Мәмiлелердiң ұғымы және түрлерi
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Тарау. Мәмiле
1.1 Мәмiлелердiң ұғымы және түрлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Мәмiлелердiң нысаны және олардың маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12 2.Тарау. Жарамсыз мәмілелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.1 Жарамсыз мәміленің тұсінігі және ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2 Жарамсыз мәміленің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
3. Тарау. Өндірісте мәмілелерді нотариалдық күәландыру және сотта қарау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
3.1 Нотариалдық қызмет ұғымы мен мәмілелерді нотариалды куәландыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
3.2 Шаруашылық дауларды (мәмілені) сотта қарау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
3.3 Кәсіпкерлік мәмілелерді құқықтық талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
1. Тарау. Мәмiле
1.1 Мәмiлелердiң ұғымы және түрлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Мәмiлелердiң нысаны және олардың маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12 2.Тарау. Жарамсыз мәмілелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.1 Жарамсыз мәміленің тұсінігі және ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2 Жарамсыз мәміленің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
3. Тарау. Өндірісте мәмілелерді нотариалдық күәландыру және сотта қарау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
3.1 Нотариалдық қызмет ұғымы мен мәмілелерді нотариалды куәландыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
3.2 Шаруашылық дауларды (мәмілені) сотта қарау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
3.3 Кәсіпкерлік мәмілелерді құқықтық талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
Қазақ елi, жерi талай тарихи жағдайларды бастан кешiрдi. Тек жиырмасыншы ғасырда ғана бiздiң тарихымызда тұңғыш рет халықты әлемдiк айдынға алып шығуға мүмкiндiк туды. 1991 жылы 16 желтоқсанда «Қазақстан Республикасының мемлекеттiк тәуелсiздiгi туралы» Конституциялық заң жарияланды. Қияметтi де, қиянатты соңғы жылдарда бұған дейiнгi жүздеген ұрпақтың қолы жетпеген егемендi мемлекет құрылды. Бiздiң елдi ендi ешқандай да тарих желi жер бетiнен жойып жiбермейтiндiгiне кепiлдiк туды.
Тәуелсiздiктiң алғашқы жылдары әлемдегi дағдарыс Қазақстан халқына апат ауқымдылықтың салмақ - салдарын сезiндiрдi. Ұлт пен мемлекеттiң аман қалуының жалғыз жолы – делiнген, Ел Президентiнiң «Елiмiздiң жаңа ғасырдағы тұрақтылығы мен қауiпсiздiгi» туралы Қазақстан халқына Жолдауында, «экономиканы ашық Ұстау – әлемдегi қуатты экономикалық аймақтармен ықпалдаса араласып - құраласу. Айрықша жолды ойлап табуға тырысушылық экономикада ғана емес, саясатта да жарға жатпай қоймайды. Қазақстан әдемдiк тенденцияға қарсы тұра алмақ емес. Ашық қоғамды демократиясыз құруға болмайды» [1.-26].
Құқықтық мемлекет құру және қоғамдық өмiрде демократиялық бастамаларды жаңғырту жалпы адамзат құндылықтарын, соның iшiнде адамның бостандығы, өмiрi, денсаулығы, ар – намысы, ожданы, құқықтары мен мүдделерiн мойындауды қажет етедi. Конституцияда Қазақстан Республикасы өзiн демократиялы, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет ретiнде орнықтыратыны ерекше аталып көрсетiледi. Осыған орай, елдегi саяси жүйедегi реформалар өмiрдi барлық қырынан демократиялай отырып, жеке адам мүддесiн ұжым, бүкiл қоғам мүддесiмен ұштастыруға, сондай – ақ адамды қоғамдық дамудың орталығына қоя отырып, оның дұрыс өмiр сүруi және еңбек ете алу жағдайын қамтамасыз етуде, әлеуметтiк әдiлетiлiктi, саяси бостандықты орнатуға, адамның жан – жақты дамуына және рухани бяюына мүмкiндiктер жасауға бағытталады. Адамзаттық факторлар, адамзаттық өлшемдер, барлығы да саяси реформаның қорғаушы күшi бола алады, жаңа тарихи жағдайда саяси көзқарастардың мазмұны мен мәнiн анықтай түседi. Ал жаңа саяси көзқарастар жалпы адамзат құндылықтарына, құқықтарға, кең халықаралық ұйымдастықтарға сүйенуi тиiс.
Тақырыптың өзектілігі. Ел экономикасын көтеру алдында ел басының атқарар еңбегi мол. Ел басының Қазақстан халқына жолдауында: «Ел мұраты: Ұлттық бiртұтастық, әлеуметтiк әдiлеттiлiк тән әрi күллi халқының экономикалық әл - ақуаты артқан тәуелсiз гүлденген және саяси тұрақты Қазақстанда сондау» - деп арнайы көрсетiлген. Бұл құжатта тәуелсiздiктiң тарихына талдау жасалынған және Ұлттық қауiпсiздiкке қатер төнуiн болдармау жөнiндегi егемен Қазақстан қызметтерiнiң басты бағыттары белгiленген.
Мәмiлелер, шарттардың экономикалық қатынастағы, азаматтық айналымдағы орны ерекше. Әр азамат, заңды тұлғалар күнiне бiрнеше рет азаматтық қатынасқа түсiп, құқықтар мен мiндеттердi атқарады. Түрлi мәмiлелер мен келiсiмдерге келудiң нәтижесiнде сан мындаған тауар алмасу операциялары iске асады. Iс – тәжiрибеде мәмiлеге байланысты көптеген жайсыз сұрақтар жиi туындайды.
Тәуелсiздiктiң алғашқы жылдары әлемдегi дағдарыс Қазақстан халқына апат ауқымдылықтың салмақ - салдарын сезiндiрдi. Ұлт пен мемлекеттiң аман қалуының жалғыз жолы – делiнген, Ел Президентiнiң «Елiмiздiң жаңа ғасырдағы тұрақтылығы мен қауiпсiздiгi» туралы Қазақстан халқына Жолдауында, «экономиканы ашық Ұстау – әлемдегi қуатты экономикалық аймақтармен ықпалдаса араласып - құраласу. Айрықша жолды ойлап табуға тырысушылық экономикада ғана емес, саясатта да жарға жатпай қоймайды. Қазақстан әдемдiк тенденцияға қарсы тұра алмақ емес. Ашық қоғамды демократиясыз құруға болмайды» [1.-26].
Құқықтық мемлекет құру және қоғамдық өмiрде демократиялық бастамаларды жаңғырту жалпы адамзат құндылықтарын, соның iшiнде адамның бостандығы, өмiрi, денсаулығы, ар – намысы, ожданы, құқықтары мен мүдделерiн мойындауды қажет етедi. Конституцияда Қазақстан Республикасы өзiн демократиялы, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет ретiнде орнықтыратыны ерекше аталып көрсетiледi. Осыған орай, елдегi саяси жүйедегi реформалар өмiрдi барлық қырынан демократиялай отырып, жеке адам мүддесiн ұжым, бүкiл қоғам мүддесiмен ұштастыруға, сондай – ақ адамды қоғамдық дамудың орталығына қоя отырып, оның дұрыс өмiр сүруi және еңбек ете алу жағдайын қамтамасыз етуде, әлеуметтiк әдiлетiлiктi, саяси бостандықты орнатуға, адамның жан – жақты дамуына және рухани бяюына мүмкiндiктер жасауға бағытталады. Адамзаттық факторлар, адамзаттық өлшемдер, барлығы да саяси реформаның қорғаушы күшi бола алады, жаңа тарихи жағдайда саяси көзқарастардың мазмұны мен мәнiн анықтай түседi. Ал жаңа саяси көзқарастар жалпы адамзат құндылықтарына, құқықтарға, кең халықаралық ұйымдастықтарға сүйенуi тиiс.
Тақырыптың өзектілігі. Ел экономикасын көтеру алдында ел басының атқарар еңбегi мол. Ел басының Қазақстан халқына жолдауында: «Ел мұраты: Ұлттық бiртұтастық, әлеуметтiк әдiлеттiлiк тән әрi күллi халқының экономикалық әл - ақуаты артқан тәуелсiз гүлденген және саяси тұрақты Қазақстанда сондау» - деп арнайы көрсетiлген. Бұл құжатта тәуелсiздiктiң тарихына талдау жасалынған және Ұлттық қауiпсiздiкке қатер төнуiн болдармау жөнiндегi егемен Қазақстан қызметтерiнiң басты бағыттары белгiленген.
Мәмiлелер, шарттардың экономикалық қатынастағы, азаматтық айналымдағы орны ерекше. Әр азамат, заңды тұлғалар күнiне бiрнеше рет азаматтық қатынасқа түсiп, құқықтар мен мiндеттердi атқарады. Түрлi мәмiлелер мен келiсiмдерге келудiң нәтижесiнде сан мындаған тауар алмасу операциялары iске асады. Iс – тәжiрибеде мәмiлеге байланысты көптеген жайсыз сұрақтар жиi туындайды.
1. Иоффе О.С. Гражданское законодательство РК. Размышление о праве. Научное издание.–Астана:ЗАО «Институт законодательства РК», 2002 г.
2. Басин Ю.Г. О необходимости концептуальных изменений ГК РК// Гражданское законодательство РК. Выпуск 14./ Под ред. А.Г.Диченко – Астана:ЗАО «Институт законодательства РК», 2005 г.
3. Ширшиневич Г.Ф. Курс гражданского права. -Тула, 2001. – с. 316.
4. Граданский кодекс РК (общая часть) Комментарий в двух книгах/ Ответ. ред. М.К. Сулейменова, Ю.Г.Басин. – Алматы: «Жетi Жарғы», 1998 г.
5. Гражданское право. Учебник для вузов (академ курс) Том 1. /Ответ. ред. М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин – Алматы: Издательство КазГЮА, 2000 г.
6. Гражданское право. Общая часть. Учебное пособие. /Под ред. А.Г.Диденко – Алматы, 2003 г.
7. Договорное право. Брагинский М.Н., Ватрянский В.В. -2 изд – во, испр. – М.: Статус – 2000 г. – 848 с.
8. Основы нотариальной деятельности. Глушенко П.П., Судов А.М. Уч. пособие. – 2 изд – СПб, Издательство Михайлова В.А. – 2000 г. - 368 с.
9. Арбитражный процесс. Учебник/ под ред. В.В.Яркова – М.: Юрист, 2000 – 48 с.
10. Арбитражно-судебная практика. Комментарий. Витрянский В.В., Герасименко С.А. – М., 1993 – 216 с.
11. Сделки: Уч. пособие. Басин Ю.Г. – Алматы: Әдiлет–Пресс, 2000 г. – 48 с.
12. Сделки купли – продажи. Пустозорова В.М.- М., 1994 г. – 112 с.
13. Правовые вопросы товарообменных сделок. Комаров А.С. – М., тезис: 2004 – 199 с.
14. Ю. Басин Сделки. Алматы 2000.
15. Ю.Г. Басин. Недействительность сделки. Алма-Ата 2000.
16. Г. Тлеугалиев.Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы. Алматы 2005.
17. Г. Жайлин. Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы. Алматы 2006.
18. Н.Батырбаев. Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы. Түркістан 2007.
19. Казахстанская правда. Название статьи Зеленой долины риэлтерский плен.5 февраля 2010 год. Стр. 23.
20. Казахстанская правда. Название статьи По “понятиям” пирамиды. 19 февраля 2010 год. Стр. 14.
21. Комментарий к ГК РК. Выпуск 8. Под ред. д.ю.н., профессор А.Г. Диденко. Государственная регистрация прав на недвижимое имущество в правовом кадастре. Стр.54-66.
2. Басин Ю.Г. О необходимости концептуальных изменений ГК РК// Гражданское законодательство РК. Выпуск 14./ Под ред. А.Г.Диченко – Астана:ЗАО «Институт законодательства РК», 2005 г.
3. Ширшиневич Г.Ф. Курс гражданского права. -Тула, 2001. – с. 316.
4. Граданский кодекс РК (общая часть) Комментарий в двух книгах/ Ответ. ред. М.К. Сулейменова, Ю.Г.Басин. – Алматы: «Жетi Жарғы», 1998 г.
5. Гражданское право. Учебник для вузов (академ курс) Том 1. /Ответ. ред. М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин – Алматы: Издательство КазГЮА, 2000 г.
6. Гражданское право. Общая часть. Учебное пособие. /Под ред. А.Г.Диденко – Алматы, 2003 г.
7. Договорное право. Брагинский М.Н., Ватрянский В.В. -2 изд – во, испр. – М.: Статус – 2000 г. – 848 с.
8. Основы нотариальной деятельности. Глушенко П.П., Судов А.М. Уч. пособие. – 2 изд – СПб, Издательство Михайлова В.А. – 2000 г. - 368 с.
9. Арбитражный процесс. Учебник/ под ред. В.В.Яркова – М.: Юрист, 2000 – 48 с.
10. Арбитражно-судебная практика. Комментарий. Витрянский В.В., Герасименко С.А. – М., 1993 – 216 с.
11. Сделки: Уч. пособие. Басин Ю.Г. – Алматы: Әдiлет–Пресс, 2000 г. – 48 с.
12. Сделки купли – продажи. Пустозорова В.М.- М., 1994 г. – 112 с.
13. Правовые вопросы товарообменных сделок. Комаров А.С. – М., тезис: 2004 – 199 с.
14. Ю. Басин Сделки. Алматы 2000.
15. Ю.Г. Басин. Недействительность сделки. Алма-Ата 2000.
16. Г. Тлеугалиев.Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы. Алматы 2005.
17. Г. Жайлин. Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы. Алматы 2006.
18. Н.Батырбаев. Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы. Түркістан 2007.
19. Казахстанская правда. Название статьи Зеленой долины риэлтерский плен.5 февраля 2010 год. Стр. 23.
20. Казахстанская правда. Название статьи По “понятиям” пирамиды. 19 февраля 2010 год. Стр. 14.
21. Комментарий к ГК РК. Выпуск 8. Под ред. д.ю.н., профессор А.Г. Диденко. Государственная регистрация прав на недвижимое имущество в правовом кадастре. Стр.54-66.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Тарау. Мәмiле
1.1 Мәмiлелердiң ұғымы және түрлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Мәмiлелердiң нысаны және олардың маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12 2.Тарау.
Жарамсыз
мәмілелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...23
2.1 Жарамсыз мәміленің тұсінігі және
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..23
2.2 Жарамсыз мәміленің
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .23
3. Тарау. Өндірісте мәмілелерді нотариалдық күәландыру және сотта
қарау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
3.1 Нотариалдық қызмет ұғымы мен мәмілелерді нотариалды
куәландыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
3.2 Шаруашылық дауларды (мәмілені) сотта
қарау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
3.3 Кәсіпкерлік мәмілелерді құқықтық талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 61
КIРIСПЕ
Қазақ елi, жерi талай тарихи жағдайларды бастан кешiрдi. Тек
жиырмасыншы ғасырда ғана бiздiң тарихымызда тұңғыш рет халықты әлемдiк
айдынға алып шығуға мүмкiндiк туды. 1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан
Республикасының мемлекеттiк тәуелсiздiгi туралы Конституциялық заң
жарияланды. Қияметтi де, қиянатты соңғы жылдарда бұған дейiнгi жүздеген
ұрпақтың қолы жетпеген егемендi мемлекет құрылды. Бiздiң елдi ендi ешқандай
да тарих желi жер бетiнен жойып жiбермейтiндiгiне кепiлдiк туды.
Тәуелсiздiктiң алғашқы жылдары әлемдегi дағдарыс Қазақстан халқына
апат ауқымдылықтың салмақ - салдарын сезiндiрдi. Ұлт пен мемлекеттiң аман
қалуының жалғыз жолы – делiнген, Ел Президентiнiң Елiмiздiң жаңа ғасырдағы
тұрақтылығы мен қауiпсiздiгi туралы Қазақстан халқына Жолдауында,
экономиканы ашық Ұстау – әлемдегi қуатты экономикалық аймақтармен
ықпалдаса араласып - құраласу. Айрықша жолды ойлап табуға тырысушылық
экономикада ғана емес, саясатта да жарға жатпай қоймайды. Қазақстан әдемдiк
тенденцияға қарсы тұра алмақ емес. Ашық қоғамды демократиясыз құруға
болмайды [1.-26].
Құқықтық мемлекет құру және қоғамдық өмiрде демократиялық бастамаларды
жаңғырту жалпы адамзат құндылықтарын, соның iшiнде адамның бостандығы,
өмiрi, денсаулығы, ар – намысы, ожданы, құқықтары мен мүдделерiн мойындауды
қажет етедi. Конституцияда Қазақстан Республикасы өзiн демократиялы,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет ретiнде орнықтыратыны ерекше
аталып көрсетiледi. Осыған орай, елдегi саяси жүйедегi реформалар өмiрдi
барлық қырынан демократиялай отырып, жеке адам мүддесiн ұжым, бүкiл қоғам
мүддесiмен ұштастыруға, сондай – ақ адамды қоғамдық дамудың орталығына қоя
отырып, оның дұрыс өмiр сүруi және еңбек ете алу жағдайын қамтамасыз етуде,
әлеуметтiк әдiлетiлiктi, саяси бостандықты орнатуға, адамның жан – жақты
дамуына және рухани бяюына мүмкiндiктер жасауға бағытталады. Адамзаттық
факторлар, адамзаттық өлшемдер, барлығы да саяси реформаның қорғаушы күшi
бола алады, жаңа тарихи жағдайда саяси көзқарастардың мазмұны мен мәнiн
анықтай түседi. Ал жаңа саяси көзқарастар жалпы адамзат құндылықтарына,
құқықтарға, кең халықаралық ұйымдастықтарға сүйенуi тиiс.
