құрайтын жаңа өнім
шығаруды игергеннен кейін оны өткізудің өсу қарқыны бәсекелестермен
салыстырғанда шамасмен екі есе артық болады.жаңа өнім шығарып және
ұсынылатын тауарлардың түрін кеңейте отырып, фирмалар нарықтағы болжап
білуге болмайтын өзгерістерді ескергенде кез-келген уақытта банкротқа әкеп
соғуы мүмкін бір ғана тауарға тәуелділікті азайтуға ұмтылады. Бүгінде
біздің еліміздегі бірқатар кәсіпорында мен фирмалар өндірісті айтарлықтай
қайта құрылымдауға кіісіп отыр және бейіндік өнімдерді жаңалаумен бірге
халық тұтынатын тауарлар шығауды жолға қоюда.
Алайда, жаңа тауар жасап шығару – аса күрделі процесс, өйткені
конструкторлық-технологиялық шешімдермен және өндіістік базаны жаңатумен
қоса, бұл арада түптеп келгенде соңында нарықтың талаптарына толық жауап
беретін тауар массасын жасау турасында болып отыр. Нарыққа шығарылатын жаңа
тауарлардың едәуір бөлігі коммерциялық сәтсіздікке ұшыайтыны белгілі:
мысалы, шамамен оннан сегізі дайындаушылардың оларға деген үмітін
ақтамайды.Мұның негізгі себептері: нақ осы тауарға сұраныстың қандай
екендігін жеткілікті білмеу, тауардың техникалық және пайдаланудағы
ақаулары, тиімділігі шамалы жарнама, көтеріңкі баға, бәсекелестердің
күтпеген өндірістік проблемалар,жалпы алғанда бәсекелестік саясаты дұрыс
болжанбауы болып табылады. Тауардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру
жолдаын таңддауда жаңа тауар шығару жөнінде емес, тауарды түлендіру жөнінде
өте дер кезіндн шешім қабылданатын сәтте жиі болады.Тауарды түрлендіру
туралы шешім көбірек пайда алу үшін сатып алушылардың ерекше талаптарын
қанағаттандыру мақсаттарында қабылданады.
Кәсіпорынның бәсекелестік күрестегі позицияларын және оның жекелеген
өнімдерінің бәсеке қабілеттілігіне маркетингтік зерттеулер жүргізудегі
мақсаты – бәсекелестік стратегиясын таңдау үшін қажетті ақпараттар жинау
мен талдау болып табылады. Соңғыларды таңдау проблемалардың мынандай екі
тобын зерттеу нәтижесінде анықталады.Бііншіден, осы саланың ұзақ мерзімді
болашақтағы тартымдылығын орнықтыру қажет. Екіншіден, кәсіпорынның және
оның өнімдерінің осы саладағы басқа кәсіпорындармен салыстырғандағы
бәсекелестік позицияларын анықтау қажет.
1-суретте саланың және нақты фирманың осы саладағы бәсекелестік күрестегі
тартымдылығын айқындайтын бес бәсекелестік күш бейнеленген, атап айтқанда:
1.жаңа бәсекелестердің пайда болуы.2. Осы өнімді жаңа өнімдермен ауыстыру
қаупі. 3. Жеткізушілер позицуиясының күші. 4. Сатып алушылар позициясының
күші. 5. Саланың өзіндегі өндірушілер арасындағы бәсеке.
Жеткізушілердің Жаңа бәсекелестер қаупі
саудаласу қабілеті кезеңі
Клиенттердің
саудаласу
қабілеті
Тауар
ауыстырғыштар
қаупі
Сурет 1- Бәсекелестік тұжырымдамасы
Осы бәсекелестік күштерді қысқаша қарастырып көрейік.
Жаңа бәсекелестер пайда болу қаупін бағалаған кезде салаға кіру
кедергісі ұғымын басшылыққа алу қажет, оның биіктігін саланың ішіндегі
ұйымдар да ( олар үшін кедергі неғұрлым биік болса соғұрлым жақсы), сондай-
ақ жаңа салаға шығуды жүзеге асыруды көздеп отырған ұйымдар да (олар үшін
кедергі неғұрлым төмен болса, соғұрлым жақсы) ескеруі қажет. Кедергінің
биіктігі мынадай факторлармен анықталады:
1. Экономикалық ауқымы. Әдентте нарыққа алғаш шыққан ұйымдар жаңа өнімді
сату жөніндегі қызметін ондай өнімді дәстүрлі өндірушілерге қарағанда
айтарлықтай аз ауқымда сатудан бастайды.Сондықтан олардың өндірістік
- өткізу шығындары артығырақ болады, бұл нарықтық бағаның шамамен тең
болуы жағдайында азырақ пайда алуға, тіпті шығынға әкеліп соқтыруы да
мүмкін. Ұйым жаңа бизнесті игеру жолында мұндай қадамға баруға әзір
ме?
2. Тауар маркасының танымалдылығы.Нақты тауарды тұтынушылар тауарлардың
белгілі бір маркаларын сатып алуға бағдар ұстанған. Жаңа өндірушілер
өз маркасын жаңа тұтынушылар арасында танымал етуі қажет. Көп
жағдайларда бұл өте күрделі міндет. Айтар болсақ, мысалы, джинсы
киімдер өндірісі саласындағы дүние жүзіне танымал әлемдік көшбасшы
Ливайс фирмасы бұдан бірнеше жыл бұын фирма үшін дәстүрлі емес
өнім – ерлердің қонымды тройка костюмін шығаруды игеруді қолға
алды. Технологиялық және өндірістік тұрғыдан алғанда Ливайске
мұндай жаңа міндетті шешу айтарлықтай қиындық келтірмейтіні
түсінікті. Ливайстың жаңа өнімді ілгері жылжыту жөніндегі зор күш
жігеріне қарамастан, тұтынушылар бұл фирманы тек қана джинсы
маталардан тігілген киімдермен байланыстыратын қалыптасқан көз-
қарасты жеңудің сәті түспеді. Ол уақытта ерлерге арналған осындай
костюмдер шшығаратын дәстүрлі өндірушілер болды. Ливайс өзінің
жаңа жобасымен коммерциялық табысқа жете алмады.
3. Жаңа салаға шығумен байланысты тіркелген шығындар ( жаңа
стандарттарға, дизайн талаптарына ілесіп отыру және басқалар).
4. Жаңа негізгі қорларға арналған шығындар, көптеген жағдайларда оларды
жаңа өнім шығару үшін құруға тура келеді.
5. Тауа қозғалысы жүйесіне кіру. Осы саладағы дәстүрлі өндірушілер жаңа
өндірушілер үшін олардың жұмыс істеп тұрған өткізу жүйесіне кіруі
жолында кедергілер жасауы мүмкін. Бұл жағдайда жаңа тауар
өндірушілерге тауар өткізудің өз арналарын құруға тура келеді, бұл
жоғары шығындарды талап етеді.
6. Жабдықтаудың салалық жүйесіне кіру. Бұл салада тауарды жылжыту
жүйесіндегі сияқты кедергілер кезігеді.
7. Өнімнің осы түрін өндіру тәжірибесінің жоқтығы, осының салдарынан
өнімнің өзіндік құны осы саладағы дәстүрлі өндірушілердікіне
қарағанда жоғары болады.
8. Саладағы кәсіпорындардың өздерінің мүдделерін қорғауға бағытталған
мүмкін болатын жауап әрекеттері.Мысалы, қажетті патенттерді сатудан
бас тарту, үкіметте және жергілікті билік құрылымдарында өз
мүдделерін қорғаштау,осылардың нәтижесінде дәстүрлі өндірушілер
салықтық және басқа да жеңілдіктерге ие болуы мүмкін, ал жаңа тауар
өндірушілерге нарыққа кіру қиын болады.
Нақты бір өнімді жаңа өнімдермен ауыстыру қаупіне келетін болсақ, онда
әңгіме белгілі бір қажеттілікті қанағаттандыратын жаңа өнімдер өндіру,
бірақта мүлдем жаңа принциптер негізінде жасалған өнімдер турасында
болмақ. Мысалы, өткен ғасырдың алпысыншы жылдарында химия өнеркәсібі аса
берік арзан пластмасса шығаруды бастады, олар машина жасауда, құрылыста
және бақа жерлерде металды ығыстыра бастады. Ауыстыру қаупін бағалаған
кезде ауыстырушы өнімнің дәстүрлі өнімдерге қатысты алғандағы
сипаттамасы мен жаңа өнімді пайдалануға ауысу бағасын ескеру қажет.
Мұның соңғысы ауыстырушы өніміді тұтынушылардың жабдықтарды
алмастыруына, кадрларды қайта оқытуына тура келетіндігіне және басқа
жағдайларға байланысты едәуір қымбатқа түсуі мүмкін.Бұған қоса тұтынушы
дәстүрлі сатып алынатын өнімдерді өзгертуге пейілді ме, жоқ па соны да
есепке алу қажет.
Жеткізушілер позициясының күші. Ол көп ретте жеткізуші мен сала
кәсіпорындары әрекет ететін нарықтың тұрпатымен анықталады.
Егер бұл жеткізушілер нарығы болса, олар сала кәсіпорындарына өз
шарттарын таңатын жағдайда, онда соңғылары өздері нарықта (тұтынушылар
нарығы) үстем болатын жағдаймен салыстырғанда азырақ тиімді позицияда
болады. Жеткізушілер позициясының күші мынадай факторлармен анықталады.
1. Жеткізілетін өнімдер мен ұсынылатын қызметтердің алуан түрлілігі мен
жоғары сапасы.
2. Жеткізушілерді ауыстыру мүмкіндігінің болуы.
3. Тұтынушылардың басқа жеткізушілердің өнімдерін пайдалануға көшу
шығындарының мөлшері бұл жаңа технологиялар мен жабдықтарды пайдалану
қажеттілігінен, ұйымдастырушылық және басқа мәселелерді шешумен
байланысты.
4. Жеткізушілерден сатып алынатын өнімдер көлемінің ауқымы.Шикізат,
материалдар, жиынтықтырушы заттар, өндірісті жүргізу үшін барлық
қажетті дүниелерді үлкен көлемде сатып алу жеткізушілерді ауқымды
сатып алулларды жүзеге асыратын кәсіпорындарға көбірек тәуелді етеді.
Сатып алушылар позициясының күші.Ол осының алдындағы жағдайдағыдай,
көп ретті сала кәсіпорындары мен олардың өнімдерін сатып алушылар
әрекет ететін нарықтың тұрпатымен анықталады.Әңгіме тиісінше
өндірушілер мен сатып алушылар нарықтары турасында болып отыр.Сатып
алушылар позициясының күші ең алдымен мынадай факторлармен
анықталады:
1. Басқа өнімдерді пайдалануға ауысу мүмкіндігі.
2. Осы ауысумен байланысты шығындар.
3. Сатып алынатын өнімдер көлемі.
Жоғарыда қаралған факторлардың төрт тобы саланың тартымдылығын және
онда бизнес жүргізудің реті қалай болатындығын анықтайды.Өйткені бұл
факторлар бағаға, шығындарға, инвестицияларға әсер етеді, осы саладағы
ұйымның табыстылығы деңгейін анықтайды.Аталған бағыттарда жүргізілген
зерттеулер фирмаға бәсекелестік ахуалын, тайталасу қарқынын және
бәсекелесушілердің әрқайсысы ие болып отырған бәсекелестіка
басымдықтардың түрін анықтауға мүмкіндік береді.
Саланың өзіндегі бәсекелестік күресті сипаттайтын фактолардың
бесінші тобын қарастырайық..
Басым бәсекелестірді айқындау және олардың позицияларын күшін
анықтау. Әрбір тауар нарығы үшін неғұрлым қауіпті (басым) бәсекелестер
сәйкестендірілген болуы тиіс.Басы бәсекелестерді анықтаудағы алғашқы
қадам әдетте белгілі бір тұжырымдамаларға сүйеніп жасалады.Бәсекелік
күрестегі өзінің рөліне қарай барлық ұйымдарды мынадай төрт топқа
бөлуге болады: нарықтық көшбасшы, үміткер, ілесуші және нарықтық
тауашасын тапқан ұйым.
1.3 Кәсіпорынның бәсеке қабілеттілігін бағалау
Кәсіпорын бәсекелестік күрестегі нақта мүмкіндіктерін бағалау үшін
және кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыратын және оның табысқа
жетуін қамтамасыз ететін шаралар мен құралдарды бағалау үшін өзінің
күшті және әлсіз жақтарын талдауға үлкен маңыз береді.Кәсіпорынның
бәсекеге қабілеттілігін бағалау үшін маркетингтік зерттеу үдерісінде
кейбір сандық көрсеткіштер пайдаланылады.Олар кәсіпорынның жағдайының
тұрақтылығы деңгейін, нарықта сұранысқа ие өнімдер шығару қабілетін
және кәсіпорынның белгіленген және тұрақты ақырғы нәтижелерге жетуін
қамтамасыз ететінін көрсетеді.
Өндірістік шығындары неғұрлым төмен кәсіпорын көбірек мөлшерде
пайда алады, бұл өндіріс ауқымын кеңейтуге, оның техникалық деңгейін,
экономикалық тиімділігін және өнімнің сапасын арттыруға, сондай-ақ
өткізу жүйесін жетілдіруге мүмкіндік береді.Нәтижесінде мұндай
кәсіпорын мен ол шығаратын өнімдердің бәсекеге қабілеттілігі артады,
бұл олардың мұндай қаржжы және техникалық мүмкіндіктері жоқ басқа
кәсіпорындар есебінен нарқтағы үллесінің артуына жәрдемдеседі.
Өткізу шығыстары мөлшерін пайда мөлшеріне жатқызу жолымен
шығарылатын айналыс шығындарын талдаудың зор маңызы бар.Мұндай
салыстыру, әдетте, өткізу шығыстарының бүкіл сомасына ғана қатысты
емес, жжекелеген элементтер бойынша да: өткіәзу филиалдары, сауда
делдалдары нақты тауарлар бойынша және өткізу нарықтары жөнінде де
жасалады.Инвестициялық жобалардың тиімділігін, айналыс шығындарын
талдау тауар қозғалысының сатып алушыдан сатушыға дейінгі бүкіл жүйесі
бойынша өндірістік емес шығыстарды анықтауға мүмкіндік береді.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыруға бағытталған
ұйымдастырушылық шараларды былайша түйіндеуге болады:
- кәсіпорынның нарықтағы өнімдеріне басымдық беретін техникалық-
экономикалық және сапалық көрсеткіштерді қамтамасыз ету;
- тұтынушының талаптары мен оның техникалық-экономикалық
параметрлерін өзгерту,өнімнің сенімділігіне назарды күшейту;
- өнімнің оны ауыстыратын өнімдермен салыстырғандағы
басымдықтарын айқындау және қамтамасыз ету;
- бәсекелестер шығаратын ұқсас тауарлардың артықшылықтары мен
кемшіліктерін анықтау және бұл нәтижелерді өз кәсіпорнында
тиісінше пайдалану;
- бәсекелестердің өздері нарыққа шығарған ұқсас тауарларды
жетілдіру жөніндегі шараларын зерттеу және бәсекелестермен
салыстырғанда артықшылық беретін шараларды талдап жасау;
- сапалық сипаттамасын арттыру арқылы өнімді түрлендіру
мүмкіндіктерін анықтау, мысалы, ұзақ мерзімге шыдамдылығы,
сенімділігі, пайдаланудағы үнемділігі, сыртқы безендірілуін
жақсы сияқты;
- өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттырудың баға факторларын
анықтау мен пайдалану, соның ішінде бәсекелес кәсіпорындар
пайдаланатын ( бағаны арзандату, кепілдік мерзімі мен көлемі);
- өнімді қолданудың, әсіресе жаңа өнімді қолданудың мүмкін
болатын басым салаларын табу және пайдалану;
- өнімді түрлі жағдайлардағы: тропикалық немесе полярлық
климаттағы, түрліше жер жағдайындағы ( тасты, шөлді, батпақты)
жұмысқа бейімдеу;
- тұтынушылардың бірін-бірі ауыстыратын тауарлардың белгілі бір
түрлеріне тұрақты басымдық беруін қамтамасыз ететін өнімдердің
сараланымы: бұл жағдайда баға бәсекелестігінің маңызы
төмендейді, өйткені, сатып алушылар өнімнің сапасына, оны
пайдаланудың ерекшеліктеріне, өндіруші кәсіпорынның беделіне
және басқаларға қатысты қалыптасқан артықшылық беруді
басшылыққа алады;
- нарыққа жаңа және неғұрлым ілгеріңді тауарлардың түсуін
жасанды түрде шектеу жолымен тұтынушыларға тікелей ықпал ету,
белсенді жарнамалық қызмет жүгізу, ақшалай немесе тауарлық
кредит беру, соның ішінде төлемді кейінге қалдыру жолымен.
Осылайша, кәсіпорынның нақты нарықтағы немесе оның сегментіндегі
бәсекеге қабілеттілігін бағалау кәсіпорынның технологиялық,
өндірістік, қаржылық, және өткізу мүмкіндіктерін мұқият талдауға
негізделеді, ол кәсіпорынның әлеуеті мүмкіндіктерін және кәсіпорын
нақта нарықтағы бәсекелік позицияларын қамтамасыз ету үшін жасауға
тиісті шараларды анықтауға арналған.
Қазіргі жағдайларда кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін
өндірістің тиімділігін, басқару жүйесінің тиімділігін бағалаудың басты
өлшемдері болып табылады.
Бүгінгі таңда кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін бағалаудың
ортақ бір қабылданған әдістемесі жоқ.жалпы, теориялық тұрғыда
Қазақстан экономикасы жағдайында түрлі нысандардың бәсекелік
қабілеттілікке жетуі проблемасы, біздің бағалауымызша, қазіргі кезде
нөлдік деңгейде тұр деуге болады.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін бағалау әдістемесі
бойынша біздің ұсыныстарымыз мыналарға саяды:
- бәсекеге қабілеттілік деңгейін нақты тауарлардың нақты
нарықтағы бәсекеге қабілеттілігі көрсеткіштері бойынша орташа
алғандағы мөлшері ретінде санау керек;
- инвестициялық жобалардың тиімділігіне, ұйымдар қызметінің
тиімділігіне нақты тауарлардың нақты нарықтардағы бәсекеге
қабілеттілігі тұрғысынан дербес талдау жүргізу.
- кәсіпорынның жұмыс істеуінің тұрақтылығы көрсеткішін дербес
есептеу;
- жоғарыда саналмағандарды кешенді көрсеткіштер жағдайында
кемінде 5 жылға болжау.
Бәсекеге қабілеттілік өнімнің сапасы құрамына кіретін және
тұтынушы үшін аса маңызды болдатын, тұтынушының өнімді сатып алу,
тұтыну және кәдеге жарату жөніндегі шығындарын айқындайтын осы өнімнің
қасиеттері жиынтығымен анықталады. Бәсекеге қабілеттілікті бағалаудың
жалпы сызбасы 2- суретте берілген.
Бәсекеге қабілеттілікті талдау нормативтік парметрлерді бағалаудан
басаталады.Егер олардың әйтеуір біреуі қолданыстағы нормалармен және
стандарттармен белгіленген деңгейде сәйкес келмесе, онда басқа парметрлері
бойынша салыстыру нәтижелеріне қарамастан өнімнің бәсекеге
қабілеттілігі дан әрі бағалаудың жөні жоқ.Сонымен бірге нормалармен
стандарттардан және заңнамалық артық тұру өнімнің артықшылығы ретінде
қаралмайды, өйткені тұтынушылардың көзқарасы тұрғысынан алғанда, ол көп
жағдайда пайдасыз болып шығады және тұтынушылық құнды ұлғайтпайды.
Сурет 2 - Бәсекеқабілеттілікті бағалау сызбасы
Сурет 3 - Бәсекеге қабілеттіліктің көрсеткіштері
Бәсекеге қабілеттілікті бағалау талданып отырған өнімнің
сипаттамаларын нақты қажеттілікті салыстыруға және олардың бір-біріне
сәйкестігін анықтауға негізделеді. Объективті баға беру үшін тұтынушы
нарықта тауарды таңдаған кезде сүйенетін өлшемдерді пайдалану қажет. Демек,
талдауға жататын және тұтынушылардың көзқарасы тұрғысынан елеулі саналатын
параметрлер номенклатураларын анықтау міндеті шешілген болуы керек.
Бәсекеге қабілеттілікті бағалау кезінде қолданылатын
параметрлер номенклатурасы екі жалпы қорытылған топты қамтиды:
- сапа парметрлері (техникалық)
- экономикалық параметрлер.
Техникалық топқа қажеттілік параметрлері жатады, олар осы
қажеттіліктің мәнін және оны қанағаттандырудың шарттарын сипаттайды.
Оған мыналар жатады:
- қызметтік параметрлер;
- эргономикалық параметрлер;
- эстетикалық параметрлер;
- нормативтік параметрлер;
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін бағалау кезінде
пайдаланылатын параметрлер номенклатураларын таңдау жөніндегі түпкілікті
шешімді сараптау клмиссиясы осы өнімді пайдаланудың нақты шарттары мен
бағалау мақсаттарын ескере отырып қабылдайды. Бәсекеге
қабілеттілік параметрлерінің сызбасы 3- суретте көрсетілген.
Дамыған нарықтық жағдайларда әрбір фирма, әрбір кәсіпкердің өзінің
бағдарламасы болуы керек, бәсекелестік күресте жеңіске жетуі үшін басты
звеносын табуы керек. Бағдарламалық сілтеусіз ұзақ мерзімді бәсекелестіксіз
бизнестің тиімділігіне жете алмаймыз.
Бәсекелестіктің жалпы түрін айтатын болсақ, он белгілі бір жақтардың
арасындағы бірдей мақсатқа жетуіндегі қызығушылығының сәйкестігі.
Экономикалық бәсекелестік — бұл нарықтық бәсеке, яғни тауар өндірушілер
арасындағы қызығушылығықтың сәйкестігі, тауарды өткізу барысындағы сатып
алушылардың бір болып кемуі жеке өнімді өткізудегі неғұрлым көп пайда
немесе табыс табу болып табылады. Көрсетілген анықтамаға қарай отырып
келесідей шешім қабылдауға болады, яғни нарық жағдайында әрбір кәсіпорынның
өмір сүруі үшін тұтынушыға деген күрес жүргізуі қажет. Тәжірибе
көрсеткендей бәсеке кәсіпкерлердің әрқашанда өнім түрлерін, ұсынысын
жаңартып отыруы қажет, өнім сапасын жоғары, бірақ бағасын
қанағаттандыратындай етіп, тұтынушыларына ұнамды eтiп отыруларына
мәжбүрлейді. Ресурстарды тиімді қолдануға өтініш туындайды. Тиімді және
соған беріліп жұмыс істейтіндерге сыйлық береді.
Сондықтан нарық бәсекелі экономиканы адамға қаратады, қатысушылардың
барлығына материалдық қызығушылығын және сұранымын қанағаттандыруды
тудырады. Олар тиімді болып келеді, яғни капитал салымына, шығынның
азаюына, сапасының жоғарлауына, тауар мен қызмет көрсетулердің
ассортиментінің кеңеюіне алып келеді.
Бәсеке нарықта ең күшті емес, соған қарамастан оған экономикалық
ортаның проблемаларын шешуге көмектеседі. Нарық, бәсеке тауарлар мен қызмет
көрсетулердің дефицитынан арынтады, категориялар жалпы адамзаттың бағалығы
разрядына жатады және болашақта да солай болып қалады.
Біздің тәжірибеміз көрсеткендей экономиканы дамытуда бәсекенің жоқтығы
FTП - ке деген жолды жабады. Бұнда ешқандай әкімшілік жазалаулар көмек
бермейді. Бәсеке жағдайында тұтынушыға деген күрес ҒТП — еңгізуге, жаңа
өнімді, қызмет көрсетулерді игеруге, талпындырады. Нақтырақ айтқанда:
бәсекеден өтіп анти өсімді, анти нарықтық негізге жету мүмкін емес.
Бәсеке — нарықтың шеткі үшкір тастарының бірі. Тек бәсеке ғана қаржының
сауықтыру мен құрылымдық қайта құруларда экономиканы дағдарыстан алып шыға
алады.
Сонымен бәсекелестік қатынастардың дамуы, яғни мемлекеттік,
кооперативтік, акционерлік және тағы басқа кәсіпорындар, иңдивидуымдар —
бұл емес, ол экономиканы тиімді функционалдыратын жүйе болып табылады.
Бірақта нарықтың қабілеттіліктері шексіз емес екенін білу керек. Ол
қоғамның барлық әлеуметтік — экономикалық проблемаларының шешімін
кепілдеуге жағдайы жоқ. Егер де біз бәсекелестіктің қажеттігін мойындасақ,
онда кәсіпорынның банкроттығына дайын болуымыз керек., ол яғни өзін
жұмыссыздыққа алып келеді.
Бәсекенің соңғы 10 жылдағы сандарын қарастырайық. Бәсекенің де тауар
өндірушілер кәсіпорындар қатыса отырып шығындардың азаюына, өнім сапасын
жоғарлатуға, ассортиментті жақсартуға бағытталады. Өткен жылдарда біздің
мемлекетіміз бұны әкімшілік басқару арқылы шешім болған. Нарық тауар
өндіруші заңнан алынған жоқ, сол себепті қара нарығы пайда болды. Ал
легальды экономика шекарасынан бәсеке өндірушілер арасында емес, өнімді
патенциалды тұтынушылар арасында жүрді. Мемлекеттік интордағы кәсіпорындар
арасында жеткізушілерге жоспарлы көрсеткіштердің төмен болуына, максималды
қор мен мемлекеттерге, жоғарғы бағаларға деген өте күшті күрес жүрді.
Тұтынушылар болса дефицитке күресті.
Сол себепті манополизм деген термин біздің экономикамызды жақыннан
бастап қолдануда, манаполиялық қатынастар бұрыннан бері бар және оның
біздің шаруашылық өмірімізге күшейе енді.
Өндірушінің нарықта қандай орында екенін қалай анықтаймыз: ол,
монополист па әлде жоқ па ?
Антиманапольдық комитетке кең көлемде құқықтар берілген соның ішінде:
- мемлекеттік және жергілікті органдарды басқару, олардың компетенциясына
кіретін қожалық субъектілеріне сұрақтар бойынша орындалуын;
- нарықта доминандық деңгейдегі шаруа қожалықтарының коммерциялық
қызметтеріне мемлекеттік бақылау жасау, яғни олардың монополиялық
қызметінің асып кетуіне байланысты;
- құқық қорғау органдарына антиманаполиянын заңдылықтарды бұзуына
байланысты материалдарды жіберуге;
- қызметтегі заңдылықтарға сәйкес антимонаполиялық заңдарды бұзғанына
байланысты штрафтарын төлеуін;
- соның, несиелік және тағы басқа ньюттың түрлеріне байланысты
рекомендациялар мен ұсыныстарын енгізу;
- тауар нарығындағы монополь мен деңгейі мен қоса коммерциялық құпияны
қоса алғандағы информацияларды таңдау үшін алуға;
Бәсекелестіктерді екіге бөліп қарастыруымызға болады, яғни өз
араларында жарысатын өндірушілер немесе онда басты қызмет көрсететін
тұтынушылар табылады. Нарықтық қатынас жағдайларында тұтынушылар бәсекесі
үлкен, өйткені мұнда тауар мен қызмет көрсететін өндірушілер өзара бәсекеге
түседі. Керісінше жоспарлы экономиканың сипатта сатып алушылар немесе
алушылар материалдарына деген күрес жүргізеді.
Американдық стандарт бойынша бәсекеге таза бәсекеге және бақталастығы.
Таза бәсеке келесідей салаларда көрінеді, яғни көптеген фирмалар
аналогиялық өнім мен қызмет көрсетуді өндірсе жеке әрбір фирма өзінің
қызметін қайта профильдеу арқылы басқа салаға көше алған жағдайларды
байқайды. Егерде соңында азғана фирма болса, онда бәсеке басқа жағдайларда
болады және ол бақталастық ретінде сипатталады.
Таза бәсекені фирмалар арасында, манаполиялық және ішкі фирмалық деп
ажыратады.
Таза бәсекенің кезінде фирмалар нарыққа шыға отырып бір – бірімен
бәсекелеспейді және тұтынушыға еркін күреседі. Бұл тәжірибе кезінде
ауылшаруашылық фирмалар арасында көрінеді. Ал басқа сфераларда таза бәсеке
тек экономикалық теорияда бар.
Манаполиялық бәсеке кезінде трест, синдикат, картель бойынша
компаниялар арасындағы жасырынды түрдегі келісімдер жүргізіледі.
Антитресттік заңдылықтарды ескере отырып, бұндай формалар аз кездеседі.
Өйткені пресса немесе манаполияланбаған бәсекелер өзіне мемлекеттік
органдар мен соттардың көңілін аударады.
Ішкі фирманың немесе бухгалтерлік бәсеке 20 – шы жылдары ірі
американдық фирмалардың қатарында пайда болды. Оның мәні келесіде, яғни
әртүрлі фирмалар өздерінің жұмысының отаны мен өнімнің сапасын жақсартуда,
бәсекеленді және де өндірістік және маркетингтік шығындар облысында. Бұл
бәсекені қаржылық және бухгалтерлік құжаттарды салыстырғанда табумызға
болады.
Маркетингте бәсекенің 3 түрін ажыратуымызға болады, функциональды түрде
және заттық.
Функциональды бәсеке қаңдай да бір қажеттілікті түрлі тәсілдермен
қанағаттандыру кезінде туындайды. Мысалы, туризм мен айналысуда - қайық,
велосипед, машина және тағы басқа. Сондықтан да бұндай тауарлар бір –
бірімен функциональді бәсекеленеді.
Түрде бәсеке тауарлардың бар болуында, яғни бір немесе басқа
мақсаттарда сол тауарды қолдану көзінде пайда болады, бірақ олардың түрі
сипатына қарай таңдайды. Мысалы, әр түрлі магнитафондар.
Заттың бәсеке бірдей тауарларды шығаруда тек олардың саласына қарай
ажырату кезінде пайда болады. Мысалы: автомобильдер, радио қабылдағыштар.
Кәсіпорындардың бақталастығы бір салады жоғары табыс алуда, оны
жетілдіруде, өндірісті дамытуда ғана емес, әрқашан алдыңғы қатарда болу
табылады.
Кәсіпкерлік тәжірибеде бәсекенің дұрыс емес яғни ? намыссыз түрлері мен
тәсілдері бар, яғни экономикалық және өндірістік шпионаж, бәсекелестердің
тауарын жасау, тұтынушыларды өңдеу және тағы басқа.
Бәсекенің 2 негізгі әдістері бар, олар: бағалық және бағалық емес.
Бәсекенің бағалық әдісі бизнестің бастапқы этаптарында жайылған болатын,
яғни тақырып бірдей түрлі және сапасы жағынан да бірдей болатын кезінде
бағасының әртүрлі болуында бәсекелестікті жоғарлату ушін қолданған. Бұл
бағалық тәсіл кезінде бағаны төмендетуге абай болу керек.
Осы ғасырдың бастапқы 3 он жылдығында ең төменгі бағаны ұсыным
фирмаларға жетістікті кепілденген болатын өнімнің ішкі түрлі ерекшелігі жоқ
болатын, осы жетістістіктің құпиясы 1 өнім түріне өзіндік құнның eң төменгі
бағасында болды.
Қазіргі кездегі даму негізінде — бәсекенің негізгі әдісі болып бағалық
емес бәсеке табылады. Бұл дегеніміз өнімнің техникалық, деңгейінің жоғарғы
болуы, сапасының және тұтынушылық құрылым.
Саудада экспортердың бәсеке қабілеттілігі оған ұзақ мерзімде жоспарын
және белгілі-бір жауап иесін тауып топтастырып әлемдік нарықты кеңейтуі
арқылы анықталады.
ЮМФ (юропизм менеджмент форум қ. Женева) әрқашанда 22 – мемлекеттің -
экономикалық қатынас және дамытуды ұйымдастырудағы құрамындағы және 9
дамушы мемлекеттердің бәсеке қабілеттілігін тексеріп отырады.
Мемлекеттің бәсеке қабілеттілігін 10 факторлардың негізінде
анықтаймыз, оның әрқайсысы өз кезегінде бірнеше критерилар бойынша
есептеледі және МБРР арқылы, ал 60 — болса 31 мемлекет ішндегі 1-6 жыл
экономисттер мен эксперттерді сұрау жолымен анықталады.
Бірінші фактор экономика динамизмі келесідей критерилермен
анықталады, олар жөнелтудің даму темпі, циттық валюта жағдайы, өндірістік
өнеркәсіптердің деңгейі және тағы басқа.
Екінші фактор өндірістік өнеркәсіптердің тиімділігі ол келесідей
жақпен анықталады, яғни жұмысшы күшіне материалдық стимулдық пен кадрлардың
ағымдығын қосқаңдағы тікелей және қосымша шығындарды есептеу арқылы.
Тауардың өндіру шығындарымен қатар табыстың массасы немесе нормасы
жұмыстың рентабельділігі үшін қажет. Экспортер минималды сату бағасын
бекпеді, өйткені оған тауарларды экспорттық және өндірістен табыс табуы
ушін қажет.
Өндіріс шығындарының деңгейі төмен болған сайын, нарықтық баға мен
шығындардың айырмашылығы үлкен, өйткені экспортер өзінің бәсеке
қабілеттілігін нығайту мақсатында өндірілген өнімнің бағасын төмендетеді,
сомен байланысты ол бәсекеге қабілетті болып табылады.
Бәсекеге қабілеттілікті қолдануды таңдаудың техникалық параметрлері
қандай екен ?
Екінппден, конструктивті, заттарға қатынасты техника-конструктивті
шешімдермен көрсетеді.
Үшінші этап — нормативті параметрлер, заттардың, бұйымдардың
стандартқа, нормаға, тәртіпке сай келуін көрсетеді, ашып шекараларын
регламенттейді, соңдықтан берілген параметрдің кіруге құқы жоқ. Олардың
қатарына, бұйым ресурсы, ұзақ мерзімдігі, жөндеу қабілеттілік көрсеткіштері
кіреді. Сонымен қатар нормативті параметрлердің қатарына эконометрикалық
параметрлер де кіреді, олар тауардың адамзат ағзасымен, психикасымен
сәйкестігін көрсетеді, және жұмыстың ыңғайлылығын шаршаудың ұзақтығын
анықтайды.
Сонымен қатар әрбір тауар нарықка шыққаннан кейін өзінің бәсеке
қабілеттілігін әлсін-әлсін жоғалта береді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz