Тұтыну және өндіріс теориясы

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І тарау ТҰТЫНУ ЖӘНЕ ӨНДІРІС . ЭКОНОМИКАДАҒЫ СУБЪЕКТИВТІ ЖӘНЕ ОБЪЕКТИВТІ КӨЗҚАРАСТАР ... ... ... ..5
1.1 Тұтыну теориясы туралы жалпы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Өндіріс теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
ІІ тарау ТҰТЫНУ МЕН ӨНДІРІС ТЕОРИЯСЫ .
САЛЫСТЫРМАЛЫ ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
2.1 Тұтынуға және өндіріске әсер етуші факторлар ... ... ... ... ... ... ... .10
2.2 Рынок құрылымының түрлеріне қарай тұтыну мен өндірістің
іс.әрекеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.3 Қазақстан Республикасындағы тұтыну және өндіріс нарықтары..20
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26

Кез келген тұтынушы ұнатымдылығымен артық көруіне сүйену және өзінің табысы мен бағаға сүйенуі арқылы анықтайтын тұтыну жоспарын жасады делік. Осы жоспарды іске асырса ол тұтынушы өзінің қажетін ең жоғарғы деңгейде қанағаттандыратын еді. Тұтынушылық мінез-қүлығы мен сұраныс теориясы осы параметрлердің белгіленгенін басшылыққа алып талдау жасайды.
Тауардың пайдалылығы бар ма немесе жоқ па, белгілі бір адам үшін егер пайдалылығы болған жағдайда ол пайдалылықтың деңгейі қандай, демек ол игілік қандай деңгейде тұтынушының қажетін орындайды. Осыны әрбір тұтынушы өзінше субъективті анықтайды. Осыған сәйкес баға деңгейін белгілейді.
Тұтынушы рынокта белгілі көптеген тауарлар мен қызметтердің ішінен таңдау жүргізеді. Сұраныс деп тұтынушылардың белгілі бір өнімді таңдау және сатып алу қабілетін айтады. Экономика деген ғылым шектеулі ресурстарды таңдау жэне оларды пайдалану тәсілдерімен шүғылданады. Осы мәселені шешкенде әрбір рынок субъектісі, яғни өндіруші мен тұтынушы максималды пайдалылыққа жетуге тырысады. Ол кез келген рынок субъектісі оңтайлы мінез-кұлығымен әрекет жасауы керек.
Өндіруші мен тұтынушы арасындағы бәсеке және мәмілелер бағаға әсер етіп, рыноктық бағаны қалыптастырады. Ал бағаға сүйене отырып, тұтынушылар көптеген экономикалық шешімдер қабылдайды. Міне бұл жағдай тұтынушылар мінез-кұлығын және нарықта сұранысты қалыптастырады.
Пайдалылық пен бағаның арақатынасы келесідей анықталады:
1) егер игілік қүнды болмаса, оның бағасы жоқ; •
2) неғұрлым игіліктің кұны жоғары болса, соғұрлым оның - бағасы жоғары болады.
Алайда пайда деңгейіне тек қана пайдалылық емес, одан басқа өндіріс шығындары әсер етеді. Өндіріс шығыны анығында бағаның ең төменгі деңгейін белгілейді. Сондықтан әйгілі экономистер Маршалл мен Маркс осы екеуінің арасындағы байланысты айтып кеткен. Сонымен, игіліктің пайдалылығы бағаны анықтайды, ал баға тұтынушының мінез-күлыгын анықтайды. Былайша айтсақ,пайдалылық сұранысты қалыптастырады.
Тұтыну теориясында пайдалылыққа сай тұтынушылар өздерінің қажетін максималды қанағаттандару үшін игіліктерді таңдайды. Өйткені тұтынушы неше түрлі қажеттіліктер қанағаттандыруы мүмкін. Осы таңдау екі тәсілмен атқарылады:
1) Әрбір игіліктің пайдалылық деңгейін сан арқылы бағалау негізінде бірімен-бірін салыстырып, олардың қүндылығын бағалау. Бұны экономикада "кординалистік" теория деп те атайды;
2) Екінші "ординалистік" теория ″пайдалылық сандық мөлшерде анықталмайды″ деп,ұнатымдығы игіліктер жиынтығы бір-бірімен салыстырылуы керек деді.

1.Әубәкіров Я, Нәрібаев К, Есқалиев М, Жатқанбаев Е, Байжұмаев Е,
Досқалиев С, Жәйшібеков Ж.Экономикалық теория.Оқу құралы.-Алматы 1999
2.Шеденов Ө.К., Жүнісов Б.А., Байжомартов У.С.Жалпы экономикалық теория.-Алматы 2002
3.Камаев В.Д. Экономическая теория.Учебник.-Москва 1998
4.Есімжанова С.Р.-Маркетинг.Алматы Экономика 2003
5.Журнал :"Қаржы - қаражат" - №7- 8,2004жыл.
6. Журнал-дайджест:Экономика и право Казахстана.7.2006
7.Общая теория денег и кредита: Учебник для вузов\ Под ред.Е.Ф.
Жуков- М. : Банки и биржи, ЮНИТИ, 1999 год.
8.Абдуллаев Ә.Экономикалық теория.ЖОО мен колледж студенттеріне арналған оқу құралы.-Алматы 2004
9.Мамыров Н.Қ.,Есенғалиева Қ.С.,Тілеужанова М.Ә.Микроэкономика.-Алматы Экономика 2004
10.Мамыров Н.Қ.,Тілеужанова М.Ә.Макроэкономика.Оқулық.-Алматы Экономика 2003
11.Хожаназаров Қ.Маркетинг негіздері.Оқулық.-Алматы Экономика 1996

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

Тақырыбы:Тұтыну және өндіріс теориясы.

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...3

І тарау ТҰТЫНУ ЖӘНЕ ӨНДІРІС – ЭКОНОМИКАДАҒЫ СУБЪЕКТИВТІ ЖӘНЕ
ОБЪЕКТИВТІ КӨЗҚАРАСТАР ... ... ... ..5

1. Тұтыну теориясы туралы жалпы түсінік
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
2. Өндіріс теориясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 7
ІІ тарау ТҰТЫНУ МЕН ӨНДІРІС ТЕОРИЯСЫ -
САЛЫСТЫРМАЛЫ ТАЛДАУ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10

2.1 Тұтынуға және өндіріске әсер етуші факторлар
... ... ... ... ... ... ... .10
2.2 Рынок құрылымының түрлеріне қарай тұтыну мен өндірістің
іс-әрекеті
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...15
2.3 Қазақстан Республикасындағы тұтыну және өндіріс нарықтары..20

ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...24

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26

КІРІСПЕ

Кез келген тұтынушы ұнатымдылығымен артық көруіне сүйену және өзінің
табысы мен бағаға сүйенуі арқылы анықтайтын тұтыну жоспарын жасады делік.
Осы жоспарды іске асырса ол тұтынушы өзінің қажетін ең жоғарғы деңгейде
қанағаттандыратын еді. Тұтынушылық мінез-қүлығы мен сұраныс теориясы осы
параметрлердің белгіленгенін басшылыққа алып талдау жасайды.
Тауардың пайдалылығы бар ма немесе жоқ па, белгілі бір адам үшін егер
пайдалылығы болған жағдайда ол пайдалылықтың деңгейі қандай, демек ол
игілік қандай деңгейде тұтынушының қажетін орындайды. Осыны әрбір тұтынушы
өзінше субъективті анықтайды. Осыған сәйкес баға деңгейін белгілейді.
Тұтынушы рынокта белгілі көптеген тауарлар мен қызметтердің ішінен
таңдау жүргізеді. Сұраныс деп тұтынушылардың белгілі бір өнімді таңдау және
сатып алу қабілетін айтады. Экономика деген ғылым шектеулі ресурстарды
таңдау жэне оларды пайдалану тәсілдерімен шүғылданады. Осы мәселені
шешкенде әрбір рынок субъектісі, яғни өндіруші мен тұтынушы максималды
пайдалылыққа жетуге тырысады. Ол кез келген рынок субъектісі оңтайлы мінез-
кұлығымен әрекет жасауы керек.
Өндіруші мен тұтынушы арасындағы бәсеке және мәмілелер бағаға әсер
етіп, рыноктық бағаны қалыптастырады. Ал бағаға сүйене отырып, тұтынушылар
көптеген экономикалық шешімдер қабылдайды. Міне бұл жағдай тұтынушылар
мінез-кұлығын және нарықта сұранысты қалыптастырады.
Пайдалылық пен бағаның арақатынасы келесідей анықталады:
1) егер игілік қүнды болмаса, оның бағасы жоқ; •
2) неғұрлым игіліктің кұны жоғары болса, соғұрлым оның - бағасы жоғары
болады.
Алайда пайда деңгейіне тек қана пайдалылық емес, одан басқа өндіріс
шығындары әсер етеді. Өндіріс шығыны анығында бағаның ең төменгі деңгейін
белгілейді. Сондықтан әйгілі экономистер Маршалл мен Маркс осы екеуінің
арасындағы байланысты айтып кеткен. Сонымен, игіліктің пайдалылығы бағаны
анықтайды, ал баға тұтынушының мінез-күлыгын анықтайды. Былайша
айтсақ,пайдалылық сұранысты қалыптастырады.
Тұтыну теориясында пайдалылыққа сай тұтынушылар өздерінің қажетін
максималды қанағаттандару үшін игіліктерді таңдайды. Өйткені тұтынушы неше
түрлі қажеттіліктер қанағаттандыруы мүмкін. Осы таңдау екі тәсілмен
атқарылады:
1) Әрбір игіліктің пайдалылық деңгейін сан арқылы бағалау негізінде
бірімен-бірін салыстырып, олардың қүндылығын бағалау. Бұны
экономикада "кординалистік" теория деп те атайды;
2) Екінші "ординалистік" теория ″пайдалылық сандық мөлшерде
анықталмайды″ деп,ұнатымдығы игіліктер жиынтығы бір-бірімен
салыстырылуы керек деді.

I ТАРАУ.ТҰТЫНУ ЖӘНЕ ӨНДІРІС - ЭКОНОМИКАДАҒЫ СУБЪЕКТИВТІ ЖӘНЕ ОБЪЕКТИВТІ
КӨЗҚАРАСТАР
1.1 Тұтыну теориясы туралы жалпы түсінік

Жиынтық тұтынуға талдау жасағанда қоғамдық тұтынуға жұмсалған
жалпы ресурстардың санына ықпал ететін объективті және субъективті
факторлардың рөлін зерттеу маңызды.Тұтынудың жалпы көлемі,әдетте табыстың
жалпы көлеміне тәуелді болады.Тұтынуға ықпал ететін психологиялық фактордың
рөлін Дж.М.Кейнс былайша сипаттайды:"Біздің негізгі псиологиялық заңды
басқаша алып,арқа сүйеуіміз жайдан – жай емес,адамзат жаратылысынан,сонымен
қатар тәжірибені тәптіштеп үйрену негізінде,әдетте,өздерінің тұтынуын
арттырады,алайда табыстың өсу мөлшеріндей дәрежеге өспейді".Белгілі Итальян
экономисі А.Пезенти "сонымен,анықталған" "негізгі психологиялық заңның"
маңызы былайша:"егер табыс өзгерсе,тұтыну да сол бағытта өзгереді,алайда
тұтынудың өзгерісі,табыс өзгерісіне қарағанда аз
болады"(А.Пезенти.Капитализмнің саяси экономикасының очерктері 2 –
том,1976,620 – бет).Тұтыну өзгерісі және оның ықпалымен мүмкін болатын
табыс өзгерісінің арақатынасы тұтынуға шектеулі бейімділік деп атайды.
(MPC – marqinal propensity to consume) MPC =ΔCΔY
Айталық,адамның 1000 доллары бар деп ұйғаралық.Оның ай сайынғы
табысы бірдей мөлшерде 100 долларға өсетін болса,тұтыну шығындары қалай
өседі екен,соны талдайық.

Кесте 1

Айлар Табыс Тұтыну Тұтынуға шек- Жинақ S Жинаққа
У шығын теулі бейімділік шектеулі
бейімділік
1.Қаңтар 1000 1000 0
2.Ақпан 1100 1090 0,9 10 0,1
3.Наурыз 1200 1180 0,7 20 0,2
4.Сәуір 1300 1270 0,7 30 0,3
5.Мамыр 1400 1350 0,5 50 0,5

Кестеден көріп отырғандай,ай сайын кіріс өседі,алайда қосымша әрбір 100
доллардан тұтынуға салыстырмалы аз үлес жұмсалады да,басым кқпшілігі
сақталады(жинаққа кетеді).Мысалы,акқпанда қосымша 100 доллар тауып,оның 90
долларын тұтынуға жұмсады,ал 10 доллар жинақ ретінде сақтауға
қалдырады.Наурыз айында қосымша 100 доллардан,80 долларды тұтынуға,20
долларды сақтауға бөледі,т.б.нәтижесінде тұтынудың жалпы шығыны
өседі,алайда табыстың өсу қарқынынан төмен.Табыстың өсуімен адам жақсы
ішінеді,киінеді,саяхат шегеді,сонымен бірге оның жинақ мөлшері де
өседі.Тұтыну да,жинақ та абсолютті мөдшерде өседі,алайда тұтыну үлесмі
салыстырмалы бірте-бірте азаяды да,жинақ үлесі ұлғаяды
Тұтынушылар бірігіп,сұранысты қалыптастырса, онда сұраныс тауардың
бағасы мен көлемінің арасындағы тікелей байланысты көрсетеді. Сонымен,
сұраныс - бұл тұтынушының, сатып алушының бір тауарды сатып алу ойымен
жасайтын жоспарын жэне олардың сатып ала алатын тауар бағасы мен оның
көлемі арасындағы тәуелділік. Яғни, ол келесі түрде беріледі:

Q=Q(P) (1)
Мүндағы, Q - өнім көлемі;
P - тауар бағасы;
Q(P)- сұраныс функциясы. Сұраныс көлемі - сұранысқа әсер
ететін басқа факторлар тұрақты деп ұйғарғандағы, әр түрлі бағамен сатып
алынатын тауардың санын көрсетеді.Бұл жерде сұраныс заңы - тауар бағасы
неғұрлым жоғары болса, сұраныс көлемі соғұрлым төмен болады, яғни
Q=Q(P) тәуелділігі кері. Ол D сұраныс қисығы болып табылады. Оны
келесі 1-ші суреттен көре аламыз:
Баға

Р1

P2

Сурет-1 - Сұраныс қисығы

Тұтынушылардың талғамы келесідей анықталған гипотезалардан
тұрады.Мысалы:
1) Күнделікті өмірде адамдар тауарды төмен бағамен және көп мөлшерде
алғысы келеді. Бірақ, тауарларды сатып алу кезінде тұтынушыға ең басты
кедергі болатын көрсеткіш - баға. Жоғары деңгейдегі баға сатып алушыға
үлкен кедергі болады да, ол өнімді көп алғысы келмейді, ал төмен
деңгейдегі баға оның сатып алу қабілетін күшейтеді.
2) Әр уақытта да тұтынушы өнімнің алғашқы бірлігінен көп қанағат
алады. Мысалы, сіздің бірінші ішкен стакан суыңыз сізге өте әсер етеді, ал
екіншісі ондай дәмді болмайды, үшіншісі екіншіден де аз қанағат әкеледі.
Бұл жағдайда тауардың шекті пайдалылығының азаю принципі тұтынуға әсер
етеді. Сондықтан тұтынушы тауардың - әрбір келесі бірлігін тек қана баға
төмендеген жағдайда ғана алады;
3) Тұтынушылардың іс-әрекетін табыс әсері және ауыстыру эсері арқылы
түсіндіруге болады.
4) Бюджет шектеулігі мен талғамсыздық қисық екеуі жанасқан нүкте
-оптималды таңдау. Қосымшадан тепе-тең жағдайының графигін көре
аламыз.
5) Өндіріс теориясы

Тұтынушылардың шексіз сұранысын қанағаттандыратын - бұл өндіріс болып
табылады. Өндіріс теориясы бұл қызметтер мен өнімдер өндіру барысы болып
табылады. Өндіріс теориясының тұтыну теориясынан басты ерекшелігі - тұтыну
теориясы экономиканың күрделі субъективті жағы болса, ал өндіріс теориясы
бұл нақты қолда бар игіліктермен белгілі шығындар жұмсап,тауарлар өндіретін
экономиканың объективті жағы болып табылады.
Сондай-ақ өндірісте фирмалар белгілі бір тауарлар өндіріп, оны нарықта
тұтынушыларға сатады. Өндірісті жалпы кезеңде нарықтағы ұсыныс деп те
айтсақ болады. Өйткені ол ұсыныс заңына сәйкес егер тауар бағасы
өссе,өндірісті ұлғайтады, ал тұтыну теориясы сұраныс заңына сәйкес баға
өссе,тұтыну көлемін кемітеді немесе екі жағдайда да керісінше болуы мүмкін.

Өндіріс теориясында келесі сұрақтар туындайды: "Қажеттілік" бойынша -
не өндіреміз?
"Ресурстар мен технология" бойынша — қалай өндіреміз? "Өнімдер" бойынша -
кім үшін өндіреміз?
Осы сұрақтарға жауап беру үшін өндіріс теориясында өндірісте
қолданылатын өндіріс факторлары мен осы ресурстарды пайдалану арқылы
өндірілетін тауарлардың мөлшері арасындағы байланысты зерттейді.
Өндірілетін тауарлардың саны өндірістегі технологиялық әдістердің
ерекшеліктеріне байланысты .
Өндірістегі технологияльщ әдіс деп өндірістік факторлардың, яғни
шикізаттар мен ресурстарды, белгілі бір өңдеу процестері арқылы дайын
өнімге айналдыруды айтамыз. Өндірістік процесте қолданылатын факторларды
негізгі төрт түрге бөледі:
1) шикізаттар мен материалдар;
2) басқа өнеркәсіптің өндірген өнімдері;
3) еңбек күші;
4) капитал.
Өндірістегі игілік дегенде тек қана материалдық игіліктің өндірісі
емес, оны бөлу, айырбастау және тұтыну үрдісін бірге қарастыруымыз керек.
Өндіріс теориясы ең алдымен өндірісте қолданылатын факторлардың және
өндірістік өнімнің арақатынасын анықтайды. Сұраныс теориясына қарағанда
ұсыныс (өндіріс) теориясы белгілі бірліктердің объективті табиғатын және
олардың өзгерісін анықтайды.
Нақты өмірде өндірістік процесті зерттеу үшін көптеген өндіріс
факторларын пайдаланады.
Өндірісті ұйымдастыру кезінде, әдетте, өндірістік процесс тиімді
болуын қалайды, сондықтан өндіріс функциясы, өндірістік шығындар құрылымы
тұрақты деп ұйғарғандағы шығаратын өнім көлемінің ең жоғары деңгейін
көрсетеді деп айтады.
Өндіріс функциясы белгілі технология үшін жасалады. Бұларды түсіндіру
үшін, өндіріс шығындары тек қана L - еңбек және К - капиталдан тұрады деп
қарастырайық. Осы жағдайда өндірістік функцияны келесі жағдайда қарастыруға
болады
Q=(K,L) (1)
Мұнда, Q - өндірілетін өнімнің ең жоғары көлемі;
Ғ - функциялық тәуелділігі қолданылатын технология.
Фирма біртекті өнім шығарады деп есептейік. Аталған технология үшін
өндіріс мүмкіндіктері өндірістік функция көмегімен беріледі. Өндірістік
функцияны кесте түрінде беруге болады( Кесте – 1).
Кестеден көретініміз еңбек шығыны 10 ( L=10 ),капитал шығыны
(К=15) болған жағдайда өнім шығару көлемі Q=22 бірлік болып табылады.

Кесте 2 Еңбек және капитал шығынының өндірістік функция кестесі

Капитал Еңбек шығыны,L
шығыны, К
10 20 30 40 50
5 8 16 22 26 30
10 16 24 30 34 36
15 22 30 36 40 42
20 26 34 40 44 46
25 30 36 42 46 48

Изокванта деп шығарылатын өнім көлемінің бір деңгейін қамтамасыз ететін,
өндіріс факторларының әр түрлі үйлесімділіктері орналасқан қисығын айтамыз.
Q = 22, 30, 36, 40 өндіріс көлемінің изоквантасын 2-ші суреттен көруге
болады .

Q=40

10 20 30 40 50 Ь

Сурет-2 - Изокванталар

Изокванта мен изокостаның жанасу нүктесі - өндірушінің тепе-теңдік
жағдайы. Қосымшада тепе-тең жағдайдың графигі берілген

ІІ ТАРАУ. ТҰТЫНУ МЕН ӨНДІРІС ТЕОРИЯСЫ - САЛЫСТЫРМАЛЫ ТАЛДАУ

2.1 Тұтынуға және өндіріске әсер етуші факторлар

Тұтынушылардың сұранысына әсер ететін негізінен бағалы және бағалы
емес факторлар бар. Бағалы факторларға тауарлардың бағасының өзгеруі
жатады, яғни,егер сұранысқа бағалы фактор әсер етсе, онда ол қисық бойымен
қозғалады. Ал тұтынушының табысы өзгерсе немесе бір тауардың
алмастырушысының бағалары өзгерсе, онда оларды бағалы емес факторлар деп
атайды.

Енді бағалы емес факторлардың тұтынушы сұранысына әсерін зерттеп
көрейік. Бірінші, ауыстыру әсерін мысал ретінде көрсек. 3-ші суретте екі
тауарға деген сұраныс қисығы көрсетілген. Мысалы, шайдың қорабының бағасы
150 теңге болып, белгілі бір уақыттан кейін 200 теңгеге дейін жоғарылады
делік. Соның нәтижесінде шайға деген сұраныс бір айдың ішінде 30 қораптан
20 қорапқа дейін кемиді.

Р

10 20 30 40 50 Q

(а) Шайдың мөлшері, қорап
0 10 20 Q

(ә) Кофенің мөлшері, қорап

Сурет-3 - Шайдың бағасының өсуі кофеге деген сұранысқа тигізетін ықпалы
(а)суреттен көріп отырғанымыз, басқа факторлар тұрақты болғанда, шайдың
қорабының 150-ден 200 теңгеге өсуі шайға деген сұраныс көлемі А нүктесінен
В нүктесіне дейін кемиді. Кофенің бағасы өзгермейді деп алғанда,
тұтынушылар шайдың орнын кофемен қанағаттандырады, оны (ә) суреттен көруге
болады.
3-ші (а) суреттегі сұраныс қисығының бойымен жылжуды экономикада
сұраныс көлемінің өзгеруі деп , ал (ә) суреттегі сұраныс қисығының
түгелімен жылжуын - сұраныстың өзгеруі деп атайды. Бұл мысалда,тұтынушылар
шайдың бағасы қымбаттағанда олар кофені көбірек тұтынады, себебі бұл екі
тауар бір-бірін ауыстыра алады. Мұны кейде ауыстыру әсері деп те атайды
және оларды субститут тауарлар дейді. Мысалы, сары май мен маргарин, сиыр
еті мен қой еті.
Ал енді бірін-бірі толықтыратын тауарларды қарастырайық. Мысалы,
автомобиль мен бензиді алайық. Бензиннің 1 литрінің бағасы 60 теңге
болғанда,түтынушы 1 жетіде 40 литр алады дейік, ал баға 80 теңгеге дейін
көтерілгенде, сұраныс көлемі 30 литрге дейін кемиді. Әдеттегідей 4-ші (а)
суретте өзгеріс сұраныс қисығының бойымен болады.

20 30 40 80 100 (а) Q

Бензин мөлшері, литр

0 50 100 Q

(ә) Автомобиль саны, дана

Сурет-4 -Бензин бағасының өсуі автомобильге деген сұранысқа әсері
Суреттен көретініміз басқа факторлар тұрақты деп есептегенде бензин
бағасының өсуі автомобильге деген сұранысты азайтады, яғни сұраныс қисығы
солға жылжиды. Сондықтан, бұл екі тауар бірін-бірі толықтыратын немесе
комплементарлы тауарлар деп аталады. Мысалы мұндай тауарларға: теннис
ракеткасы мен добы, шай мен қант жатады.
Сонымен қатар, тауарға деген сұраныс көлеміне тұтынушылардың табысы
үлкен әсер етеді. Бұл көрсеткішке байланысты тауарларды келесідей екі түрге
бөледі: 1) кәдімгі тауарлар; 2) сапасы төмен тауарлар.
Егер тұтынушылардың табысы жоғарылаған кезде зерттеліп отырған тауарға
деген сұраныс көбейетін болса, онда бұл тауарларды кәдімгі тауарлар деп
атайды. Мысалы, тұтынушылардың табысы өскен сайын олардың ет өнімдеріне
деген сұранысы өседі.
5-ші суреттен көріп отырғанымыздай, табыс өзгергенде ет өнімдеріне
сұраныс D1-ден D2-ге дейін оңға қарай жылжиды. Табысы аз кезінде тұтынушы
20 кг. ет алатын болса, ал табысы жоғарылағанда В нүктесіне сәйкес 40 кг.
ет алады. Мысалда ет өнімінің бағасы тұрақты 150 теңге төңірегінде қалады.

Р

20 40 Q

Ет өнімі мөлшері, кг

Сурет-5 - Тұтынушы табысының өсуі ет өнімдеріне деген сұранысқа әсері
Енді өндіріске әсер етеін факторларға келетін болсақ, өндіріске
әсер ететін бағалы факторлар ұсыныс қисығынының бойымен жылжиды. Сондай-ақ
өндіріске әсер ететін басты факторларға өндіріс шығындары мен өндіріс
функциясының орналасуы жатады.
Фирма белгілі ресурстарды қолданып өнім өндірген кезде белгілі
шығындармен іске асырады. Яғни фирманың өндірісі мен шығындары арасында
тікелей байланыс орын алады. Мысалы: нан заводын алатын болсақ, яғни нан
өнімдерінің өзгерісі тек қана жұмыс күшінің өзгерісіне байланысты. Мұнда 1
жұмысшы 50 бөлке пісірсе,2 жұмысшы қосылып 90 бөлке пісіре алады. Егер 5
жұмысшы қызмет етсе деп алсақ,олардың өндіріс көлемін келесі кесте және
графиктен көруге болады.

Кесте 2 Өндіріс функциясы және жиынтық шығындар

Жұмысшы- Шығарыл- Еңбектің Құрал- Жұмыс күшін Ресурстар-
лар саны ған бөлке шекті жабдықтарға жалдау дың жиынтық
саны өнімділі-кеткен шығындары шығыны
гі шығындар
0 0 0 30 0 30
1 50 50 30 10 40
2 90 40 30 20 50
3 120 30 30 30 60
4 140 20 30 40 70
5 150 10 30 50 80

Кестеден көріп отырғанымыздай жұмысшы саны өсуіне байланысты нақты
шығарылған бөлкенің саны өскенімен еңбектің шекті өнімділігі азаяды.
Мысалы,кесте бойынша 1-ші жұмысшының шекті өнімділігі 50 болса, соңғы 5-ші
жұмысшыныкі 10 ғана бөлкені құрайды. Мұнда құрал-жабдықтардың шығыны
тұрақты, өзгеретін жұмыс күшін жалдау шығындары өсіп отыр, сондықтан жалпы
жиынтық шығындарда өседі.

Бұл кестедегі мәліметтерді келесі графикке салу арқылы колданылған
ресурстың көлемі өсуіне байланысты өнім көлемінің өсуін көрсетіп тұр. Бірақ
бұл функция шексіз өсе бермейді, өйткені еңбектің шекті өнімділігі азаюына
байланысты бір мезеттен кейін кемуі мүмкін. Бұл дегеніміз - егер фирма
өндірісті қайта ұйымдастырмаса,банкротқа алып баратын жағдай. Себебі
жұмысшы көбейген сайын олар бір-біріне кедергі жасайды, қосымша құрал-
жабдық қажет етеді.Графиктен өндірістік функцияны қисығынан шекті
өнімділіктің кеиуін анық көруге болады.

Шығару көлемі

Сурет-6 - Нан заводының өндірістік функциясы.

Жалпы өндірістік функция белгілі өндіріс факторларын қолдана отырып
максималды өнім өндірісін сипаттайды. Әдетте өндіріс теориясында үлгі
бойынша екі факторлы өндірістік функция қарастырылады. Яғни,капитал (К)
және еңбек (L) .
Q=f(L K) (1)
Бұл функцияны алдындағы мысалдың функциясы деп айтсақ болады. Әрбір
технологияға арналған осы тәрізді өндірістік функциялар әрқалай
белгіленеді. Егер технология өзгерсе,өндіріс көлемі де өзгереді, сондықтан
өндірістік функциялар да қайтадан жасалады. Алайда осыншама өндірістік
функциялардың түрлері көп болғанымен олардың барлығына тән қасиеттері бар.
Өндіріс функциясының жалпы қасиеттерін төмендегідей топтастыруға болады:
1) Фирмалар өндіріс факторларын барынша көп тиімділікпен қолданылуы
мүмкін, яғни қолданылып,фактордың санының көбеюі шығару
көлемінің төмендеуіне әкеліп соқтырмайды. Оны математика бойынша
былай көрсетуге болады:
dy dL ≥ 0; dy dК ≥ 0.
2) Басқа факторлар тұрақты болып, тек қана бір фактордың санын
көбейту арқылы өнім шығару көлемін ұлғайтқан уақыт оның
жоғарылау шегі болады, яғни айнымалы фактордың өнімділігінің
төмендеу заңы орын алады.
d2у dL2 ≤ 0; d2у dК2 ≤ 0.
Бұл екі қасиет өндірістік функцияның бір факторлық графигін
салуға мүмкіндік береді. Зерттеліп отырған тәуелділік төмендегідей болған
уақытта, Ү=f(х), оның жазықтықтағы графигі 6-шы суретте көрсетілгендей
болуы мүмкін.
3) Өндіріс факторлары бірін-бірі өзара алмастырады және толықтырады.
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.