Тақырыптың өзектілігі. Ел экономикасын көтеру алдында ел басының
атқарар еңбегi мол. Ел басының Қазақстан халқына жолдауында: Ел мұраты:
Ұлттық бiртұтастық, әлеуметтiк әдiлеттiлiк тән әрi күллi халқының
экономикалық әл - ақуаты артқан тәуелсiз гүлденген және саяси тұрақты
Қазақстанда сондау - деп арнайы көрсетiлген. Бұл құжатта тәуелсiздiктiң
тарихына талдау жасалынған және Ұлттық қауiпсiздiкке қатер төнуiн болдармау
жөнiндегi егемен Қазақстан қызметтерiнiң басты бағыттары белгiленген.
Мәмiлелер, шарттардың экономикалық қатынастағы, азаматтық айналымдағы
орны ерекше. Әр азамат, заңды тұлғалар күнiне бiрнеше рет азаматтық
қатынасқа түсiп, құқықтар мен мiндеттердi атқарады. Түрлi мәмiлелер мен
келiсiмдерге келудiң нәтижесiнде сан мындаған тауар алмасу операциялары
iске асады. Iс – тәжiрибеде мәмiлеге байланысты көптеген жайсыз сұрақтар
жиi туындайды.
Мәмiлелердi заңдастыру, құқықтық аспектiлердi қамту, азаматтық
қатынасқа баға беру, заңнамаларды жетiлдiру уақыт талабы балып отыр.
Операциялардың құқықтық жақтарын игеру, бiлу мәмiлелердi жасау, орындау
барысында туындайтын құқықтық проблемаларды шешу, мүмкiндiгiнше болдыртпау,
санын азайту жағдайын қалыптастыра алады. Мәмiлеге түсушi әрiптестердiң ара
қатынасын анықтайтын заңды құжаттарды кәсiби рәсiмдеу құқықтық мәселелердi
тиiмдi шешудiң кепiлi болмақ.
Жоғарыда айтылған жағдайлар мәмiленiң мазмұны, жарамдылық негiздерi,
рәсiмдеу, дауларды қараудың тәртiбi, тақырыбын өзектiлiгiн айқындай түседi.
Азаматтық заңдар өздерi реттейтiн қатынастарға қатысушылардың
теңдiгiн, меншiкке қол сұқпаушылықты, шарт еркiндiгiн, жеке iстерге кiмнiң
болса да озбырлықпен араласуына жол беруге болмайтындығын, азаматтық
құқықтарды кедергiсiз жүзеге асыру, нұқсан келтiрген құқықтардың қалпына
келтiруiн, оларды соттың қорғауын қамтамасыз ету қажеттiгiн тануға
негiзделедi.
Азаматтар мен заңды тұлғалар өздерiнiң азаматтық құқықтарына өз
еркiмен және өз мүддесiн көздей отырып ие болады және оларды жүзеге
асырады. Олар шарт негiзiнде өздерiнiң құқықтары мен мiндеттерiн анықтауда
және шарттың заңдарға қайшы келмейтiн кез – келген жағдайларын белгiлеуде
ерiктi.
Қазiргi нарықтық қатынасты игеруде заман талабына сай мәмiлелер
жасау, оларды құқықтық реттеу қоғамымызда елеулi қиындықтар тудыратыны
баршаға мәлiм. Мәмiленi жасаудың жалпы тәртiбi, жарамдылық негiздерi
жеткiлiктi зерттелген десек күмән туғызбас, ал мәмiлелерге байланысты
дауларды сотқа дейiн, сотта шешу, сот тәжiрибесiнде жиi кездесетiн
жекеленген мәмiлелердi жасау, мiндеттемелердi орындау барысындағы құқықтық
мәселелер әлi өз шешiмiн толық тапқан жоқ, арнайы ғылыми еңбектерiң
тапшылығын аңғаруға болады. Жұмыстың мақсаты мен міндеттері:
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты азаматтық құқықта мәміленің
түсінігі мен түрлеріне мәміленің атқаратын роліне, мәмілінің нысанына,
жарамсыздығына және одан туындайтын құқықтық салдарға арналған.
Сондай-ақ нарықтық тұрғыда мәміленің түйінін ашып,мәміле жасаушы
азаматтар мен заңды тұлғалардың азаматтық құқықтары мен міндеттерін
дұрыс қолдана білуіне , оның әрі қарай даму жолын , бағыт –бағдарын анықтау
мақсатын қарастырған. Мәміле азаматтық салада күнделікті қолданыста
болғандықтан оның дамуы және дұрыс бағытта қолданылуын көрсетілген.
Сондықтан да ғылыми iзденiстер жүргiзуде мәмiлеге, оның жарамдылығына
түсiнiк беру, нотариалды куәлендыру, дауларды сотта қарау тәртiбiн
анықтауды дипломдық жұмыстың негiзгi мақсаты етiп алдық.
ҚР АК енгізілген толықтырулар мен өзгертулерге сәйкес ашып көрсету болып
табылады..
Бұл мақсаттарға жету үшін келесі міндеттер қойылады :
- мәмiле ұғымына түсiнiк беру түрлерiн анықтау;
- мәмiлелердiң жарамдылық негiздерiн ашу;
- мәмiлеленiң жарамдылығының нәтижелерiн бiлiп, олардан қорғану
шараларын табу;
- мәмiлелердi нотариалды куәландыру тәртiбiн баяндау;
- мәмiлеге байланысты туындайтын дауларды сотта қараудың тәртiбiн,
сотта кездестiн құқықтық мәселелердi анықтау.
Дипломдық жұмыс обьектісі мен пәні:
Жұмысты жүргiзуде диалектикалық - материалистiк заңдарды, таным,
салыстырмалы құқықтық нақты – әлеуметтiк, логикалық әдiстердi қолданылып,
кейбiр жағдайда барлық салалардың бастауы философия ғылымына сүйендiк.
Мәмiле жасаудың тәртiбi, оны нотариалды куәландыру, сотта iстi қарауға
байланысты туындайтын қатынастар зерттеу объектiсi ретiнде көрiнiс тапты.
Жұмыстың теориялық және тәжірбиелік маңыздылығы:
Жұмыс ізденушiнiң ғылым жолындағы алғашқы қадамы, мәмiле жасаушылардың
құқықтары мен мүдделерiн қорғаудағы талпыныстар жұмыстың теориялық
маңыздылығын құрайды. Зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығына келсек,
жұмыстың көмегiмен азаматтық айналымда мәмiлелердi дұрыс, әрi заңды жасау -
қатысушылардың құқықтары мен мүдделерiн қорғау, мәмiлеге байланысты
дауларды шешу мәмiле жасаудағы, құжаттарды дұрыс рәсiмдеу мүмкiндiгiн
жүзеге асыруға болады. Жұмыс барысында айтылған ойларды тәжірбиеде
қолдануға болады.
Жұмыстың зерттелу деңгейі: дипломдық жұмысты зерттеу барысында психология,
логика, философия, азаматтық құқық, мемлекет және құқық теориясы, азаматтық
iс жүргiзу құқығы ғылымдары бойынша Қазақстан Республикасының белгiлi
ғалымдарының еңбектерiне сүйендiк. Атап айтсақ,
М.К.Сүлейменов,С.З.Зиманов,Ғ.И.Төле уғалиев,Н.Г.Басин,С.С.Сариев,
Ғ.И.Жайлин, А.К. Темирбекова, Г.С.Мауленов,З.О.Ашитов,М.К.Алексан дров-
Дольник, Я.Ә.Әубакiров және т.б.авторлардың еңбектері пайдаланды. Сонымен
қатар осы салада Қазақстан Республикасының заңдарына анализ берілген.
Қорғауға шығарылған негізгі ұсыныстар:
- Азаматтық құқықтағы заңды фактілердің дұрыс қолданылуын қаматамасыз
ету;
- Бір жақты мәмілілерді құқытық реттеу
- Заң құжаттарында немесе тараптардың келісімімен белгіленген
реттерде жазбаша мәмілілерді нотариаттың куәландырын талап ету
құқығын берудің процедураларын жеңілдетуді құқықтық тұрғыда бекіту;
- нарықтық экономикаға байланысты тараптардың теріс пиғылда жасалған
мәмілелеріне жол бермеу үшін заңдар және өзге де құқықтық актілер
жүйесін құру және күшейту қажет.
Қолданылған әдістер. Осы жұмыста ғылыми танымның талдау, синтез,
индукция, дедукция сияқты әдістер қолданылған. Сонымен қатар тарихи,
нақтылық және т.б. теориялық қағидалар басшылыққа алынған.
Дипломның құрылымы мен көлемі. Дипломның құрылымы зерттеудің негізгі
мақсаты мен пәніне сәйкес келеді. Ол кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан
және пайдаланылған нормативтік құқықтық актілерден және әдебиеттер
тізімдерінен тұрады.
1. Мәмiле.
1.1 Мәмiленiң ұғымы мен түрлерi
Заңды фактiнiң бiр түрi мәмiле болып табылады. Азаматтық айналымда
мәмiле арқылы құқықтық қатынастар үздiксiз туындап, дамып отырады.
Азаматтық кодекстiң 147-бабында, мәмiле азаматтар мен заңды
тұлғалардың азаматтық құқықтар мен мiндеттерiн белгiлеу, өзгерту немесе
тоқтатуға бағытталған әрекеттер, деп белгiленген. Сәйкесiнше, мәмiле
дегенiмiз субъектiлердiң белгiлi мақсатты көздеген әрекеттерi, оның негiзгi
мақсаты азаматтың құқықтары мен мiндеттерiн анықтау (мысалы, мүлiктi сыйлау
кезiнде мүлiкке меншiк құқығы сыйға тартудан сыйды алушыға көшедi), Бұл
құқықтар мен мiндеттердiң өзгеруi (мысалы, жалға берiлген мүлiктi қайтарып
берудi кейiнге қалдыруды тараптар өзара келiседi), немесе олардың
тоқтатылуы (несие берушi борышқорды қарыздан босату).
Мәмiлелерге мынадай белгiлер тән: 1) тұлғаның ерiк (тiлек пен ниет)
бiлдiруi; 2) рұқсат етiлген ерiк бiлдiру, яғни құқыққа сәйкес әрекет; 3)
қандай да бiр заңды құқық жасауға бағытталған (азаматтық Құқықтық
қатынастардың пайда болуы, өзгертiлуi және тоқтатылуы); 4) мәмiле әрқашанда
Құқықтық салдар тудырада.
Цивилистердi, әруақытта, заңды факт туралы мәмiленi моральды -
табиғи, жеке - тұрмыстық сипаттағы әрекеттерден ажырата алу мазалайтын.
Бұл мәселе, сонау римдiк құқықта да өз шешiмiн таба алмай, Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодекст қабылдаған кезде де өзектiлiгiн жоймады.
О.С.Иоффе құқықтың және кез - келген құқықтық емес реттеу салаларын
зерттеу керек деп ептейдi. Ажырата алу үшiн құқықтық реттеудiң түрлi
салалары ескерiлуi қажет.[1]
Ю.Г.Басин өзiнiң еңбегiнде, мүлiктiк қатынастарды Құқықтық реттеудi
әлемдiк iс - тәжiрибеде заңды нәтижеге жетуге тура бағытталған құқық
тудыратын әрекет түрiндегi мәмiлелердi тұрмыстық, отбасы, үй қызметiмен
немесе жақын адамдарға басқа да көмек көрсетуден ажыратады. Әдетте Мұндай
әрекеттер нысаны, мазмұны, нәтижесi жағынан алғанда мемлекеттiк мәжбүрлеудi
қажет етпейдi, Достық этика нормалары қолданылады. Азаматтық кодекстi
жетiлдiру мақсатында Ю.Г.Басин келесi ұйымдастыруды айтады: ұқсас
жағдайлардың арасындағы шектi анықтау үшiн мәмiлеге қатысты бапқа келесi
мазмұндағы тармақты енгiзу қажет: Егер де тараптар өз келiсiмдерiне заңда
маңыз бермейтiн болса, туысқандары, достары немесе басқа жақындары
арасындағы тұрмыстық қызмет, не ортақ тұрмыстық жұмыс iстеуге бағытталған
әрекеттер мәмiле деп есептелiнбейдi.
Мұндай жерде ағылшын - американдық Құқықтық жүйеге тән қағиданы айтып
кету қажет - ақ. ҚР Азаматтық кодексiнiң 384-бабына түсiнiктеме бергенде
М.К.Сулеменов: Қарсы жақты ұсыныс бiлдiру ұғымы ағылшын - американдық
құқықта сonsideration деген ұғыммен кеңiнен қолданылады. Онда
сonsideration кез-келген шарт үшiн бастыталап. Сonsideration - сыз шарт,
заңды күшi бар шарт болып есептелiнбейдi, - деп ұсынылыс келтiредi.
Ағылшын - американдық құқықта контрактының жарамдылығы үшiн мiндеттi
түрде қарсы жақтың ұсынысы берiлуi (сonsideration) қажет, ол мүлiктiн
әрекетiн жауап беру, яғни өз құқықтарына не бас тартады не жоғалтады, -
дейдi Ю.Г. Басин. Мүлiктiң иесi өз мүлкiн басқаға тегiн бере алады, бiрақ
сonsideration болмайынша мүлiк тегiн беру жөнiндегi келiсiмнiң заңды күшi
жоқ. Мұндай контрактiге қойылатын талап Францияда да қолданылады.
Осыған байланысты А.Г. Диденконың да өз ұсыныстары да бар:
Сonsideration - ды ақылылық (возмездность) қателесiп бiр ұғым деп
түсiнгендiктi есептемегенде (сonsideration ағылшын - американдық құқықта
тек материалдық құндылықтарды, қызметi және бiлдiрiп қана қоймай, қандай да
әрекеттен, не құқықтан тежеу дегендi бiлдiредi), отандық азаматтық құқықтың
шарт механизiмiне Бұл ұғымды еңгiзуге әдiстемелiк жағынан жол берiлмейдi...
Кейбiр бiртектес мәмiлелер континентальды құқық бойынша қорғауға жатады, ал
ағылшын - американдық құқықта ниет бойынша қарсыласын қанағаттандыру жоқ.
Сonsideration ұғымы романо - германдық Құқықтық жүйеге енгiзу
дәстүрлi және жақсы iстейтiн норманы құрып, бiзде қалыптасып келе жатқан
құқықтық жүйенi бұзады.
Аталған жайға орай Ю.Г. Басин өз еңбегiнде келесi мысалды келтiредi:
Сот практикасында жоғарғы қауiптiлiк кездерiнен келген шығынды өндiру
туралы iс қаралған. Азамат өз жолдасына сатып алған қымбат вазанын құның
төлеудi талап етедi. Талап арызды қараудан бас тартады. Бұл мысал
қарастырылып отырған жағдайды нақты ажыратуға сай емес.
Ойланып отырсақ, азамат үшiн оның вазасы қалай көрсетiлген орынға
жеткiзiлетiнiне бәрiбiр сияқты: автомобиль мен таксимен бе. Сол сияқты үйдi
кiм жөндейтiндiгi қызықтырмайтын сияқты: көршi, не маман медiгер ме; затты
кiм апаруы досы - иесi немесе комиссиялық дүкен.
Аталған жағдайда нәтиже басты нәрсе. Сондықтан тапсырма дауға, жұмыс
атқарушыға, затты жарамсыз және т.б. жүзеге асыру үшiн ұсынушытарап өз
мойнына мiндеттер алады, бұл олардын арасында Құқықтық қатынастын туындауын
бiлдiредi.
Мұнан, тасымалдау кезiнде мүлiктiн бұзылуы немесе жолаушыға
тасымалдаудың нәтижесiнде денсаулығана зиян келуi немесе сапасыз жұмыс
атқаруды, ұрлаудың нәтижесiнде азаматтық заңның негiзiнде жауапкершiлiктiң
туындауы тиiс.
Бұл жағдайда Ю.Г. Басиннiң туысқан моральды - табиғи аспектiлерiн
ескермеуге болмайды. Мұндай жағдайлар, мысалы борышқорға талап қоюдан өз
еркiмен несие берушiнiң бас тартуы түрiнде көрiнуi мүмкiн. Құқықтық норма
қолданылуы тиiс.
Кодексте бұл сұрақтар өздiгiнше шешiлген. Бiрiншiсi, онда тегiн
жасалынатын шарттар (АҚ 384 б. 2 т.) ақылы шарттармен бiрдей қаралған.
Оларға мыналар жатады:
- императивтi тегiн (сыйға тарту) шарт, ақысыз;
- диспозитивтi ақысыз (заем, сақтандыру, тапсырма, сенiп тапсырылған
мүлiктi басқару);
Сонымен ақысыз шартты заңды емес сипиттағы әрекеттерге жатқызуға
болмайды.
Аталған (тасымалдау, медiгерлiк, комиссия) шарттарды ақылы шарттарға
жатқызу шарттың мәртебесiне әсер ете алмайды, себебi азаматтық айналымның
қатысушылары өз құқықтарынан бас тартуына құқығы бар. Ендi, қатынас
қатысушылардың туыстық қатынасын анықтау қажет, ол әрекеттi “заңды” немесе
“заңсыз” деп бөлу үшiн керек.
Аталған ережелер бойынша сыйлаушы мен сыйға алушылар арасында туыстық
қатынасы бар, не жоқтығы фактiсiне көзқарас бiрыңғай. Бұл жағдайлар
құқықтық реттеудi қажет етпейдi, олар моральдық - табиғи тұрақтылықпен
шектеледi. Келесi мысал, мүлiктi тегiн пайдалану шарты өзара жақын
адамдардың арасында жасалады. Азаматтық кодексте тараптарға азаматтық
жауаптылықты жүктей отырып, қатал реттейдi. Азаматтық кодекс мүлiктiк
қатынастарға байланысты туысы, достары және басқалар арасындағы тұрмыстық
қызметiне көмек, ортақ тұмыстық қызмет көрсету, не басқа әрекеттер туралы
келiсiм жасауға бағытталған әрекеттерден өзгеше емес. Сонымен, заңды фактi
тудыратын мәмiленiң моральдық - табиғи, жеке тұрмыстық сипаттағы
әрекеттерден ерекшелiгi, мәмiленiң ақылы, не ақысыз болуы.
Заңды қылықтан мәмiле белгiлi заңды нәтижелердi туғызуға
бағытталуыменен ерекшеленедi. Заңды қылық заңды нәтиже тудыруға тiкелей
бағытталмайды, алайда заңда көрсетiлген жағдайда азаматтық құқықтар мен
мiндеттер тудырады, өзгертедi, не тоқтатады. Мәмiле - заң рұқсат берген
жүрiс – тұрыс.
Мәмiле заңсыз әрекеттерден өзiнiң заңдық белгiсiмен ерекшеленедi.
Заңсыз әрекеттер басқа тұлғаларға зиян әкеледi. Мұндай әрекеттер келтiрген
шығынның орнын толтыру қажеттiлiгiне байланысты азаматтық құқықтар мен
мiндеттiр тудырады. Бiрақ бұл азаматтық құқықтар мен мiндеттер мәмiленiң
нәтижесiнде емес, деликтiнiң, яғни шығынның келуi фактiсi негiзiнде пайда
болады.
Жүрiс – тұрыстың заңдылығы мәмiленiң қажеттi белгiсi бола тұра,
мәмiленiң барлық түрiнiң мiндеттi түрде заңда көрсетiлуiн талап етпейдi,
керiсiнше мәмiле заңға қайшы келмесе, заң тыйым салған әрекеттердi жасауға
қайшы келмесе, заң тыйым салған әрекеттердi жасауға жол бермесе болғаны.
Мысалы, заң спонсор мен көмек көрсетiлетiн тараптардың арасындағы
келiсiмдердi реттемегенiменен де, ондайға жол берiледi. ҚР азаматтық
кодекстiң 381 – бабында аралас шарт түрi қарастырылған.
Мәмiленi iске асыратын тұлғаларға мәмiле азаматық құқықтар мен
мiндеттер тудырады. Осы белгiсi бойынша мәмiленi әкiмшiлiк актiлерден
ажыратуға болады. Әкiмшiлiк акт, ол бағынышты тұлғаларға азаматтық құқық
пен мiндет тудыратын уәкiлеттi мемлекеттiк органның әрекетi. Мысалы,
мемлекеттiк мүлiктi басқаратын уәкiлеттi органның шешiмi мемлекеттiк
кәсiпорынның мұражайын үш жылға жалға беру туралы шартын ұзартуға
мiндеттейдi, не тыйым салады.
Мәмiлелер мынандай түрлерге бөлiнедi:
1) бiр жақты және екi немесе көп жақты (шарттар);
2) ақылы және ақысыз;
3) нақты және консенсуалды;
4) казуалды және абстрактiлi;
5) шартпен жасалған;
6) биржалық.
Бiр жақты мәмiле дегенiмiз, заңдарға немесе тараптарды келiсiмен
сәйкес жасалуы үшiн бiр тараптын ерiк бiлдiруi қажет және сол жергiлiктi
болатын мәмiле. Бiр жақты мәмiлелердiң анағұрлым жиi кездесетiн түрi –
өсиет қалдыру. Әдетте, бiр жақты мәмiлелер тым көп бола бермейдi. Азаматтық
айналым көбiнесе өзара мәмiлелерден құралады. Шарт жасасу үшiн екi тараптың
(екi жақты мәмiле) не үш немесе оданда көп тараптың (көп жақты мәмiле)
келiсiлген ерiк бiлдiру қажет.
Тарап өз мiндеттемелерiн орындағаны үшiн ақы алса немесе тараптар бiр
бiрiне бiр нәрсе беру керек болса, Бұл ақылы мәмiле болып табылады
(мәселен, оған затты, ақшаны тапсыру жатады). Ал, бiр тарап екiншi тарапқа
одан ақы алмай немесе ешнәрсе бермей ұсынуды мiндетiне алған мәмiле ақысыз
болып есептеледi.
Консенсуалды мәмiлелер (латынша сonsеnsus - келiсiм) – келiсiмге
келген сәттен бастап азаматтардың құқықтары мен мiндеттерi туындайтын
мәмiлелер. Нақты мәмiленi жүзеге асыру үшiн (латынша res - зат) келiсiмiнiң
бiр өзi жеткiлiксiз, оған қоса затты тапсыру қажет.
Мәмiлелердi азамат құқықтану iлiмiнде каузальдық (себептi) және
абстракциялық деп те бөледi. Әрбiр мәмiле жақтардың алға қойған мақсатына
орай құқықтық негiз бен құқықтық мақсатты (causa) еншiлейдi. Бiрақта бiр
жағдайда мәмiленiң жарамдылығы оның негiзiне байланысты болса, екiншi
жағдайда оған байланысты болмайды (абстракциялық). Абстракциялық мәмiлелер
өзiнiң негiзiнен қол үзгендей көрiнедi (abstrahete - қол үзу, бөлiну),
(мысалы, вексельдi тапсыру).
Шартпен жасалған мәмiлелер қандай да бiр нәрсере тәуелдi болып
келедi (оқиға немесе үшiншi жақтын әрекетi), ондай жағдай болуы да, болмауы
да мүмкiн. Мәселен, егер тараптар құқықтары мен мiндеттерiнiң туындауын
басталу - басталмауы белгiсiз мән – жайға байланысты етiп қойса, мәмiле
кейiнге қалдырылатын шартпен жасалады деп есептеледi (АҚ - тiң 150 – бабы,
1 – тармағы). Азаматтық кодекстiң 150 – бабының 2 – тармағына сәйкес, егер
тараптар құқықтары мен мiндеттемелерiнiң тоқтатылуын басталу – басталмауы
белгiсiз мән – жайға байланысты етiп қойса, мәмiле кейiн күшi жойылатын
шартпен жасалады деп есептеледi.
Егер шарттың басталуы өзiне тиiмсiз деп есептейтiн тарап шарттың
басталуына терiс пиғылмен кедергi жасаса, шарт басталады деп танылады, ал
шарттың басталуы тиiмдi болатын тарап шарттың басталуына терiс пиғылмен
ықпал етсе, онда шарт басталмаған деп танылады.
Азаматтық кодексте (156 - бап) биржалық мәмiлелер қаралған. Биржада
айналысқа жiберiлген тауарларға, бағалы қағаздар мен басқа мүлiкке қатысты
құқықтар мен мiндеттемелердi өзара беру туралы келiсiмдердi (биржалық
мәмiлелер) биржаға қатысушылар тауар, қор және басқа биржалар туралы
заңдарда және биржа жарғыларында белгiленген тәртiп бойынша жасасады.
Биржалық мәмiлелер делдалдық жазбалармен рәсiмделуi мүмкiн және биржада
тiркелуi тиiс.
Биржалық мәмiлелер жасауға байланысты даулар тиiстi биржа жанындағы
биржа төрелiгiнде қаралады, оның шешiмiне сотта дау айытылуы мүмкiн.
1.2 Мәмiленiң нысаны және олардың маңызы
Мәміленің маңызы жақтардың еркі мен ерік (ниет, тілек) білдіруінен
тұрады. Ерік білдіруі ауызша, конклюденттік әрекеті арқылы жазбаша (жай
немесе нотариалдық) және үндемей қалу жолымен білдіреді.
Мәмілеге қатусышылардың ерік білдіру әлдісін мәміленіқ нысаны деп
атайды. Егер мәмілеге қатысушалар өздерінің еркін ауызша айтқан болса, онда
бұл ауызша жасалған мәміле боладьі. Мысалы, телефонмен жасалған мәміле
орындағанын растайтын жазбаша құжат берілуі мүмкін (тауар чекі, затты сатып
алғанын растайтын құжат және т.б.), сондай — ақ жетон, билет сияқты
растайтын белгілер ұсынады. Бірақ бұдан ауызша жасалған мәмілеге келіп -
кетер ештеқе жоқ. Конклюденттік әрекет (латынша сопсІudеге - жасау) -сол
арқылы тұлғаның мәмiлеге қатысуға ниет бiлдiру әрекетi. Мәселен, азамат
автоматқа ақша салу арқылы, ондағы тауарды алуға деген еркiн бiлдiредi.
Үндемей қалу заңдарда немесе тараптардың келiсiмiнде көзделген
реттерде мәмiле жасауға ерiк бiлдiру болып табылады (АК – тiң 151 – бабының
төртiншi тармағы). Мысалы, егер мүлiктi жалға алушы шарт мерзiмi бiтiп
кетпес те, жалға берушiнiң тараптарынан қарсылық бомаса, онда жалға алушы
бұрынғы шартқа сүйене отырып мерзiмiне қарамай – ақ пайдалана беруiне
болады.
Азаматтық кодекстiң 152 – бабына сәйкес мәмiленiң жазбаша түрi - бұл
орайда мәмiлелердi жасау кезiнiң өзiнде орындалатындарынан басқа жүз
есептiк көрсеткiштен жоғарғы сомаға жасалуы тиiс.
Азаматтық кодекс мәмiленiң жазбаша түрiне қатысты бiрқатар маңызды
шарттарға мән бергенiн айта кету керек. Азаматтық кодекстiң 152 – бабына
сәйкес, егер iскерлiк қызмет өрiсiнiң әдеттерi құқықтарынан өзгеше
туындамаса, жазбаша түрде жасалған мәмiлеге тараптар немесе олардың
өкiлдерi қол қоюы керек.
Мәмiле жасау кезiнде қол қоюдың факсимилелiк көшiрме құралдарын
пайдалануға жол берiлмейдi, мұның өзi заңға немесе қатысушылардың бiрiнiң
талабына қайшы келмесе ғана жүзеге асады.
Заңдамен немесе тараптардың келiсiмiмен қосымша тараптар белгiленуi
мүмкiн, оларға мәмiле нысаны, атап айтқанда, белгiленген нысанды бланкiге
жазу, мөрмен бекiту сәйкес келуге және оларда осы талаптарды орындамау
салдары көзделуге тиiс.
Екi жақты мәмiлелер әрқайсысына өзiн жасаған тараптар қол қойған
құжаттарды алмасу арқылы жасалуы мүмкiн.
Хат, жеделхат, телефонжазба, телетайп – жазба, факс немесе
субъектiлердiң және олардың ерiк бiлдiруiнiң мазмұның айқындайтын өзге де
құжаттар алмасу, егер заңдармен немесе тараптардың келiсiмiмен өзгеше
белгiленбесе, жазбаша түрде жасалған мәмiлеге теңестiрiледi.
Егер азамат дене кемтарлығы, науқастығы немесе сауатсыздығы
салдарынан өзi қол қоя алмаса, оның өтiнiшi бойынша мәмiлеге басқа адам қол
қоя алады. Соңғының қойған қолын, егер заңда өзгеше көзделмесе, нотариат
немесе сондай нотариалдық әрекет жасауға құқығы бар басқа лауазымды адам,
мәмiле жасаушының өзi қол қоя алмаған себептерiн көрсете отырып,
куәландыруға тиiс.
Жазбаша түрде жасалған мәмiленi орындаған тарап екiншi тараптан оның
орындалғанын растайтын құжат талап етуге құқылы.
Мәмiлеледрi жасау кезiнiң өзiнде орындалатындарынан басқа, ауызша
кәсiптiк мәмiленi орындаған тараптардың да осындай құқығы бар (АК – тiң 152
- бабы).
Заң құжаттарында немесе тараптардың келiсiмiмен белгiленген реттерде
жазбаша мәмiлелер оларды нотариат куәландырғанан кейiн ғана жасалады деп
саналады. Мұндай талапты сақтамау Азаматтық кодекстiң 157 – бабының 3 –
тармағында көзделген салдармен мәмiленi жарамсыз болып қалуына әкелiп
соқтырады. Мысалы, АК – тiң 58 – бабының 5 тармағына сәйкес шаруашылық
серiктестiк құру туралы құрылған шарты нотариалды куәландыруды қажет етедi.
Заң талап ететiн нысанды қысқарту арқылы бұзуға болмайды. Нотариалды
куәландыруды талап ететiн мәмiле тек жай жазбаша нысанда, не жазбашаның
орнына ауызша нысанда асауға болмайды. Керiсiнше, мәмiленiң тараптарының
өзара келiсуiмен белгiленген нысандарды күрделендiруге жол берiлмейдi.
Мысалы, заң бойынша мәмiле ауызша жасалу керек болса, тараптар мәмiленi
жазбаша нысанда жүргiзуге құқылы, тараптар жазбаша мәмiленi нотариалды
куәландыруға болады, заң оны талап етпесе де.
Азаматтық кодестiң 155 – бабына сәйкес кейбiр мәмiлелер заң
құжаттарында көрсетiлуiне сәйкес, мемлекеттiк немесе өзге тiркелуге жатады.
Бұл мәмiлелер тек оларды теркегенен кейiн жасалады деп саналады. Тiркеу
тараптың тiркеушi органға табыс еткен немесе почта арқылы жолдаған арыз
бойынша жүргiзiледi. Тiркеуден бас тарту жазбаша түрде рәсiмделуге тиiс
және заң талаптарының бұзылуына сiлтеме жасалғанда ғана мүмкiн болады.
Егер мемлекеттiк тiркеудi керек ететiн мәмiле тиiстi нысанада жасалса,
бiрақ тараптардың бiрi оны тiркеуден жалтартса, сот екiншi тараптың талап
етуiмен мәмiленi тiркеу туралы шешiм шығаруға құқылы. Бұл ретте мәмiле
соттың шешiмiне сәйкес тiркеледi. Тiркеуден бас тартқан жақ сот арқылы
мәмiленi жарамсыз деп тануды талап етуге құқылы.
Мемлекеттiк тiркеуден өте отырып, келесi мәселелердi шешуге болады:
1. бiрiншiден, мәмiленi толық заңды күшi бар;
2. екiншiден, туркеу туралы құжат субъектiнiң мәмiленiң негiзiнде
иемденген
құқықтарын жеткiлiктi дәрежеде растайды;
3. үшiншiден, тiркеудiң бiрыңғай жүйесi мәмiленi толығымен есепке
алады,
нәтижесiнде жеке ғана емес, жалпы мүдде қамтылады;
4. төртiншiден, егер заң тиым салмаса, мәмiленi тiркей отырып, мүдделi
тұлғалардың сол, не басқа мәмiлемен және одан туындайтын құқықтармен
танысуына мүмкiндiк туындайды.
Осы арқылы тiркелетiн объектiлерге құқықтары және иемдену туралы
мәлiметтердi ала отырып, тiркелген объектiнi иемденушiмен мәмiле жасайтын
тұлғаның заңды мүдделерiн қорғауғамүмкiндiк туындайды.
Бұл мәселе қозғалмайтын мүлiкпен байланысты мәлiметтердi тiркеу
кезiнде маңызды. Мәмiлелердi нотариалды тiркеу (АК – нiң 154 бабы,
“Нотариат туралы” Қазақстан Республикасының заңының 8 тарауы) және оларды
мемлекеттiк тiркеу – өте ұқсас процедура, бiрақ сонда да бiр-бiрiнен
ерекше.Көп жағдайда мәмiледен туындайтын құқықтар мемлекеттiк тiркеудi,
нотариалдық куәландыруды қажет етедi.
Бiрақ та нотариалды куәландыруды қажет ететiн барлық мәмiлелердi
мемлекеттiк тiркеудi қажет ете бермейдi және де мемлекеттiк тiркеуге
жасатын мәмiлелер нотариалды куәландырыла бермейдi.
Әдетте, қозғалмайтын мүлiктермен жасалынатын мәмiлелер тiркеленедi.
Мәмiленiң толықтығы және күмәнсiздiгi мәселесi негiздi күмән тудыратын
жай. Iс тәжiрибеде банктiк несиенi қамтамасыз ететiн қозғалмайтын мүлiктi
кепiге қою тiркелiнбей, iс нәтижесiз қалған жағдайлар жиi кездеседi.
ҚР АК 155 – бабындағы талаптарды толығымен iске асыру үшiн
ведомстволық мүддеден тыс, тәуелсiз тiркеу жүйесiнiң қажеттiгi мол. Бұл
жүйе тiркеу объектiлерi және олармен жасалынған мәмiлелер туралы
мәлiметтермен тиiстi ақыға барлық мүдделi тұлғаларға бас тартпай және тез
арада қамтамасыз етiп отырады.
Мәселенi шешудiң бiр ғана жолы бар, ол нотариустар мен нотариалдық
әрекеттердi жасауға уәкiлеттi лауазымды тұлғаның мәмiлелердi нотариалды
куәландыру туралы ережелердi бұзудан (“Нотариат” туралы заңның 24-бабы)
шығындар келгенi үшiн, ал мемлекеттiк тiркеу органдарын (немесе мемлекет)
мәмiлелердiң толық еместiгiнен, кумәндi болуынан немесе берiлмеуiнен
органға (31-бап “Қозғалмайтын мүлiкке құқықтарды мемлекеттiк тiркеу туралы”
жарлық) жүгiнген тұлғаларға залал келген жағдайда жауаптылық тағайындайды.
Қорғалмайтын мүлiктермен байтанысты мәмiлелер мемлекеттiк тiркеудi
қажет етедi. Тiркеу тәртiбi “Қозғалмайтын мүлiкке құқықтарды мемлекеттiк
теркеу ” туралы жарлықпен реттеледi.
Қозғалмайтын мүлiкпен байланысты мәмiлелердi мемлекеттiк тiркеумен
қатар, заң басқа объектiлердi, әсiресе меншiк құқығының пайда болуы,
өзгеруi, не тоқтатылуына алып келетiн мәмiлелердi тiркеудi де қарастырады.
Көлiк құралдарына да бұл мәселе қатысты. Көлiк құралдарының түрiне
байланысты тiркеу органы да анықталады.
1998 ж. 30 маусымындағы “Қозғалмайтын мүлiктi кепiлге қоюды тiркеу
туралы” заңда қозғалатын мүлiктiң кепiлдiгiн тiркеу қарастырылған.
Мәмiлеге қойылатын талаптарды орындамау, сақтамау нәтижесiнде
мәмiлелер жарамсыз деп танылады (АК – тың 157 бабы). Ал, мәмiлелердiң
жазбаша нысаның сақтамаудың нәтижесi қандай деген сауалға нақты жауап беру
қиын. Заңнан екi түрлi жауап алуға болады: бiреуiн жалпы ереже ретiнде
қолданылса, екiншiсi – жалпы ережеден ескертпе.
Жалпы ереже: мәмiленiң жазбаша нысанын сақтамаған жағдайда жарамсыз
деп танылмайды. Егер тараптар мәмiленiң жасалғандығы және мазмұны туралы
фактiнi дауламаса, мәмiленiң заңдық күшi бар. Мәмiле орындауға жатады, оны
сақтамаған жағдайда жалпы анықталған жауаптылық туындайды. Мысалы, АК – тiң
152 бабында сомасы 100 айлық есептiк көрсеткiштен асқан мәмiле жазбаша
нысанда жасалынуы тиiс. Азамат өз танысына 150 АЕК мөлшерiнде ақшаны
қарызға бердi делiк, қарызды қайтарар сәтте займ жөнiндегi фактiнi, сомасы,
мерзiмi жоққа шығарылмай, ақшаны қайтармайды. Мұндай жағдайда мәмiле өзiнiң
заңдық күшiн сақтайды және несие берушi сотқа қарызды мәжбүрлеп өткiзуi
туралы талап арызымен жүгiне алады.
Алайда, нысан сақталынбады. Заң бұзушылық қандай нәтиже бередi?
Егер бiр тарап мәмiленiң жасалғандығын түпкiлiктi жоққа шығарса
немесе екiншi тараптың қойып отырған талаптардың мәмiленiң мазмұнында
қарастырылғанын терiстемесе, орындалуын талап етiп отырған жақ өзiнiң
айтқандарының рас екендiгiн растайтын куәнiң жауабымен дәлелдей алмайды.
Бiрақ та басқа жазбаша дәлеледемелер келтiруi мүмкiн. Таныс мысал
келтiрсек, борышқор ақшаны қайтармай, сотта несие берушiден тiптен ақша
алмағандығын айтады. Борышқор қарыз берген кезде көрген куәнi сотқа ертiп
келедi. Сот мұндай жағдайды ескермеуi тиiс. Егер несие беру борышқордың,
яғни қарызды кешiктергенi үшiн кешiрiм сұраған хатын сотқа берсе, онда хат
мәмiленiң жалғандығын растауы мүмкiн, ал борышқор оның орындалуына
мәжбүрлеу шараларын қолданылуын талап етуiне болады.
Сонымен, мәмiленiң жай жазба нысанын жалпы сақтамау мәмiленiң
жарамсыз деп, танымауына әкеп соқтыра қоймайды, бiрақ дәлiлдемелердi
қиындатады.
Ережеден басқа жағдайларға жол берiлмейдi. Егер, мысалға заңда немесе
тараптардың келiсiмi бойынша мәмiленiң басқаша нысанының болуы жөнiндегi
талапқа, нысанның сақталмауы мәмiленiң жарамсыз деп танылуына әкеп
соқтырады деген фраза қосылса, онда нысан сақталмаған ретте, тараптар оны
жасағандығы жөнiндегi фактiнi терiстемегенде де мәмiленiң заңды күшi
болмайды.
Мұндай жағдайда мәмiлеге қойылатын мiндеттi талаптарды бұзудың жалпы
зардаптары қолданылады. Мәмiлелердiң жарамсыз деп тануына байланысты
мұндағы қатысушы қарсы жақтан мәмiле бойынша бергендерiн қайтарып беруiне
және қайтарып бере алмаған жағдайда келтiрiлген шығындарды қайтаруын талап
етуге құқылы, яғни екi нақты реституция қолданылуға жатады.
Мәмiленi жазбаша нысанда жасамау, оны жарамсыз деп тану қаупiн
тудыратын ережелер ҚР АК – тiң 294, 331, 337 баптарында қарастырылған.
Қазақстандық және шетел азаматтары және заңды тұлғалардың арасындағы
сыртқы экономикалық, яғни коммерциялық мәмiлелер жай жазбаша нысанда
жасалынады.
Талаптар сақталынбаған ретте жоғарыда аталған зардаптар туындырады
(153 – баптын АК). Сыртқы экономикалық мәмiлелердiң жарамдылығын сақтау
үшiн мөрмен, қолмен немесе басқа белгiлермен, шарттарда, не заңда басқаша
көрсетiлсе, растау мiндеттi емес.
Мәмiлелердiң жазбаша нысанының сақталу қажеттiлiгi заңдардағы талап
болмай тараптардың келiсiмiмен туындаса, тараптар мәмiленi жазбаша нысанада
рәсiмделмей, мәмiлелер күшiне енбейдi және де заңды нәтижелер туындамайды.
Тараптардың өзара келiсiмi болған жағдайда, мәмiленiң нысаны жөнiнде
алғашқы келiсiмдерiн өзгерте алады.
Жоғары айтылғандай, кей жағдайларда жазбаша мәмiлелер жасау үшiн
мәмiленiң талаптары қол қойған, құжаттастыру не тиiстi құжаттарды
алмастыру, жеткiлiксiз. Сонымен қатар тиiстi реквизиттердi сақтау керiк.
Арнайы белгiлердi пайдалану, мәмiленiң қатысушыларының қолдары мөрмен
растау және т.б. (АК 152 бап 3 тарау). Тараптармен басқаша келiсiлмесе,
мәмiле нысаның сақтамайды нәтижесiнде жарамсыз деп танылады және екi жақты
реституция қолданылады.
Нотариат куәландыру қажет ететiн мәмiлелердiң нысанын сақтамау (АК –
тiң 154-бабы 1 тармақ), мәмiленiң жарамсыздығын бiлдiредi және екi жақты
реституция толығымен немесе iшiнара орындалса, олар бiр бiрiне мәлiмделiу
қайтаруы қажет (АК тiң 157 бабы).
Бұл жалпы ережелер, егер нотариалды куәландыру туралы талаптарды
сақтамай жасалған мәмiлелер сотта расталса, қолданылмайды. Мәмiленiң
жасалғаны және мазмұны шағымдануға жатпайтын фактiлер тән мәмiлелер жөнiнде
сөз қозғалып отыр. Бұл ереже, мәмiле нысанының сақталмағандығына кiнәлi
қатысушы (не оның құқыққабылдаушысы) кейiнен өзiне бiр жағынан тиiмсiз
болып қалған мәмiледен арылу мақсатында, өзiнiң құқық бұзушылығын негiзге
ала отырып, мәмiленi жарамсыз деп тануды қалған жағдайда қатысушы қорғайды.
Бұл қатысушының әрекеттерiнде АК – тiң 158 – бабы 2 тармағы сақталынбаған.
Мына 3 шарт орындалған жағдайда аталған жалпы ережелер қолданылмайды:
1) мәмiленiң мазмұны заңға қайшы болмай, тек заңдағы мәмiле нысаны
туралы талап бұзылса;
2) тым болмағанда бiр тарап болсын мәмiледегi қызметтердi
(мiндеттердi) орындаса;
3) мәмiле үшiншi жоқтың құқықтары мен заңды мүдделерiн бұзбаса.
ҚР АК – нiң 155-б. анықталған мәмiлелердi тiркеу туралы талаптар
сақталынбаған ретте бұл мәселе күрделенедi. Баптың мәтiнiнде айтылғандай,
тiркеудi қажет ететiн мәмiлелердi тек талап iске асырылған кезде ғана
жасалынған болып табылады. Тиiстi дәрежеде рәсiмделген мәмiле тiркеуден
өткенге дейiн толық заңды күшке ие болмайды. АК – тiң 155-бабы 2-тармағында
былай дейдi: Егер мемлекеттiк тiркеудi керек ететiн мәмiле тиiстi нысанда
жасалса, бiрақ тараптардың бiрi оны тiркеуден жалтарса, сот екiншi тараптын
талап етуiмен мәмiленi тiркеу туралы шешiм шығаруға құқылы. Бұл ретте
мәмiле соттың шешiмiне сәйкес тiркеледi.
Мәмiле жасалып, бiрақ басқа тараптың қаламауымен тiркелмеген кезде
қатысушының мынадай құқықтары бар: 1) егер мәмiле бойынша қандай да мүлiк
келесi тарапқа берiлiп қойылса, екi жақты реституцияның қолданылуын талап
етуге; 2) талапты сақтаудан бас тартып отырған қатысушының мәмiленi
мәжбүрлi тiркеуiн соттан талап етуге.
Сот шешiмi бойынша тiркеудiң екiншi жолын таңдаған жағдайда, мәмiле
заңдық күшiне енедi және талапты сақтаудан бас тартушы қатысушының еркiнен
тыс мәжбүрлi түрде орындайды.
Бұл мәмiле жөнiндегi заңнамалардағы негiзгi ережелерi, олар
мәмiленiң Құқықтық негiзiн жасау тәртiбiн, мазмұны мен жарамдылық шарттарын
анықтайды. Ережедегi басты жағдай сол, мәмiле азаматтық, әсiресе мүлiктiк
қатынас тудыратын негiзгi заңды факт болып қалады.
Мәміле заң мен белгіленген нысанға ие болғаннан кейін ғана заңдық
маңыз алады, ал ол арқылы мәмілеге қатысушы өзінің еркін білдіреді.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 151-бабы мәміленің ауызша
және жазбаша түрлерін ажыратады. Ал жазбаша түрі, өз кезегідее, жай және
нотариалдық болуы мүмкін.
Сөз жүзінде жасалатын мәмілелер ауызша түрде жасалған мәмілелер деп
есептеледі. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 151-бабына
сәйкес, мәміленің ауызша түрі ол жасалған кезде атқарылатын жағдайда
қолданылады.
Бұл арада ауызша мәміленің жоғарғы шегі қызметін атқаратын мәміленің
сомасы белгіленбейді.Жазбаша мәміле жасамай-ақ құны миллион теңгелік затты
сатып алуға болады. Бірақ мұңда тараптар уағдаласқан соң біріне-бірі
заттыда, ақшаны да қолма-қол береді. Алайда егер, нақ сол зат несиеге
немесе ақысын алдын ала төлеу арқылы сатылса, сатып алу-сату мәмілесі
жазбаша түрде жасалуы тиіс.
Мәміленің шын мәнінде жасалғаны және оның шарттарының қаңдай болғаны
жөніндее дау туатын жағдайда ауызша жасалған мәміле оған қатысушылардың
жағдайын жеңілдетеді. Мұндай мән-жайлар кез келген заңды құралдармен, оның
ішіңде куәлердің айғақтарымен дәлелденуі мүмкін.
Мәмілелерді өзгерту, орындау немесе тоқтату, әдетте, мәмілелердің
жасалуы рәсімделетін тәртіппен жүргізіледі. Алайда кейбір жағдайларда,
нормативтік актілердің заңдарға қайшы келмейтін тікелей нұсқауына немесе
тараптардың қалауына қарай жазбашатүрде жасалған тиісті шарт әрекеттер
жасау жолымен, яғни әрбір әрекетті рәсімдейтін жазбаша құжат толтырмастан
мәміле жасау арқылы орын алады.
Мәселен сатып алушыға тауарларды сағаттық график бойынша жеткізуді
көздейтін жазбаіш шарттың орыңдалуы оны растайтын белгі беру арқылы және
басқа осындай әдіспен, графикке белгі соғу жолымен рәсімделуі мүмкін.
Қарыз беру шарты бойынша берілетін ақша, борышқордың несие несіне
қолхат беруі жолымен жазбаша түрде рәсімделеді, ал шарттың орындалуы-
ешқаңдай жазбасыз, құжатты қайтару арқылы жүргізіледі.
Ауызша мәміле жасауға кең мүмкіндіктер беретін ҚР Азаматтық кодексінің
151-бабынан өзгеше, оның 152-бабы жазбаша мәміле қажеттігінің едәуір қатаң
шекарасын белгілейді. Аталған бапқа сәйкес мынадай мәмілелер жазбаша түрде
жасалуы
-егер мәмілелердің жекелеген түрлері үшін заңдарда өзгеше жағдай арнайы
көзделмесе немесе іскерлік қызмет өрісінң әдеттегі құқықтарынан туындамаса,
мәмілелерді жасау кезінің өзінде орындалатындарынан басқа, кәсіпкерлік
қызмет үрдісінде жүзеге асыратын мәмілелер;
0. мәмілелердің.жасалу кезінің өзінде орындалатындарынан
басқа,100айлык,есептік көрсеткіштен астам сомаға жасалатын;
- заңдарда немесе тараптардың келісіміңце көзделген өзге де реттерде.
Аталған жағдайлар үшін мәміленң жазбаша түрінің тиімділігі- ол
мәміленің болуында, оның мазмұнын да неғұрлым дұрыс көрсетеді. Бұл мәмілеге
қатысушылардың мүдделерін барынша сенімді қорғаудыжәне бухгалтерлік есеп
жүргізудің барынша дәл жүйесін асауды қамтамасыз етеді.
Мұндай қызметті мәміленің екі қатысушысы да немесе оның біреуі ғана
жүзеге асыратынына қарамастақ кәсіпкерлік қызмет барысында жасалатын
мәмілелер оларды жазбаша түрде жасауды талап етеді.
ҚРАзаматтық кодексінің-152-бабын толықтыра отырып, олар да жазбаша
түрде жасалуға тиісті мәміленің бірқатар нақты түрлерін көздейді.
Соңғы жылдардың тәжірибесіңце, әсіресе бір жолғы, қысқа мерзімдік
және т.с.с. шарттарды жасасуда факсимилелік жол мен көшірілген хаттар
алмасу барынша кең таралуда.ҚР "' Азаматтық кодексінің 152-бабы жалпы
ереже ретіңде факсимилелік көшіру - құралдарын пайдалануға рұқсат етеді.
Бұдан өзгеше, РФ Азаматтық кодексінің 160-бабы құқықтық актілерде
немесе тараптардың келісімінде көзделген жағдайларда ғана мәтін мен
қойылған қолдың факсимилелік көшірмесін пайдалануға рұқсат етеді. Демек
Ресей заңдары жалпы ереже ретінде аталған құралдарды пайдалануға құқықтық
маңыз бермейді.
Мәмілелердің кейбір түрлерін жасау үшін олардың стандартты немесе
үлгіге келтірілген нысандары (тасымалдау, сақтандыру, тауарларды несиеге
сату және т.с.с.) қолданылады. Бұл мысалы, жария шарттарды, әсіресе қосылу
шарттарын жасаудың әдеттегі тәжірибесі.
Мұндай жағдайларда мәмілені білдіретін құжат стандартпен, үлгі
ережемен, үлгі шарттармен белгіленген нысанда құрастырылады. Мұндай
құжаттарды, әдетте, сатушы, жұмысты орындаушы немесе қызмет көрсетуші
жасайды. Тараптардың өзара келісімі бойынша құжатқа өзгерістер енгізілуі
мүмкін. Шарттың баспасөзде жарияланған үлгі шарттары керекті талаптар
сақталғанда іскерлік айналым салттары ретінде қарастырылуы мүмкін.
Мәміленің жазбаша түріне қойылатын талаптарды бағалауда Қазақстан
Республикасының тіл туралы 1997 жылғы 11 шілдедегі заңның 15-бабын
ескеру керек, ол бойынша Қазақстан Республикасыңдағы жеке және занды
тұлғалардың жазбаша түрде жасайтън барлық мәмілелері қажетті жағдайларда
басқа тіодерге аудармаларымен қоса, мемлекеттік және орыс тілдерінде
баядалады. Шетелдік жеке және заңды тұлғалармен жазбаша түрде жасалатын
мәмілелер мемлекеттік және тараптар үшін қолайлы тілде баяндалады.
Заңдар кейбір мәмілелер үшін тарап қол қоятын құжатты құрастыруды ғана
талап етпестен, сондай-ақ мәміленің мазмұны белгілі бланкіде баяндауды,
қойылған кодтарды мөр мен куәландыруды және т.с.с.талап ете отырып,
мәміленің жай жазбаша түрін күрделендіре түседі. Егер олар занда не
тараптардың келісіміңде көзделсе, мәміленің жазбаша түріне мұндай талаптар
қою міндеті болады. Қалғаи жағдайларда, егер тіпті мәмілені заңды тұлғалар
жасайтын болса немесе олардың қатысуымен жасалатын болсада, аталған
талаптардың сақталуы міңдетті емес. Мұнда мәмілені жазбаша түрде жасаудың
жалпы ережелерінің бұзылмауы жеткілікті болады.
Егер азамат дене кемістігіне, науқастығына немесе сауатсыздығына
байланысты құжатка өзі қол қоя алмайтын болса, онда оның өтініші бойынша
мәмілеге баска азамат кол қоя алады. Егер заңда өзгеше көзделмесе, басқа
адамның қойған қолын нотариус немесе осыңдай нотариалдық әрекеттер жасауға
құқылы басқа лауазымды адам мәміле жасаушының оған тікелей өзі қол қоя
алмауының себептерін көрсете отырып, куәлаңдыруы тиіс.
Жазбаша түрде жасалган мәмілең орындаған тарап келесі тараптанда
орыңдағанын растайтын құжатты талап етуге қүқылы. Жасалуы кезіңде
орындалатын мәміледен басқа ауызшз және алған кәсіпкерлік мәмілені
орындаған тарап та осындай талап қоюға құқылы.
Заң құжаттарыңца немесе тараптардың келісімімен белгіленген реттерде
жазбаша мәмілелер оларды нотариустың кәуалаңдырғаннан кейін жасалды деп
саналады.
Мәмілелерді нотариалдық куәландыру қажеттігі туралы тапаптарды заң
мәмілелердің нақты түрлеріне ғана қояды. Мысалы ҚР Азаматтық кодексінің 58-
бабының 5-тармағы шаруашылық серіктестік құру жөніңдегі құрылгай шартының
нотариалдық куәландыруды талап етеді.
Заң талап етілетін нысаңды оны қарапайымдату жолымен бұзуға тыйым
салады. Мәмілені нотариалдық куәлаңцыруды талап ету кезіңде оны жай жазбаш
түрде жасаумен не жазбаіш түрде жасаудың орнына ауызша түрде қолданумен
шектелуге болмайды. Керісінше мәмілеге қатысушылардың өзара келісе отырып,
белгіленген нысаннан оны күрделендіруге қарай шегінуі әбден мүмкін және ол
тараптар үшін ешқандай теріс зардаптар туғызбайды. Мысалы заң ауызша мәміле
жасауға жол беретін реттерде де, тараптар мәмілені жазбаша түрде жасауга
құқылы; заң мұны талап етпесе де, тараптар жазбаша мәмілені нотариалдық
куәландыруға құқылы.
Заң бірқатар жағдайларда жасалған мәмілелерді тіркеуді талап етеді.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 155-бабында белгіленген,
мәмілелерді және тиісті құқықтарды тіркеу туралы ереже мынаған келіп
сағады: заң бойынша тіркеуді керек ететін мәміле осындай тіркеуді тиісті
тіркеу органында жасағанан кейін ғана заңдық күшіне енеді.
Мәмілелерді тіркеу мынадай бірқатар мәселелерді шешеді:
-мәміле толық заңдыкүшіне енеді;
-тіркеутуралы құжат субъектінің мәміле бойынша иеленген құқықтарын
құжатпен растайды;
бірыңғай тіркеу жүйесі оларды жасау жеке емес, жария мүддені білдіретін
мәміленің толық есебін жолға қоюға мүмкіңцік береді;
мәмілені тіркеу, егер мұндай әрекетке заңда тыйым салынбаған болса, мүдделі
тұлғаларға белгілі бір мәміле мен және олардан туыңдайтын құқықтармен
танысуға мүмкіндік береді, Осы арқылы осындай объектілерге құқықтар және
олардың жағыдай туралы ақпараталу арқылы тіркелетін обьектілердің иелерімен
мәміле жасау ниетіңдегі адамдардың заңды мүдделерін қорғау қамтамасыз
етіледі.
Мұнда әрине, жылжымайтын мүлікпен жасалатын мәмілелерді тіркеудің
зор маңызы бар. Мәмілені нотариаттың куәландыруы және оларды мемлакеттік
тіркеу-бір-бірінен айтарлықтай өзгеше болғанымен ұқсас рәсімдер. Мәміленің
нотариалдық рәсімдеуге жатады, ал мәмілелерден туыңдайтын құқықтар
мемлекеттік тіркеуден өтуден тиіс бірақ нотариалдық рәсмдеуге жататын
мәмілелердің бәрі бірдей мемлекеттік тіркеуді қажет етпейді және
мемлекеттік тіркеуге жататын мәмілелердің бәрі бірдей алдын ала нотариалдық
рәсімдеуді талап етпейді.
Мәмілелердің басым бөлігін нотариалдық куәландыру және мемлекеттік
тіркеу қажеттігі туралы талаптардан осы актілерді растайтын құжаттардың
дұрыстығының аса маңыздылығы туындайды. Іс жүзінде жалған материалдарды
шынайы материалдар ретіңце қабыдцайтын адамдарға нұқсан келтіретін жалған
нотариалдық куәландыру, тіркеудің қате немесе шала жүргізілуі секілді
жағдайлар әлі де кездесуде.
Мұндағы мәселе бірғана жолмен шешіледі- нотариус және нотариалдық
әрекеттер жасауға уәкілетті лауазымды адамдар мәмілеге нотариалдьқ
куәлаңцыру туралы ережені бұзуы арқылы келтірген залалы үшін жауапгы болады
(Нотариат туралы заңның 24-бабы);егер осы арқылы осындай орган-дарғ
шағымданған адамдарға нұқсан келтірілетін болса, берілген ақпараттың толық
еместігі, дұрыс еместігіне ақпарат берілмегені үшін мемлекеттік тіркеу
оргаңдары (немесе мемлекет) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Тарау. Мәмiле
1.1 Мәмiлелердiң ұғымы және түрлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Мәмiлелердiң нысаны және олардың маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12 2.Тарау.
Жарамсыз
мәмілелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...23
2.1 Жарамсыз мәміленің тұсінігі және
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..23
2.2 Жарамсыз мәміленің
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .23
3. Тарау. Өндірісте мәмілелерді нотариалдық күәландыру және сотта
қарау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
3.1 Нотариалдық қызмет ұғымы мен мәмілелерді нотариалды
куәландыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
3.2 Шаруашылық дауларды (мәмілені) сотта
қарау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
3.3 Кәсіпкерлік мәмілелерді құқықтық талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 61
КIРIСПЕ
Қазақ елi, жерi талай тарихи жағдайларды бастан кешiрдi. Тек
жиырмасыншы ғасырда ғана бiздiң тарихымызда тұңғыш рет халықты әлемдiк
айдынға алып шығуға мүмкiндiк туды. 1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан
Республикасының мемлекеттiк тәуелсiздiгi туралы Конституциялық заң
жарияланды. Қияметтi де, қиянатты соңғы жылдарда бұған дейiнгi жүздеген
ұрпақтың қолы жетпеген егемендi мемлекет құрылды. Бiздiң елдi ендi ешқандай
да тарих желi жер бетiнен жойып жiбермейтiндiгiне кепiлдiк туды.
Тәуелсiздiктiң алғашқы жылдары әлемдегi дағдарыс Қазақстан халқына
апат ауқымдылықтың салмақ - салдарын сезiндiрдi. Ұлт пен мемлекеттiң аман
қалуының жалғыз жолы – делiнген, Ел Президентiнiң Елiмiздiң жаңа ғасырдағы
тұрақтылығы мен қауiпсiздiгi туралы Қазақстан халқына Жолдауында,
экономиканы ашық Ұстау – әлемдегi қуатты экономикалық аймақтармен
ықпалдаса араласып - құраласу. Айрықша жолды ойлап табуға тырысушылық
экономикада ғана емес, саясатта да жарға жатпай қоймайды. Қазақстан әдемдiк
тенденцияға қарсы тұра алмақ емес. Ашық қоғамды демократиясыз құруға
болмайды [1.-26].
Құқықтық мемлекет құру және қоғамдық өмiрде демократиялық бастамаларды
жаңғырту жалпы адамзат құндылықтарын, соның iшiнде адамның бостандығы,
өмiрi, денсаулығы, ар – намысы, ожданы, құқықтары мен мүдделерiн мойындауды
қажет етедi. Конституцияда Қазақстан Республикасы өзiн демократиялы,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет ретiнде орнықтыратыны ерекше
аталып көрсетiледi. Осыған орай, елдегi саяси жүйедегi реформалар өмiрдi
барлық қырынан демократиялай отырып, жеке адам мүддесiн ұжым, бүкiл қоғам
мүддесiмен ұштастыруға, сондай – ақ адамды қоғамдық дамудың орталығына қоя
отырып, оның дұрыс өмiр сүруi және еңбек ете алу жағдайын қамтамасыз етуде,
әлеуметтiк әдiлетiлiктi, саяси бостандықты орнатуға, адамның жан – жақты
дамуына және рухани бяюына мүмкiндiктер жасауға бағытталады. Адамзаттық
факторлар, адамзаттық өлшемдер, барлығы да саяси реформаның қорғаушы күшi
бола алады, жаңа тарихи жағдайда саяси көзқарастардың мазмұны мен мәнiн
анықтай түседi. Ал жаңа саяси көзқарастар жалпы адамзат құндылықтарына,
құқықтарға, кең халықаралық ұйымдастықтарға сүйенуi тиiс.
Тақырыптың өзектілігі. Ел экономикасын көтеру алдында ел басының
атқарар еңбегi мол. Ел басының Қазақстан халқына жолдауында: Ел мұраты:
Ұлттық бiртұтастық, әлеуметтiк әдiлеттiлiк тән әрi күллi халқының
экономикалық әл - ақуаты артқан тәуелсiз гүлденген және саяси тұрақты
Қазақстанда сондау - деп арнайы көрсетiлген. Бұл құжатта тәуелсiздiктiң
тарихына талдау жасалынған және Ұлттық қауiпсiздiкке қатер төнуiн болдармау
жөнiндегi егемен Қазақстан қызметтерiнiң басты бағыттары белгiленген.
Мәмiлелер, шарттардың экономикалық қатынастағы, азаматтық айналымдағы
орны ерекше. Әр азамат, заңды тұлғалар күнiне бiрнеше рет азаматтық
қатынасқа түсiп, құқықтар мен мiндеттердi атқарады. Түрлi мәмiлелер мен
келiсiмдерге келудiң нәтижесiнде сан мындаған тауар алмасу операциялары
iске асады. Iс – тәжiрибеде мәмiлеге байланысты көптеген жайсыз сұрақтар
жиi туындайды.
Мәмiлелердi заңдастыру, құқықтық аспектiлердi қамту, азаматтық
қатынасқа баға беру, заңнамаларды жетiлдiру уақыт талабы балып отыр.
Операциялардың құқықтық жақтарын игеру, бiлу мәмiлелердi жасау, орындау
барысында туындайтын құқықтық проблемаларды шешу, мүмкiндiгiнше болдыртпау,
санын азайту жағдайын қалыптастыра алады. Мәмiлеге түсушi әрiптестердiң ара
қатынасын анықтайтын заңды құжаттарды кәсiби рәсiмдеу құқықтық мәселелердi
тиiмдi шешудiң кепiлi болмақ.
Жоғарыда айтылған жағдайлар мәмiленiң мазмұны, жарамдылық негiздерi,
рәсiмдеу, дауларды қараудың тәртiбi, тақырыбын өзектiлiгiн айқындай түседi.
Азаматтық заңдар өздерi реттейтiн қатынастарға қатысушылардың
теңдiгiн, меншiкке қол сұқпаушылықты, шарт еркiндiгiн, жеке iстерге кiмнiң
болса да озбырлықпен араласуына жол беруге болмайтындығын, азаматтық
құқықтарды кедергiсiз жүзеге асыру, нұқсан келтiрген құқықтардың қалпына
келтiруiн, оларды соттың қорғауын қамтамасыз ету қажеттiгiн тануға
негiзделедi.
Азаматтар мен заңды тұлғалар өздерiнiң азаматтық құқықтарына өз
еркiмен және өз мүддесiн көздей отырып ие болады және оларды жүзеге
асырады. Олар шарт негiзiнде өздерiнiң құқықтары мен мiндеттерiн анықтауда
және шарттың заңдарға қайшы келмейтiн кез – келген жағдайларын белгiлеуде
ерiктi.
Қазiргi нарықтық қатынасты игеруде заман талабына сай мәмiлелер
жасау, оларды құқықтық реттеу қоғамымызда елеулi қиындықтар тудыратыны
баршаға мәлiм. Мәмiленi жасаудың жалпы тәртiбi, жарамдылық негiздерi
жеткiлiктi зерттелген десек күмән туғызбас, ал мәмiлелерге байланысты
дауларды сотқа дейiн, сотта шешу, сот тәжiрибесiнде жиi кездесетiн
жекеленген мәмiлелердi жасау, мiндеттемелердi орындау барысындағы құқықтық
мәселелер әлi өз шешiмiн толық тапқан жоқ, арнайы ғылыми еңбектерiң
тапшылығын аңғаруға болады. Жұмыстың мақсаты мен міндеттері:
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты азаматтық құқықта мәміленің
түсінігі мен түрлеріне мәміленің атқаратын роліне, мәмілінің нысанына,
жарамсыздығына және одан туындайтын құқықтық салдарға арналған.
Сондай-ақ нарықтық тұрғыда мәміленің түйінін ашып,мәміле жасаушы
азаматтар мен заңды тұлғалардың азаматтық құқықтары мен міндеттерін
дұрыс қолдана білуіне , оның әрі қарай даму жолын , бағыт –бағдарын анықтау
мақсатын қарастырған. Мәміле азаматтық салада күнделікті қолданыста
болғандықтан оның дамуы және дұрыс бағытта қолданылуын көрсетілген.
Сондықтан да ғылыми iзденiстер жүргiзуде мәмiлеге, оның жарамдылығына
түсiнiк беру, нотариалды куәлендыру, дауларды сотта қарау тәртiбiн
анықтауды дипломдық жұмыстың негiзгi мақсаты етiп алдық.
ҚР АК енгізілген толықтырулар мен өзгертулерге сәйкес ашып көрсету болып
табылады..
Бұл мақсаттарға жету үшін келесі міндеттер қойылады :
- мәмiле ұғымына түсiнiк беру түрлерiн анықтау;
- мәмiлелердiң жарамдылық негiздерiн ашу;
- мәмiлеленiң жарамдылығының нәтижелерiн бiлiп, олардан қорғану
шараларын табу;
- мәмiлелердi нотариалды куәландыру тәртiбiн баяндау;
- мәмiлеге байланысты туындайтын дауларды сотта қараудың тәртiбiн,
сотта кездестiн құқықтық мәселелердi анықтау.
Дипломдық жұмыс обьектісі мен пәні:
Жұмысты жүргiзуде диалектикалық - материалистiк заңдарды, таным,
салыстырмалы құқықтық нақты – әлеуметтiк, логикалық әдiстердi қолданылып,
кейбiр жағдайда барлық салалардың бастауы философия ғылымына сүйендiк.
Мәмiле жасаудың тәртiбi, оны нотариалды куәландыру, сотта iстi қарауға
байланысты туындайтын қатынастар зерттеу объектiсi ретiнде көрiнiс тапты.
Жұмыстың теориялық және тәжірбиелік маңыздылығы:
Жұмыс ізденушiнiң ғылым жолындағы алғашқы қадамы, мәмiле жасаушылардың
құқықтары мен мүдделерiн қорғаудағы талпыныстар жұмыстың теориялық
маңыздылығын құрайды. Зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығына келсек,
жұмыстың көмегiмен азаматтық айналымда мәмiлелердi дұрыс, әрi заңды жасау -
қатысушылардың құқықтары мен мүдделерiн қорғау, мәмiлеге байланысты
дауларды шешу мәмiле жасаудағы, құжаттарды дұрыс рәсiмдеу мүмкiндiгiн
жүзеге асыруға болады. Жұмыс барысында айтылған ойларды тәжірбиеде
қолдануға болады.
Жұмыстың зерттелу деңгейі: дипломдық жұмысты зерттеу барысында психология,
логика, философия, азаматтық құқық, мемлекет және құқық теориясы, азаматтық
iс жүргiзу құқығы ғылымдары бойынша Қазақстан Республикасының белгiлi
ғалымдарының еңбектерiне сүйендiк. Атап айтсақ,
М.К.Сүлейменов,С.З.Зиманов,Ғ.И.Төле уғалиев,Н.Г.Басин,С.С.Сариев,
Ғ.И.Жайлин, А.К. Темирбекова, Г.С.Мауленов,З.О.Ашитов,М.К.Алексан дров-
Дольник, Я.Ә.Әубакiров және т.б.авторлардың еңбектері пайдаланды. Сонымен
қатар осы салада Қазақстан Республикасының заңдарына анализ берілген.
Қорғауға шығарылған негізгі ұсыныстар:
- Азаматтық құқықтағы заңды фактілердің дұрыс қолданылуын қаматамасыз
ету;
- Бір жақты мәмілілерді құқытық реттеу
- Заң құжаттарында немесе тараптардың келісімімен белгіленген
реттерде жазбаша мәмілілерді нотариаттың куәландырын талап ету
құқығын берудің процедураларын жеңілдетуді құқықтық тұрғыда бекіту;
- нарықтық экономикаға байланысты тараптардың теріс пиғылда жасалған
мәмілелеріне жол бермеу үшін заңдар және өзге де құқықтық актілер
жүйесін құру және күшейту қажет.
Қолданылған әдістер. Осы жұмыста ғылыми танымның талдау, синтез,
индукция, дедукция сияқты әдістер қолданылған. Сонымен қатар тарихи,
нақтылық және т.б. теориялық қағидалар басшылыққа алынған.
Дипломның құрылымы мен көлемі. Дипломның құрылымы зерттеудің негізгі
мақсаты мен пәніне сәйкес келеді. Ол кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан
және пайдаланылған нормативтік құқықтық актілерден және әдебиеттер
тізімдерінен тұрады.
1. Мәмiле.
1.1 Мәмiленiң ұғымы мен түрлерi
Заңды фактiнiң бiр түрi мәмiле болып табылады. Азаматтық айналымда
мәмiле арқылы құқықтық қатынастар үздiксiз туындап, дамып отырады.
Азаматтық кодекстiң 147-бабында, мәмiле азаматтар мен заңды
тұлғалардың азаматтық құқықтар мен мiндеттерiн белгiлеу, өзгерту немесе
тоқтатуға бағытталған әрекеттер, деп белгiленген. Сәйкесiнше, мәмiле
дегенiмiз субъектiлердiң белгiлi мақсатты көздеген әрекеттерi, оның негiзгi
мақсаты азаматтың құқықтары мен мiндеттерiн анықтау (мысалы, мүлiктi сыйлау
кезiнде мүлiкке меншiк құқығы сыйға тартудан сыйды алушыға көшедi), Бұл
құқықтар мен мiндеттердiң өзгеруi (мысалы, жалға берiлген мүлiктi қайтарып
берудi кейiнге қалдыруды тараптар өзара келiседi), немесе олардың
тоқтатылуы (несие берушi борышқорды қарыздан босату).
Мәмiлелерге мынадай белгiлер тән: 1) тұлғаның ерiк (тiлек пен ниет)
бiлдiруi; 2) рұқсат етiлген ерiк бiлдiру, яғни құқыққа сәйкес әрекет; 3)
қандай да бiр заңды құқық жасауға бағытталған (азаматтық Құқықтық
қатынастардың пайда болуы, өзгертiлуi және тоқтатылуы); 4) мәмiле әрқашанда
Құқықтық салдар тудырада.
Цивилистердi, әруақытта, заңды факт туралы мәмiленi моральды -
табиғи, жеке - тұрмыстық сипаттағы әрекеттерден ажырата алу мазалайтын.
Бұл мәселе, сонау римдiк құқықта да өз шешiмiн таба алмай, Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодекст қабылдаған кезде де өзектiлiгiн жоймады.
О.С.Иоффе құқықтың және кез - келген құқықтық емес реттеу салаларын
зерттеу керек деп ептейдi. Ажырата алу үшiн құқықтық реттеудiң түрлi
салалары ескерiлуi қажет.[1]
Ю.Г.Басин өзiнiң еңбегiнде, мүлiктiк қатынастарды Құқықтық реттеудi
әлемдiк iс - тәжiрибеде заңды нәтижеге жетуге тура бағытталған құқық
тудыратын әрекет түрiндегi мәмiлелердi тұрмыстық, отбасы, үй қызметiмен
немесе жақын адамдарға басқа да көмек көрсетуден ажыратады. Әдетте Мұндай
әрекеттер нысаны, мазмұны, нәтижесi жағынан алғанда мемлекеттiк мәжбүрлеудi
қажет етпейдi, Достық этика нормалары қолданылады. Азаматтық кодекстi
жетiлдiру мақсатында Ю.Г.Басин келесi ұйымдастыруды айтады: ұқсас
жағдайлардың арасындағы шектi анықтау үшiн мәмiлеге қатысты бапқа келесi
мазмұндағы тармақты енгiзу қажет: Егер де тараптар өз келiсiмдерiне заңда
маңыз бермейтiн болса, туысқандары, достары немесе басқа жақындары
арасындағы тұрмыстық қызмет, не ортақ тұрмыстық жұмыс iстеуге бағытталған
әрекеттер мәмiле деп есептелiнбейдi.
Мұндай жерде ағылшын - американдық Құқықтық жүйеге тән қағиданы айтып
кету қажет - ақ. ҚР Азаматтық кодексiнiң 384-бабына түсiнiктеме бергенде
М.К.Сулеменов: Қарсы жақты ұсыныс бiлдiру ұғымы ағылшын - американдық
құқықта сonsideration деген ұғыммен кеңiнен қолданылады. Онда
сonsideration кез-келген шарт үшiн бастыталап. Сonsideration - сыз шарт,
заңды күшi бар шарт болып есептелiнбейдi, - деп ұсынылыс келтiредi.
Ағылшын - американдық құқықта контрактының жарамдылығы үшiн мiндеттi
түрде қарсы жақтың ұсынысы берiлуi (сonsideration) қажет, ол мүлiктiн
әрекетiн жауап беру, яғни өз құқықтарына не бас тартады не жоғалтады, -
дейдi Ю.Г. Басин. Мүлiктiң иесi өз мүлкiн басқаға тегiн бере алады, бiрақ
сonsideration болмайынша мүлiк тегiн беру жөнiндегi келiсiмнiң заңды күшi
жоқ. Мұндай контрактiге қойылатын талап Францияда да қолданылады.
Осыған байланысты А.Г. Диденконың да өз ұсыныстары да бар:
Сonsideration - ды ақылылық (возмездность) қателесiп бiр ұғым деп
түсiнгендiктi есептемегенде (сonsideration ағылшын - американдық құқықта
тек материалдық құндылықтарды, қызметi және бiлдiрiп қана қоймай, қандай да
әрекеттен, не құқықтан тежеу дегендi бiлдiредi), отандық азаматтық құқықтың
шарт механизiмiне Бұл ұғымды еңгiзуге әдiстемелiк жағынан жол берiлмейдi...
Кейбiр бiртектес мәмiлелер континентальды құқық бойынша қорғауға жатады, ал
ағылшын - американдық құқықта ниет бойынша қарсыласын қанағаттандыру жоқ.
Сonsideration ұғымы романо - германдық Құқықтық жүйеге енгiзу
дәстүрлi және жақсы iстейтiн норманы құрып, бiзде қалыптасып келе жатқан
құқықтық жүйенi бұзады.
Аталған жайға орай Ю.Г. Басин өз еңбегiнде келесi мысалды келтiредi:
Сот практикасында жоғарғы қауiптiлiк кездерiнен келген шығынды өндiру
туралы iс қаралған. Азамат өз жолдасына сатып алған қымбат вазанын құның
төлеудi талап етедi. Талап арызды қараудан бас тартады. Бұл мысал
қарастырылып отырған жағдайды нақты ажыратуға сай емес.
Ойланып отырсақ, азамат үшiн оның вазасы қалай көрсетiлген орынға
жеткiзiлетiнiне бәрiбiр сияқты: автомобиль мен таксимен бе. Сол сияқты үйдi
кiм жөндейтiндiгi қызықтырмайтын сияқты: көршi, не маман медiгер ме; затты
кiм апаруы досы - иесi немесе комиссиялық дүкен.
Аталған жағдайда нәтиже басты нәрсе. Сондықтан тапсырма дауға, жұмыс
атқарушыға, затты жарамсыз және т.б. жүзеге асыру үшiн ұсынушытарап өз
мойнына мiндеттер алады, бұл олардын арасында Құқықтық қатынастын туындауын
бiлдiредi.
Мұнан, тасымалдау кезiнде мүлiктiн бұзылуы немесе жолаушыға
тасымалдаудың нәтижесiнде денсаулығана зиян келуi немесе сапасыз жұмыс
атқаруды, ұрлаудың нәтижесiнде азаматтық заңның негiзiнде жауапкершiлiктiң
туындауы тиiс.
Бұл жағдайда Ю.Г. Басиннiң туысқан моральды - табиғи аспектiлерiн
ескермеуге болмайды. Мұндай жағдайлар, мысалы борышқорға талап қоюдан өз
еркiмен несие берушiнiң бас тартуы түрiнде көрiнуi мүмкiн. Құқықтық норма
қолданылуы тиiс.
Кодексте бұл сұрақтар өздiгiнше шешiлген. Бiрiншiсi, онда тегiн
жасалынатын шарттар (АҚ 384 б. 2 т.) ақылы шарттармен бiрдей қаралған.
Оларға мыналар жатады:
- императивтi тегiн (сыйға тарту) шарт, ақысыз;
- диспозитивтi ақысыз (заем, сақтандыру, тапсырма, сенiп тапсырылған
мүлiктi басқару);
Сонымен ақысыз шартты заңды емес сипиттағы әрекеттерге жатқызуға
болмайды.
Аталған (тасымалдау, медiгерлiк, комиссия) шарттарды ақылы шарттарға
жатқызу шарттың мәртебесiне әсер ете алмайды, себебi азаматтық айналымның
қатысушылары өз құқықтарынан бас тартуына құқығы бар. Ендi, қатынас
қатысушылардың туыстық қатынасын анықтау қажет, ол әрекеттi “заңды” немесе
“заңсыз” деп бөлу үшiн керек.
Аталған ережелер бойынша сыйлаушы мен сыйға алушылар арасында туыстық
қатынасы бар, не жоқтығы фактiсiне көзқарас бiрыңғай. Бұл жағдайлар
құқықтық реттеудi қажет етпейдi, олар моральдық - табиғи тұрақтылықпен
шектеледi. Келесi мысал, мүлiктi тегiн пайдалану шарты өзара жақын
адамдардың арасында жасалады. Азаматтық кодексте тараптарға азаматтық
жауаптылықты жүктей отырып, қатал реттейдi. Азаматтық кодекс мүлiктiк
қатынастарға байланысты туысы, достары және басқалар арасындағы тұрмыстық
қызметiне көмек, ортақ тұмыстық қызмет көрсету, не басқа әрекеттер туралы
келiсiм жасауға бағытталған әрекеттерден өзгеше емес. Сонымен, заңды фактi
тудыратын мәмiленiң моральдық - табиғи, жеке тұрмыстық сипаттағы
әрекеттерден ерекшелiгi, мәмiленiң ақылы, не ақысыз болуы.
Заңды қылықтан мәмiле белгiлi заңды нәтижелердi туғызуға
бағытталуыменен ерекшеленедi. Заңды қылық заңды нәтиже тудыруға тiкелей
бағытталмайды, алайда заңда көрсетiлген жағдайда азаматтық құқықтар мен
мiндеттер тудырады, өзгертедi, не тоқтатады. Мәмiле - заң рұқсат берген
жүрiс – тұрыс.
Мәмiле заңсыз әрекеттерден өзiнiң заңдық белгiсiмен ерекшеленедi.
Заңсыз әрекеттер басқа тұлғаларға зиян әкеледi. Мұндай әрекеттер келтiрген
шығынның орнын толтыру қажеттiлiгiне байланысты азаматтық құқықтар мен
мiндеттiр тудырады. Бiрақ бұл азаматтық құқықтар мен мiндеттер мәмiленiң
нәтижесiнде емес, деликтiнiң, яғни шығынның келуi фактiсi негiзiнде пайда
болады.
Жүрiс – тұрыстың заңдылығы мәмiленiң қажеттi белгiсi бола тұра,
мәмiленiң барлық түрiнiң мiндеттi түрде заңда көрсетiлуiн талап етпейдi,
керiсiнше мәмiле заңға қайшы келмесе, заң тыйым салған әрекеттердi жасауға
қайшы келмесе, заң тыйым салған әрекеттердi жасауға жол бермесе болғаны.
Мысалы, заң спонсор мен көмек көрсетiлетiн тараптардың арасындағы
келiсiмдердi реттемегенiменен де, ондайға жол берiледi. ҚР азаматтық
кодекстiң 381 – бабында аралас шарт түрi қарастырылған.
Мәмiленi iске асыратын тұлғаларға мәмiле азаматық құқықтар мен
мiндеттер тудырады. Осы белгiсi бойынша мәмiленi әкiмшiлiк актiлерден
ажыратуға болады. Әкiмшiлiк акт, ол бағынышты тұлғаларға азаматтық құқық
пен мiндет тудыратын уәкiлеттi мемлекеттiк органның әрекетi. Мысалы,
мемлекеттiк мүлiктi басқаратын уәкiлеттi органның шешiмi мемлекеттiк
кәсiпорынның мұражайын үш жылға жалға беру туралы шартын ұзартуға
мiндеттейдi, не тыйым салады.
Мәмiлелер мынандай түрлерге бөлiнедi:
1) бiр жақты және екi немесе көп жақты (шарттар);
2) ақылы және ақысыз;
3) нақты және консенсуалды;
4) казуалды және абстрактiлi;
5) шартпен жасалған;
6) биржалық.
Бiр жақты мәмiле дегенiмiз, заңдарға немесе тараптарды келiсiмен
сәйкес жасалуы үшiн бiр тараптын ерiк бiлдiруi қажет және сол жергiлiктi
болатын мәмiле. Бiр жақты мәмiлелердiң анағұрлым жиi кездесетiн түрi –
өсиет қалдыру. Әдетте, бiр жақты мәмiлелер тым көп бола бермейдi. Азаматтық
айналым көбiнесе өзара мәмiлелерден құралады. Шарт жасасу үшiн екi тараптың
(екi жақты мәмiле) не үш немесе оданда көп тараптың (көп жақты мәмiле)
келiсiлген ерiк бiлдiру қажет.
Тарап өз мiндеттемелерiн орындағаны үшiн ақы алса немесе тараптар бiр
бiрiне бiр нәрсе беру керек болса, Бұл ақылы мәмiле болып табылады
(мәселен, оған затты, ақшаны тапсыру жатады). Ал, бiр тарап екiншi тарапқа
одан ақы алмай немесе ешнәрсе бермей ұсынуды мiндетiне алған мәмiле ақысыз
болып есептеледi.
Консенсуалды мәмiлелер (латынша сonsеnsus - келiсiм) – келiсiмге
келген сәттен бастап азаматтардың құқықтары мен мiндеттерi туындайтын
мәмiлелер. Нақты мәмiленi жүзеге асыру үшiн (латынша res - зат) келiсiмiнiң
бiр өзi жеткiлiксiз, оған қоса затты тапсыру қажет.
Мәмiлелердi азамат құқықтану iлiмiнде каузальдық (себептi) және
абстракциялық деп те бөледi. Әрбiр мәмiле жақтардың алға қойған мақсатына
орай құқықтық негiз бен құқықтық мақсатты (causa) еншiлейдi. Бiрақта бiр
жағдайда мәмiленiң жарамдылығы оның негiзiне байланысты болса, екiншi
жағдайда оған байланысты болмайды (абстракциялық). Абстракциялық мәмiлелер
өзiнiң негiзiнен қол үзгендей көрiнедi (abstrahete - қол үзу, бөлiну),
(мысалы, вексельдi тапсыру).
Шартпен жасалған мәмiлелер қандай да бiр нәрсере тәуелдi болып
келедi (оқиға немесе үшiншi жақтын әрекетi), ондай жағдай болуы да, болмауы
да мүмкiн. Мәселен, егер тараптар құқықтары мен мiндеттерiнiң туындауын
басталу - басталмауы белгiсiз мән – жайға байланысты етiп қойса, мәмiле
кейiнге қалдырылатын шартпен жасалады деп есептеледi (АҚ - тiң 150 – бабы,
1 – тармағы). Азаматтық кодекстiң 150 – бабының 2 – тармағына сәйкес, егер
тараптар құқықтары мен мiндеттемелерiнiң тоқтатылуын басталу – басталмауы
белгiсiз мән – жайға байланысты етiп қойса, мәмiле кейiн күшi жойылатын
шартпен жасалады деп есептеледi.
Егер шарттың басталуы өзiне тиiмсiз деп есептейтiн тарап шарттың
басталуына терiс пиғылмен кедергi жасаса, шарт басталады деп танылады, ал
шарттың басталуы тиiмдi болатын тарап шарттың басталуына терiс пиғылмен
ықпал етсе, онда шарт басталмаған деп танылады.
Азаматтық кодексте (156 - бап) биржалық мәмiлелер қаралған. Биржада
айналысқа жiберiлген тауарларға, бағалы қағаздар мен басқа мүлiкке қатысты
құқықтар мен мiндеттемелердi өзара беру туралы келiсiмдердi (биржалық
мәмiлелер) биржаға қатысушылар тауар, қор және басқа биржалар туралы
заңдарда және биржа жарғыларында белгiленген тәртiп бойынша жасасады.
Биржалық мәмiлелер делдалдық жазбалармен рәсiмделуi мүмкiн және биржада
тiркелуi тиiс.
Биржалық мәмiлелер жасауға байланысты даулар тиiстi биржа жанындағы
биржа төрелiгiнде қаралады, оның шешiмiне сотта дау айытылуы мүмкiн.
1.2 Мәмiленiң нысаны және олардың маңызы
Мәміленің маңызы жақтардың еркі мен ерік (ниет, тілек) білдіруінен
тұрады. Ерік білдіруі ауызша, конклюденттік әрекеті арқылы жазбаша (жай
немесе нотариалдық) және үндемей қалу жолымен білдіреді.
Мәмілеге қатусышылардың ерік білдіру әлдісін мәміленіқ нысаны деп
атайды. Егер мәмілеге қатысушалар өздерінің еркін ауызша айтқан болса, онда
бұл ауызша жасалған мәміле боладьі. Мысалы, телефонмен жасалған мәміле
орындағанын растайтын жазбаша құжат берілуі мүмкін (тауар чекі, затты сатып
алғанын растайтын құжат және т.б.), сондай — ақ жетон, билет сияқты
растайтын белгілер ұсынады. Бірақ бұдан ауызша жасалған мәмілеге келіп -
кетер ештеқе жоқ. Конклюденттік әрекет (латынша сопсІudеге - жасау) -сол
арқылы тұлғаның мәмiлеге қатысуға ниет бiлдiру әрекетi. Мәселен, азамат
автоматқа ақша салу арқылы, ондағы тауарды алуға деген еркiн бiлдiредi.
Үндемей қалу заңдарда немесе тараптардың келiсiмiнде көзделген
реттерде мәмiле жасауға ерiк бiлдiру болып табылады (АК – тiң 151 – бабының
төртiншi тармағы). Мысалы, егер мүлiктi жалға алушы шарт мерзiмi бiтiп
кетпес те, жалға берушiнiң тараптарынан қарсылық бомаса, онда жалға алушы
бұрынғы шартқа сүйене отырып мерзiмiне қарамай – ақ пайдалана беруiне
болады.
Азаматтық кодекстiң 152 – бабына сәйкес мәмiленiң жазбаша түрi - бұл
орайда мәмiлелердi жасау кезiнiң өзiнде орындалатындарынан басқа жүз
есептiк көрсеткiштен жоғарғы сомаға жасалуы тиiс.
Азаматтық кодекс мәмiленiң жазбаша түрiне қатысты бiрқатар маңызды
шарттарға мән бергенiн айта кету керек. Азаматтық кодекстiң 152 – бабына
сәйкес, егер iскерлiк қызмет өрiсiнiң әдеттерi құқықтарынан өзгеше
туындамаса, жазбаша түрде жасалған мәмiлеге тараптар немесе олардың
өкiлдерi қол қоюы керек.
Мәмiле жасау кезiнде қол қоюдың факсимилелiк көшiрме құралдарын
пайдалануға жол берiлмейдi, мұның өзi заңға немесе қатысушылардың бiрiнiң
талабына қайшы келмесе ғана жүзеге асады.
Заңдамен немесе тараптардың келiсiмiмен қосымша тараптар белгiленуi
мүмкiн, оларға мәмiле нысаны, атап айтқанда, белгiленген нысанды бланкiге
жазу, мөрмен бекiту сәйкес келуге және оларда осы талаптарды орындамау
салдары көзделуге тиiс.
Екi жақты мәмiлелер әрқайсысына өзiн жасаған тараптар қол қойған
құжаттарды алмасу арқылы жасалуы мүмкiн.
Хат, жеделхат, телефонжазба, телетайп – жазба, факс немесе
субъектiлердiң және олардың ерiк бiлдiруiнiң мазмұның айқындайтын өзге де
құжаттар алмасу, егер заңдармен немесе тараптардың келiсiмiмен өзгеше
белгiленбесе, жазбаша түрде жасалған мәмiлеге теңестiрiледi.
Егер азамат дене кемтарлығы, науқастығы немесе сауатсыздығы
салдарынан өзi қол қоя алмаса, оның өтiнiшi бойынша мәмiлеге басқа адам қол
қоя алады. Соңғының қойған қолын, егер заңда өзгеше көзделмесе, нотариат
немесе сондай нотариалдық әрекет жасауға құқығы бар басқа лауазымды адам,
мәмiле жасаушының өзi қол қоя алмаған себептерiн көрсете отырып,
куәландыруға тиiс.
Жазбаша түрде жасалған мәмiленi орындаған тарап екiншi тараптан оның
орындалғанын растайтын құжат талап етуге құқылы.
Мәмiлеледрi жасау кезiнiң өзiнде орындалатындарынан басқа, ауызша
кәсiптiк мәмiленi орындаған тараптардың да осындай құқығы бар (АК – тiң 152
- бабы).
Заң құжаттарында немесе тараптардың келiсiмiмен белгiленген реттерде
жазбаша мәмiлелер оларды нотариат куәландырғанан кейiн ғана жасалады деп
саналады. Мұндай талапты сақтамау Азаматтық кодекстiң 157 – бабының 3 –
тармағында көзделген салдармен мәмiленi жарамсыз болып қалуына әкелiп
соқтырады. Мысалы, АК – тiң 58 – бабының 5 тармағына сәйкес шаруашылық
серiктестiк құру туралы құрылған шарты нотариалды куәландыруды қажет етедi.
Заң талап ететiн нысанды қысқарту арқылы бұзуға болмайды. Нотариалды
куәландыруды талап ететiн мәмiле тек жай жазбаша нысанда, не жазбашаның
орнына ауызша нысанда асауға болмайды. Керiсiнше, мәмiленiң тараптарының
өзара келiсуiмен белгiленген нысандарды күрделендiруге жол берiлмейдi.
Мысалы, заң бойынша мәмiле ауызша жасалу керек болса, тараптар мәмiленi
жазбаша нысанда жүргiзуге құқылы, тараптар жазбаша мәмiленi нотариалды
куәландыруға болады, заң оны талап етпесе де.
Азаматтық кодестiң 155 – бабына сәйкес кейбiр мәмiлелер заң
құжаттарында көрсетiлуiне сәйкес, мемлекеттiк немесе өзге тiркелуге жатады.
Бұл мәмiлелер тек оларды теркегенен кейiн жасалады деп саналады. Тiркеу
тараптың тiркеушi органға табыс еткен немесе почта арқылы жолдаған арыз
бойынша жүргiзiледi. Тiркеуден бас тарту жазбаша түрде рәсiмделуге тиiс
және заң талаптарының бұзылуына сiлтеме жасалғанда ғана мүмкiн болады.
Егер мемлекеттiк тiркеудi керек ететiн мәмiле тиiстi нысанада жасалса,
бiрақ тараптардың бiрi оны тiркеуден жалтартса, сот екiншi тараптың талап
етуiмен мәмiленi тiркеу туралы шешiм шығаруға құқылы. Бұл ретте мәмiле
соттың шешiмiне сәйкес тiркеледi. Тiркеуден бас тартқан жақ сот арқылы
мәмiленi жарамсыз деп тануды талап етуге құқылы.
Мемлекеттiк тiркеуден өте отырып, келесi мәселелердi шешуге болады:
1. бiрiншiден, мәмiленi толық заңды күшi бар;
2. екiншiден, туркеу туралы құжат субъектiнiң мәмiленiң негiзiнде
иемденген
құқықтарын жеткiлiктi дәрежеде растайды;
3. үшiншiден, тiркеудiң бiрыңғай жүйесi мәмiленi толығымен есепке
алады,
нәтижесiнде жеке ғана емес, жалпы мүдде қамтылады;
4. төртiншiден, егер заң тиым салмаса, мәмiленi тiркей отырып, мүдделi
тұлғалардың сол, не басқа мәмiлемен және одан туындайтын құқықтармен
танысуына мүмкiндiк туындайды.
Осы арқылы тiркелетiн объектiлерге құқықтары және иемдену туралы
мәлiметтердi ала отырып, тiркелген объектiнi иемденушiмен мәмiле жасайтын
тұлғаның заңды мүдделерiн қорғауғамүмкiндiк туындайды.
Бұл мәселе қозғалмайтын мүлiкпен байланысты мәлiметтердi тiркеу
кезiнде маңызды. Мәмiлелердi нотариалды тiркеу (АК – нiң 154 бабы,
“Нотариат туралы” Қазақстан Республикасының заңының 8 тарауы) және оларды
мемлекеттiк тiркеу – өте ұқсас процедура, бiрақ сонда да бiр-бiрiнен
ерекше.Көп жағдайда мәмiледен туындайтын құқықтар мемлекеттiк тiркеудi,
нотариалдық куәландыруды қажет етедi.
Бiрақ та нотариалды куәландыруды қажет ететiн барлық мәмiлелердi
мемлекеттiк тiркеудi қажет ете бермейдi және де мемлекеттiк тiркеуге
жасатын мәмiлелер нотариалды куәландырыла бермейдi.
Әдетте, қозғалмайтын мүлiктермен жасалынатын мәмiлелер тiркеленедi.
Мәмiленiң толықтығы және күмәнсiздiгi мәселесi негiздi күмән тудыратын
жай. Iс тәжiрибеде банктiк несиенi қамтамасыз ететiн қозғалмайтын мүлiктi
кепiге қою тiркелiнбей, iс нәтижесiз қалған жағдайлар жиi кездеседi.
ҚР АК 155 – бабындағы талаптарды толығымен iске асыру үшiн
ведомстволық мүддеден тыс, тәуелсiз тiркеу жүйесiнiң қажеттiгi мол. Бұл
жүйе тiркеу объектiлерi және олармен жасалынған мәмiлелер туралы
мәлiметтермен тиiстi ақыға барлық мүдделi тұлғаларға бас тартпай және тез
арада қамтамасыз етiп отырады.
Мәселенi шешудiң бiр ғана жолы бар, ол нотариустар мен нотариалдық
әрекеттердi жасауға уәкiлеттi лауазымды тұлғаның мәмiлелердi нотариалды
куәландыру туралы ережелердi бұзудан (“Нотариат” туралы заңның 24-бабы)
шығындар келгенi үшiн, ал мемлекеттiк тiркеу органдарын (немесе мемлекет)
мәмiлелердiң толық еместiгiнен, кумәндi болуынан немесе берiлмеуiнен
органға (31-бап “Қозғалмайтын мүлiкке құқықтарды мемлекеттiк тiркеу туралы”
жарлық) жүгiнген тұлғаларға залал келген жағдайда жауаптылық тағайындайды.
Қорғалмайтын мүлiктермен байтанысты мәмiлелер мемлекеттiк тiркеудi
қажет етедi. Тiркеу тәртiбi “Қозғалмайтын мүлiкке құқықтарды мемлекеттiк
теркеу ” туралы жарлықпен реттеледi.
Қозғалмайтын мүлiкпен байланысты мәмiлелердi мемлекеттiк тiркеумен
қатар, заң басқа объектiлердi, әсiресе меншiк құқығының пайда болуы,
өзгеруi, не тоқтатылуына алып келетiн мәмiлелердi тiркеудi де қарастырады.
Көлiк құралдарына да бұл мәселе қатысты. Көлiк құралдарының түрiне
байланысты тiркеу органы да анықталады.
1998 ж. 30 маусымындағы “Қозғалмайтын мүлiктi кепiлге қоюды тiркеу
туралы” заңда қозғалатын мүлiктiң кепiлдiгiн тiркеу қарастырылған.
Мәмiлеге қойылатын талаптарды орындамау, сақтамау нәтижесiнде
мәмiлелер жарамсыз деп танылады (АК – тың 157 бабы). Ал, мәмiлелердiң
жазбаша нысаның сақтамаудың нәтижесi қандай деген сауалға нақты жауап беру
қиын. Заңнан екi түрлi жауап алуға болады: бiреуiн жалпы ереже ретiнде
қолданылса, екiншiсi – жалпы ережеден ескертпе.
Жалпы ереже: мәмiленiң жазбаша нысанын сақтамаған жағдайда жарамсыз
деп танылмайды. Егер тараптар мәмiленiң жасалғандығы және мазмұны туралы
фактiнi дауламаса, мәмiленiң заңдық күшi бар. Мәмiле орындауға жатады, оны
сақтамаған жағдайда жалпы анықталған жауаптылық туындайды. Мысалы, АК – тiң
152 бабында сомасы 100 айлық есептiк көрсеткiштен асқан мәмiле жазбаша
нысанда жасалынуы тиiс. Азамат өз танысына 150 АЕК мөлшерiнде ақшаны
қарызға бердi делiк, қарызды қайтарар сәтте займ жөнiндегi фактiнi, сомасы,
мерзiмi жоққа шығарылмай, ақшаны қайтармайды. Мұндай жағдайда мәмiле өзiнiң
заңдық күшiн сақтайды және несие берушi сотқа қарызды мәжбүрлеп өткiзуi
туралы талап арызымен жүгiне алады.
Алайда, нысан сақталынбады. Заң бұзушылық қандай нәтиже бередi?
Егер бiр тарап мәмiленiң жасалғандығын түпкiлiктi жоққа шығарса
немесе екiншi тараптың қойып отырған талаптардың мәмiленiң мазмұнында
қарастырылғанын терiстемесе, орындалуын талап етiп отырған жақ өзiнiң
айтқандарының рас екендiгiн растайтын куәнiң жауабымен дәлелдей алмайды.
Бiрақ та басқа жазбаша дәлеледемелер келтiруi мүмкiн. Таныс мысал
келтiрсек, борышқор ақшаны қайтармай, сотта несие берушiден тiптен ақша
алмағандығын айтады. Борышқор қарыз берген кезде көрген куәнi сотқа ертiп
келедi. Сот мұндай жағдайды ескермеуi тиiс. Егер несие беру борышқордың,
яғни қарызды кешiктергенi үшiн кешiрiм сұраған хатын сотқа берсе, онда хат
мәмiленiң жалғандығын растауы мүмкiн, ал борышқор оның орындалуына
мәжбүрлеу шараларын қолданылуын талап етуiне болады.
Сонымен, мәмiленiң жай жазба нысанын жалпы сақтамау мәмiленiң
жарамсыз деп, танымауына әкеп соқтыра қоймайды, бiрақ дәлiлдемелердi
қиындатады.
Ережеден басқа жағдайларға жол берiлмейдi. Егер, мысалға заңда немесе
тараптардың келiсiмi бойынша мәмiленiң басқаша нысанының болуы жөнiндегi
талапқа, нысанның сақталмауы мәмiленiң жарамсыз деп танылуына әкеп
соқтырады деген фраза қосылса, онда нысан сақталмаған ретте, тараптар оны
жасағандығы жөнiндегi фактiнi терiстемегенде де мәмiленiң заңды күшi
болмайды.
Мұндай жағдайда мәмiлеге қойылатын мiндеттi талаптарды бұзудың жалпы
зардаптары қолданылады. Мәмiлелердiң жарамсыз деп тануына байланысты
мұндағы қатысушы қарсы жақтан мәмiле бойынша бергендерiн қайтарып беруiне
және қайтарып бере алмаған жағдайда келтiрiлген шығындарды қайтаруын талап
етуге құқылы, яғни екi нақты реституция қолданылуға жатады.
Мәмiленi жазбаша нысанда жасамау, оны жарамсыз деп тану қаупiн
тудыратын ережелер ҚР АК – тiң 294, 331, 337 баптарында қарастырылған.
Қазақстандық және шетел азаматтары және заңды тұлғалардың арасындағы
сыртқы экономикалық, яғни коммерциялық мәмiлелер жай жазбаша нысанда
жасалынады.
Талаптар сақталынбаған ретте жоғарыда аталған зардаптар туындырады
(153 – баптын АК). Сыртқы экономикалық мәмiлелердiң жарамдылығын сақтау
үшiн мөрмен, қолмен немесе басқа белгiлермен, шарттарда, не заңда басқаша
көрсетiлсе, растау мiндеттi емес.
Мәмiлелердiң жазбаша нысанының сақталу қажеттiлiгi заңдардағы талап
болмай тараптардың келiсiмiмен туындаса, тараптар мәмiленi жазбаша нысанада
рәсiмделмей, мәмiлелер күшiне енбейдi және де заңды нәтижелер туындамайды.
Тараптардың өзара келiсiмi болған жағдайда, мәмiленiң нысаны жөнiнде
алғашқы келiсiмдерiн өзгерте алады.
Жоғары айтылғандай, кей жағдайларда жазбаша мәмiлелер жасау үшiн
мәмiленiң талаптары қол қойған, құжаттастыру не тиiстi құжаттарды
алмастыру, жеткiлiксiз. Сонымен қатар тиiстi реквизиттердi сақтау керiк.
Арнайы белгiлердi пайдалану, мәмiленiң қатысушыларының қолдары мөрмен
растау және т.б. (АК 152 бап 3 тарау). Тараптармен басқаша келiсiлмесе,
мәмiле нысаның сақтамайды нәтижесiнде жарамсыз деп танылады және екi жақты
реституция қолданылады.
Нотариат куәландыру қажет ететiн мәмiлелердiң нысанын сақтамау (АК –
тiң 154-бабы 1 тармақ), мәмiленiң жарамсыздығын бiлдiредi және екi жақты
реституция толығымен немесе iшiнара орындалса, олар бiр бiрiне мәлiмделiу
қайтаруы қажет (АК тiң 157 бабы).
Бұл жалпы ережелер, егер нотариалды куәландыру туралы талаптарды
сақтамай жасалған мәмiлелер сотта расталса, қолданылмайды. Мәмiленiң
жасалғаны және мазмұны шағымдануға жатпайтын фактiлер тән мәмiлелер жөнiнде
сөз қозғалып отыр. Бұл ереже, мәмiле нысанының сақталмағандығына кiнәлi
қатысушы (не оның құқыққабылдаушысы) кейiнен өзiне бiр жағынан тиiмсiз
болып қалған мәмiледен арылу мақсатында, өзiнiң құқық бұзушылығын негiзге
ала отырып, мәмiленi жарамсыз деп тануды қалған жағдайда қатысушы қорғайды.
Бұл қатысушының әрекеттерiнде АК – тiң 158 – бабы 2 тармағы сақталынбаған.
Мына 3 шарт орындалған жағдайда аталған жалпы ережелер қолданылмайды:
1) мәмiленiң мазмұны заңға қайшы болмай, тек заңдағы мәмiле нысаны
туралы талап бұзылса;
2) тым болмағанда бiр тарап болсын мәмiледегi қызметтердi
(мiндеттердi) орындаса;
3) мәмiле үшiншi жоқтың құқықтары мен заңды мүдделерiн бұзбаса.
ҚР АК – нiң 155-б. анықталған мәмiлелердi тiркеу туралы талаптар
сақталынбаған ретте бұл мәселе күрделенедi. Баптың мәтiнiнде айтылғандай,
тiркеудi қажет ететiн мәмiлелердi тек талап iске асырылған кезде ғана
жасалынған болып табылады. Тиiстi дәрежеде рәсiмделген мәмiле тiркеуден
өткенге дейiн толық заңды күшке ие болмайды. АК – тiң 155-бабы 2-тармағында
былай дейдi: Егер мемлекеттiк тiркеудi керек ететiн мәмiле тиiстi нысанда
жасалса, бiрақ тараптардың бiрi оны тiркеуден жалтарса, сот екiншi тараптын
талап етуiмен мәмiленi тiркеу туралы шешiм шығаруға құқылы. Бұл ретте
мәмiле соттың шешiмiне сәйкес тiркеледi.
Мәмiле жасалып, бiрақ басқа тараптың қаламауымен тiркелмеген кезде
қатысушының мынадай құқықтары бар: 1) егер мәмiле бойынша қандай да мүлiк
келесi тарапқа берiлiп қойылса, екi жақты реституцияның қолданылуын талап
етуге; 2) талапты сақтаудан бас тартып отырған қатысушының мәмiленi
мәжбүрлi тiркеуiн соттан талап етуге.
Сот шешiмi бойынша тiркеудiң екiншi жолын таңдаған жағдайда, мәмiле
заңдық күшiне енедi және талапты сақтаудан бас тартушы қатысушының еркiнен
тыс мәжбүрлi түрде орындайды.
Бұл мәмiле жөнiндегi заңнамалардағы негiзгi ережелерi, олар
мәмiленiң Құқықтық негiзiн жасау тәртiбiн, мазмұны мен жарамдылық шарттарын
анықтайды. Ережедегi басты жағдай сол, мәмiле азаматтық, әсiресе мүлiктiк
қатынас тудыратын негiзгi заңды факт болып қалады.
Мәміле заң мен белгіленген нысанға ие болғаннан кейін ғана заңдық
маңыз алады, ал ол арқылы мәмілеге қатысушы өзінің еркін білдіреді.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 151-бабы мәміленің ауызша
және жазбаша түрлерін ажыратады. Ал жазбаша түрі, өз кезегідее, жай және
нотариалдық болуы мүмкін.
Сөз жүзінде жасалатын мәмілелер ауызша түрде жасалған мәмілелер деп
есептеледі. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 151-бабына
сәйкес, мәміленің ауызша түрі ол жасалған кезде атқарылатын жағдайда
қолданылады.
Бұл арада ауызша мәміленің жоғарғы шегі қызметін атқаратын мәміленің
сомасы белгіленбейді.Жазбаша мәміле жасамай-ақ құны миллион теңгелік затты
сатып алуға болады. Бірақ мұңда тараптар уағдаласқан соң біріне-бірі
заттыда, ақшаны да қолма-қол береді. Алайда егер, нақ сол зат несиеге
немесе ақысын алдын ала төлеу арқылы сатылса, сатып алу-сату мәмілесі
жазбаша түрде жасалуы тиіс.
Мәміленің шын мәнінде жасалғаны және оның шарттарының қаңдай болғаны
жөніндее дау туатын жағдайда ауызша жасалған мәміле оған қатысушылардың
жағдайын жеңілдетеді. Мұндай мән-жайлар кез келген заңды құралдармен, оның
ішіңде куәлердің айғақтарымен дәлелденуі мүмкін.
Мәмілелерді өзгерту, орындау немесе тоқтату, әдетте, мәмілелердің
жасалуы рәсімделетін тәртіппен жүргізіледі. Алайда кейбір жағдайларда,
нормативтік актілердің заңдарға қайшы келмейтін тікелей нұсқауына немесе
тараптардың қалауына қарай жазбашатүрде жасалған тиісті шарт әрекеттер
жасау жолымен, яғни әрбір әрекетті рәсімдейтін жазбаша құжат толтырмастан
мәміле жасау арқылы орын алады.
Мәселен сатып алушыға тауарларды сағаттық график бойынша жеткізуді
көздейтін жазбаіш шарттың орыңдалуы оны растайтын белгі беру арқылы және
басқа осындай әдіспен, графикке белгі соғу жолымен рәсімделуі мүмкін.
Қарыз беру шарты бойынша берілетін ақша, борышқордың несие несіне
қолхат беруі жолымен жазбаша түрде рәсімделеді, ал шарттың орындалуы-
ешқаңдай жазбасыз, құжатты қайтару арқылы жүргізіледі.
Ауызша мәміле жасауға кең мүмкіндіктер беретін ҚР Азаматтық кодексінің
151-бабынан өзгеше, оның 152-бабы жазбаша мәміле қажеттігінің едәуір қатаң
шекарасын белгілейді. Аталған бапқа сәйкес мынадай мәмілелер жазбаша түрде
жасалуы
-егер мәмілелердің жекелеген түрлері үшін заңдарда өзгеше жағдай арнайы
көзделмесе немесе іскерлік қызмет өрісінң әдеттегі құқықтарынан туындамаса,
мәмілелерді жасау кезінің өзінде орындалатындарынан басқа, кәсіпкерлік
қызмет үрдісінде жүзеге асыратын мәмілелер;
0. мәмілелердің.жасалу кезінің өзінде орындалатындарынан
басқа,100айлык,есептік көрсеткіштен астам сомаға жасалатын;
- заңдарда немесе тараптардың келісіміңце көзделген өзге де реттерде.
Аталған жағдайлар үшін мәміленң жазбаша түрінің тиімділігі- ол
мәміленің болуында, оның мазмұнын да неғұрлым дұрыс көрсетеді. Бұл мәмілеге
қатысушылардың мүдделерін барынша сенімді қорғаудыжәне бухгалтерлік есеп
жүргізудің барынша дәл жүйесін асауды қамтамасыз етеді.
Мұндай қызметті мәміленің екі қатысушысы да немесе оның біреуі ғана
жүзеге асыратынына қарамастақ кәсіпкерлік қызмет барысында жасалатын
мәмілелер оларды жазбаша түрде жасауды талап етеді.
ҚРАзаматтық кодексінің-152-бабын толықтыра отырып, олар да жазбаша
түрде жасалуға тиісті мәміленің бірқатар нақты түрлерін көздейді.
Соңғы жылдардың тәжірибесіңце, әсіресе бір жолғы, қысқа мерзімдік
және т.с.с. шарттарды жасасуда факсимилелік жол мен көшірілген хаттар
алмасу барынша кең таралуда.ҚР "' Азаматтық кодексінің 152-бабы жалпы
ереже ретіңде факсимилелік көшіру - құралдарын пайдалануға рұқсат етеді.
Бұдан өзгеше, РФ Азаматтық кодексінің 160-бабы құқықтық актілерде
немесе тараптардың келісімінде көзделген жағдайларда ғана мәтін мен
қойылған қолдың факсимилелік көшірмесін пайдалануға рұқсат етеді. Демек
Ресей заңдары жалпы ереже ретінде аталған құралдарды пайдалануға құқықтық
маңыз бермейді.
Мәмілелердің кейбір түрлерін жасау үшін олардың стандартты немесе
үлгіге келтірілген нысандары (тасымалдау, сақтандыру, тауарларды несиеге
сату және т.с.с.) қолданылады. Бұл мысалы, жария шарттарды, әсіресе қосылу
шарттарын жасаудың әдеттегі тәжірибесі.
Мұндай жағдайларда мәмілені білдіретін құжат стандартпен, үлгі
ережемен, үлгі шарттармен белгіленген нысанда құрастырылады. Мұндай
құжаттарды, әдетте, сатушы, жұмысты орындаушы немесе қызмет көрсетуші
жасайды. Тараптардың өзара келісімі бойынша құжатқа өзгерістер енгізілуі
мүмкін. Шарттың баспасөзде жарияланған үлгі шарттары керекті талаптар
сақталғанда іскерлік айналым салттары ретінде қарастырылуы мүмкін.
Мәміленің жазбаша түріне қойылатын талаптарды бағалауда Қазақстан
Республикасының тіл туралы 1997 жылғы 11 шілдедегі заңның 15-бабын
ескеру керек, ол бойынша Қазақстан Республикасыңдағы жеке және занды
тұлғалардың жазбаша түрде жасайтън барлық мәмілелері қажетті жағдайларда
басқа тіодерге аудармаларымен қоса, мемлекеттік және орыс тілдерінде
баядалады. Шетелдік жеке және заңды тұлғалармен жазбаша түрде жасалатын
мәмілелер мемлекеттік және тараптар үшін қолайлы тілде баяндалады.
Заңдар кейбір мәмілелер үшін тарап қол қоятын құжатты құрастыруды ғана
талап етпестен, сондай-ақ мәміленің мазмұны белгілі бланкіде баяндауды,
қойылған кодтарды мөр мен куәландыруды және т.с.с.талап ете отырып,
мәміленің жай жазбаша түрін күрделендіре түседі. Егер олар занда не
тараптардың келісіміңде көзделсе, мәміленің жазбаша түріне мұндай талаптар
қою міндеті болады. Қалғаи жағдайларда, егер тіпті мәмілені заңды тұлғалар
жасайтын болса немесе олардың қатысуымен жасалатын болсада, аталған
талаптардың сақталуы міңдетті емес. Мұнда мәмілені жазбаша түрде жасаудың
жалпы ережелерінің бұзылмауы жеткілікті болады.
Егер азамат дене кемістігіне, науқастығына немесе сауатсыздығына
байланысты құжатка өзі қол қоя алмайтын болса, онда оның өтініші бойынша
мәмілеге баска азамат кол қоя алады. Егер заңда өзгеше көзделмесе, басқа
адамның қойған қолын нотариус немесе осыңдай нотариалдық әрекеттер жасауға
құқылы басқа лауазымды адам мәміле жасаушының оған тікелей өзі қол қоя
алмауының себептерін көрсете отырып, куәлаңдыруы тиіс.
Жазбаша түрде жасалган мәмілең орындаған тарап келесі тараптанда
орыңдағанын растайтын құжатты талап етуге қүқылы. Жасалуы кезіңде
орындалатын мәміледен басқа ауызшз және алған кәсіпкерлік мәмілені
орындаған тарап та осындай талап қоюға құқылы.
Заң құжаттарыңца немесе тараптардың келісімімен белгіленген реттерде
жазбаша мәмілелер оларды нотариустың кәуалаңдырғаннан кейін жасалды деп
саналады.
Мәмілелерді нотариалдық куәландыру қажеттігі туралы тапаптарды заң
мәмілелердің нақты түрлеріне ғана қояды. Мысалы ҚР Азаматтық кодексінің 58-
бабының 5-тармағы шаруашылық серіктестік құру жөніңдегі құрылгай шартының
нотариалдық куәландыруды талап етеді.
Заң талап етілетін нысаңды оны қарапайымдату жолымен бұзуға тыйым
салады. Мәмілені нотариалдық куәлаңцыруды талап ету кезіңде оны жай жазбаш
түрде жасаумен не жазбаіш түрде жасаудың орнына ауызша түрде қолданумен
шектелуге болмайды. Керісінше мәмілеге қатысушылардың өзара келісе отырып,
белгіленген нысаннан оны күрделендіруге қарай шегінуі әбден мүмкін және ол
тараптар үшін ешқандай теріс зардаптар туғызбайды. Мысалы заң ауызша мәміле
жасауға жол беретін реттерде де, тараптар мәмілені жазбаша түрде жасауга
құқылы; заң мұны талап етпесе де, тараптар жазбаша мәмілені нотариалдық
куәландыруға құқылы.
Заң бірқатар жағдайларда жасалған мәмілелерді тіркеуді талап етеді.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 155-бабында белгіленген,
мәмілелерді және тиісті құқықтарды тіркеу туралы ереже мынаған келіп
сағады: заң бойынша тіркеуді керек ететін мәміле осындай тіркеуді тиісті
тіркеу органында жасағанан кейін ғана заңдық күшіне енеді.
Мәмілелерді тіркеу мынадай бірқатар мәселелерді шешеді:
-мәміле толық заңдыкүшіне енеді;
-тіркеутуралы құжат субъектінің мәміле бойынша иеленген құқықтарын
құжатпен растайды;
бірыңғай тіркеу жүйесі оларды жасау жеке емес, жария мүддені білдіретін
мәміленің толық есебін жолға қоюға мүмкіңцік береді;
мәмілені тіркеу, егер мұндай әрекетке заңда тыйым салынбаған болса, мүдделі
тұлғаларға белгілі бір мәміле мен және олардан туыңдайтын құқықтармен
танысуға мүмкіндік береді, Осы арқылы осындай объектілерге құқықтар және
олардың жағыдай туралы ақпараталу арқылы тіркелетін обьектілердің иелерімен
мәміле жасау ниетіңдегі адамдардың заңды мүдделерін қорғау қамтамасыз
етіледі.
Мұнда әрине, жылжымайтын мүлікпен жасалатын мәмілелерді тіркеудің
зор маңызы бар. Мәмілені нотариаттың куәландыруы және оларды мемлакеттік
тіркеу-бір-бірінен айтарлықтай өзгеше болғанымен ұқсас рәсімдер. Мәміленің
нотариалдық рәсімдеуге жатады, ал мәмілелерден туыңдайтын құқықтар
мемлекеттік тіркеуден өтуден тиіс бірақ нотариалдық рәсмдеуге жататын
мәмілелердің бәрі бірдей мемлекеттік тіркеуді қажет етпейді және
мемлекеттік тіркеуге жататын мәмілелердің бәрі бірдей алдын ала нотариалдық
рәсімдеуді талап етпейді.
Мәмілелердің басым бөлігін нотариалдық куәландыру және мемлекеттік
тіркеу қажеттігі туралы талаптардан осы актілерді растайтын құжаттардың
дұрыстығының аса маңыздылығы туындайды. Іс жүзінде жалған материалдарды
шынайы материалдар ретіңце қабыдцайтын адамдарға нұқсан келтіретін жалған
нотариалдық куәландыру, тіркеудің қате немесе шала жүргізілуі секілді
жағдайлар әлі де кездесуде.
Мұндағы мәселе бірғана жолмен шешіледі- нотариус және нотариалдық
әрекеттер жасауға уәкілетті лауазымды адамдар мәмілеге нотариалдьқ
куәлаңцыру туралы ережені бұзуы арқылы келтірген залалы үшін жауапгы болады
(Нотариат туралы заңның 24-бабы);егер осы арқылы осындай орган-дарғ
шағымданған адамдарға нұқсан келтірілетін болса, берілген ақпараттың толық
еместігі, дұрыс еместігіне ақпарат берілмегені үшін мемлекеттік тіркеу
оргаңдары (немесе мемлекет) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz