Несие капиталы
I. Несие
2 Несие капиталы экономикалық теорияда
3 Несие қайта бөлу қызметін атқарады
4 Несиенің экономикадағы рөлі және оны қолданудың шектері
5 Несие формасы . бүл несие катынасының сырттай накты көрініс табуы
6 Ссудалық пайыздың мәні
7 Ссудалық капиталдың қызметі мен ролі
8 Ссудалық капиталды сақтайтын әрі ұлғайтатын ссудалық пайыздың кызметі
9 Несие жүйесінің түсінігі, ролі мен маңызы және оның қурылымы
2 Несие капиталы экономикалық теорияда
3 Несие қайта бөлу қызметін атқарады
4 Несиенің экономикадағы рөлі және оны қолданудың шектері
5 Несие формасы . бүл несие катынасының сырттай накты көрініс табуы
6 Ссудалық пайыздың мәні
7 Ссудалық капиталдың қызметі мен ролі
8 Ссудалық капиталды сақтайтын әрі ұлғайтатын ссудалық пайыздың кызметі
9 Несие жүйесінің түсінігі, ролі мен маңызы және оның қурылымы
Несие - ақша сияқты тарихи экономикалық дәреже болып табылады. «Кредит» деген сөз, «қарыз», «несие» деген «кгеdо» -сенемін деген мағына беретін латынша «кгеditium» деген сөзден шығады. Ол экономикалық дэреже ретінде әр түрлі экономикалык қоғамдарда қызмет етеді. Ол тауар өндірісінің пайда болған кезінен бастап қарапайым формаларында: бай және кедей қогамдарда көрінеді. Несие катынастары ақша қатынастары сияқты үнемі даму үстінде болады. Алғашқы несие табиғи түрде (астық, мал, еңбек құралдары және т.б.) қоғамның дәулетті топтарынан мүліксіз шаруалар мен кәсіпкерлерге тұтыну мұқтаждығы мен қарыздарды өтеу үшін ұсынылған. Тауар-ақша қатынастарының дамуымен несие ақша түріне көшті.
Несиенің объективті қажеттілігі табиғи және ақшалы түрде жүзеге асатын ерекшеліктерден кеңейтілген өндірісті шығарып тастайды. Ол капитал түрлері үнемі ауысып тұратынын ұйғарады, меншіктің ақшалы түрі тауарға, тауарлы меншік өндірістікке, өндірістік тауарлыға және тауарлық кайтадан акша түріне ауысып тұрады, яғни А-Т-Ө-Т'-А' капиталдың ауыспалы айналымы жүреді. Ауыспалы айналымның бірінші кезеңінде ақша өндіріс қорына (машиналар, шикізат жабдыктары жэне т.б.) ауысып кетеді, екінші кезеңде - өндіріс процесінде - дайын өнім (тауар) жасалады, өндірістік тауарлыға келеді. Үшінші кезеңде тауар сатылып, бастапқы ақша түріне ауысады. Капиталдың осындай ауыспалы айналымы тұрақты түрде бөлек жеке кәсіп-орында жэне жалпы халық шаруашылығында үнемі жүріп жатады. Капиталдың қозғалысы - оның тек ауыспалы айналымы емес, сондай-ақ оның айналымы да. Капиталдың айналымы дегенде онын үнемі кайталанатын ауыспалы айналымы түсіндіріледі.
Капитал түрлерінің ауысуы бір шаруашылық субъектілерінде ақша қаржысының уақытша босатылып жэне басқа шаруашылық жүргізуші субъектілерде акша деген қажеттіліктің калыптасуымен коса жүреді. Әрбір шаруашылық субъектісінде (кәсіпорын) өзінің жеке ауыспалы айналымдағы капиталы болады.
Қызмет процесінің бағыттылығы ауыспалы айналымның әр түрлі сатыларында болатын ақша ресурстарының оларда бір мезгілде және үнемі бар болуын: материалдық өндіріс саласы үшін - өндірістік, тауарлы жэне ақшалы, ал айналым саласы үшін - тауарлы және ақшадай болуын талап етеді.
Өндірісті жеке шаруашылық жүргізуші субъектілері ақшаларды уақытша босатуға және оларға деген қажеттілік үшін жағдай туғызады. Мысалы, негізгі өндірістік және айналым қорларының құн қозғалысының процесінде. Негізгі қорлар өздерінің құндылығын амортизациялық тозу шамасына қарай дайын өнімдерге жекелеп аударады, ал олар негізгі қорларды модернизациялап жаңарту үшін бірнеше жылдар бойы жинақталатыны мәлім. Бұл жағдайда негізгі құрал-жабдықтарды ауыстыру (айыр-бастау) және жөндеу үшін жұмсалатыны себепті ақшалай каражаттың уақытша босатылуы жүреді. Бірақ, бұл сәтте жинақталған ақша жеткіліксіз болуы мүмкін. Бүл жағдайда ақшаға қажеттілік туады. Яғни, акшалай қаражатты босату мен оған деген қажеттілік айналым қорларын пайдалануда үнемі болып тұрады.
Несиенің объективті қажеттілігі табиғи және ақшалы түрде жүзеге асатын ерекшеліктерден кеңейтілген өндірісті шығарып тастайды. Ол капитал түрлері үнемі ауысып тұратынын ұйғарады, меншіктің ақшалы түрі тауарға, тауарлы меншік өндірістікке, өндірістік тауарлыға және тауарлық кайтадан акша түріне ауысып тұрады, яғни А-Т-Ө-Т'-А' капиталдың ауыспалы айналымы жүреді. Ауыспалы айналымның бірінші кезеңінде ақша өндіріс қорына (машиналар, шикізат жабдыктары жэне т.б.) ауысып кетеді, екінші кезеңде - өндіріс процесінде - дайын өнім (тауар) жасалады, өндірістік тауарлыға келеді. Үшінші кезеңде тауар сатылып, бастапқы ақша түріне ауысады. Капиталдың осындай ауыспалы айналымы тұрақты түрде бөлек жеке кәсіп-орында жэне жалпы халық шаруашылығында үнемі жүріп жатады. Капиталдың қозғалысы - оның тек ауыспалы айналымы емес, сондай-ақ оның айналымы да. Капиталдың айналымы дегенде онын үнемі кайталанатын ауыспалы айналымы түсіндіріледі.
Капитал түрлерінің ауысуы бір шаруашылық субъектілерінде ақша қаржысының уақытша босатылып жэне басқа шаруашылық жүргізуші субъектілерде акша деген қажеттіліктің калыптасуымен коса жүреді. Әрбір шаруашылық субъектісінде (кәсіпорын) өзінің жеке ауыспалы айналымдағы капиталы болады.
Қызмет процесінің бағыттылығы ауыспалы айналымның әр түрлі сатыларында болатын ақша ресурстарының оларда бір мезгілде және үнемі бар болуын: материалдық өндіріс саласы үшін - өндірістік, тауарлы жэне ақшалы, ал айналым саласы үшін - тауарлы және ақшадай болуын талап етеді.
Өндірісті жеке шаруашылық жүргізуші субъектілері ақшаларды уақытша босатуға және оларға деген қажеттілік үшін жағдай туғызады. Мысалы, негізгі өндірістік және айналым қорларының құн қозғалысының процесінде. Негізгі қорлар өздерінің құндылығын амортизациялық тозу шамасына қарай дайын өнімдерге жекелеп аударады, ал олар негізгі қорларды модернизациялап жаңарту үшін бірнеше жылдар бойы жинақталатыны мәлім. Бұл жағдайда негізгі құрал-жабдықтарды ауыстыру (айыр-бастау) және жөндеу үшін жұмсалатыны себепті ақшалай каражаттың уақытша босатылуы жүреді. Бірақ, бұл сәтте жинақталған ақша жеткіліксіз болуы мүмкін. Бүл жағдайда ақшаға қажеттілік туады. Яғни, акшалай қаражатты босату мен оған деген қажеттілік айналым қорларын пайдалануда үнемі болып тұрады.
I. Несие - ақша сияқты тарихи экономикалық дәреже болып табылады.
Кредит деген сөз, қарыз, несие деген кгеdо -сенемін деген мағына
беретін латынша кгеditium деген сөзден шығады. Ол экономикалық дэреже
ретінде әр түрлі экономикалык қоғамдарда қызмет етеді. Ол тауар өндірісінің
пайда болған кезінен бастап қарапайым формаларында: бай және кедей
қогамдарда көрінеді. Несие катынастары ақша қатынастары сияқты үнемі даму
үстінде болады. Алғашқы несие табиғи түрде (астық, мал, еңбек құралдары
және т.б.) қоғамның дәулетті топтарынан мүліксіз шаруалар мен кәсіпкерлерге
тұтыну мұқтаждығы мен қарыздарды өтеу үшін ұсынылған. Тауар-ақша
қатынастарының дамуымен несие ақша түріне көшті.
Несиенің объективті қажеттілігі табиғи және ақшалы түрде жүзеге асатын
ерекшеліктерден кеңейтілген өндірісті шығарып тастайды. Ол капитал түрлері
үнемі ауысып тұратынын ұйғарады, меншіктің ақшалы түрі тауарға, тауарлы
меншік өндірістікке, өндірістік тауарлыға және тауарлық кайтадан акша
түріне ауысып тұрады, яғни А-Т-Ө-Т'-А' капиталдың ауыспалы айналымы жүреді.
Ауыспалы айналымның бірінші кезеңінде ақша өндіріс қорына (машиналар,
шикізат жабдыктары жэне т.б.) ауысып кетеді, екінші кезеңде - өндіріс
процесінде - дайын өнім (тауар) жасалады, өндірістік тауарлыға келеді.
Үшінші кезеңде тауар сатылып, бастапқы ақша түріне ауысады. Капиталдың
осындай ауыспалы айналымы тұрақты түрде бөлек жеке кәсіп-орында жэне жалпы
халық шаруашылығында үнемі жүріп жатады. Капиталдың қозғалысы - оның тек
ауыспалы айналымы емес, сондай-ақ оның айналымы да. Капиталдың айналымы
дегенде онын үнемі кайталанатын ауыспалы айналымы түсіндіріледі.
Капитал түрлерінің ауысуы бір шаруашылық субъектілерінде ақша қаржысының
уақытша босатылып жэне басқа шаруашылық жүргізуші субъектілерде акша деген
қажеттіліктің калыптасуымен коса жүреді. Әрбір шаруашылық субъектісінде
(кәсіпорын) өзінің жеке ауыспалы айналымдағы капиталы болады.
Қызмет процесінің бағыттылығы ауыспалы айналымның әр түрлі сатыларында
болатын ақша ресурстарының оларда бір мезгілде және үнемі бар болуын:
материалдық өндіріс саласы үшін - өндірістік, тауарлы жэне ақшалы, ал
айналым саласы үшін - тауарлы және ақшадай болуын талап етеді.
Өндірісті жеке шаруашылық жүргізуші субъектілері ақшаларды уақытша
босатуға және оларға деген қажеттілік үшін жағдай туғызады. Мысалы, негізгі
өндірістік және айналым қорларының құн қозғалысының процесінде. Негізгі
қорлар өздерінің құндылығын амортизациялық тозу шамасына қарай дайын
өнімдерге жекелеп аударады, ал олар негізгі қорларды модернизациялап
жаңарту үшін бірнеше жылдар бойы жинақталатыны мәлім. Бұл жағдайда негізгі
құрал-жабдықтарды ауыстыру (айыр-бастау) және жөндеу үшін жұмсалатыны
себепті ақшалай каражаттың уақытша босатылуы жүреді. Бірақ, бұл сәтте
жинақталған ақша жеткіліксіз болуы мүмкін. Бүл жағдайда ақшаға қажеттілік
туады. Яғни, акшалай қаражатты босату мен оған деген қажеттілік айналым
қорларын пайдалануда үнемі болып тұрады.
Мысалы, дайын өнімді өткізуден түсетін түсім ақша және шикізат,
материалдарды сатып алу, еңбекақысын төлеу үшін бірден бір сәтте жұмсала
коймайды және бұл жағдайда акшалай каражаттың уақытша босатылуы орын алады.
Қосымша ақшалай қаражатқа деген қажеттілік маусымдарда нақты айналым ақша
қорларының жеткіліксіздігінен (шикізат, материалдар, жанар-жағармай)
өндіріс пен тауар айналымының уақыты сәйкес келмеуінен және т.б. туындауы
мүмкін.
Капитал айналымында жэне ауыспалы айналым процесінде ақшалай қаражаттың
босатылуын және оған деген қосымша қажеттілікті шамамен былайша көрсетуге
болады.
Осылайша негізгі жэне айналым қорларының қозғалыс процесінде ақшалай
қаражаттың құйылуы (қажетгілік кезде) мен қайтуы (босатылу кезеңінде)
болады. Сондықтан бір кэсіпорын басқа кэсіпорынға қарағанда бұрынырақ тауар
сатушы ретінде және оның сатып алушысы болып шығуы мүмкін.
Ақшалай каражаттың уақытша босатылуы жэне оларға деген қажеттілік тек
материалдық өндіріс саласы мен айналымда ғана туындамайды. Ол мемлекетте,
бюджеттік жэне қоғамдық ұйым-дарда, сондай-ақ халықта да болуы мүмкін.
Мысалы, бюджетке салықтардың келіп түсуі мен оларды жұмсау уақыттары ұзақ
пайдаланатын заттарды сатып алуға халықтың акша қоры және т.б. бәрі бірдей
сәйкес келе бермейді.
Қаражатқа деген қажеттілік пен оның босатылуы арасында туындаған қарама-
қайшылық шаруашылық жүргізуші субъектілердің қалыпты кызметі үшін кажет
материалдық және қаржылық ресурстарды нақты байланыстыратын несиенің
жәрдемімен ғана рұқсат етіледі.
Жеткіліксіз шамада несиенің объективті қажеттілігі несие катынастарын
жүзеге асыратын капитал айналымы мен ауыспалы айналымның бір қалыпты
еместігімен түсіндіріледі.
Несиенің мүмкіндігін шындыққа айналдыру үшін белгілі бір талаптар бар.
Біріншіден, несие мәмілесінің қатысушылары - несие беруші мен қарызға алушы
- экономикалық байланыстардан туындайтын міндеттемелердің орындалуын өз
мойнына алуға материалдык жағынан кепілдік беретін дербес занды субъектілер
сияқты алға шығуы керек. Екіншіден, егер несие беруші мен несие алушының
мүдделері бір жерден шықса, онда бүл жағдайда несие өте қажет болады. Несие
мәмілесін жүзеге асыру үшін оның катысушалары міндетті түрде несиеге өзара
қызығушылық танытулары керек. Ф. Энгельс: Әрбір қоғамның экономикасы, ең
алдымен мүдде ретінде алға шығуы керек деп жазды.
Несие беруші мен қарызға алушының арасында мүдделілік бірдей болған
кезде, бір жағынан, несиеге ақшалай қаражатты ұсынуда, екінші жағынан - оны
алуда несиелік қарым-катынастар туындайды.
Осылайша, экономикалық негіз бен (капиталдың бірдей болмауы) пайда болу
талаптарының жиынтығы несиенің объективті қажеттілігін анықтап және оның
эволюциясын түсіндіріп береді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің жеке ауыспалы айналымынан туындайтын
несиеге қажеттілік несиенің объективті жүзеге асуын төлем қаражатгарын құру
жэне жаңа бекітілген құнды кайта бөлу процесінде оның рөліне жете назар
аудармай, оны толық дэрежеде анықтамайды. Ақша эммиссиясының про-цесі
формаға тэуелді емес (колма-қол ақша және қолма-қол ақша-сыз) кітаптың
алдыңғы бөлімінде аныктағанымыздай, несие капи-талының бір көзі болып
табылатын несие операцияларының нэтижесі бар.
Түрліше несие қарым-қатынастарындағы несиенің мән-маңызы сол немесе
басқа қоғамдық формацияда оның өмір сүруінің объективті себептерімен
аныкталады.
Құндық қатынастың ерекше формасы сияқты несиенің пайда болуы шаруашылық
жүргізуші бір субъектіден босаған құн шаруашылық мәміледе колданыска
түсетін, бірақ бір уақыттарда жаңа кайта өндіру цикліне ене алмайтын кезде
ғана жүзеге асады. Несиеге байланысты бұл құн косымша каражатқа уақытша
кажеттілігі туып отырған басқа субъектіге өтеді және қайта өндіру
процесінің шеңберінде қызметін жалғастыра береді. Бірақ, несиелік
катынастардың пайда болуын экономикалық байланысқа түсуге дайын меншік
иелері сияқты бір-біріне қарсы тұралатын тауар иеленушілер арасындағы
айырбас ауқымынан іздеген жөн. Тауарларды қолдан-колға өткізу сияқты тауар
айырбастау және қызмет көрсетумен ауысу несиелік қатынастардан туындаған
экономикалык жеміс.
Несиелік қатынастар пайда болатын және дамитын нақты экономикалык
негізде қаражат айналымы мен ауыспалы айналым, яғни несиелік қатынастың
материалдық негізі боп құн қозғалысы саналатын болады.
Қарызға алушы несиені кедей болғаны үшін алмайды, ол өзінің меншікті
қорларының ауыспалы айналым мен капитал айналымының объективті күшіне толық
шамада жетпей тұрғандықтан өз ісін алға бастыру үшін алады.
Сонымен, несиенің объективті өмір сүруінің негізгі талап-тары
төмендегідей тізбектеледі:
- жеке тауар өндірушілердің өндірістік (негізгі және айналымдық)
қорлар айналымы менжеке ауыспалы айналымдардың уақыт бойынша сәйкес
келмеуі;
- несие беруші мен қарызға алушының заңды тұрғыдан дербестігі;
- несиелік катынасқа несие беруші мен қарызға алуышының мүдделік
танытуы.
Несие объективті қажеттіліктен туындаған және ол қоғамдық өндіріс
процесінде маңызды рөл атқарады. Несие ақшалай капиталдың қарызға
трансформациясын камтамасыз етеді және несие берушілер мен қарызға
алушылардың арасындағы қарым-катынасты білдіреді.
Оның көмегімен мемлекеттің, халықтың, ұйымдардың және кәсіпорындардың
табыстары мен бос (еркін) ақшалай каражаттары жинақталып, уакытша
пайдаланудың төлеміне аударылатын несие капиталына айналады.
I. 1. Несиенің мэнін анықтаған кезде бірқатар эдістемелік принциптерді
ұстану керек, несиелердің барша түрі формалардан тәуелсіз оның мәнін
көрсетуі керек:
- несие мәмілесі тұтасымен алғанда несиенің мәнін ашуы керек. Егер бір
мәміледе несие қайтарылмаса, онда бұл өзінің қайтарылатын қасиетін
жоғалтатынын білдіреді;
- несиенін мэнін талдауда несиенің құрылымын, қозғалыс сатыларын,
несиенің негізін қарастырған жөн.
Несиеде өзгермейтін, тұрақты болып қалатын жәйіт - құрылым. Өзге
экономикалық категориялар сияқты несие де бір-бірімен өзара эрекетке
түсетін бірнеше элементтен тұрады. Ондай элементтерге ең алдымен несиелік
қатынастың барлық субъектілері, сондай-ақ жоғарыда анықтағанымыздай, бұл
субъектілерге несие беруші мен қарызға алушылар жатады. Оларды бөлуге және
бөлек қарастыруға болмайды. Оларды бірге карастырған жағдайда ғана несиенің
мәнін анықтауға болады.
Несие беруші - несиелік мәміленің қарыз ұсынатын жағы. Мұны іске асыру
үшін онда ақшалай қаражаттың белгілі бір қоры болуы керек. Ол ақша өзінікі
болуы немесе басқа біреуден қарызға алған болуы да мүмкін.
Қазіргі уақытта қарызға ақша ұсынатын негізгі несие беруші - банк
болып табылады. Ол кәсіпорындардың, ұйымдардың, кеңселер мен халықтың
уақытша бос каражаттарын шоғырландырып, оларды қарызға алушыға уақытша
пайдалану үшін несие
түрінде ұсынады. Бұл ретте банктен алған несиені тек қарызға
алушы ғана емес, сондай-ақ соңғысы да меншік иесіне (кәсіп-
орынға, халыкка) тартылған ресурстарды (ақшаларды) қайтаруға
міндетті. Бүл арада банк бір жағдайға несие беруші болса, екінші
жағдайда - қарыз алушы болып көрінеді.
Қарызға алушы - несиелік қатынастар жағы, несие алып, алған қарызды
қайтаруға міндетті жағы. Қосымша ақшалай қаражатқа уақытша мұқтаждығы
туғандар карызға ақша алушылар болып табылады. Қазіргі заман талабына сай
карызға алушылар - кәсіпорындар, кәсіпкерлер, халық, мемлекеттер мен
банктер болуы мүмкін. Алайда, қарызға алушы қарызға алынған қаражаттың
меншік иесі болып табылмайды, өндіріс саласында, айналымда оны ол өз
қалауымен колданады. Бүл жағдайда ол алынған ақшадан гөрі, яғни
шаруашылықта ауыспалы айналым қоры таусылғаннан кейін оны іске асырып,
пайдаланғаны үшін өсімақы төлеп, карызды артық көлемде төлейді.
Несиелік мәміледе қарызга алушы несие берушіге тәуелді, оған несие
беруші өз талаптарын қояды. Алайда, қарызға алушы мен несие беруші несие
қатынастарының толық құқықты жақтары болып табылады. Олар міндетті түрде
қатысуы керек. Және бұл жағдайда олар орындарын ауыстыруы мүмкін. Несие
беруші -қарызгер (кәсіпорындар мен халык бос қаражаттарын есеп жэне
депозиттік шоттарға сақтай отырып) болуы мүмкін. Несие беруші мен карызға
алушы өзара іс әрекеттерінде карама-кайшылыктың
бірлігі сипатын көрсетеді.Несиелік мәміленің қатысушылары ретінде олар,
оның карама-қарсы жақтарында тұрады. Олардың мүдделері де бөлек, несие
беруші неғүрлым жоғары пайыздық несие бергісі келсе, қарыз алушыға
мүмкіндігінше арзан несие алып, қосымша қаржылар табу мүддесі болады.
Несие берушілер мен карызға алушылардан басқа несие қатынасы құрылымының
элементі алыс-берістің объектісі - құнның негізгі бөлігі сияқты өзіндік
өтелмеген кұны - несиеленген құн (ссуженная стоимость) болып табылады.
НЕСИЕНІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ
Несенің қарастырылған құрылымы оның біртұтастығын айқындайды.Ол
элементтердің бірлігін болжайды.
Несиенің қайтарылуы - уақытша пайдаланған несиеленген құнды несие
берушіге кайтару процесі. Ол өзінен-өзі туындамайды. Ол құнның ауыспалы
айналымында аяқталатын материалдық процестерде негізделеді. Алайда, бұл тек
қайтарымның негізін жасайды. Уақытша пайдалануға алган ақшалай қаражатты
кайтаруға босаған қаражаттар қарыз алушыға мүмкіндік берген кезде ғана
несиені қайтару басталады. Несиенің қайтарылуы объективті процесс болып
табылады, яғни оны мәміленің табииғатын өзгертпей, кейінге қалдыруға
болмайды. Несие беруші мен карыз алушы бекіткен келісімшартқа сәйкес ол
заңды бекітілген сипат алады. Халык шаруашылығы деңгейінде несиенің
кайтарылуы тұтас алғанда қайтарудың жиынтығын көрсетеді. Бұл жерде ол
алынған несиенің бір ғана белгісін көрсетпейді, экономикалық категория
сияқты бар несиенің тұтастығын көрсетеді.
Несиенің элеуметтік-экономикалық негізі оның қоғамдық сипатқа тән
екендігінде.
Банкке, несие берушіге қарыз алушының несиені қайтаруы соңғысына кез
келген сәтте өзіне несие берушілерге (өздерінің уақытша бос каражаттарын
депозиттік шоттарда сақтаған заңды және жеке тұлғаларға) талап етуі бойынша
мүмкіндік береді. Несиенің қайтарылуы қосарлы қайтарылу сиякты.
Несиенің құрылымын, қозғалыс кезендерін және негізін талдау нәтижесінде
оның мәнін толық емес жағдайда былайша айтуға болады: несие беруші мен
қарыз алушының несиелік құнның төлем мен жеделдікке негізделіп кайтарылым
козғалысына байланысты экономикалык катынастар екендігі.
Несиенің тағы да көп анықтамалары бар. Мысалы, несие -бұл несие
капиталының қозғалысы. Несие капиталы - бұл қайтару талабымен пайызбен
төленетін, меншік иелеріне несиеге ұсынылатын ақша капиталы. Ал, капитал -
бұл өз-өзінен өсетін құн. Оның баска ақшалардан сапалы ерекшелігі сол. Ал,
капитал - өзінен-өзі өсетін құн, оның ақшадан сапалық айырмашылығы -несие
капиталының өзінен-өзі өсетін құнның бір түрі, ал ақша болса, өзінен-өзі
өсім бере алмайды.
Несиеге толық аныктама беруге тырысып көрейік. Несие -кеңейтілген кайта
өндіру мақсатында жеделдік, төлемдік, қайтару талаптарына сай оларды ақшаны
бөлу және халыктың, экономиканың бос ақшалай каражаттардың жұмылдырылуын
қамтитын несие капиталының қозғалысы себепті экономикалық қарым-қатынасты
көрсетеді.
Несие мәні қатынастардың несиенің - қайтару, төлемдік, мерзімдік, қолма-
кол ақша, мақсатты сипат сияқты маңызды принциптерімен анықталады.
Бұл принциптер несиенің алғашқы даму кезеңдерінен бастап калыптасты, ол
кейіннен заңды түрде бекітілді.
Несиенің кайтарылу принципі - қарыз алушының несиені пайдаланғаннан
кейін несие берушіге уақытында қайтару қажеттілігімен сипатталады. Ол
банктің несие корын жаңғыртып отыруды қамтамасыз ететін несиені пайызбен
өтеуде өзінің іс жүзіндегі орнын анықтайды. Бұл несие капиталының
қозғалысына қажетті талап болып табылады. Ол белгілі бір мерзімге берілген
соманың толык қайтарылуын қамтамасыз етеді.
Несиенің төлемділігі - қарыз алушыға берілген несиенің уақытында
қайтарылуын және одан табыс түсіруге несие беруші де, оның тиімді
пайдаланылуына карыз алушы да ынталы болады.
Несиенің жеделдік принципі қарыз алушыға кез келген тиімді уақытта емес,
несие келісімшартында белгіленген уақытта қайтару қажетгігін көрсетеді.
Белгіленген мерзімді бұзу - несие беруші үшін қарыз алушыға өндіріп
алынатын пайызды көбейтілген түрде несиені пайызбен мерзімінен бұрын
өндіріп алуға саятын экономикалык санкция қолдануға жеткілікті негіз болып
табылады. Несиенің қамтамасыз етілу принципі несие келісімшартында қарыз
алушы өз мойнына алған міндеттемелерді бұзуы мүмкін жағдайда несие
берушінің мүліктік мүддесін қорғауды қамтамасыз етудің қажеттілігін
көрсетеді. Бұл принцип жалпы экономикалық тұрақсыздық кезеңінде өзекті
мэселе болып табылады.
Несиенің максатты сипаты несие берушіден алынған қаражаттың мақсатқа сай
пайдалану қажеттілігін білдіреді. Несие келісімшартындағы сэйкес бөлімде
берілетін несиенің нақты мақсаты, сондай-ақ банктін бақылау процесінде бұл
талапты карыз алушынын сактауы белгіленеді.
Бұл принциптердің барлығы бір-бірімен өзара байланысты және олардың бір
уақытта қызмет етуі несиенің мәнін анықтайды. Осы принциптердің біреуі
бұзылса, онда несие катынасының мәні кетіп, несиенің дербес экономикалық
категория сияқты өзіне тән қасиеттері жоғалады. Принциптермен қоса несиенің
мәні олардың орындалатын қызметтерінде көрініс табады.
Несие капиталы экономикалық теорияда кайтару талабымен пайыз түрінде
белгіленген төлем мөлшерінде несиеге берілетін ақша капиталының жиынтығы
ретінде дәстүрлі түрде қарастырылады, яғни нарық шаруашылығында туындаған
және нарықтық қатынастарды көрсететін капиталдьщ айрықша формасы.
Несие капиталының нарығы қызмет көрсетудің қөзқарасы тұрғысынан бұл
қайта өндірудің қажеттілігін несиемен қамтамасыз ету мақсатымен ақша
капиталын жинақтауға және кайта бөлуге мүмкіндік беретін экономикалық
қатынастар жүйесі.
Институционалды көзқарас тұрғысынан - бұл несие капиталының козғалысы
олар аркылы жүзеге асатын несие-қаржы мекемелерінің және қор биржаларының
жиынтығы.
Несие капиталының экономикалық рөлі экономиканы дамыту мүддесімен ұсақ,
шашыраңкы, ақшалай каражаттарды біріктіру қабілетімен үйлеседі. Несие
капиталының мәнін анықтау үшін ең алдымең оның өнеркәсіп және тауар
капиталынан ерекшеленетін айрықша сипаттарын анықтап алу керек.
Несие капиталының өзіндік ерекшелігі қарыз алушыдан қарыз алушыға
несиені беру және оны қайтару процестерінде көрініс табады':
- несие капиталы - бүл несие берушінің қарыз алушыға уакытша пайдалануы
үшін сататын жеке меншігі;
- несие капиталы - бүл өзіндік өзгешелігі бар тауар. Оның тұтыну құны
карыз алушының қабілетімен, яғни оны тиімді пайдаланумен және белгілі
бір табыс, пайда алумен өлшенеді;
- несие капиталы - шеттетілудің өзіндік ерекшелігіне ие. Қарама-карсы
бағытта бір мезгілде тауар мен ақшаның сату-сатып алу процесінде бірдей
орын алатыны, ал несие мәмілесінде несие капиталы бір бағытпен
берілетіні белгілі, яғни несие
берушінің қарыз алушыға - несиені беруі, ал оны өтеуде - қарыз
алушының несие берушіге пайызбен төлеуі. Несие капиталының қозғалысы
уақыт бойынша алшақтап отырады;
- несие капиталының қозғалысы қолданыстағы капитал қозғалысынан
ерекшеленеді. Өнеркәсіп капиталының мынадай үш:ақшалай (А), өндірістік
(Ө) жэне тауар (Т) формалары бар. Ал,сауда капиталы Т жэне А формаларын
бөлінсе, ал несие капиталы үнемі ақшалай формада ғана (А-Аі)
кездеседі.
- несие капиталы өнеркэсіп капиталының ерекшеленген бөлігі болып
табылатындыктан, несие капиталыңың мәнін толық түсіну үшін оның
қалыптасу ерекшеліктерімен шығу көздерін қарастырған жөн.
Несие капиталы қалыптасуының маңызды шығу көзі - ауыспалы айналымнан
босаған ақшалай қаражаттар болып табылады:
- құнын шығарылатын тауарларға амортизация түрінде бірнеше бөліктерге
бөліп ауыстыру барысында жинақталып негізгі қорды қалпына келтіруге
арналған қаражаттар;
- тауарларды сату және шикізаттарды, жанар-жағармайды және материалдарды
сатып алу уақытының сәйкес келмеуінен оларды өндіру мен еңбекақы
төлеуге қажетті айналым капиталының ақшалай түрдегі бөлігі;
- жаңа жобаларды іске асыруға бағытгалған белгіленген шамаға дейін
қорланатын (жиналатын) пайданың бөлігі;
- накты бөлінуі мен пайдаланылуына дейін кайта бөлінген пайда
бөлігі.
Жоғарыда аталған қаражаттың барлығы шаруашылық жүргізуші субъектілерге
қызмет көрсететін банктердің есепшоттарда жиналады. Сондықтан, жоғарыда
қарастырылған қаражаттар жекелеген жағдайларда есеп айырысу түрінін қолма-
қол ақшасыз шамасы бойынша несие мекемелерінде жинакталып, несие
капиталының қоры, немесе олардың несиелік қоры болып саналады. Несие
капиталының аталмыш көзінің ерекше тартымдылығы сол - ол банк үшін
есепшоттағы бар қаражатты пайдалануға есеп айырысу шоты иесінің келісімін
алу қажеттілігінін болмауымен, сондай-ақ бүл каражаттардың арзандығымен,
ягни осы ресурстардың банк үшін нақты тегін болуымен анықталады.
Несие капиталының басқа аса маңызды, бірақ қымбат (зәру) көзі халықтың
жинақ ақшалары мен табыстары болады. Олардың бірсыпыра бөлігін банк табыс
тауып, пайызды өсіріп алу үшін еркін түрде уақытша пайдалануға береді. Бүл
қаражаттар депозит пен жинақ ақша шоттардың есебіне алынады. Қазіргі
уақытта мұндай қаражаттар Қазақстанда жылдан жылға млрд теңге есебімен өсіп
отыр.
Несие капиталының үшінші көзі - мемлекетгің акшалай корланымы. Оның
шамасы үкіметтің барлық қызмет түрінен, мәселен, мемлекеттік меншікті жалға
беруден, акция пакеттерін сатудан, мемлекеттік меншікті жекешелендіруден
және т.б.алатын мемлекеттік меншіктің аукымы бойынша келіп түсетін
табысымен өлшенеді.
Несие мекемелерінде шоғырландырылған бұл қаражаттардың жиынтығы банктің
несие ресурстары ретінде ұсынылатын мемлекеттің несие қорын құрайды.
Осындай уақытша бос ресурстардың қалыптасуы мен оның пайдаланылуының
нэтижесінде несие капиталыньщ нарығы пайда болып, дамыды.
Қаржы нарығының бірі ретіндегі несие капиталының нарығын несие
капиталының ауыспалы айналымын қамтамасыз ету процестерімен байланысты
қаржылык карым-қатынастың ерекше саласы ретінде анықтауға болады.
Адамдар көп жағдайда несиені ақша сияқты қабылдайды. Бір карағанда,
несие - әсіресе, ақша түрінде ұсынылатын банк несиесін ақша деп санауға
болар еді. Соған қарамастан, ақша және несие - түрлі ұғымдар ғана емес,
әртүрлі карым-қатынастар да болып табылады.
Несие мен акша - түрлі экономикалық қарым-қатынастарды білдіретін дербес
экономикалык категориялар. Ақшаға қарағанда несие тарлау болып келеді.
Себебі, несие қарым-қатынасының субъектілері тек несие мәмілесінің
катысушылары ғана болса, ал ақша қарым-қатынасының субъектілері барлық
занды, занды емес және жеке түлғалар болып табылады.
Осыған байланысты несие және ақша қарым-қатынасының ең бірінші
ерекшелігі - катысушылар құрамының әр түрлі екенін атап өткен жөн. Ақша
қарым-қатынасына сатып алушы мен сатушы қатысады, ал ақша жалпы балама
сияқты ақшаны алушы мен сатушы субъектілері арасындағы қарым-қатынас
нәтижесінде осындай қалыпқа енеді. Бүл жағдайда тауар мен ақшаның
ыңғайластық қозғалысы жүреді.
Несие қарым-қатынасының қатысушылары несие беруші мен қарыз алушы болып
табылады, ал несие құнның қайтарылу козғалысының себебі бойынша ерекше
қарым-қатынасты көрсетеді. Бұл жағдайда кұн ыңғайластық қозғалысқа
түспейді, өйткені ол несие берушіден қарыз алушыға өтеді және белгіленген
мерзім өткеннен кейін өз иесіне қайтады. Несиеге ақшалай қарым-қатынаста
жол берілмейтін мерзімі ұзартылған төлем тән. Соған қарамастан ақша мен
несие бір-бірімен қатар болып, өзара әрекетке түседі. Сонымен, тауарларды
несиеге сату процесінде төлем құралы ретінде несие мен ақша қатысады.
Несие мен ақша әр түрлі тұтыну кұнына ие. Несие пайыз келтіретіндігімен
ақшадан ерекшеленеді.
Несие акша түрінде де, тауар түрінде де ұсынылуы мүмкін.
Бүл ерекшеліктерге карамастан тауар ақша қатынасының талаптарында ақша
мен несие тығыз байланыста дамып, ұдайы өндірістің барлық корына қызмет
көрсету арқылы өзара бір-бірін толықтырады.
Банк берген несие клиенттерге банктің депозит есепшоттарына жаңа ақша
салуға мүмкіндік береді. Клиенттер оларды төлем құралы ретінде
жеткізушілердің шоттарын және баска да төлемдерді өтеу үшін пайдаланады.
Банк клиенттері, яғни банк есепшотының иелері бір уақытта ақша жэне
несие карым-катынасыныц субъектілері де болып табылады. Нарық
экономикасының жағдайында несие мен ақшаның өзара эрекет етуінің алдағы
уақытта күшейе беру тенденциялары көрініс табады. Оған мына себептер бар:
- қолма-қол акшасыз есеп айырысудың кеңеюі. Интернет арқылы есеп
айырысудың электрондық жаңа жүйелерінің, төлем карталарының. дебет
қарталарынын пайда болуы, бір жағынан, банк шоттарына ақшаны тартып, оларды
несие ресурстарына айналдыру себеп болса, екінші жағынан ақша айналымын
тездетеді, сондыктан акшаның бір бөлігі есеп айырысу үшін керексіз болып
калады және депозит есепшоттарында банктің несие ресурстарын көбейтіп,
тұрақталып (орнығып) қалады;
- орталық банктер несиені экономиканы ақша-несие жағынан реттеуінің
негізгі кұралы ретінде пайдаланады. Оның шегі тарылу немесе кеңеюі арқылы
айналымдағы ақша жиынтығына банктің эмиссиялық қызметіне, әсер етеді.
Болашакта несие мен ақшаның өзара эрекеті жалғасып, күшейе береді.
Несиені зерттеу барысында таным әдісі ретіндегі теорияның рөлі ерекше.
Несие туралы ғылым әлі жас. Ол саяси экономиканың қалыптасуымен пайда
болды. Несиенің ұдайы өндіріс процесімен, құндылықтың қайта айналымының
және айналысының Маркстік тұрғыдан талдануы несиенің қажеттігін түсінудің
демеушісі, қоғамдағы несиелік қатынастардың туындауын, несиенің табиғаты
мен мәнінің айрықша экономикалык категория екендігін түсінудін қуат көзі
болып табылады.
Ғалымдар бүгінгі таңда экономика ғылымының алдында бір жағынан теориялық
талдау корытындыларын белсендірек жүргізіп, екінші жағынан банк ісін
дамытып, жетілдірудің керек екенін айтуда.
Теорияны тәжірибеден окшау қарастырмау керек екені түсінікті. Барлық
теоретикалык проблемалардың соңы тек тэжірибелік әдістермен шешілетіні
кездейсоқтық емес. Теория мен тәжірибе арасында диалектикалық бірлік бар.
Экономикалык эдебиеттерде несиенің мәніне, қызметтерімен заңына қатысты
саясат орын алуда. Несиенің мәнін зерттеуде натуралистік және капиталдык
жасампаздық теориясы катаң қадағаланатындығы байқалады.
Натуралистік несие теориясы XVIII гасырдың екінші жартысында пайда
болды. Бүл теорияның негізін А. Смит пен Д. Рекардо салды. Одан әрі оны
француз экономистері Ж. Сэй. Ф. Бастия және американдык Д. Мак-Куллах
дамытты. Бұл теорияның негізгі идеялары несие мәнінің натуралистік
түсінігіне үйлесті яғни несие заттай игіліктердің қозғалысын көрсетті.
Сондықтан, бұл тек аталмыш коғамда бар материалдык құндылықтарды бөлу әдісі
ғана. Бұл жағдайда несие объектісі табиғи заттай (акшалай) емес игіліктер
болып табалады. Несие капиталы өндірістік капиталға тең. Бүл жерде
натуралистер несиені несие капиталының қозғалысын емес, табиғи түрде
материалдық құндылықтарды қайта бөлудің әдісі сиякты карастырады. Несиенің
мәні мен рөлі жөнінде мұндай қате түсінік өнеркәсіп капиталының тауарлы,
өндірістік және акшалай түрдегі ауыспалы айналымын жете түсінбеуден шығып
отыр. Несие капиталының мәні өнеркәсіп капиталының ақша түріндегі ерекше
бөлігі деуге болады.
Бұған карамастан натуралистік теорияның маңызын несиенің қазіргі заманғы
теориясының калыптасуы мен дамуына байланысты еш кемітуге болмайды.
Натуралистер өндіріс процесінде қалыптасатын несие накты капиталды
құрмайды, - деп дұрыс есептеді. Олар несиенің рөлін өсірмей, несие
пайызының түсетін табыстың көлемімен өзгерістеріне тәуелді екенін
дәлелдеді.
Несиенің капиталдык жасампаздық теориясы натуралистік карама-карсы
идеяны ұстанады. Оның тұжырымдамасы бойынша несиеге экономиканың дамуында
шешуші рөл беріліп, оны ұдайы өндіру процестерінен алыстатады. Несие
ақшамен және байлықпен теңестіріледі. Бұл теорияның негізін салушы, ағылшын
экономисі Дж. Лонның ойынша несие елдің барлық пайдаланылмаған
мүмкіндіктерін қозғалысқа келтіріп, байлық пен капиталдың жиналуына себеп
болады. Ол банктерді делдалдар ретінде емес, капитал жасаушылар деп
қарастырады.
Бұл теорияның колдаушылары ағылшын экономистері Г. Макмед, Дж. Кейнс, Ф.
Хоутри, И. Шумпетер (Австрия), А. Ган (Германия) болды. Олар ақша мен
несиені сатып алу күшіне сай байлық деп есептеді. Несие пайда әкеледі,
сондыктан ол өндіргіш капитал болып табылады, ал, банктер - несие
фабрикасы. Бүл екеуі де несиені, яғни капиталды жасайды. Олар банктер
барлығын, депозиттерді, яғни капитал жасайды деп пайымдайды. Сондай-ақ олар
банктер шексіз депозиттерді, соған сәйкес несие мен капитал жасайды деп
есептейді. Міне, осындай несие ауқымының шексіз кеңеюі қайта өндірудін,
экономикалык дамудың козғаушы күші екенін ұйғарып, экономиканың тұрақты
дамуына эсер етеді. Сондықтан олардың теориялары өктем-паздық теориясы
деген атауға ие болды. Олар несиенің шегін, несие аукымының шексіз кеңеюі
инфляция мен оның зардап-тарына әкелетінін ұмытып кетті.
1929-1933 жж. элемдік дағдарыс несиенің капиталдық жасампаздық теорияның
абыройын жоққа шығарды. Алайда, оның оңтайлы нәтижелері болмай қалған жоқ.
Оны Дж. Кейнс пен оның ізбасарлары оларды дағдарыстың және екінші
дүниежүзілік соғыстың зардаптарын жою үшін пайдаланды. Олар экономиканы
несиемен реттеудің принциптерін негіздеді: экономикаға несие салымдарының
инвестициясын кеңейту жолымен несие пайызын төмендетуге болады. Дж.
Кейнстың тұжырымдамасы бойынша айналымдагы ақша жиынтығы пайызға, пайыз -
инвестицияға, инвестиция - өндіріске, өндіріс - табыска, табыс - бағаға
әсер етеді. Сондай-ақ, ол ақшаның белгілі бір деңгейге дейін пайызға әсер
ететінін, ал инвестицияның пайызға үнемі әсер етпейтінін мойындады.
XX ғасырдың екінші жартысында ақша-несие реттеуінің кенсиандық емес
мектебінің пайда болғаны белгілі. Бұл мектептің өкілдері американдык
ғалымдар П. Самуэльсон, С. Харрис.
Э. Хансен, Л. Ледокер, Дж. Гэлбрейт болды. Олар Дж. Кейнстің несиенің
көмегімен шаруашылык процестерге мемлекеттің белсенді араласуы туралы
идеясын дамытты.
Олардың ойынша мемлекет экономиканы Орталық банк бюджеті мен
каржыларының акша-несие тетіктерінің көмегімен реттеуі керек.
АҚШ ғалымдарының баска бір тобы (Р. Голдсллий, С. Кузнец, К. Дугел, Д.
Кример) бұл тұжырымдаманы дамыта отырып, несие капиталдарының нарығын және
оның сегменттерін, олардың экономикамен өзара әрекетін, кызмет ету
параметрлерін зерттеді.
Бұл нарықтың негізгі қатысушылары мыналар:
- алғашкы инвесторлар, яғни уақытша бос акша ресурстарының иелері:
уақытша бос ресурстары бар заңды және жеке тұлғалар, мемлекет;
- уақытша бос ресурстарды шоғырландыратын несие-қаржы институттары
ретіндегі түлғалык мамандандырылған делдалдар;
- каржы ресурстарына уакытша мұқтаж қарыз алушы - заңды және жеке
түлғалар, сондай-ақ мемлекет.
Несие капиталының нарығы төменде көрсетілгендерге сараланады:
- ақша нарығы - айналым қаражаттарының қозғалысына қызмет көрсететін
қыска мерзімді несиелердің (1 жылға дейін) жиынтығы;
- капитал нарығы - орташа мерзімді (1 жылдан 5 жылға дейін) несиелердің
жиынтығы;
- қор нарығы - бағалы қағаздармен байланысты несие операцияларының
жиынтығы;
- ипотека нарығы - жылжымайтын мүлікпен байланысты несие операцияларының
жиынтығы.
Несие капиталы нарығының даму деңгейіне: ел экономикасының дамуы, елдегі
өндірістік және қаражат қорланымының және халықтың эл-ауқат деңгейі, соған
сәйкес оның жинақ ақшасы тікелей әсер етеді.
Әлемде экономикалық дамудың үш орталығы бар, олар: АҚШ, Батыс Еуропа
(ЕО), Жапония.
Төртінші орталық болып - Шығыс Азия қатарға косылып келеді.
Бұл орталықтарда несие капиталының қуатты нарыктары бар. АҚШ-тың несне
капиталдар нарығы олардың ең қуаттысы болып есептеледі. Ол барлык төрт
сараланымнык (сегмент) тармакталуымен және дамығандығымен ерекшеленеді және
әлемдік капитал нарығына маңызды әсер етеді.
Батыс және Еуропаның 24-тен астам дамыған елдерін қамтитын Еуропа Одағы
АҚШ-тан капитал корланымының кіші көлемімен және несие нарығының (әсіресе
қор нарығының) жеке сараланым (сегмент) операцияларының жеткілікті
дамымауымен
ерекшеленеді. Мұндай тенденциялар Жапонияның несие капиталы нарығына да
тән.
Егер Қазакстанның несие нарығына тоқталатын болсақ, онда оның
сараланымдары әр түрлі деңгейде екенін, сондай-ақ ол енді-енді қалыптасып
келе жатқанын атауға болады.1 Мысалы, Қазақстанда ақша және капитал
нарығының сараланымы (сегменті) елдегі өндірістік және жеке корланымның
және банк жүйесінің жақсы дамымағанына байланысты едәуір жетілді.
Ипотека нарығы алғашқы даму сатысында, оның инфракұрлымы мен заңдық
базасы жасалуда. Бірақ, бұл нарыкты әзірге даму сатысында деп айтуға
болмайды, ол ипотекалық несиелеудің Батыс үлгісінен алшақ жатыр.
Қор нарығы кенжелеп қалған. Оның зандык базалары мен инфрақұрылымы
әлдеқашан әзірленіп, биліктің ынтасы болса да,ол әлі даму тұрғысынан енді-
енді оянып келе жатыр. Егер мемлекеттік бағалы қағаздар қалыпты дамыса, ал
корпорациялық
бағалы қағаздар түрлі объективті себептерге байланысты мүлде дамымаған.
.
Капиталдык жасампаздык теорияны ары карай монетаристер дамытуда.
Оқулыктың алдыңғы бөлімінде атап өткеніміздей, М. Фридмен экономиканы
реттеудің негізгі кұралдары - несиенің пайыздық мөлшерлемелері мен
айналымдағы ақша жиынының өзгерісі болып табылады деп есептейді. Шын
мәнісінде пайыздык мөлшерлемелерді реттей отырып, экономикаға салынатын
несие салымдарының аукымын кеңейтуге немесе аясын тарылтуға болады. Сондай-
ақ, айналымдағьі ақша жиынтығын реттеуге, ең соңында өндіріске және баға
мен инфляцияның деңгейіне де әсер етуге болады.
Монетаризм теориясы дамыған елдердің экономикалық саясатында кеңінен
қолданылуда. Бүгінгі таңда онын маңызы несиенің пайыздык мөлшерлемесін
өзгерте, отырып, ақша жиыны мен инфляцияның өсуін тежеуге кол жеткізу болып
отыр.
Қазақстан да несие теориясының жемістерін тәжірибеде кеңінен пайдаланып
отыр. ҚР Ұлттық банкі мен үкіметі ақша-несие реттеуінің монетаристік
теориясын колдана отырып, 1994-1997 жж. өршіген инфляцияны басты және
елдегі макроэкономикалық тұ-рактылыкка қол жеткізді.
Фунцкция (қызмет) деген сөз латынның functio - дегені - ол
атқару жүзеге асыру деген мағынаны білдіреді. Несиенің қызметін
айтқанда, әдетте оның мәнінің арнайы көрінісі ұғылады. Қызмет несиенің
мәнімен өзара тығыз байланысты; қызметтің атқаруындағы қарым-қатынастардың
мәнінсіз ол өмір сүре алмайды. Қызметтің несие мәні сияқты объективті
сипаты бар. Әрбір сәттегі өзінің өрістеу барысында несие барлық қызметінің
мәнін емес, бір немесе бірнеше қызметтерімен ғана көрінеді. Қызмет - қатып
қалған емес, өзгеріп тұратын құбылыс.
Несие мәнінің өзгеруімен қатар, оның көрініс танытуды да өзгеріп
отырады. Қызмет бүтіндей процесс ретінде өзінің арнайы көрінісін байқатады,
яғни қызмет несиелік қатынасқа бүтіндей қатысты. Несие қызметі оның барлық
формалары мен түрлері өзіндік ерекшелігімен керініс танытуын сипаттайды.
Несиенің ұдайы өндіріс процесінде алатын орны жайлы біркелкі ғалымдардың
пікірлері жоқ.. Кейбір ғалымдар оны айналым белгісіне жаткызса, басқалары
бөлу белгісіне жатқызады. В.М. Тарасов несиені ұлттық табысты (несиеден
қарыз алушыға және керісінше) қайта бөлу процесіне қатысатындықтан бөлу
категориясына жатқызады. Және де соған карамастан, несиенің айырбас
қатынастарына тән ерекшеліктері мен мүмкіндіктері бар.
Айырбас фазасында бөлу (өндіріс нәтижелерін бөлу) қатынастарының сәтін
айрықшалап көрсету мүмкін болғандықтан, несиелік қатынастарды да дәл осыған
жатқызуға болады. Сондықтан несие бөлу категориясы бола отырып, айырбас
белгісіне де жатады, немесе екі жактылык ерекшелікке де ие. Мұның өзі
несиенің қызметіне тән екендігін көрсетеді.
Несие туралы теорияда. оның атқаратын кызметінін саны мен мазмұны жайлы
орныққан біркелкі көзқарас жоқ. Біреулер екі (кайта бөлумен айналымның
несиелік құралдарын жасау), басқалар үш түрлі (осы аталған екеуінен бөтен
бақылауды қосады), үшіншілер - төрт (және капиталды шоғырландыру мен
орталықтандыруды бөліп көрсетеді) көзқарастарды атайды. Ал, жекелеген
авторлар несиенің қызметін: айналымдағы шығындарды үнемдеп, экономиканы
ретке келтіру, уақытша бос каражаттарды жинастыру т.б. деп түсіндіреді.
Несиенің бакылау кызметі: дегенде ол - акша, каржы сияқты баска да
категорияларға тән екендігін айтқан дұрыс. Ал, шындығында бақылауды несие
емес, банк жүзеге асырады.
Өндірістік қорлар айналымның жанама түрлері бойынша несиенің қызметі
ақшаларға да, қаржыларға да тән - бұл біріншіден, екіншіден қорлар
айналымдардың құндылық категорияларының мазмұнына да енеді.
Экономиканы ретке келтіру кызметі жайлы айтатын болсақ, несиенің
көмегімен ғана емес, баға, бюджет сияқты құндылық категориялары арқылы да
жүзеге асырылады.
Қорларды ынталандыру жайлы да осылай деуге болады.
Осыған қарай отырып, жекелеген ғалымдардың несие дербес қызмет атқара
алады дегендерінің негізі жеткгліксіз. Қызмет - қолдағы экономикалык
категорияның өзгешелік мәнін таныту болып табылады.
Айналымның жанама түрдегі қызметі, бакылаумен ынталандыру, экономиканы
ретке келтіру тек несиеге ғана емес, баға, каржы, еңбекақы, бюджет, табыс
т.б. құндылық категорияларына да тән.
Көптеген пікірлердің орын алып отырғанына қарамастан, несиенің барлық
формалары мен түрлерінде мәнін ашып көрсететін оның үш түрлі қызметін бөліп
көрсеткіміз келеді. Олар - қайта бөлу, накты ақшаны айналымдағы несие
құралдарымен ауыстыру және капиталды шоғырландыру мен орталыктандыруды
жеделдету.
Несие қайта бөлу қызметін атқарады. Оның мағынасы қарыз алушыға
(шаруашылық, халыққа) төлем негізінде уақытша пайдалануға берілетін
кәсіпорындардың, ұйымдардың, халық пен мемлекеттің бос ақшалай каржыларын
(ақша капиталдары мен табыстар) нееие арқылы шоғырландырып, карыз беру
капиталына айналдыру. Қарыз беру капиталы несие механизмі арқылы халық
шаруашылығы салаларының арасында қайта кайтарылу негізінде несиеге айналды.
Қарыз капиталын кәсіпорындар, салалар, халық арасында кайта бөлу жүзеге
асырылып, ақша түріндегі капитал аз табыс әкелетін саладан босатылып,
банктерде жинақталады да жоғары дәрежеде табыс әкелетін салаларда
жүмсалынады. Оны салаларда шоғырлану жүзеге асырылады. Екінші сөзбен
айтқанда, өндірістік тепе-теңдіктер, капитал мен экономиканың бірлесіп
баскарылу ретке келтіріледі.
Мәселенің мәнісі өндіріс құралдары ретіндегі (машиналар, жабдықтар,
шикізаттар мен материалдар) капитал физикалық түрде бір саладан екінші
салаға ауысып құйыла алмайды. Бүл процесс акша капиталының козғалыс
жағдайына жүзеге асыратындықтан, несие нарықтық экономикада ең алдымен
капиталдың бір саладан басқа салаларға ауысып құйылуы үшін икемді механизм
ретінде керек және табыс нормаларын теңестіру қызметі арқылы несие
капиталдың өндірістің бір саласынан екіншілеріне еркін түрде ауысып
кұйылуын және өндіруші капиталдың белгілі бір нақты үлгіде бекуін
камтамасыз етеді.
Құндылыктың несие арқылы кайта бөлінуі - салалақ, салааралық, аумақтық
бағыттарда, несие катынасының субъектісі іспеттес кәсіпорындар деңгейінде
жүзеге асады. Қандай бір жағдайлар болмасын, әңгіме уақытша бос тұрған
құндылықты қайта бөлу жағдайында болып отыр. Сондықтан ол қайта оралу
жағдайында бөлінеді. Осы ретте қайта бөлудің каншама түрлері болғанмен,
меншік иесі ауыстырылмай, ол несие берушінің қолында қала береді.
Сонымен несие өзінің қайта бөлу кызметінде экономиканы стихиялық түрде
реттеуші болып табылады. Алайда, несие кейбір жағдайларда экономиканың тепе-
тендігін де күшейтіп жібере алады. Нақты айтар болсак, 1993-1996 жылдары
капиталдың өндіріс саласынан айналыс саласына ауысуы орын алды да өндіріс
дағдарысын тереңдете түсті, ягни несие бүл жылдары сауда-делдалдык салаға
ауысып кетіп, нағыз сектор дағдарыс жағдайында қалап қойды. Несиенің кайта
бөлу кызметінің ерекшеліктері төмендегідей:
1) Біріншіден, несиенін көмегі аркылы тек мына материалдык игіліктердің
қүндылығы, өндіріс құралдыры мен тұтыну заттары, яғни бір жылдың барысында
өндірілген ұлттық жалпы өнімдер емес, сондай-ақ ел экономикасының өткен
кезеңдерде жасалған құндылықтары да қайта бөлінеді; екіншіден, несиенің
қайта бөлу қызметі жалпы құндылықты қайта бөлуді емес, уақытша босаған
құндылықты қайта бөлуге қатысты; үшіншіден, кайта бөлу кызметінде уақытша
босаған құндылықты уақытша пайдалануға беру процесі өте маңызды болып
табылады; төртіншіден, несиенің көмегімен уақытша босаған құндылықты беру
нарыктық зкономикаға тән сарапшылардың банктер мен басқа да несиелік
мекемелердің қатынасуымен жүзеге асырылады.
Қазіргі кездегі нарық шаруашылығында шын мәніндегі ақшалар (алтын) ел
ішінде айналысқа түспейді, олардың несие негізінде шығарылған ақша
белгілері айналымда болады. Нақты ақшалардың шығарылуы, немесе колма-қол
есептегі ақша корларын ұлғайту сол мезетте экономиканы несиелеудің ресурсы
болып табылады.
Несиенің мұндай қызметінің дамуы банк жүйесінің пайда болуымен
байланысты екендігін ескерген жөн. Ақшаларды банкінің есеп шотында сақтау
ақшалай міндеттемелер бойынша тауарлар мен қызмет үшін қолма-қол акшасыз
есептерді жүзеге асыруға, өзара қарыздарды есепке жатқызып жойып отыруға
мүмкіндік береді. Мүның өзі ақшаны қолмен санап алыс-беріс жасау айналымын
және айналым шығындары мен өнімсіз шы-ғындарды едәуір азайтты. Шаруашылық
жүргізу субъектілерінің және халықтың есепшоттардағы каржылары банкілердің
несиелік ресурсы болып саналып, есепшоттардағы көрсетілген акша айналымы
банкінің акша қаржыларының иелерімен несиелік байланыстары болып қалады.
Несиелеу процесі кезінде ақша массасының құрылымына, төлем айналысына
және ақша айналымының жылдамдығына әсер ететін сол ақша айналымы (санап
беру және колма-қол ақшасыз есеп) үшін түрліше төлем қаржылары қүрылады.
Яғни нағыз ақ-шаларды несиелік ақшалармен және несиелік операциялар
ауыстыру жүзеге асырылады. Айналымда ең қарапайым қарыздық міндеттемелер -
вексельдерден бастап қазіргі электрондық ақшаларға дейінгі несие
ақшаларының түрліше формалары пайда болады.
Экономиканың дамуының алғашқы сатысында бұл айналымнан алтынды ығыстырып
шығарумен байланысты болды. Қазіргі кезде нағыз ақшаларды алмастыратын
несие қызметі ақша тасқындарының қозғалысын тездететін колма-қол ақшасыз
есептер, несие карточкаларын, вексельдерді, чектерді, депозиттік
сертификаттарды қолдану арқылы көрініс танытады. Осы кездегі шаруашылықта
колдағы ақшаны несие операцияларымен ауыстырудың кажетті шарттары жасалған.
Акшаларды бір есепшоттан екіншілеріне колма-қол акшасыз есеп жасау үшін
аудару, өзара талаптарды қанағаттандыруға байланысты, ақша айналымының
құрылымын жақсартуға мүмкіндіктер туады.
Бұл жерде айрыкша ескеретін жәйт - несие осы қызметінің барысында
ақшаларды жалпылама ауыстырудың емес, оларды экономикалық айналымда уақытша
ауыстыру қызметін, яғни несие акшаның рөлін аткарады. ТМҚ-ны (тауарлы-
материалдық қүндылык) алу, қызметтерді төлеу, еңбекакыларды, зейнетакыларды
төлеу үшін пайдалануды және т.б.
Демек, нағыз ақшаларды несиелік ақшалармен және несиелік операциялармен
алмастыру, негізінен, екі түрлі жолмен жүзеге асырылады:
- алтынның орнына айналымға экономиканы неселеу жолындағы несиелік
ақшалар шығарылады, олар тауарлармен және кызметтермен қамтамасыз етіліп,
міндетті
түрде банкідегі эмитентке кайта келіп түсулері қажет;
- неселеу барысында төлем қаржылары жасалды, яғни колма-қол акшасыз
есеп айырысуды ұйымдастыруға байланысты айналымға ақшасыз колма-қол
есептер жасалы-
натын ақшалар келіп түседі.
Капиталды шоғырландыру мен орталықтандыруды жеделдету несиенің маңызды
қызметі болып табылады. Несие механизмі қосымша кұнды капиталдандыру
барысына ықпал етеді.
Несие капиталды шоғырландырудың аса қуатты факторы ретінде оның жекелеп
жинақталуының шекараларын кеңейте түседі. Өндірістің ауқымын кеңейту үшін
жекелеген шаруашылық кәсіпорындарының, кәсіпкерлердің қаржылары көбінесе
жеткіліксіз болып саналатындықтан, әрбір кәсіпорындардың, халықтың шағын
мөлшердегі уакытша бос тұрған шашыраңқы қаржылары жұмылдырылып баңкілерде
жинақталады да, үлкен көлемге жеткеннен кейін ол несие ретінде кең ауқымды
ұдайы өндірісте белсенді түрде пайдаланады.
Несие жекелеген кәсіпорындарды акционерлік қоғамдарға айналдырудың,
монополиялар мен халықаралық компаниялардың жаңа түрлерін кұрудың
факторларының бірі болып саналады. К. Маркстің айтуы бойынша несие
бәсекелестік күресте әрі жаңа, әрі сұрапыл қаруға айнала отырып, соңғы
нәтижеде капиталдарды орталықтандырудың аса зор әлеуметтік механизмі бола
бастайды. Монополизмге берілетін жеңілдік несие-леріне байланысты және
шағын тауар өндіруішілердің несие алу жағдайларының нашарлауы бір полюсте
(шекте) капиталдың шоғырлануы мен орталыктандырылуының күшейіп, екінші
жақтың ойсырауына, тақыр кедейленіп, банкротқа айналуына әкеп соғады
Несие заңдарын білу және соның негізінде тиімді несие механизмін ретке
келтіру өндіріс қорларының айналыстары мен айналымдарының біркелкі
еместігіне байланысты бос тұрған қаржыларды орынды пайдалануға мүмкіндік
береді.
Несие зандарына ең алдымен Несие заңының пайда болуы жатады. Ол несие
қатынастарының пайда болуы мен қарыз беру қорының құрылу қатынастарын
білдіреді. Қоғамда несиелік қатынастардың пайда болуы капитал айналыстары
мен айналым-дарының біркелкі еместігінен туындайды да, объективті, қажетті
және нақты сипаттарға ие болады. Қарыз беру қорының құрылуы жайында да
осыны айтуға болады. Несиелік қатынастар пайда болғаннан кейін, карыз беру
қоры да объективті, кажетті және аса маңызды сипатқа ие болады. Несиелік
корлар ұдайы өндірістің барысында уақытша бос тұратын қаржылардың негізінде
құрылып, қосымша қаржыларды қажет ететін дұрыс талаптарды қанағаттандыруга
жұмсалуға тиіс. Мұның өзі несиенің белгілі бір шегін сактап, соған сәйкес
сол шекараның бұзылуына жол бермейтін механизм (яғни, несиені пайдалану
бағытын негізсіз кеңейтіп немесе тарылып) кұру қажет.
Несиенің пайда болу заңының экономикадағы тауар-ақша қатынастарының
дұрыс жұмыс істеуі жағдайында ғана әрекеттік күші бар. Нақты несие
қатынастары шаруашылық байланыстары баламалық және тепе-тендік қатынастарға
негізделген экономика салаларында ғана туындайды.
Егер шаруашылық субъектісінің өзі атқарып отырған жұмысының нәтижесі
үшін нақты материалдық жауапкершілігі болмаса, несиелік қатынастардың дұрыс
жұмыс істеуінің, несиенің қайтарылып келетіндігінің кепілдігі болмайды.
Несиенің пайда болу заңының бұзылуы экономикадағы карама-кайшылыққа және
инфляцияға әкеп соқтырады.
Несие зандарының басқа да экономикалық заңдар сияқты жалпыламалық,
объективтік, қажеттілік, өте маңыздылық, нақтылық сипаты бар.
Несие заңдарының өзінің қозғалыс зандары іспеттес көрінісі бар. Жоғарыда
анықтағанымыздан, несиелік катынастар тартылған құндылықтар несие берушіден
қарыз алушыға өтіп, қайта кайтқанда пайда болады, яғни несие тұрақты түрде
қозғалыс үстінде болады. Егер ол бір буында тоқтап тұрып қалса, өзінің
мәнін жоғалтып, несие болудан қалады. Сондыктан несиенің қозғалысы
объективті, қажетті, маңызды, жалпыламалы, нақты дүние. Яғни, несиенің
қозғалысы оның аса ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кредит деген сөз, қарыз, несие деген кгеdо -сенемін деген мағына
беретін латынша кгеditium деген сөзден шығады. Ол экономикалық дэреже
ретінде әр түрлі экономикалык қоғамдарда қызмет етеді. Ол тауар өндірісінің
пайда болған кезінен бастап қарапайым формаларында: бай және кедей
қогамдарда көрінеді. Несие катынастары ақша қатынастары сияқты үнемі даму
үстінде болады. Алғашқы несие табиғи түрде (астық, мал, еңбек құралдары
және т.б.) қоғамның дәулетті топтарынан мүліксіз шаруалар мен кәсіпкерлерге
тұтыну мұқтаждығы мен қарыздарды өтеу үшін ұсынылған. Тауар-ақша
қатынастарының дамуымен несие ақша түріне көшті.
Несиенің объективті қажеттілігі табиғи және ақшалы түрде жүзеге асатын
ерекшеліктерден кеңейтілген өндірісті шығарып тастайды. Ол капитал түрлері
үнемі ауысып тұратынын ұйғарады, меншіктің ақшалы түрі тауарға, тауарлы
меншік өндірістікке, өндірістік тауарлыға және тауарлық кайтадан акша
түріне ауысып тұрады, яғни А-Т-Ө-Т'-А' капиталдың ауыспалы айналымы жүреді.
Ауыспалы айналымның бірінші кезеңінде ақша өндіріс қорына (машиналар,
шикізат жабдыктары жэне т.б.) ауысып кетеді, екінші кезеңде - өндіріс
процесінде - дайын өнім (тауар) жасалады, өндірістік тауарлыға келеді.
Үшінші кезеңде тауар сатылып, бастапқы ақша түріне ауысады. Капиталдың
осындай ауыспалы айналымы тұрақты түрде бөлек жеке кәсіп-орында жэне жалпы
халық шаруашылығында үнемі жүріп жатады. Капиталдың қозғалысы - оның тек
ауыспалы айналымы емес, сондай-ақ оның айналымы да. Капиталдың айналымы
дегенде онын үнемі кайталанатын ауыспалы айналымы түсіндіріледі.
Капитал түрлерінің ауысуы бір шаруашылық субъектілерінде ақша қаржысының
уақытша босатылып жэне басқа шаруашылық жүргізуші субъектілерде акша деген
қажеттіліктің калыптасуымен коса жүреді. Әрбір шаруашылық субъектісінде
(кәсіпорын) өзінің жеке ауыспалы айналымдағы капиталы болады.
Қызмет процесінің бағыттылығы ауыспалы айналымның әр түрлі сатыларында
болатын ақша ресурстарының оларда бір мезгілде және үнемі бар болуын:
материалдық өндіріс саласы үшін - өндірістік, тауарлы жэне ақшалы, ал
айналым саласы үшін - тауарлы және ақшадай болуын талап етеді.
Өндірісті жеке шаруашылық жүргізуші субъектілері ақшаларды уақытша
босатуға және оларға деген қажеттілік үшін жағдай туғызады. Мысалы, негізгі
өндірістік және айналым қорларының құн қозғалысының процесінде. Негізгі
қорлар өздерінің құндылығын амортизациялық тозу шамасына қарай дайын
өнімдерге жекелеп аударады, ал олар негізгі қорларды модернизациялап
жаңарту үшін бірнеше жылдар бойы жинақталатыны мәлім. Бұл жағдайда негізгі
құрал-жабдықтарды ауыстыру (айыр-бастау) және жөндеу үшін жұмсалатыны
себепті ақшалай каражаттың уақытша босатылуы жүреді. Бірақ, бұл сәтте
жинақталған ақша жеткіліксіз болуы мүмкін. Бүл жағдайда ақшаға қажеттілік
туады. Яғни, акшалай қаражатты босату мен оған деген қажеттілік айналым
қорларын пайдалануда үнемі болып тұрады.
Мысалы, дайын өнімді өткізуден түсетін түсім ақша және шикізат,
материалдарды сатып алу, еңбекақысын төлеу үшін бірден бір сәтте жұмсала
коймайды және бұл жағдайда акшалай каражаттың уақытша босатылуы орын алады.
Қосымша ақшалай қаражатқа деген қажеттілік маусымдарда нақты айналым ақша
қорларының жеткіліксіздігінен (шикізат, материалдар, жанар-жағармай)
өндіріс пен тауар айналымының уақыты сәйкес келмеуінен және т.б. туындауы
мүмкін.
Капитал айналымында жэне ауыспалы айналым процесінде ақшалай қаражаттың
босатылуын және оған деген қосымша қажеттілікті шамамен былайша көрсетуге
болады.
Осылайша негізгі жэне айналым қорларының қозғалыс процесінде ақшалай
қаражаттың құйылуы (қажетгілік кезде) мен қайтуы (босатылу кезеңінде)
болады. Сондықтан бір кэсіпорын басқа кэсіпорынға қарағанда бұрынырақ тауар
сатушы ретінде және оның сатып алушысы болып шығуы мүмкін.
Ақшалай каражаттың уақытша босатылуы жэне оларға деген қажеттілік тек
материалдық өндіріс саласы мен айналымда ғана туындамайды. Ол мемлекетте,
бюджеттік жэне қоғамдық ұйым-дарда, сондай-ақ халықта да болуы мүмкін.
Мысалы, бюджетке салықтардың келіп түсуі мен оларды жұмсау уақыттары ұзақ
пайдаланатын заттарды сатып алуға халықтың акша қоры және т.б. бәрі бірдей
сәйкес келе бермейді.
Қаражатқа деген қажеттілік пен оның босатылуы арасында туындаған қарама-
қайшылық шаруашылық жүргізуші субъектілердің қалыпты кызметі үшін кажет
материалдық және қаржылық ресурстарды нақты байланыстыратын несиенің
жәрдемімен ғана рұқсат етіледі.
Жеткіліксіз шамада несиенің объективті қажеттілігі несие катынастарын
жүзеге асыратын капитал айналымы мен ауыспалы айналымның бір қалыпты
еместігімен түсіндіріледі.
Несиенің мүмкіндігін шындыққа айналдыру үшін белгілі бір талаптар бар.
Біріншіден, несие мәмілесінің қатысушылары - несие беруші мен қарызға алушы
- экономикалық байланыстардан туындайтын міндеттемелердің орындалуын өз
мойнына алуға материалдык жағынан кепілдік беретін дербес занды субъектілер
сияқты алға шығуы керек. Екіншіден, егер несие беруші мен несие алушының
мүдделері бір жерден шықса, онда бүл жағдайда несие өте қажет болады. Несие
мәмілесін жүзеге асыру үшін оның катысушалары міндетті түрде несиеге өзара
қызығушылық танытулары керек. Ф. Энгельс: Әрбір қоғамның экономикасы, ең
алдымен мүдде ретінде алға шығуы керек деп жазды.
Несие беруші мен қарызға алушының арасында мүдделілік бірдей болған
кезде, бір жағынан, несиеге ақшалай қаражатты ұсынуда, екінші жағынан - оны
алуда несиелік қарым-катынастар туындайды.
Осылайша, экономикалық негіз бен (капиталдың бірдей болмауы) пайда болу
талаптарының жиынтығы несиенің объективті қажеттілігін анықтап және оның
эволюциясын түсіндіріп береді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің жеке ауыспалы айналымынан туындайтын
несиеге қажеттілік несиенің объективті жүзеге асуын төлем қаражатгарын құру
жэне жаңа бекітілген құнды кайта бөлу процесінде оның рөліне жете назар
аудармай, оны толық дэрежеде анықтамайды. Ақша эммиссиясының про-цесі
формаға тэуелді емес (колма-қол ақша және қолма-қол ақша-сыз) кітаптың
алдыңғы бөлімінде аныктағанымыздай, несие капи-талының бір көзі болып
табылатын несие операцияларының нэтижесі бар.
Түрліше несие қарым-қатынастарындағы несиенің мән-маңызы сол немесе
басқа қоғамдық формацияда оның өмір сүруінің объективті себептерімен
аныкталады.
Құндық қатынастың ерекше формасы сияқты несиенің пайда болуы шаруашылық
жүргізуші бір субъектіден босаған құн шаруашылық мәміледе колданыска
түсетін, бірақ бір уақыттарда жаңа кайта өндіру цикліне ене алмайтын кезде
ғана жүзеге асады. Несиеге байланысты бұл құн косымша каражатқа уақытша
кажеттілігі туып отырған басқа субъектіге өтеді және қайта өндіру
процесінің шеңберінде қызметін жалғастыра береді. Бірақ, несиелік
катынастардың пайда болуын экономикалық байланысқа түсуге дайын меншік
иелері сияқты бір-біріне қарсы тұралатын тауар иеленушілер арасындағы
айырбас ауқымынан іздеген жөн. Тауарларды қолдан-колға өткізу сияқты тауар
айырбастау және қызмет көрсетумен ауысу несиелік қатынастардан туындаған
экономикалык жеміс.
Несиелік қатынастар пайда болатын және дамитын нақты экономикалык
негізде қаражат айналымы мен ауыспалы айналым, яғни несиелік қатынастың
материалдық негізі боп құн қозғалысы саналатын болады.
Қарызға алушы несиені кедей болғаны үшін алмайды, ол өзінің меншікті
қорларының ауыспалы айналым мен капитал айналымының объективті күшіне толық
шамада жетпей тұрғандықтан өз ісін алға бастыру үшін алады.
Сонымен, несиенің объективті өмір сүруінің негізгі талап-тары
төмендегідей тізбектеледі:
- жеке тауар өндірушілердің өндірістік (негізгі және айналымдық)
қорлар айналымы менжеке ауыспалы айналымдардың уақыт бойынша сәйкес
келмеуі;
- несие беруші мен қарызға алушының заңды тұрғыдан дербестігі;
- несиелік катынасқа несие беруші мен қарызға алуышының мүдделік
танытуы.
Несие объективті қажеттіліктен туындаған және ол қоғамдық өндіріс
процесінде маңызды рөл атқарады. Несие ақшалай капиталдың қарызға
трансформациясын камтамасыз етеді және несие берушілер мен қарызға
алушылардың арасындағы қарым-катынасты білдіреді.
Оның көмегімен мемлекеттің, халықтың, ұйымдардың және кәсіпорындардың
табыстары мен бос (еркін) ақшалай каражаттары жинақталып, уакытша
пайдаланудың төлеміне аударылатын несие капиталына айналады.
I. 1. Несиенің мэнін анықтаған кезде бірқатар эдістемелік принциптерді
ұстану керек, несиелердің барша түрі формалардан тәуелсіз оның мәнін
көрсетуі керек:
- несие мәмілесі тұтасымен алғанда несиенің мәнін ашуы керек. Егер бір
мәміледе несие қайтарылмаса, онда бұл өзінің қайтарылатын қасиетін
жоғалтатынын білдіреді;
- несиенін мэнін талдауда несиенің құрылымын, қозғалыс сатыларын,
несиенің негізін қарастырған жөн.
Несиеде өзгермейтін, тұрақты болып қалатын жәйіт - құрылым. Өзге
экономикалық категориялар сияқты несие де бір-бірімен өзара эрекетке
түсетін бірнеше элементтен тұрады. Ондай элементтерге ең алдымен несиелік
қатынастың барлық субъектілері, сондай-ақ жоғарыда анықтағанымыздай, бұл
субъектілерге несие беруші мен қарызға алушылар жатады. Оларды бөлуге және
бөлек қарастыруға болмайды. Оларды бірге карастырған жағдайда ғана несиенің
мәнін анықтауға болады.
Несие беруші - несиелік мәміленің қарыз ұсынатын жағы. Мұны іске асыру
үшін онда ақшалай қаражаттың белгілі бір қоры болуы керек. Ол ақша өзінікі
болуы немесе басқа біреуден қарызға алған болуы да мүмкін.
Қазіргі уақытта қарызға ақша ұсынатын негізгі несие беруші - банк
болып табылады. Ол кәсіпорындардың, ұйымдардың, кеңселер мен халықтың
уақытша бос каражаттарын шоғырландырып, оларды қарызға алушыға уақытша
пайдалану үшін несие
түрінде ұсынады. Бұл ретте банктен алған несиені тек қарызға
алушы ғана емес, сондай-ақ соңғысы да меншік иесіне (кәсіп-
орынға, халыкка) тартылған ресурстарды (ақшаларды) қайтаруға
міндетті. Бүл арада банк бір жағдайға несие беруші болса, екінші
жағдайда - қарыз алушы болып көрінеді.
Қарызға алушы - несиелік қатынастар жағы, несие алып, алған қарызды
қайтаруға міндетті жағы. Қосымша ақшалай қаражатқа уақытша мұқтаждығы
туғандар карызға ақша алушылар болып табылады. Қазіргі заман талабына сай
карызға алушылар - кәсіпорындар, кәсіпкерлер, халық, мемлекеттер мен
банктер болуы мүмкін. Алайда, қарызға алушы қарызға алынған қаражаттың
меншік иесі болып табылмайды, өндіріс саласында, айналымда оны ол өз
қалауымен колданады. Бүл жағдайда ол алынған ақшадан гөрі, яғни
шаруашылықта ауыспалы айналым қоры таусылғаннан кейін оны іске асырып,
пайдаланғаны үшін өсімақы төлеп, карызды артық көлемде төлейді.
Несиелік мәміледе қарызга алушы несие берушіге тәуелді, оған несие
беруші өз талаптарын қояды. Алайда, қарызға алушы мен несие беруші несие
қатынастарының толық құқықты жақтары болып табылады. Олар міндетті түрде
қатысуы керек. Және бұл жағдайда олар орындарын ауыстыруы мүмкін. Несие
беруші -қарызгер (кәсіпорындар мен халык бос қаражаттарын есеп жэне
депозиттік шоттарға сақтай отырып) болуы мүмкін. Несие беруші мен карызға
алушы өзара іс әрекеттерінде карама-кайшылыктың
бірлігі сипатын көрсетеді.Несиелік мәміленің қатысушылары ретінде олар,
оның карама-қарсы жақтарында тұрады. Олардың мүдделері де бөлек, несие
беруші неғүрлым жоғары пайыздық несие бергісі келсе, қарыз алушыға
мүмкіндігінше арзан несие алып, қосымша қаржылар табу мүддесі болады.
Несие берушілер мен карызға алушылардан басқа несие қатынасы құрылымының
элементі алыс-берістің объектісі - құнның негізгі бөлігі сияқты өзіндік
өтелмеген кұны - несиеленген құн (ссуженная стоимость) болып табылады.
НЕСИЕНІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ
Несенің қарастырылған құрылымы оның біртұтастығын айқындайды.Ол
элементтердің бірлігін болжайды.
Несиенің қайтарылуы - уақытша пайдаланған несиеленген құнды несие
берушіге кайтару процесі. Ол өзінен-өзі туындамайды. Ол құнның ауыспалы
айналымында аяқталатын материалдық процестерде негізделеді. Алайда, бұл тек
қайтарымның негізін жасайды. Уақытша пайдалануға алган ақшалай қаражатты
кайтаруға босаған қаражаттар қарыз алушыға мүмкіндік берген кезде ғана
несиені қайтару басталады. Несиенің қайтарылуы объективті процесс болып
табылады, яғни оны мәміленің табииғатын өзгертпей, кейінге қалдыруға
болмайды. Несие беруші мен карыз алушы бекіткен келісімшартқа сәйкес ол
заңды бекітілген сипат алады. Халык шаруашылығы деңгейінде несиенің
кайтарылуы тұтас алғанда қайтарудың жиынтығын көрсетеді. Бұл жерде ол
алынған несиенің бір ғана белгісін көрсетпейді, экономикалық категория
сияқты бар несиенің тұтастығын көрсетеді.
Несиенің элеуметтік-экономикалық негізі оның қоғамдық сипатқа тән
екендігінде.
Банкке, несие берушіге қарыз алушының несиені қайтаруы соңғысына кез
келген сәтте өзіне несие берушілерге (өздерінің уақытша бос каражаттарын
депозиттік шоттарда сақтаған заңды және жеке тұлғаларға) талап етуі бойынша
мүмкіндік береді. Несиенің қайтарылуы қосарлы қайтарылу сиякты.
Несиенің құрылымын, қозғалыс кезендерін және негізін талдау нәтижесінде
оның мәнін толық емес жағдайда былайша айтуға болады: несие беруші мен
қарыз алушының несиелік құнның төлем мен жеделдікке негізделіп кайтарылым
козғалысына байланысты экономикалык катынастар екендігі.
Несиенің тағы да көп анықтамалары бар. Мысалы, несие -бұл несие
капиталының қозғалысы. Несие капиталы - бұл қайтару талабымен пайызбен
төленетін, меншік иелеріне несиеге ұсынылатын ақша капиталы. Ал, капитал -
бұл өз-өзінен өсетін құн. Оның баска ақшалардан сапалы ерекшелігі сол. Ал,
капитал - өзінен-өзі өсетін құн, оның ақшадан сапалық айырмашылығы -несие
капиталының өзінен-өзі өсетін құнның бір түрі, ал ақша болса, өзінен-өзі
өсім бере алмайды.
Несиеге толық аныктама беруге тырысып көрейік. Несие -кеңейтілген кайта
өндіру мақсатында жеделдік, төлемдік, қайтару талаптарына сай оларды ақшаны
бөлу және халыктың, экономиканың бос ақшалай каражаттардың жұмылдырылуын
қамтитын несие капиталының қозғалысы себепті экономикалық қарым-қатынасты
көрсетеді.
Несие мәні қатынастардың несиенің - қайтару, төлемдік, мерзімдік, қолма-
кол ақша, мақсатты сипат сияқты маңызды принциптерімен анықталады.
Бұл принциптер несиенің алғашқы даму кезеңдерінен бастап калыптасты, ол
кейіннен заңды түрде бекітілді.
Несиенің кайтарылу принципі - қарыз алушының несиені пайдаланғаннан
кейін несие берушіге уақытында қайтару қажеттілігімен сипатталады. Ол
банктің несие корын жаңғыртып отыруды қамтамасыз ететін несиені пайызбен
өтеуде өзінің іс жүзіндегі орнын анықтайды. Бұл несие капиталының
қозғалысына қажетті талап болып табылады. Ол белгілі бір мерзімге берілген
соманың толык қайтарылуын қамтамасыз етеді.
Несиенің төлемділігі - қарыз алушыға берілген несиенің уақытында
қайтарылуын және одан табыс түсіруге несие беруші де, оның тиімді
пайдаланылуына карыз алушы да ынталы болады.
Несиенің жеделдік принципі қарыз алушыға кез келген тиімді уақытта емес,
несие келісімшартында белгіленген уақытта қайтару қажетгігін көрсетеді.
Белгіленген мерзімді бұзу - несие беруші үшін қарыз алушыға өндіріп
алынатын пайызды көбейтілген түрде несиені пайызбен мерзімінен бұрын
өндіріп алуға саятын экономикалык санкция қолдануға жеткілікті негіз болып
табылады. Несиенің қамтамасыз етілу принципі несие келісімшартында қарыз
алушы өз мойнына алған міндеттемелерді бұзуы мүмкін жағдайда несие
берушінің мүліктік мүддесін қорғауды қамтамасыз етудің қажеттілігін
көрсетеді. Бұл принцип жалпы экономикалық тұрақсыздық кезеңінде өзекті
мэселе болып табылады.
Несиенің максатты сипаты несие берушіден алынған қаражаттың мақсатқа сай
пайдалану қажеттілігін білдіреді. Несие келісімшартындағы сэйкес бөлімде
берілетін несиенің нақты мақсаты, сондай-ақ банктін бақылау процесінде бұл
талапты карыз алушынын сактауы белгіленеді.
Бұл принциптердің барлығы бір-бірімен өзара байланысты және олардың бір
уақытта қызмет етуі несиенің мәнін анықтайды. Осы принциптердің біреуі
бұзылса, онда несие катынасының мәні кетіп, несиенің дербес экономикалық
категория сияқты өзіне тән қасиеттері жоғалады. Принциптермен қоса несиенің
мәні олардың орындалатын қызметтерінде көрініс табады.
Несие капиталы экономикалық теорияда кайтару талабымен пайыз түрінде
белгіленген төлем мөлшерінде несиеге берілетін ақша капиталының жиынтығы
ретінде дәстүрлі түрде қарастырылады, яғни нарық шаруашылығында туындаған
және нарықтық қатынастарды көрсететін капиталдьщ айрықша формасы.
Несие капиталының нарығы қызмет көрсетудің қөзқарасы тұрғысынан бұл
қайта өндірудің қажеттілігін несиемен қамтамасыз ету мақсатымен ақша
капиталын жинақтауға және кайта бөлуге мүмкіндік беретін экономикалық
қатынастар жүйесі.
Институционалды көзқарас тұрғысынан - бұл несие капиталының козғалысы
олар аркылы жүзеге асатын несие-қаржы мекемелерінің және қор биржаларының
жиынтығы.
Несие капиталының экономикалық рөлі экономиканы дамыту мүддесімен ұсақ,
шашыраңкы, ақшалай каражаттарды біріктіру қабілетімен үйлеседі. Несие
капиталының мәнін анықтау үшін ең алдымең оның өнеркәсіп және тауар
капиталынан ерекшеленетін айрықша сипаттарын анықтап алу керек.
Несие капиталының өзіндік ерекшелігі қарыз алушыдан қарыз алушыға
несиені беру және оны қайтару процестерінде көрініс табады':
- несие капиталы - бүл несие берушінің қарыз алушыға уакытша пайдалануы
үшін сататын жеке меншігі;
- несие капиталы - бүл өзіндік өзгешелігі бар тауар. Оның тұтыну құны
карыз алушының қабілетімен, яғни оны тиімді пайдаланумен және белгілі
бір табыс, пайда алумен өлшенеді;
- несие капиталы - шеттетілудің өзіндік ерекшелігіне ие. Қарама-карсы
бағытта бір мезгілде тауар мен ақшаның сату-сатып алу процесінде бірдей
орын алатыны, ал несие мәмілесінде несие капиталы бір бағытпен
берілетіні белгілі, яғни несие
берушінің қарыз алушыға - несиені беруі, ал оны өтеуде - қарыз
алушының несие берушіге пайызбен төлеуі. Несие капиталының қозғалысы
уақыт бойынша алшақтап отырады;
- несие капиталының қозғалысы қолданыстағы капитал қозғалысынан
ерекшеленеді. Өнеркәсіп капиталының мынадай үш:ақшалай (А), өндірістік
(Ө) жэне тауар (Т) формалары бар. Ал,сауда капиталы Т жэне А формаларын
бөлінсе, ал несие капиталы үнемі ақшалай формада ғана (А-Аі)
кездеседі.
- несие капиталы өнеркэсіп капиталының ерекшеленген бөлігі болып
табылатындыктан, несие капиталыңың мәнін толық түсіну үшін оның
қалыптасу ерекшеліктерімен шығу көздерін қарастырған жөн.
Несие капиталы қалыптасуының маңызды шығу көзі - ауыспалы айналымнан
босаған ақшалай қаражаттар болып табылады:
- құнын шығарылатын тауарларға амортизация түрінде бірнеше бөліктерге
бөліп ауыстыру барысында жинақталып негізгі қорды қалпына келтіруге
арналған қаражаттар;
- тауарларды сату және шикізаттарды, жанар-жағармайды және материалдарды
сатып алу уақытының сәйкес келмеуінен оларды өндіру мен еңбекақы
төлеуге қажетті айналым капиталының ақшалай түрдегі бөлігі;
- жаңа жобаларды іске асыруға бағытгалған белгіленген шамаға дейін
қорланатын (жиналатын) пайданың бөлігі;
- накты бөлінуі мен пайдаланылуына дейін кайта бөлінген пайда
бөлігі.
Жоғарыда аталған қаражаттың барлығы шаруашылық жүргізуші субъектілерге
қызмет көрсететін банктердің есепшоттарда жиналады. Сондықтан, жоғарыда
қарастырылған қаражаттар жекелеген жағдайларда есеп айырысу түрінін қолма-
қол ақшасыз шамасы бойынша несие мекемелерінде жинакталып, несие
капиталының қоры, немесе олардың несиелік қоры болып саналады. Несие
капиталының аталмыш көзінің ерекше тартымдылығы сол - ол банк үшін
есепшоттағы бар қаражатты пайдалануға есеп айырысу шоты иесінің келісімін
алу қажеттілігінін болмауымен, сондай-ақ бүл каражаттардың арзандығымен,
ягни осы ресурстардың банк үшін нақты тегін болуымен анықталады.
Несие капиталының басқа аса маңызды, бірақ қымбат (зәру) көзі халықтың
жинақ ақшалары мен табыстары болады. Олардың бірсыпыра бөлігін банк табыс
тауып, пайызды өсіріп алу үшін еркін түрде уақытша пайдалануға береді. Бүл
қаражаттар депозит пен жинақ ақша шоттардың есебіне алынады. Қазіргі
уақытта мұндай қаражаттар Қазақстанда жылдан жылға млрд теңге есебімен өсіп
отыр.
Несие капиталының үшінші көзі - мемлекетгің акшалай корланымы. Оның
шамасы үкіметтің барлық қызмет түрінен, мәселен, мемлекеттік меншікті жалға
беруден, акция пакеттерін сатудан, мемлекеттік меншікті жекешелендіруден
және т.б.алатын мемлекеттік меншіктің аукымы бойынша келіп түсетін
табысымен өлшенеді.
Несие мекемелерінде шоғырландырылған бұл қаражаттардың жиынтығы банктің
несие ресурстары ретінде ұсынылатын мемлекеттің несие қорын құрайды.
Осындай уақытша бос ресурстардың қалыптасуы мен оның пайдаланылуының
нэтижесінде несие капиталыньщ нарығы пайда болып, дамыды.
Қаржы нарығының бірі ретіндегі несие капиталының нарығын несие
капиталының ауыспалы айналымын қамтамасыз ету процестерімен байланысты
қаржылык карым-қатынастың ерекше саласы ретінде анықтауға болады.
Адамдар көп жағдайда несиені ақша сияқты қабылдайды. Бір карағанда,
несие - әсіресе, ақша түрінде ұсынылатын банк несиесін ақша деп санауға
болар еді. Соған қарамастан, ақша және несие - түрлі ұғымдар ғана емес,
әртүрлі карым-қатынастар да болып табылады.
Несие мен акша - түрлі экономикалық қарым-қатынастарды білдіретін дербес
экономикалык категориялар. Ақшаға қарағанда несие тарлау болып келеді.
Себебі, несие қарым-қатынасының субъектілері тек несие мәмілесінің
катысушылары ғана болса, ал ақша қарым-қатынасының субъектілері барлық
занды, занды емес және жеке түлғалар болып табылады.
Осыған байланысты несие және ақша қарым-қатынасының ең бірінші
ерекшелігі - катысушылар құрамының әр түрлі екенін атап өткен жөн. Ақша
қарым-қатынасына сатып алушы мен сатушы қатысады, ал ақша жалпы балама
сияқты ақшаны алушы мен сатушы субъектілері арасындағы қарым-қатынас
нәтижесінде осындай қалыпқа енеді. Бүл жағдайда тауар мен ақшаның
ыңғайластық қозғалысы жүреді.
Несие қарым-қатынасының қатысушылары несие беруші мен қарыз алушы болып
табылады, ал несие құнның қайтарылу козғалысының себебі бойынша ерекше
қарым-қатынасты көрсетеді. Бұл жағдайда кұн ыңғайластық қозғалысқа
түспейді, өйткені ол несие берушіден қарыз алушыға өтеді және белгіленген
мерзім өткеннен кейін өз иесіне қайтады. Несиеге ақшалай қарым-қатынаста
жол берілмейтін мерзімі ұзартылған төлем тән. Соған қарамастан ақша мен
несие бір-бірімен қатар болып, өзара әрекетке түседі. Сонымен, тауарларды
несиеге сату процесінде төлем құралы ретінде несие мен ақша қатысады.
Несие мен ақша әр түрлі тұтыну кұнына ие. Несие пайыз келтіретіндігімен
ақшадан ерекшеленеді.
Несие акша түрінде де, тауар түрінде де ұсынылуы мүмкін.
Бүл ерекшеліктерге карамастан тауар ақша қатынасының талаптарында ақша
мен несие тығыз байланыста дамып, ұдайы өндірістің барлық корына қызмет
көрсету арқылы өзара бір-бірін толықтырады.
Банк берген несие клиенттерге банктің депозит есепшоттарына жаңа ақша
салуға мүмкіндік береді. Клиенттер оларды төлем құралы ретінде
жеткізушілердің шоттарын және баска да төлемдерді өтеу үшін пайдаланады.
Банк клиенттері, яғни банк есепшотының иелері бір уақытта ақша жэне
несие карым-катынасыныц субъектілері де болып табылады. Нарық
экономикасының жағдайында несие мен ақшаның өзара эрекет етуінің алдағы
уақытта күшейе беру тенденциялары көрініс табады. Оған мына себептер бар:
- қолма-қол акшасыз есеп айырысудың кеңеюі. Интернет арқылы есеп
айырысудың электрондық жаңа жүйелерінің, төлем карталарының. дебет
қарталарынын пайда болуы, бір жағынан, банк шоттарына ақшаны тартып, оларды
несие ресурстарына айналдыру себеп болса, екінші жағынан ақша айналымын
тездетеді, сондыктан акшаның бір бөлігі есеп айырысу үшін керексіз болып
калады және депозит есепшоттарында банктің несие ресурстарын көбейтіп,
тұрақталып (орнығып) қалады;
- орталық банктер несиені экономиканы ақша-несие жағынан реттеуінің
негізгі кұралы ретінде пайдаланады. Оның шегі тарылу немесе кеңеюі арқылы
айналымдағы ақша жиынтығына банктің эмиссиялық қызметіне, әсер етеді.
Болашакта несие мен ақшаның өзара эрекеті жалғасып, күшейе береді.
Несиені зерттеу барысында таным әдісі ретіндегі теорияның рөлі ерекше.
Несие туралы ғылым әлі жас. Ол саяси экономиканың қалыптасуымен пайда
болды. Несиенің ұдайы өндіріс процесімен, құндылықтың қайта айналымының
және айналысының Маркстік тұрғыдан талдануы несиенің қажеттігін түсінудің
демеушісі, қоғамдағы несиелік қатынастардың туындауын, несиенің табиғаты
мен мәнінің айрықша экономикалык категория екендігін түсінудін қуат көзі
болып табылады.
Ғалымдар бүгінгі таңда экономика ғылымының алдында бір жағынан теориялық
талдау корытындыларын белсендірек жүргізіп, екінші жағынан банк ісін
дамытып, жетілдірудің керек екенін айтуда.
Теорияны тәжірибеден окшау қарастырмау керек екені түсінікті. Барлық
теоретикалык проблемалардың соңы тек тэжірибелік әдістермен шешілетіні
кездейсоқтық емес. Теория мен тәжірибе арасында диалектикалық бірлік бар.
Экономикалык эдебиеттерде несиенің мәніне, қызметтерімен заңына қатысты
саясат орын алуда. Несиенің мәнін зерттеуде натуралистік және капиталдык
жасампаздық теориясы катаң қадағаланатындығы байқалады.
Натуралистік несие теориясы XVIII гасырдың екінші жартысында пайда
болды. Бүл теорияның негізін А. Смит пен Д. Рекардо салды. Одан әрі оны
француз экономистері Ж. Сэй. Ф. Бастия және американдык Д. Мак-Куллах
дамытты. Бұл теорияның негізгі идеялары несие мәнінің натуралистік
түсінігіне үйлесті яғни несие заттай игіліктердің қозғалысын көрсетті.
Сондықтан, бұл тек аталмыш коғамда бар материалдык құндылықтарды бөлу әдісі
ғана. Бұл жағдайда несие объектісі табиғи заттай (акшалай) емес игіліктер
болып табалады. Несие капиталы өндірістік капиталға тең. Бүл жерде
натуралистер несиені несие капиталының қозғалысын емес, табиғи түрде
материалдық құндылықтарды қайта бөлудің әдісі сиякты карастырады. Несиенің
мәні мен рөлі жөнінде мұндай қате түсінік өнеркәсіп капиталының тауарлы,
өндірістік және акшалай түрдегі ауыспалы айналымын жете түсінбеуден шығып
отыр. Несие капиталының мәні өнеркәсіп капиталының ақша түріндегі ерекше
бөлігі деуге болады.
Бұған карамастан натуралистік теорияның маңызын несиенің қазіргі заманғы
теориясының калыптасуы мен дамуына байланысты еш кемітуге болмайды.
Натуралистер өндіріс процесінде қалыптасатын несие накты капиталды
құрмайды, - деп дұрыс есептеді. Олар несиенің рөлін өсірмей, несие
пайызының түсетін табыстың көлемімен өзгерістеріне тәуелді екенін
дәлелдеді.
Несиенің капиталдык жасампаздық теориясы натуралистік карама-карсы
идеяны ұстанады. Оның тұжырымдамасы бойынша несиеге экономиканың дамуында
шешуші рөл беріліп, оны ұдайы өндіру процестерінен алыстатады. Несие
ақшамен және байлықпен теңестіріледі. Бұл теорияның негізін салушы, ағылшын
экономисі Дж. Лонның ойынша несие елдің барлық пайдаланылмаған
мүмкіндіктерін қозғалысқа келтіріп, байлық пен капиталдың жиналуына себеп
болады. Ол банктерді делдалдар ретінде емес, капитал жасаушылар деп
қарастырады.
Бұл теорияның колдаушылары ағылшын экономистері Г. Макмед, Дж. Кейнс, Ф.
Хоутри, И. Шумпетер (Австрия), А. Ган (Германия) болды. Олар ақша мен
несиені сатып алу күшіне сай байлық деп есептеді. Несие пайда әкеледі,
сондыктан ол өндіргіш капитал болып табылады, ал, банктер - несие
фабрикасы. Бүл екеуі де несиені, яғни капиталды жасайды. Олар банктер
барлығын, депозиттерді, яғни капитал жасайды деп пайымдайды. Сондай-ақ олар
банктер шексіз депозиттерді, соған сәйкес несие мен капитал жасайды деп
есептейді. Міне, осындай несие ауқымының шексіз кеңеюі қайта өндірудін,
экономикалык дамудың козғаушы күші екенін ұйғарып, экономиканың тұрақты
дамуына эсер етеді. Сондықтан олардың теориялары өктем-паздық теориясы
деген атауға ие болды. Олар несиенің шегін, несие аукымының шексіз кеңеюі
инфляция мен оның зардап-тарына әкелетінін ұмытып кетті.
1929-1933 жж. элемдік дағдарыс несиенің капиталдық жасампаздық теорияның
абыройын жоққа шығарды. Алайда, оның оңтайлы нәтижелері болмай қалған жоқ.
Оны Дж. Кейнс пен оның ізбасарлары оларды дағдарыстың және екінші
дүниежүзілік соғыстың зардаптарын жою үшін пайдаланды. Олар экономиканы
несиемен реттеудің принциптерін негіздеді: экономикаға несие салымдарының
инвестициясын кеңейту жолымен несие пайызын төмендетуге болады. Дж.
Кейнстың тұжырымдамасы бойынша айналымдагы ақша жиынтығы пайызға, пайыз -
инвестицияға, инвестиция - өндіріске, өндіріс - табыска, табыс - бағаға
әсер етеді. Сондай-ақ, ол ақшаның белгілі бір деңгейге дейін пайызға әсер
ететінін, ал инвестицияның пайызға үнемі әсер етпейтінін мойындады.
XX ғасырдың екінші жартысында ақша-несие реттеуінің кенсиандық емес
мектебінің пайда болғаны белгілі. Бұл мектептің өкілдері американдык
ғалымдар П. Самуэльсон, С. Харрис.
Э. Хансен, Л. Ледокер, Дж. Гэлбрейт болды. Олар Дж. Кейнстің несиенің
көмегімен шаруашылык процестерге мемлекеттің белсенді араласуы туралы
идеясын дамытты.
Олардың ойынша мемлекет экономиканы Орталық банк бюджеті мен
каржыларының акша-несие тетіктерінің көмегімен реттеуі керек.
АҚШ ғалымдарының баска бір тобы (Р. Голдсллий, С. Кузнец, К. Дугел, Д.
Кример) бұл тұжырымдаманы дамыта отырып, несие капиталдарының нарығын және
оның сегменттерін, олардың экономикамен өзара әрекетін, кызмет ету
параметрлерін зерттеді.
Бұл нарықтың негізгі қатысушылары мыналар:
- алғашкы инвесторлар, яғни уақытша бос акша ресурстарының иелері:
уақытша бос ресурстары бар заңды және жеке тұлғалар, мемлекет;
- уақытша бос ресурстарды шоғырландыратын несие-қаржы институттары
ретіндегі түлғалык мамандандырылған делдалдар;
- каржы ресурстарына уакытша мұқтаж қарыз алушы - заңды және жеке
түлғалар, сондай-ақ мемлекет.
Несие капиталының нарығы төменде көрсетілгендерге сараланады:
- ақша нарығы - айналым қаражаттарының қозғалысына қызмет көрсететін
қыска мерзімді несиелердің (1 жылға дейін) жиынтығы;
- капитал нарығы - орташа мерзімді (1 жылдан 5 жылға дейін) несиелердің
жиынтығы;
- қор нарығы - бағалы қағаздармен байланысты несие операцияларының
жиынтығы;
- ипотека нарығы - жылжымайтын мүлікпен байланысты несие операцияларының
жиынтығы.
Несие капиталы нарығының даму деңгейіне: ел экономикасының дамуы, елдегі
өндірістік және қаражат қорланымының және халықтың эл-ауқат деңгейі, соған
сәйкес оның жинақ ақшасы тікелей әсер етеді.
Әлемде экономикалық дамудың үш орталығы бар, олар: АҚШ, Батыс Еуропа
(ЕО), Жапония.
Төртінші орталық болып - Шығыс Азия қатарға косылып келеді.
Бұл орталықтарда несие капиталының қуатты нарыктары бар. АҚШ-тың несне
капиталдар нарығы олардың ең қуаттысы болып есептеледі. Ол барлык төрт
сараланымнык (сегмент) тармакталуымен және дамығандығымен ерекшеленеді және
әлемдік капитал нарығына маңызды әсер етеді.
Батыс және Еуропаның 24-тен астам дамыған елдерін қамтитын Еуропа Одағы
АҚШ-тан капитал корланымының кіші көлемімен және несие нарығының (әсіресе
қор нарығының) жеке сараланым (сегмент) операцияларының жеткілікті
дамымауымен
ерекшеленеді. Мұндай тенденциялар Жапонияның несие капиталы нарығына да
тән.
Егер Қазакстанның несие нарығына тоқталатын болсақ, онда оның
сараланымдары әр түрлі деңгейде екенін, сондай-ақ ол енді-енді қалыптасып
келе жатқанын атауға болады.1 Мысалы, Қазақстанда ақша және капитал
нарығының сараланымы (сегменті) елдегі өндірістік және жеке корланымның
және банк жүйесінің жақсы дамымағанына байланысты едәуір жетілді.
Ипотека нарығы алғашқы даму сатысында, оның инфракұрлымы мен заңдық
базасы жасалуда. Бірақ, бұл нарыкты әзірге даму сатысында деп айтуға
болмайды, ол ипотекалық несиелеудің Батыс үлгісінен алшақ жатыр.
Қор нарығы кенжелеп қалған. Оның зандык базалары мен инфрақұрылымы
әлдеқашан әзірленіп, биліктің ынтасы болса да,ол әлі даму тұрғысынан енді-
енді оянып келе жатыр. Егер мемлекеттік бағалы қағаздар қалыпты дамыса, ал
корпорациялық
бағалы қағаздар түрлі объективті себептерге байланысты мүлде дамымаған.
.
Капиталдык жасампаздык теорияны ары карай монетаристер дамытуда.
Оқулыктың алдыңғы бөлімінде атап өткеніміздей, М. Фридмен экономиканы
реттеудің негізгі кұралдары - несиенің пайыздық мөлшерлемелері мен
айналымдағы ақша жиынының өзгерісі болып табылады деп есептейді. Шын
мәнісінде пайыздык мөлшерлемелерді реттей отырып, экономикаға салынатын
несие салымдарының аукымын кеңейтуге немесе аясын тарылтуға болады. Сондай-
ақ, айналымдағьі ақша жиынтығын реттеуге, ең соңында өндіріске және баға
мен инфляцияның деңгейіне де әсер етуге болады.
Монетаризм теориясы дамыған елдердің экономикалық саясатында кеңінен
қолданылуда. Бүгінгі таңда онын маңызы несиенің пайыздык мөлшерлемесін
өзгерте, отырып, ақша жиыны мен инфляцияның өсуін тежеуге кол жеткізу болып
отыр.
Қазақстан да несие теориясының жемістерін тәжірибеде кеңінен пайдаланып
отыр. ҚР Ұлттық банкі мен үкіметі ақша-несие реттеуінің монетаристік
теориясын колдана отырып, 1994-1997 жж. өршіген инфляцияны басты және
елдегі макроэкономикалық тұ-рактылыкка қол жеткізді.
Фунцкция (қызмет) деген сөз латынның functio - дегені - ол
атқару жүзеге асыру деген мағынаны білдіреді. Несиенің қызметін
айтқанда, әдетте оның мәнінің арнайы көрінісі ұғылады. Қызмет несиенің
мәнімен өзара тығыз байланысты; қызметтің атқаруындағы қарым-қатынастардың
мәнінсіз ол өмір сүре алмайды. Қызметтің несие мәні сияқты объективті
сипаты бар. Әрбір сәттегі өзінің өрістеу барысында несие барлық қызметінің
мәнін емес, бір немесе бірнеше қызметтерімен ғана көрінеді. Қызмет - қатып
қалған емес, өзгеріп тұратын құбылыс.
Несие мәнінің өзгеруімен қатар, оның көрініс танытуды да өзгеріп
отырады. Қызмет бүтіндей процесс ретінде өзінің арнайы көрінісін байқатады,
яғни қызмет несиелік қатынасқа бүтіндей қатысты. Несие қызметі оның барлық
формалары мен түрлері өзіндік ерекшелігімен керініс танытуын сипаттайды.
Несиенің ұдайы өндіріс процесінде алатын орны жайлы біркелкі ғалымдардың
пікірлері жоқ.. Кейбір ғалымдар оны айналым белгісіне жаткызса, басқалары
бөлу белгісіне жатқызады. В.М. Тарасов несиені ұлттық табысты (несиеден
қарыз алушыға және керісінше) қайта бөлу процесіне қатысатындықтан бөлу
категориясына жатқызады. Және де соған карамастан, несиенің айырбас
қатынастарына тән ерекшеліктері мен мүмкіндіктері бар.
Айырбас фазасында бөлу (өндіріс нәтижелерін бөлу) қатынастарының сәтін
айрықшалап көрсету мүмкін болғандықтан, несиелік қатынастарды да дәл осыған
жатқызуға болады. Сондықтан несие бөлу категориясы бола отырып, айырбас
белгісіне де жатады, немесе екі жактылык ерекшелікке де ие. Мұның өзі
несиенің қызметіне тән екендігін көрсетеді.
Несие туралы теорияда. оның атқаратын кызметінін саны мен мазмұны жайлы
орныққан біркелкі көзқарас жоқ. Біреулер екі (кайта бөлумен айналымның
несиелік құралдарын жасау), басқалар үш түрлі (осы аталған екеуінен бөтен
бақылауды қосады), үшіншілер - төрт (және капиталды шоғырландыру мен
орталықтандыруды бөліп көрсетеді) көзқарастарды атайды. Ал, жекелеген
авторлар несиенің қызметін: айналымдағы шығындарды үнемдеп, экономиканы
ретке келтіру, уақытша бос каражаттарды жинастыру т.б. деп түсіндіреді.
Несиенің бакылау кызметі: дегенде ол - акша, каржы сияқты баска да
категорияларға тән екендігін айтқан дұрыс. Ал, шындығында бақылауды несие
емес, банк жүзеге асырады.
Өндірістік қорлар айналымның жанама түрлері бойынша несиенің қызметі
ақшаларға да, қаржыларға да тән - бұл біріншіден, екіншіден қорлар
айналымдардың құндылық категорияларының мазмұнына да енеді.
Экономиканы ретке келтіру кызметі жайлы айтатын болсақ, несиенің
көмегімен ғана емес, баға, бюджет сияқты құндылық категориялары арқылы да
жүзеге асырылады.
Қорларды ынталандыру жайлы да осылай деуге болады.
Осыған қарай отырып, жекелеген ғалымдардың несие дербес қызмет атқара
алады дегендерінің негізі жеткгліксіз. Қызмет - қолдағы экономикалык
категорияның өзгешелік мәнін таныту болып табылады.
Айналымның жанама түрдегі қызметі, бакылаумен ынталандыру, экономиканы
ретке келтіру тек несиеге ғана емес, баға, каржы, еңбекақы, бюджет, табыс
т.б. құндылық категорияларына да тән.
Көптеген пікірлердің орын алып отырғанына қарамастан, несиенің барлық
формалары мен түрлерінде мәнін ашып көрсететін оның үш түрлі қызметін бөліп
көрсеткіміз келеді. Олар - қайта бөлу, накты ақшаны айналымдағы несие
құралдарымен ауыстыру және капиталды шоғырландыру мен орталыктандыруды
жеделдету.
Несие қайта бөлу қызметін атқарады. Оның мағынасы қарыз алушыға
(шаруашылық, халыққа) төлем негізінде уақытша пайдалануға берілетін
кәсіпорындардың, ұйымдардың, халық пен мемлекеттің бос ақшалай каржыларын
(ақша капиталдары мен табыстар) нееие арқылы шоғырландырып, карыз беру
капиталына айналдыру. Қарыз беру капиталы несие механизмі арқылы халық
шаруашылығы салаларының арасында қайта кайтарылу негізінде несиеге айналды.
Қарыз капиталын кәсіпорындар, салалар, халық арасында кайта бөлу жүзеге
асырылып, ақша түріндегі капитал аз табыс әкелетін саладан босатылып,
банктерде жинақталады да жоғары дәрежеде табыс әкелетін салаларда
жүмсалынады. Оны салаларда шоғырлану жүзеге асырылады. Екінші сөзбен
айтқанда, өндірістік тепе-теңдіктер, капитал мен экономиканың бірлесіп
баскарылу ретке келтіріледі.
Мәселенің мәнісі өндіріс құралдары ретіндегі (машиналар, жабдықтар,
шикізаттар мен материалдар) капитал физикалық түрде бір саладан екінші
салаға ауысып құйыла алмайды. Бүл процесс акша капиталының козғалыс
жағдайына жүзеге асыратындықтан, несие нарықтық экономикада ең алдымен
капиталдың бір саладан басқа салаларға ауысып құйылуы үшін икемді механизм
ретінде керек және табыс нормаларын теңестіру қызметі арқылы несие
капиталдың өндірістің бір саласынан екіншілеріне еркін түрде ауысып
кұйылуын және өндіруші капиталдың белгілі бір нақты үлгіде бекуін
камтамасыз етеді.
Құндылыктың несие арқылы кайта бөлінуі - салалақ, салааралық, аумақтық
бағыттарда, несие катынасының субъектісі іспеттес кәсіпорындар деңгейінде
жүзеге асады. Қандай бір жағдайлар болмасын, әңгіме уақытша бос тұрған
құндылықты қайта бөлу жағдайында болып отыр. Сондықтан ол қайта оралу
жағдайында бөлінеді. Осы ретте қайта бөлудің каншама түрлері болғанмен,
меншік иесі ауыстырылмай, ол несие берушінің қолында қала береді.
Сонымен несие өзінің қайта бөлу кызметінде экономиканы стихиялық түрде
реттеуші болып табылады. Алайда, несие кейбір жағдайларда экономиканың тепе-
тендігін де күшейтіп жібере алады. Нақты айтар болсак, 1993-1996 жылдары
капиталдың өндіріс саласынан айналыс саласына ауысуы орын алды да өндіріс
дағдарысын тереңдете түсті, ягни несие бүл жылдары сауда-делдалдык салаға
ауысып кетіп, нағыз сектор дағдарыс жағдайында қалап қойды. Несиенің кайта
бөлу кызметінің ерекшеліктері төмендегідей:
1) Біріншіден, несиенін көмегі аркылы тек мына материалдык игіліктердің
қүндылығы, өндіріс құралдыры мен тұтыну заттары, яғни бір жылдың барысында
өндірілген ұлттық жалпы өнімдер емес, сондай-ақ ел экономикасының өткен
кезеңдерде жасалған құндылықтары да қайта бөлінеді; екіншіден, несиенің
қайта бөлу қызметі жалпы құндылықты қайта бөлуді емес, уақытша босаған
құндылықты қайта бөлуге қатысты; үшіншіден, кайта бөлу кызметінде уақытша
босаған құндылықты уақытша пайдалануға беру процесі өте маңызды болып
табылады; төртіншіден, несиенің көмегімен уақытша босаған құндылықты беру
нарыктық зкономикаға тән сарапшылардың банктер мен басқа да несиелік
мекемелердің қатынасуымен жүзеге асырылады.
Қазіргі кездегі нарық шаруашылығында шын мәніндегі ақшалар (алтын) ел
ішінде айналысқа түспейді, олардың несие негізінде шығарылған ақша
белгілері айналымда болады. Нақты ақшалардың шығарылуы, немесе колма-қол
есептегі ақша корларын ұлғайту сол мезетте экономиканы несиелеудің ресурсы
болып табылады.
Несиенің мұндай қызметінің дамуы банк жүйесінің пайда болуымен
байланысты екендігін ескерген жөн. Ақшаларды банкінің есеп шотында сақтау
ақшалай міндеттемелер бойынша тауарлар мен қызмет үшін қолма-қол акшасыз
есептерді жүзеге асыруға, өзара қарыздарды есепке жатқызып жойып отыруға
мүмкіндік береді. Мүның өзі ақшаны қолмен санап алыс-беріс жасау айналымын
және айналым шығындары мен өнімсіз шы-ғындарды едәуір азайтты. Шаруашылық
жүргізу субъектілерінің және халықтың есепшоттардағы каржылары банкілердің
несиелік ресурсы болып саналып, есепшоттардағы көрсетілген акша айналымы
банкінің акша қаржыларының иелерімен несиелік байланыстары болып қалады.
Несиелеу процесі кезінде ақша массасының құрылымына, төлем айналысына
және ақша айналымының жылдамдығына әсер ететін сол ақша айналымы (санап
беру және колма-қол ақшасыз есеп) үшін түрліше төлем қаржылары қүрылады.
Яғни нағыз ақ-шаларды несиелік ақшалармен және несиелік операциялар
ауыстыру жүзеге асырылады. Айналымда ең қарапайым қарыздық міндеттемелер -
вексельдерден бастап қазіргі электрондық ақшаларға дейінгі несие
ақшаларының түрліше формалары пайда болады.
Экономиканың дамуының алғашқы сатысында бұл айналымнан алтынды ығыстырып
шығарумен байланысты болды. Қазіргі кезде нағыз ақшаларды алмастыратын
несие қызметі ақша тасқындарының қозғалысын тездететін колма-қол ақшасыз
есептер, несие карточкаларын, вексельдерді, чектерді, депозиттік
сертификаттарды қолдану арқылы көрініс танытады. Осы кездегі шаруашылықта
колдағы ақшаны несие операцияларымен ауыстырудың кажетті шарттары жасалған.
Акшаларды бір есепшоттан екіншілеріне колма-қол акшасыз есеп жасау үшін
аудару, өзара талаптарды қанағаттандыруға байланысты, ақша айналымының
құрылымын жақсартуға мүмкіндіктер туады.
Бұл жерде айрыкша ескеретін жәйт - несие осы қызметінің барысында
ақшаларды жалпылама ауыстырудың емес, оларды экономикалық айналымда уақытша
ауыстыру қызметін, яғни несие акшаның рөлін аткарады. ТМҚ-ны (тауарлы-
материалдық қүндылык) алу, қызметтерді төлеу, еңбекакыларды, зейнетакыларды
төлеу үшін пайдалануды және т.б.
Демек, нағыз ақшаларды несиелік ақшалармен және несиелік операциялармен
алмастыру, негізінен, екі түрлі жолмен жүзеге асырылады:
- алтынның орнына айналымға экономиканы неселеу жолындағы несиелік
ақшалар шығарылады, олар тауарлармен және кызметтермен қамтамасыз етіліп,
міндетті
түрде банкідегі эмитентке кайта келіп түсулері қажет;
- неселеу барысында төлем қаржылары жасалды, яғни колма-қол акшасыз
есеп айырысуды ұйымдастыруға байланысты айналымға ақшасыз колма-қол
есептер жасалы-
натын ақшалар келіп түседі.
Капиталды шоғырландыру мен орталықтандыруды жеделдету несиенің маңызды
қызметі болып табылады. Несие механизмі қосымша кұнды капиталдандыру
барысына ықпал етеді.
Несие капиталды шоғырландырудың аса қуатты факторы ретінде оның жекелеп
жинақталуының шекараларын кеңейте түседі. Өндірістің ауқымын кеңейту үшін
жекелеген шаруашылық кәсіпорындарының, кәсіпкерлердің қаржылары көбінесе
жеткіліксіз болып саналатындықтан, әрбір кәсіпорындардың, халықтың шағын
мөлшердегі уакытша бос тұрған шашыраңқы қаржылары жұмылдырылып баңкілерде
жинақталады да, үлкен көлемге жеткеннен кейін ол несие ретінде кең ауқымды
ұдайы өндірісте белсенді түрде пайдаланады.
Несие жекелеген кәсіпорындарды акционерлік қоғамдарға айналдырудың,
монополиялар мен халықаралық компаниялардың жаңа түрлерін кұрудың
факторларының бірі болып саналады. К. Маркстің айтуы бойынша несие
бәсекелестік күресте әрі жаңа, әрі сұрапыл қаруға айнала отырып, соңғы
нәтижеде капиталдарды орталықтандырудың аса зор әлеуметтік механизмі бола
бастайды. Монополизмге берілетін жеңілдік несие-леріне байланысты және
шағын тауар өндіруішілердің несие алу жағдайларының нашарлауы бір полюсте
(шекте) капиталдың шоғырлануы мен орталыктандырылуының күшейіп, екінші
жақтың ойсырауына, тақыр кедейленіп, банкротқа айналуына әкеп соғады
Несие заңдарын білу және соның негізінде тиімді несие механизмін ретке
келтіру өндіріс қорларының айналыстары мен айналымдарының біркелкі
еместігіне байланысты бос тұрған қаржыларды орынды пайдалануға мүмкіндік
береді.
Несие зандарына ең алдымен Несие заңының пайда болуы жатады. Ол несие
қатынастарының пайда болуы мен қарыз беру қорының құрылу қатынастарын
білдіреді. Қоғамда несиелік қатынастардың пайда болуы капитал айналыстары
мен айналым-дарының біркелкі еместігінен туындайды да, объективті, қажетті
және нақты сипаттарға ие болады. Қарыз беру қорының құрылуы жайында да
осыны айтуға болады. Несиелік қатынастар пайда болғаннан кейін, карыз беру
қоры да объективті, кажетті және аса маңызды сипатқа ие болады. Несиелік
корлар ұдайы өндірістің барысында уақытша бос тұратын қаржылардың негізінде
құрылып, қосымша қаржыларды қажет ететін дұрыс талаптарды қанағаттандыруга
жұмсалуға тиіс. Мұның өзі несиенің белгілі бір шегін сактап, соған сәйкес
сол шекараның бұзылуына жол бермейтін механизм (яғни, несиені пайдалану
бағытын негізсіз кеңейтіп немесе тарылып) кұру қажет.
Несиенің пайда болу заңының экономикадағы тауар-ақша қатынастарының
дұрыс жұмыс істеуі жағдайында ғана әрекеттік күші бар. Нақты несие
қатынастары шаруашылық байланыстары баламалық және тепе-тендік қатынастарға
негізделген экономика салаларында ғана туындайды.
Егер шаруашылық субъектісінің өзі атқарып отырған жұмысының нәтижесі
үшін нақты материалдық жауапкершілігі болмаса, несиелік қатынастардың дұрыс
жұмыс істеуінің, несиенің қайтарылып келетіндігінің кепілдігі болмайды.
Несиенің пайда болу заңының бұзылуы экономикадағы карама-кайшылыққа және
инфляцияға әкеп соқтырады.
Несие зандарының басқа да экономикалық заңдар сияқты жалпыламалық,
объективтік, қажеттілік, өте маңыздылық, нақтылық сипаты бар.
Несие заңдарының өзінің қозғалыс зандары іспеттес көрінісі бар. Жоғарыда
анықтағанымыздан, несиелік катынастар тартылған құндылықтар несие берушіден
қарыз алушыға өтіп, қайта кайтқанда пайда болады, яғни несие тұрақты түрде
қозғалыс үстінде болады. Егер ол бір буында тоқтап тұрып қалса, өзінің
мәнін жоғалтып, несие болудан қалады. Сондыктан несиенің қозғалысы
объективті, қажетті, маңызды, жалпыламалы, нақты дүние. Яғни, несиенің
қозғалысы оның аса ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz