Несие және несие жүйесі; несиенің нарық жағдайындағы мәні мен маңызы және несиенің қоғамдағы атқаратын қызметтері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 НЕСИЕ ЖӘНЕ НЕСИЕ ЖҮЙЕСІ; НЕСИЕНІҢ НАРЫҚ
ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ НЕСИЕНІҢ ҚОҒАМДАҒЫ АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТТЕРІ
1.1 Несие және несиенің нарықты экономика жағдайындағы
мәні мөн маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2 Несиенің ролі және қоғамдағы қызметтері және
экономикалық қажеттіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АҚША.НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ НЕГІЗГІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН АҚША.НЕСИЕ САЯСАТЫНЫҢ БАСЫМ БАҒЫТТАРЫ
2.1 Қазақстандағы несиежүйесініңжалпы жағдайларын және
ақша.несие мекемелерінің негізгі қызметтерін талдаулар ... ... ... ... ... 18
2.2 Әртүрлі несие мекемелеріндегі несие беру процестерін және
ерекшеліктерін салыстыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 32
1 НЕСИЕ ЖӘНЕ НЕСИЕ ЖҮЙЕСІ; НЕСИЕНІҢ НАРЫҚ
ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ НЕСИЕНІҢ ҚОҒАМДАҒЫ АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТТЕРІ
1.1 Несие және несиенің нарықты экономика жағдайындағы
мәні мөн маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2 Несиенің ролі және қоғамдағы қызметтері және
экономикалық қажеттіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АҚША.НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ НЕГІЗГІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН АҚША.НЕСИЕ САЯСАТЫНЫҢ БАСЫМ БАҒЫТТАРЫ
2.1 Қазақстандағы несиежүйесініңжалпы жағдайларын және
ақша.несие мекемелерінің негізгі қызметтерін талдаулар ... ... ... ... ... 18
2.2 Әртүрлі несие мекемелеріндегі несие беру процестерін және
ерекшеліктерін салыстыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 32
Нарықты экономика жағдайында несиенің мәні мен маңызы Несиенің экономикадағы орыны мен ролі, оның атқаратын қызметтерімен сипатталады. Жалпы несие экономикалық категория ретіндетөмендегідей қызметтерді атқарады.
• қайта бөлу
• айналыс шығындарын үнемдеу
• айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру
• капиталдың шоғырлануын жеделдету
ғылыми-техникалық проггресті жеделдету.
Несиелер қүрылымында валютаның түрлері бойынша да, мерзімдері бойынша да оң өзгерістер болды. ¥лттық валютадағы кредиттердің өсуі шетел валютасындағы кредиттермен салыстырғанда басып озу сипатына ие болады. Ұлттық валютадағы кредиттер 49,0%-ға өсіп, 648,9 млрд. теңгеге, ал шетел валютасындағы кредиттер 43,6%-ға өсіп, 779,1 млрд. теңгеге жетті. Нәтижесінде теңгелік кредиттердің үлес салмағы 44,5%-дан 45,4%-ға дейін өсті.
2004 жылғы 11 айда ұзақ мерзімді кредиттер 52,6%-ға өсті, 928,6 млрд. теңгеге, ал қысқа мерзімді кредиттер 35,1%-ға өсіп, 499,5 млрд. теңгеге жетті. ¥зақ мерзімді несиелердің үлес салмағы 62,2%-дан 65,0%-ға дейін көбейді. Несиелер бойынша ставкалардың диыамикасы әр түрлі бағыттағы сипатқа ие болды. Мәселен, 2004 жылғы 11 айда жеке тұлғалардың үлттық валютадағы кредиттері орташа алынған сыйақы ставкасы 20,3%-дан 20,6%-ға дейін өсті, ал заі-щы тұлғалардың кредиттері бойынша 14,9%-дан 14,5%-ға дейін төмендеді. Қазақстандық банктердің несиелік қызметтері әртүрлі факторлардың әсерінен болатын неғұрлым күрделі жағдайларда, жүзеге асырылып отыр. Олар, инфляция, төлемдік дағдарыс, төлем балансының тапшылығы тағы сол сияқты мәселелер. Осы факторлардың әрбірінің банктердің несиелік қызметтеріне тигізетін көлеңкелі әсерлеріне қарамастан банктер халық шаруашылығын несиелеуге бүгінгі таңда зор ықпал етіп отыр. Банктік несиелеу жүйесі нарықтық қатынастардың дамуы мен қалыптасуына, өндірістің тиімділігінің артуына, ел экономикасының нығаюына, айналыстағы ақша массасының негізсіз өсуін шектеуге және ұлттық валютаны нығайтуға бағытталған. Сондықтан да, нарықтық экономика жағдайындағы экономиканың нақты секторларын несиелеудің ерекшеліктері мен мәселелерін терең зерттеу және бағалай білу бүгінгі ел экономикасының алдындағы ең негізгі міндеттердің негізгілері болып табылады Қазіргі Қазақстандық банк секторы - экономиканың неғұрлым тез әрі қарқынды дамып келе жатқан саласы, қазір банктер банктік операциялардың жаңа технологияларын қолдана отырып, клиенттерге кең көлемдегі, жоғарғы деңгейдегі қызметтер көрсетуді қамтамасыз етуде.
• қайта бөлу
• айналыс шығындарын үнемдеу
• айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру
• капиталдың шоғырлануын жеделдету
ғылыми-техникалық проггресті жеделдету.
Несиелер қүрылымында валютаның түрлері бойынша да, мерзімдері бойынша да оң өзгерістер болды. ¥лттық валютадағы кредиттердің өсуі шетел валютасындағы кредиттермен салыстырғанда басып озу сипатына ие болады. Ұлттық валютадағы кредиттер 49,0%-ға өсіп, 648,9 млрд. теңгеге, ал шетел валютасындағы кредиттер 43,6%-ға өсіп, 779,1 млрд. теңгеге жетті. Нәтижесінде теңгелік кредиттердің үлес салмағы 44,5%-дан 45,4%-ға дейін өсті.
2004 жылғы 11 айда ұзақ мерзімді кредиттер 52,6%-ға өсті, 928,6 млрд. теңгеге, ал қысқа мерзімді кредиттер 35,1%-ға өсіп, 499,5 млрд. теңгеге жетті. ¥зақ мерзімді несиелердің үлес салмағы 62,2%-дан 65,0%-ға дейін көбейді. Несиелер бойынша ставкалардың диыамикасы әр түрлі бағыттағы сипатқа ие болды. Мәселен, 2004 жылғы 11 айда жеке тұлғалардың үлттық валютадағы кредиттері орташа алынған сыйақы ставкасы 20,3%-дан 20,6%-ға дейін өсті, ал заі-щы тұлғалардың кредиттері бойынша 14,9%-дан 14,5%-ға дейін төмендеді. Қазақстандық банктердің несиелік қызметтері әртүрлі факторлардың әсерінен болатын неғұрлым күрделі жағдайларда, жүзеге асырылып отыр. Олар, инфляция, төлемдік дағдарыс, төлем балансының тапшылығы тағы сол сияқты мәселелер. Осы факторлардың әрбірінің банктердің несиелік қызметтеріне тигізетін көлеңкелі әсерлеріне қарамастан банктер халық шаруашылығын несиелеуге бүгінгі таңда зор ықпал етіп отыр. Банктік несиелеу жүйесі нарықтық қатынастардың дамуы мен қалыптасуына, өндірістің тиімділігінің артуына, ел экономикасының нығаюына, айналыстағы ақша массасының негізсіз өсуін шектеуге және ұлттық валютаны нығайтуға бағытталған. Сондықтан да, нарықтық экономика жағдайындағы экономиканың нақты секторларын несиелеудің ерекшеліктері мен мәселелерін терең зерттеу және бағалай білу бүгінгі ел экономикасының алдындағы ең негізгі міндеттердің негізгілері болып табылады Қазіргі Қазақстандық банк секторы - экономиканың неғұрлым тез әрі қарқынды дамып келе жатқан саласы, қазір банктер банктік операциялардың жаңа технологияларын қолдана отырып, клиенттерге кең көлемдегі, жоғарғы деңгейдегі қызметтер көрсетуді қамтамасыз етуде.
1. ҚР «Банкжәне банк қызметі туралы» Заңы 31 тамыз 1995 ж. 8. ҚР ¥лттық Банкінің заң және нормативтік актілерінің жинақтары Алматы 2001 г.
2. ҚазақстанныңҰлттық Банкі 2004 есебі.
3. 2002 жылдағы Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің жылдық есебі. Алматы 2000 г.
4. Қазақстан Республикасы ¥лттық банкінің статистикалық бюллетені 1996годА.2000г.
5. Қазақстан Республикасы ¥лттық банкініңЖаршысы 2003 г.
6. Банки Казахстана 1-12.Алматы 2000г.
7. Новейшие банковскиетехнологии. 1-12 .Москва 2000г.
8. 15 Нысанбаев К.Тулембаева «Банки Казахстанаи маркетинг». А. 2001г
9. Қаржы қаражат .9-10.Алматы 2000г.
10. Тимоти У. Кох. «Управлени банком».-Уфа . Спектр. Часть 5.1993.
11. Парамонова Т.В. «Принципы регулирования банковской сферы» /Деньги и кредит/6-10 стр. 1995 г.
12. Усоскин В.М. «Современный коммерческий банк управление и операций» М ИПЦ Вазар-ферро 1994г.
13. РЦБК11.2003г.
14. Спицын Банковский маркетинг М.1993г.
15. «Банки и кредитная политика в условиях переходной экономики» А.1995г.
16. «Основы банковского менеджмента О.И.Лаврушина М., Инфра М.2002г.
17. Алехин Б.И.Рынок ценных бумаг «Введение в фондовые операции» М.Финансы и статистика,1991г. Экономиканының нақты секторын несиелеуді жетілдірудің қажеттіліктері
18. Банковское дело. В.И.Колесникова. Л.П.Кроливецкая М.Финансы и статистика 1996 г.
19. Егоров А.Е. «Проблемы деятельности коммерческих банков на совреме этапе развития экономики /Деньги и кредит /1995 г. Г.б.-сА.
20. 3. Банковское дело. Справочное пособие лод редакцией Ю.А.Бабичевой М.Экономика 1993 г
21. Долан Э.Дж. Кемпбелл К.Д. Банковское дело и денежно-кредитная политика М.-Л.1991 г.
22. О.И.Лаврушин. «Банковское дело» Москва 2000г.
23. б.Марченко Г.А. «Развитие банковского сектора в Казахстане»
2. ҚазақстанныңҰлттық Банкі 2004 есебі.
3. 2002 жылдағы Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің жылдық есебі. Алматы 2000 г.
4. Қазақстан Республикасы ¥лттық банкінің статистикалық бюллетені 1996годА.2000г.
5. Қазақстан Республикасы ¥лттық банкініңЖаршысы 2003 г.
6. Банки Казахстана 1-12.Алматы 2000г.
7. Новейшие банковскиетехнологии. 1-12 .Москва 2000г.
8. 15 Нысанбаев К.Тулембаева «Банки Казахстанаи маркетинг». А. 2001г
9. Қаржы қаражат .9-10.Алматы 2000г.
10. Тимоти У. Кох. «Управлени банком».-Уфа . Спектр. Часть 5.1993.
11. Парамонова Т.В. «Принципы регулирования банковской сферы» /Деньги и кредит/6-10 стр. 1995 г.
12. Усоскин В.М. «Современный коммерческий банк управление и операций» М ИПЦ Вазар-ферро 1994г.
13. РЦБК11.2003г.
14. Спицын Банковский маркетинг М.1993г.
15. «Банки и кредитная политика в условиях переходной экономики» А.1995г.
16. «Основы банковского менеджмента О.И.Лаврушина М., Инфра М.2002г.
17. Алехин Б.И.Рынок ценных бумаг «Введение в фондовые операции» М.Финансы и статистика,1991г. Экономиканының нақты секторын несиелеуді жетілдірудің қажеттіліктері
18. Банковское дело. В.И.Колесникова. Л.П.Кроливецкая М.Финансы и статистика 1996 г.
19. Егоров А.Е. «Проблемы деятельности коммерческих банков на совреме этапе развития экономики /Деньги и кредит /1995 г. Г.б.-сА.
20. 3. Банковское дело. Справочное пособие лод редакцией Ю.А.Бабичевой М.Экономика 1993 г
21. Долан Э.Дж. Кемпбелл К.Д. Банковское дело и денежно-кредитная политика М.-Л.1991 г.
22. О.И.Лаврушин. «Банковское дело» Москва 2000г.
23. б.Марченко Г.А. «Развитие банковского сектора в Казахстане»
Жоспары
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .. 3
1 НЕСИЕ ЖӘНЕ НЕСИЕ ЖҮЙЕСІ; НЕСИЕНІҢ НАРЫҚ
ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ НЕСИЕНІҢ ҚОҒАМДАҒЫ
АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТТЕРІ
1.1 Несие және несиенің нарықты экономика жағдайындағы
мәні мөн
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 4
1.2 Несиенің ролі және қоғамдағы қызметтері және
экономикалық
қажеттіліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.8
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АҚША-НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ НЕГІЗГІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН
АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫНЫҢ БАСЫМ БАҒЫТТАРЫ
1. Қазақстандағы несиежүйесініңжалпы жағдайларын және
ақша-несие мекемелерінің негізгі қызметтерін талдаулар ... ... ... ... ...
18
2. Әртүрлі несие мекемелеріндегі несие беру процестерін және
ерекшеліктерін
салыстыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...22
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...31
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 32
КІРІСПЕ
Нарықты экономика жағдайында несиенің мәні мен маңызы Несиенің
экономикадағы орыны мен ролі, оның атқаратын қызметтерімен сипатталады.
Жалпы несие экономикалық категория ретіндетөмендегідей қызметтерді
атқарады.
1. қайта бөлу
2. айналыс шығындарын үнемдеу
3. айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру
1. капиталдың шоғырлануын жеделдету
ғылыми-техникалық проггресті жеделдету.
Несиелер қүрылымында валютаның түрлері бойынша да, мерзімдері бойынша
да оң өзгерістер болды. ¥лттық валютадағы кредиттердің өсуі шетел
валютасындағы кредиттермен салыстырғанда басып озу сипатына ие болады.
Ұлттық валютадағы кредиттер 49,0%-ға өсіп, 648,9 млрд. теңгеге, ал шетел
валютасындағы кредиттер 43,6%-ға өсіп, 779,1 млрд. теңгеге жетті.
Нәтижесінде теңгелік кредиттердің үлес салмағы 44,5%-дан 45,4%-ға дейін
өсті.
2004 жылғы 11 айда ұзақ мерзімді кредиттер 52,6%-ға өсті, 928,6 млрд.
теңгеге, ал қысқа мерзімді кредиттер 35,1%-ға өсіп, 499,5 млрд. теңгеге
жетті. ¥зақ мерзімді несиелердің үлес салмағы 62,2%-дан 65,0%-ға дейін
көбейді. Несиелер бойынша ставкалардың диыамикасы әр түрлі бағыттағы
сипатқа ие болды. Мәселен, 2004 жылғы 11 айда жеке тұлғалардың үлттық
валютадағы кредиттері орташа алынған сыйақы ставкасы 20,3%-дан 20,6%-ға
дейін өсті, ал заі-щы тұлғалардың кредиттері бойынша 14,9%-дан 14,5%-ға
дейін төмендеді. Қазақстандық банктердің несиелік қызметтері әртүрлі
факторлардың әсерінен болатын неғұрлым күрделі жағдайларда, жүзеге асырылып
отыр. Олар, инфляция, төлемдік дағдарыс, төлем балансының тапшылығы тағы
сол сияқты мәселелер. Осы факторлардың әрбірінің банктердің несиелік
қызметтеріне тигізетін көлеңкелі әсерлеріне қарамастан банктер халық
шаруашылығын несиелеуге бүгінгі таңда зор ықпал етіп отыр. Банктік несиелеу
жүйесі нарықтық қатынастардың дамуы мен қалыптасуына, өндірістің
тиімділігінің артуына, ел экономикасының нығаюына, айналыстағы ақша
массасының негізсіз өсуін шектеуге және ұлттық валютаны нығайтуға
бағытталған. Сондықтан да, нарықтық экономика жағдайындағы экономиканың
нақты секторларын несиелеудің ерекшеліктері мен мәселелерін терең зерттеу
және бағалай білу бүгінгі ел экономикасының алдындағы ең негізгі
міндеттердің негізгілері болып табылады Қазіргі Қазақстандық банк секторы -
экономиканың неғұрлым тез әрі қарқынды дамып келе жатқан саласы, қазір
банктер банктік операциялардың жаңа технологияларын қолдана отырып,
клиенттерге кең көлемдегі, жоғарғы деңгейдегі қызметтер көрсетуді
қамтамасыз етуде.
НЕСИЕ ЖӘНЕ НЕСИЕ ЖҮЙЕСІ; НЕСИЕНІҢ НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ
ЖӘНЕ НЕСИЕНІҢ ҚОҒАМДАҒЫ АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТТЕРІ
1.1 Несие және несиенің нарықты экономика жағдайындағы мәні мен
маңызы
Несиенің қоғамдағы қызметтері мен аса мағыздылығына байланысты
жүргізілген зерттеулерге сай, несие - нарықтық экономиканың тірегі ретінде,
экономикалық дамудың ажырамас элементін білдіреді. Оны барлық шаруашылық
субъектілерімен қатар, мемлекет те, үкімет те, сандай-ақ жеке азаматтар да
пайдаланады. Несиенің пайда болуын өнімдерді өндіру сферасынан емес олардың
айырбас сферасынан іздеу қажет. Тауар айырбастау - бұл тауардың бір қолдан
екінші қолға өтуін білдіреді десе, шынымен де, осындай айырбас кезінде
несиеге байланысты қатынас туындайды. Несиенің экономикадағы орыны мен
ролі, оның атқаратын қызметтерімен сипатталады. Жалпы несие экономикалық
категория ретінде төмендегідей қызметтерді атқарады.
1. қайта бөлу
2. айналыс шығындарын үнемдеу
3. айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру
4. капиталдың шоғырлануын жеделдету
ғылыми-техникалық проггресті жеделдету.
Банктік несиелерді көбінесе, өз қызметтерін жаңа бастап келе жетқан
кіші кәсіпорындар, мекемелер, экономикалық субьектілер пайдаланады. Жалпы
бір ғана банктік мекеме бірнеше экономикалық саланы қаржыландырып, әртүрлі
несиелік қызметтер көрсетуі мүмкін. Қазіргі таңдағы банктік мекемелердің
қызметтерінің ерекше дамуымен байланысты олардың көрсететін қызметтерінің
аясы да кеңейген. Мысалы, қазір банктер күрделі қүрылысты, сауаны, тұрғын-
үймен қамтамасыз етуді, ауыл шаруашылығын, кіші және орта бизнесм
субьектілерін т.с.с салалардың барлығын бір мезгілде қаржыландыруы мүмкін.
Ал, кеңес одағы кезінде маманданған банктік мекмелер несие берудің
қалыптасқан жүйесінен асып кете алмады. Қазіргі банктер нарықгық
экономикада кез келген мемлекеттің несие жүйесінде нық орын алуда. Кеңес
уақыты кездерінде маманданған несие-қаржы институтары (немесе оларды
парабанктік мекемелер деп те атайды) белгілі бір клиенттерге қызмет
көрсетеді немесе бір-екі қызмет түрін меңгереді. Қәзіргі таңдағы талдаулар
көрсеткендей банктердің заңды және жеке тұлғалардан тартылған салымдарының
жалпы көлемі (Халықаралық қаржылық ұйымдарын қоспағанда) 1.713,6 млрд
теңгені құрап, көрсетілген айда 8,4%-ға дейін өскен. Жалпы жеке тұлғалардың
салымдарының сомасы қәзіргі таңца айтарлықгай артып отыр және бұл көрсеткіш
осы жылы 459,7 млрд теңгені құрады, яғни, 3,0%-ға жоғарылады. Жалпы
алғанда, банктердің несиелік портфелі 2004 жылдың өзінде 45,3%-ға
(банктераралық заемдарды қосқанда) өскен. Алайда, банктердің несиелік
портфелінің аталған өсімі ссудалық портфелді жақсартудың негізгі көрсеткіші
емес, яғни бул, банктің несиелік тәсекелінің көлемін де кеңейтеді. Қаржылық
жағынан тұрақты және неғұрлым несие қабілетті кәсіпорындардың көпшілігі
банктердің несиелерін пайдаланды.Ол мекемелер бір жағынан клиенттердің
несие-есеп операцияларын жүргізіп орталықтың талаптарын орындаса, екінші
жағынан қаржы, сақтандыру инвестициялық және т.с. операциялар орындауымен
сол салалардың бақылауымен қызмет жасайды. Қазақстан экономикасының
нарықтық қатынастарға өту шағында екінші деңгейлі банктерінің экономиканың
неғүрлым қажетті салаларын, халық шаруашылығын несиелермен қамтамасыз етуі
әлемдік тәжірибеде де қызығушылықтарға ие болуда. Қазіргі екінші деңгейлі
коммерциялық банктер халық шаруашылығы аясында азаматтарға кеңтүрде
қызметтер көрсетуде, атап айтқанда: Экономиканың неғүрлым күрделі салаларын
дамыту және оларды қаржылық қамтамасыз ету несиелеу қызметінсіз мүмкін
емес. Несие -нарықты экономиканың қажетті бөліктерінің бірі ретінде
экономикалық дамудың ажырамас элементін білдіреді, өйткені несиені барлық
шаруашылық субьектілерімен қатар, мемлекет те, үкімет те, сондай-ақ жеке
азаматтар да пайдаланады. Несиелік қатынастардың пайда болатын экономикалық
негізіне капитал айналымын жатқызуға болады. Көбінесе несиені ақша ретінде
түсіндіреді, бір жағынын қарағанда бұған негіз де бар, ал екінші жағынан,
бұл жерде ақша мен несиенің әртүрлі ұғымын білдіріп, әртүрлі қатынастарды
түсіндіретінін естен - бүл пайыз төлеп қайтару шартында уақытша
пайдалануға, яғни қарызға берілетін ссудалық капитал қозғалысын білдіреді.
Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз шығаруға
болмайды.
Экономиканың нақты секторын несиелеу көмегімен заңды және жеке тұлғалардың
уақытша бос ақша қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе төңірегінде
жинақтала отырып, уақытша және ақылы негізде пайдалануға берілетін ссудалық
капиталға айналады. Экономикалық категория ретінде, несие - бул
кәсіпорындар, ұйымдар және бірлестіктер,сондай-ақ халық арасындағы несие
қорын құру және оларды қайтарылу, пайыз төлеу шартында белгілі бір мерзімге
уақытша пайдалануға беру негізінде қалыптасатын өндірістік қатынастар
жиынтығын білдіреді.
Құнның қозғалысы - бұл несиенің қозғалысының
кіндігін сипаттайды.
Несиелік қатынастардың пайда болатын экономикалық негізіне капитал
айналымын жатқызуға болады. Көбіне несиені ақша ретінде түсінеді. Бір
жағынан қарағанда бүған деген негіз де бар сияқты. Себебі, қазіргі
шаруашылықта қарыз көбіне ақшалай түрде берілуде. Бірақ та бұл жерде ақша
мен несиенің әртүрлі ұғымды білдіріп, әртүрлі қатынастарды түсіндіретінін
естен шығаруға болмайды.Несие мен ссуданың арасында өзара айырмашылығы бар.
Несие - бүл банктің қаражатын қүрайтын көзі ретінде барлық несиелік
қатынастарды ұйымдастырудың әр түрлі формаларының болуын және сондай-ақ
олардың жүмсалымдарының бір формасын білдіретін кең үғымды сипатайды. Ссуда
- бүл ссудалық шот ашумен байланысты қалыптасатын несиелік қатынастарды
үйымдастырудың бір ғана формасын білдіреді.
Қарыз беруші - қарызды беретін несиелік қатынастын, бір жағы. Қарыз
беруші - бүл уақытша пайдалануға қарыз беруші субъектілер болып табылады.
Қарыз берушілерге: банктер, банктік емес мекемелер, мемлекет, шарушылық
субъектілері және халық жатады.
Қарыз алушы - бүл несиенің алушы және оны қайтаруға міндетті, несиелік
қатынастың екінші жағы. Борышқор және қарыз алушы бір бірімен жақын сөздер
болғанымен де, олардың түсініктері әртүрлі. Мысалға, кәсіпорын немесе жеке
азаматтардың коммуналдық қызметке, салықтарға т.б. байланысты төлемдері
кешігуі мүмкін, бірақ, бүл жерде ешқандай да несиелік қатынас туындамайды.
Борыш бұл тек қана экономикалық қатынасты емес, сондай-ақ адамзаттық
қатынастар жағдайын сипаттайды. Борыш бүл өте ауқымды үғым. Ал, қарыз алушы
- бүл қосымша қаражатқа деген сүранысы бар тұлға.
Қарыз беруші және қарыз алушымен қатар несиенін құрылымының элементіне
берілетін объекті де жатады. Беру объектісі - бұл қүнның ерекше бөлігі,
яғни қарызға берілген құнды білдіреді.
Коммерциялық несиенің банктік несиеден айрымашылығы
төмендегідей;
1. қарыз беруші рөлінде банктік мәселелер емес, яғни тауар
немесе қызметті сатумен айналысатын кез келген заңды
тұлға бола алады;
2. коммерциялық несие тек қана тауар формасында беріледі;
3. қарыз капиталы өнеркәсіптік несеме сауда капиталымен
байланысты;
4. коммерциялық несиенің орташа құны сол кезеңдегі банктік
пайыз мөлшерімен салыстырғанда төмен болады;
5. қарыз беруші мен қарыз алушы арасындағы несиелік
мәміленің заңи түрде рәсімделуі барысында, бұл несие
үшін төленетін ақы тауар бағасының құнына қосылады.
Несиенің қайта бөлу қызметі, кез келген елдің ұлттық экономикасының толық
қанды жұмыс жасауына өз үлесін қосады. Несиенің бұл
қызметінің көмегімен экономикалық жүйенің бір саласынан екінші бір саласына
капитал ағымы болады.Несиенің бүл қызметінің қаржының қайта бөлу қызметінен
айырмашылығы қаржының бөлінуі әкімшілік негізде жүргізілсе ал салалар мен
аймақтар арасындағы капитал ағымы несие ақылы яғни ол нарықтық механизм
негізінде жүзеге асырылады.
Несиенің айналыс шығындарын үнемдеу қызметінің іс жүзіне өзгергенмен
де, несиенің формасы сол күйінде сакп"алады. Шаруашылық Отандық және
шетелдік әдебиеттерде несиенің келесідей субъектілеріндегі ақшалай
қаражаттардың түсуі мен жұмсалуы формаларын кездестіруге болады:
арасындағы уақытша болатын алшақтық кей жағдайларда қаржылай ресурстарға
деген қажеттілікті туындатады. Міне, сондықтан да мүндай жағдайларда қарыз
алушылардың барлық категориялары өздерінің меншікті қаражатқа деген
жетіспеушіліктің орнын толтыру үшін несиені пайдаланады. Бүл дегеніміз
капитал айналымын қамтамасыз етіп қана қоймай, айналыс шығындарын үнемдеуге
де мүмкіндікжасайды.
Ал, келесі қызметі, яғни несиенің айналыстағы нақты қарызға берген
тауарын білдіреді. Қазіргі несиелік шаруашылықта мұндай орнын алмастыруға
толық мүмкіндік бар. Бүл қызметі іске асу процесінде тек қана тауар
айналысын емес, алғашқы формасы. Несиенің бұл формасының басты мақсаты
сондай-ақ нақты ақшалардың уақытша орнын ауыстыра отырып, тауарлардың өту
процесін жеделдету, сондай-ақ одан пайда табу ақша айналысын да
жылдамдатады. Несиенің бұл қызметі несиелік ақшалар: чектер, вексельдер,
несиелік карточкалар көмегімен жүзеге асырылады. Несиенің бұл қызметі
арқылы ақша айналысының жылдамдығы мен қатар, айналыстағы ақша массасына
және төлем айналымына да ықпал етеді.
Капиталдың шоғырлану процесі қызметі экономиканың тұрақты дамуына
жағдай жасау үшін маңызды болып табылады. Мүндай міндетгерді шешуде
несиенің бұл қызметі өндірістің ауқымын ұлғайта отырып, пайда алуға
мүмкіндік береді. Несиенің ғылыми-техникалық прогрессті жеделдету қызметі
ғылыми-техникалық үйымдардың қызметін қаржыландырумен сипатталады.
Сондықтан да, несиенің көмегінсіз көптеген ғылыми-зерттеу орталықтарының
(бюджеттік қаржыландыруда отырғандардан басқалары) жұмыс жасауы қиынға
түседі. Сондай-ақ несие өндіріске ғылыми технологияларды жаңалық ретінде
енгізу үшін де аса қажет болып табылады. Себебі, ондай шығындар бастапқыда
кәсіпорынның қаражатымен, оның ішінде орта және ұзақ мерзімді банктің
несиелері есебінен қаржыландырылады. Несиелік саясатты дұрыс жүргізу мен
жүзеге асыруда да көптеген мәселелер бар.
1.2 Несиенің ролі және қоғамдағы қызметтері және экономикалық
қажеттіліктері
Несиелер қоғамдық қатынастар барысында өте үлкен ролге ие бола отырып,
біршама қызметтерді атқарады. Жалпы несиелер тұтас экономиканы қажетті
ресурстармен қамтамасыз ете отырып,келесі қызметтерді атқарады;
6. Қазақстан Республикасының экономикасының жетілуіне
нақгы өз үлесін қосады;
7. Заңды және жеке тұлғаларға азаматтарға, клиенттерге
жоғарғы деңгейде қызмет көрсетеді;
8. Қазақстан Республикасының нарыкпық инфрақұрылымының
өсуіне өз үлесін қосады;
9. Қазақстан Республикасы үкіметінің экономикадағы қоғамдық
жұмыстарына белсенді қатысады;
10. Банктік қаржылық жағдайының жоғарылауына және ел
экономикасның нақты секторына инвестиция жұмсалымының
өсуне тікелей әсер етедіі;
11. Халықаралық қаржылай институттар мен Қазақстан
халқының Қазақстандағы банк жүйесіне деген сенімін
арттырады;
Төлем жүйесіндегі жетілмеген тетіктеріне, аударымдардың жылдамдығы және
сенімділігі тарапынан, түрлі аймақтарда орналасқан банктер арасындары есеп-
айырысулар жатады. Коммерциялық банктер филиалдарға қарағанда, ғимарат пен
персоналды қажет ететін, интернет арқьлы транзакция құнымен банк
қызметтерін едеуір арзан көрсете алады. Екі деңгейлі банк жүйесінде
экономиканы несиелеумен қамтамасыз етудің өзіндік ерекшеліктері бар.
Несиенің негізгі екі формасы: коммерциялық несие жене банктік несие болады.
Бұл екі несие бір-бірінен несие объектілері, құрамы, қарыз объектісі,
динамикасы, процент мелшері жене қызмет ету аясы бойынша ажыратьлады.
Коммерциялық несие - ол тауар өндірушінің басқа тауар өндірушіге
сатқан тауары үшін ақша төлеуді кейінге қалдырып, қарыз беруі. Әдетте
комерциялық несиеде аударым векселі толтырылады. Коммерциялық несие алғашқы
капитал жинақтау кезінде капиталистік ұдайы өндірістік қажетін қамтамасыз
етуден пайда болып, капиталалистік несие жүйесінің негізін салады. Мысалы,
кейбір объективті себептерге байланысты тауар өндіру уақыты оны сатып, ақша
түсіру уақытымен сай келмейді, кейбір өндіріс жыл мезгілдеріне байланысты
ұйымдастырылып, онда өндірілген тауарларды сату да жыл мезгілдеріне
байланысты жүргізіледі.
Екі деңгейлі банк жүйесінің қалыптасуы барысында заң нормативті және
ұйымдастырушылық негізінің жеткіліксіз дәрежеде шаруашылық субъектілерінің
арасында есеп-айырысуларында қиыншылыкгарды
тудырған факторларының бірі.Бір транзакцияның өткізу үшін шығындар
қолданьлатын жеткізу каналына байланысты езгеріп отырады. Коммерциялық
банктерде тиімді каналдар бойынша банк өнімдері мен қызметтерді жеткізуге
көмектесетін технологияларды өңдеуге қызушьлықтары мен себептері бар.
Көптеген банкирлер электронды каналдардың үлесіне қайта бөлулер азырақ
берілсе, ашалай қаражаттарды үнемдеуге болады деп есептейді. Несиенің
негізгі екі формасы: коммерциялық несие жене банктік несие болады. Бұл екі
несие бір-бірінен несие объектілері, құрамы, қарыз объектісі, динамикасы,
процент мелшері жене қызмет ету аясы бойынша ажыратьлады. Несиелік одак^ар
- кооперативтер түріндегі жинақ мекемесі, оны кәсіподактар, ірі
кәсіпорындар, шіркеулер үйымдастырады. Одақтың капиталы мүшелік жарнаны
ерекше акциялар сатып алу формасында төлеуден қүрылады, ал қүрылған қаражат
одақ мүшелеріне қысқа мерзімді несие беру үшін қолданылады. Сактандыру
компаниялары сақтандыру полистерін сату арқылы қаражат жинайды. Олардың
пассиві сақтандыру жарналары мен актив операцияларынан түскен табыстан
құралады. Оларды сақтандыру полистерін төлеуге сонымен бірге үзақ мерзімді
бағалы қағаздарға және тұрғын үй құрылысы үшін кепілдікке жүмсайды.
Сақгандыру объектісіне қарай компаниялары екі үлкен топқа бөлінеді.
Олардың біреулері халықты аурудан, өлімнен, яғни өмірді сақтандырса,
бақаалары мүлікті оттан, ұрлаудан, стихиялы қүбылыстардан және т.б.
жағдайлардан саі^гандырады. Әсіресе, бірінші типті сак^андыру кең тараған.
Зейнетақы қорлары жүмысшылар мен қызметкерлерге белгіленген жасқа толғанда
зейнетақы төлеу үшін мемлекеттік және жеке мекемелер болып қүрылады. Олар
жүмысшьшар мен қызметкерлердің жалақысының бір бөлігінен, яғни қорға
төлеген жарнасынан құрылады.
Банктер берген несиелеудің қүрлымында қысқа мерзімді ссудалар
жайлайды, бүл шығын келу жағдайының көлемінің аз болып, операциялардың
табыс көлемінің көп болуымен шектеліп келеді. Дүрыс таңдалған несие
саясаты, несиелеу көлемінің ұлғаюы, банк қоржысының жоғарғы мықтылықты
қамтамасыздандыруға алып келеді.Егер де несие алған топ несие соммасын
уақтылы толық қайтармаса онда олар несиелік тәуекелділікке үшырайды. Бүл
топ несие деңгейінің жүйесін лимиттік қарыз алушының есеп айырысуымен және
географиялық орнына, саласына қарай бөледі. Бүндай операция жүйесін жыл
сайын немесе одан да жиі бақылайды. Қазір банктер көптеген экономикалық
жобалардың әлеуметтік маңыздылығына көңіл бөледі, нақтьлай айтқанда белгілі
бір аймақтарда жаңа жүмыс орындарын ашумен ұштасады. Банк көптеген
жобалардың несиелеу жүмыстары бойынша тәжірибесі мол шетелдік бағыттарды
қолдануы тиімді.
Яғни, мұндай бағдарламалар бойынша берілген несиелер, ауыл
шаруашылық өнімдерін энергетиканы сонымен қатар кіші
кәсіпкерлерге қолдау жасауға бағытталады және ел
экономикасын дамытуға ерекше әсер береді.
Қазақстандағы коммерциялық банктердің филиалдарынын қызметі
активтік операциялары бойынша: вексельдерді есепке алу; тауарларға
және тауарлық құжаттарды есепке ала отырып, ссуда беру; бағалы
қағаздармен жасалатын операциялар қамтылды. Тауарларды есепке
алу арқылы ссуда беру екі формада жүзеге асты. Заттай, яғни
кепілдікке берілгсн тауарлар банк мөрімен басыла отырып сақталынды
немесе оларды жауапты адамдардың сақтауында қалдырды. Жеке-
заттай, яғни бұл жағдайда тауарлар кепіл берушінің жауапты
сақтауында болды. Қаншалықты Мемлекеттік банктің өзіндік сакң-ау
қоймалары болмағандықтан да, тауарларды ескере отырып, ссуда
беру көбіне осы екінші формасында жүзеге асырылды. Жалпы
қызметтерінің сипаты жағынан өзара несиелеу қоғамдарының және
кішінесиелік ұйымдарының коммерциялық банктерден
айырмашылықтары зор.
Несиенің формалары оның құрылымымен және белгілі бір дәрежеде несиелік
қатынастардың мәнімен тығыз байланысты келеді.
Несиенің формасы - бул несиелік қатынастар қурылымының, олардың негізгі
қызметтерінің яғни, әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында толық
сақталатын көрінісін білдіреді. Несие берушілер мен қарыз алушылар
арасындағы байланыстар қалай өзгергенімен де, несиенің формасы сол күйінде
сақталады.
Отандық және шетелдік әдебиеттерде несиенің келесідей формаларын
кездестіруге болады:
12. коммерциялық несие;
13. банктік несие;
14. тұтыну несиесі;
15. мемлекеттік несие;
16. халықаралық несие;
17. ипотекалық несие.
Экономиканың әртүрлі салалық құрылымдарына байланысты, несиелердің
түрлері де несиелеу формалары да, реті де, жағдайы да үнемі өзгеріп
отырады. Мысалы, коммерциялық несие - бұл қарыз берушінің қарыз алушыға
қарызға берген тауарын білдіреді. Коммерциялық несие - бүл вексель
айналысының пайда болуына себеп болған, экономикадағы несиелік
қатынастардың алғашқы формасы. Несиенің бұл формасының басты мақсаты -
тауарлардың өту процесін жеделдету, сондай-ақ одан пайда табу болып
табылады.
Сонымен мүнда қарыз алушы да және оны берушілер ретінде кәсіпкерлер мен
бизнеспен айналысатындар бола алады. Коммерциялық несие көбіне тауарды
сатып алушыда нақты ақшаның болмай қалуы барысында туындайды. Мүндай
жағдайда, айналыс
құралы ретінде, қарыз алушының көрсетілген соманы уақытында төлейтіндігін
куәландыратын арнайы қарыздық міндеттеме - вексель қолданылады.
Экономиканың нақты жағдайын несиелеу бүгінгі таңдағы өте өзекті
мәселелердің бірі және оны жетілдіру ісі аса қажетті. Әртүрлі салалар,
сауда-қаржы саласы, ауылшаруашылығы саласы, жеңіл және тамақ өнеркәсібі,
тұрғын үй құрылысы т.с.с несиесіз дами алмайды..Қазір екінші деңгейлі
банктер бүкіл ел бойынша қысқа және орта мерзімді несиелердің орташа және
кіші компанияларды қамтамасыз етіп отыр. Акционерлік қоғам ТұранАлемБанк
және де ипотекалық несиелеу жүйесіне еншілес ТұранАлемБанк Ипотека
компаниясы арқылы қарқынды жүзеге асыруда. Акционерлік қоғам
ТұранАлемБанк Қазақстан Республикасының озық жетекші корпорациялардың
несиегері. Соңғы үш жылда банктің қаржысы өсіп, экономикалық жағдайды
көтеруге әбден дайын. Көп жылдар бойы Акционерлік қоғам ТұранАлемБанк"
қарқынды жүмысының арқасында операцияларды өткізумен бірге әр-түрлі
несиелеудің құралдарымен қолданады, сонымен бірге жаңа несие түрлерінің
формаларын әлемдік нарықтық қатынастар ескеріп отырады. Капитал көп
мөлшерде ұлғайғаннан кейін банк алдында көптеген жұмыстардың реті ашылады.
Жаңа қызмет түрлерімен қатар, проектілерге қызмет жасау болып отырады.
Клиенттерге несие беру үлкен іс-тәжірибе жинақтады. Банкпен таңцап алынған
несие жүйесі құжаттарды тез дайындауды ғана емес несие алушының қаржылай
жағдайын да тексерумен айналысады. 2001 жылы несие жүйесінің деңгейі
көтерме және жеке саудаға тура келді, бүл несие уақытының қысқа мерзімді
болуымен байланысты болды.
Өнеркәсіпті кеткен несие үлесі 25% көтерме сауданың -27% жекелеген
сауда 5% тамақ және ауылшаруашылықтың үлесі 14% құрады. Ал экономикалық
басқа салаларына медицина, геологиялық мәдениет және өнер жатады.
Несиелік тәуекелділік деңгейіндегі лимитті өніміне байланысты
бақыланады, ал салалары мен елдерін директорлар кеңесшілері шешеді. Қарыз
алушымен қоса банк пен брокер тәуекелділіктері суб-лимитпен шектеледі, ал
ол баланстыі және баланстық емес жауып тұрады. Мүндай тәуекелділік пен
лимиттер күнделікті қадағаланып отырады. Несие тәуекелділігін басқару
жүйесі қарыз алушының табыстарын талдау арқылы, яғни алған несие соммасын
және несие бойынша сыйақы соммасын өтей алатынына кез жеткізуден тұрады.
Несиелік тәуекелділікке жұмсалған қаржы маңызды бөлшегі болып табылады.
Проценттіктабыс, несиелер 2001жлыы 14,004 млн теңгені құраған, ал 2002
жылы берілген несиелердің проценттік табысы 36.9% болды, яғни 19,178 млн
теңгеге көтерілді. Несиелік қоржынның 45.6%-ке өсті, 2001 жылы 85,732 млн
теңге болса, 2002 жылы 124,787 млн теңгеге
көтерілді. Несиелік қаржының 45.6%-ке өсуі және Қазақстандағы ең ірі
банктердің бірі -Акционерлік қоғам ТуранАлемБанкінің дамып, өсіп-өркендеуі,
Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнесті дамыту және көптеген
стратегиялық бағыттар себеп болды. Несие бойынша орта проценттік қойылым
2001 жылы 16.3% болса 2002 жылы 15.4%-ке түсті. Несие бойынша проценттік
табыс 80.4%- ке өсті, 2000 жылы 7,763 млн теңге болса, 2001 жылы 14,004 млн
теңгеге көтерілді.
Орта жылдық есеппен қалдық саны 99.4%-ке өсті, 2000 жылы 42,986 млн
теңге болса, 2001 жылы 85,732 млн теңгеге өсті.
Несиелік қоржынның өсуіне Қазақстан Республикасының жақсаруы, банктік
қызметке жағынан жаппай көбейіп отыр.
Орта есеппен өлшенген жылдық процентті несиелік қойылым 2000 жылы 18.1%
болса, 2001 жылы 16.3 %-ке төмендеген. Төмендеуге ең басты себеп болған
негіз бұл несиелік қоржынның құрлымының орта қалдық несиелерімен
негізделеді, яғни шетел валютасында берілген бұл аз көлемде проценттік
қойылымдармен берілген, теңге көлемінде берілген мөлшерге қарағанда.
несиөнің формалары
Банктік несие - бұл банктік мекемелерден қарыз алушыларға ақшалай түрде
берілетін несиені білдіреді.
Банктік несие - бұл экономикадағы кеңінен тараған несиелі қатынастардың
формасы болып табылады. Банктік несие бойынша несиелік қатынастың құралына
несиелік шарт немесе несиелік келісім жатады. Банктік несиеде несие беруші:
банк және арнайы қаржы мекемелері болса, ал қарыз алушылар ретінде:
кәсіпкерлікпен немесе бизнеспен шұғылданатын қаржы ресурстарына деген
сұранысы бар кез келген заңды үйым болып табылады. Мұндағы қарыз берушінің
басты мақсаты - бұл пайыз түрінде табыс алу [10].
Тұтыну несиесі - бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарлар сатып алу үшін
және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несиені білдіреді.Тұтыну
несиесінің басты тағайындалуы халыққа тауарлар сатуды ынталандыруға
бағытталады. Тұтыну несиесі бөлшек саудамен тығыз байланысты: бір жағынан
тауар айналымының ұлғаюына сай несиенің көлемі өседі, сонымен қатар,
тауарды несиеге алу сұранысы туындайды; екінші жағынан, халықты несиелеудің
өсуі, сұраныстың төлем қабілеттігін ұлғайтады. Мүндай тәуелділік, әсіресе
бүгінгі тауарлар нарығын толтыру жағдайында пайда болуда.
Тұтыну несиесінің дамуы әр түрлі елдерде әр қалай дәрежеде қалыптасуда.
Италия мен Жапонияда халықтың қарызының жалпы сомасы, сол елдің ішкі
жиынтық өнімінің 10%-ін, Германия мен Францияда -30%-ын, ал, Улыбритания
мен АҚШ-та 60%-ын қүрайды екен. Бұл елдердің тәжірибелерінде түтыну
несиесін ең қымбат тауарларды: автомобиль, электр тұрмыстық қүралдарды,
жиһаздарды және т.с.с. сатып алу барысында жиі пайдаланады. Бүл елдердің
түтыну несиесінің жартысынан көп бөлігі автомобильдерді сату үлесіне тиеді.
Экономикалық мазмұны жағынан тұтыну несиесі банктік несиенің бір бөлігі
ретінде, оның басты бағыты тек жеке түлғалармен тікелей байланысты болып
келеді. Сондықтан да, несиенің бүл формасының экономикасы дамыған елдерде
кеңінен пайдалануының екі түрлі себебі бар: біріншісі, субъективті, яғни
бұл несие халыққа ең жоғарғы деңгейде материалдық игіліктерге қол жеткізуге
қолайлы жағдай жасаса; екіншісі, объективті, яғни кез келген қоғамның
дамуының басты бір экономикалық мәселесі - бүл дайын өнімді өткізу десек,
ендеше тұтыну несиесін қолдану аталған мәселені шешуге мүмкіндік береді.
Түтыну несиесі көптеген елдердің экономикасында маңызды роө атқарады,
сондыід-ан да, оны мемлекеттік үйымдар тарапынан белсенді түрде реттеп
отыру қажет. Мұндай реттеуді екі түрге бөледі: берілу және пайдалану
деңгейінде реттеу. Берілу деңгейінде мемлекет түтынушыларды ынталандыруға
тиіс.
Сондай-ақ тұтыну несиесі жеке түлғаларға тұрғын үй сатып алуға және
құрылысына ұзақ мерзімді банктік сауда формасында да берілуі мүмкін.
Бүгінгі таңда тұтыну несиесінің біздің елімізде жете қолданылмай келудің
себебі, отандық өнеркәсіп пен ауылшаруашылық өндірісінің қиындықтар кешуі
нәтижесінде нарықтағы халық сұрапысы мен төлем қабілеттігінің өсуі және
олардың тауарлы-материалдық бағалылықтармен өтеудің кері кетуі арасындагы
теңсіздікке байланысты.
Мемлекеттік несие - мемлекет және жергілікті билік ұйымдарының өздері
қарыз алушы немесе қарыз беруші болып табылатын заңды тұлғалар мен
азаматтарға байланысты қалыптасатын несиелік қатынастар жиынтығын
білдіреді.
Мемлекеттік несиенің негізгі формаларына: мемлекеттік облигациялық
займдар, қысқа және орта мерзімді қазынашылық міндеттемелер және басқа да
мемлекеттің бағалы қағаздары жатады. Бүгінгі таңда, мемлекет тарапынан
қысқа және орта мерзімді қазыналық міндеттемелер бюджет тапшылығын жабу
мақсатында шығарылуда. Қазыналық міндеттемелердің шығарылу мерзімі: алты
ай, он екі ай және үш жыл мерзімді :құрайды. Бұл жағдайларда мемлекеттің
рөлі қарыз алушы ретінде болады себебі, қарыз беруші -заңды және жеке
тұлғалар. Сондай-ақ мемлекет бюджет есебінен ірі жобаларды қаржыландыруға
несие береген жағдайда ал, қарыз беруші ретінде несиелік қатынасқа түседі
және мүндай да қарыз алушыларға банктер және қаржыландырылатын заі-щы
түлғалар жатады.
Халықаралық несие - валюта және тауар ресурстарын қайтару, сондай-ақ
пайыз төлеу шартында берумен байланысты болатын халықаралық экономикалық
қатынастар аумағындағы қарыз капиталының қозғалысын білдіреді.
Мүнда қарыз берушілер мен алушылар ретінде: банктер, жеке тұлғалар,
кәсіпорындар мекемелер, халықаралық үйымдар және аймақтық үйымдар бола
алады. Қазақстанның алдыңғы қатарлы халықаралық үйымдарға мүше болуы,
экономикалық реформаларды түбегейлі жүргізу үшін қажетті қосымша қаржы
көздеріне қол жеткізді. Халықаралық несие көбіне банктік несие негізінде
жүзеге асырылуда. Әрине, бұл жерде жасалатын мәмілелер негізінен
коммерциялық сипатқа ие. Сондықтан да, халықаралық банктік несие бойынша
төленетін пайыз мөлшері 3-4 есе жоғары болып келеді. Халықаралық несие
қарыз беруші елдің валютасында немесе еркін алмастырылатын валюталарда
беріледі. Ипотекалық несие - бүл қозғалмайтын мүліктерді (тұрғын үйді,
өндіріс ғимаратарын, жерді және т.с.с.) кепілге ала отырып, үзақ мерзімге
берілетін несиені білдіреді. Ипотекалық несие көбіне ипотекалық банктер
арқылы беріледі. Біздің отандық банктеріміздің тәжірибесінде ипотекалық
несие беру барысы енді ғана дами бастады. Алгашқы ипотекалық
несиелер ААҚ Центркредит
банкімен өз қызметін біріктірген. Түрғын-үй құрылыс банкінен берілген
болатын. Несиенің бұл формасының дами алмай отыру мәселелері де аз емес,
атап айтсақ қозғалмайтын мүліктер нарығының (өте қымбат тұрғын-үй нарығынан
басқа) болмауы, сонымен қатар, жердің өтімсіздігінен банктердің оларды
кепілге алудан бас тартып отыруы, сондай-ақ арнайы ипотекалық банктер мен
жалпы ипотекалық банктер мен жалпы ипотекалық жүйенің қызмет етуінің
кешігуі т.с.с.
Кәсіпорындарды және басқа да ұйымдарды өндірістік және әлеуметтік
қажеттіліктеріне байланысты банктік несиені беру, несиелеу қағидаларын
қатаң сақтау негізінде жүзеге асырылады. Өйткені, мұнда несиенің мәні және
мазмұны, сондай-ақ несиелік қатынастар төңірегіндегі объективті
экономикалық заңдардың талаптары көзделеді.
Несиенің берілу процесі - бұл қоғамдағы экономикалық өзара
байланыстарды алып жатқан күрделі құбылыстарды білдіреді. Сондықтан да,
несиенің экономикалық категория ретіндегі мәнін тереңдей ұғыну несиелеудің
негізгі қағидаларын анықтап бәлмейінше жеткіліксіз болып саналады.
Несиелеуді үйымдастыру негізі мынадай қағидаларға сүйенеді:
1. несиенің мақсатылығы;
2. несиенің мерзімділігі немесе қайтарымдылығы;
3. несиенің ақылылығы;
4. несиенің үамтамасыз етілуі;
5. несиенің сый ақылылығы.
Несиелеудің соңғы қағидасы, шетелдік банктік тәжірибеде бірінші
класстыг қарыз алушылар үшін жиі қолданылады. Мүндай жағдайда несие, сыйақы
ретінде ешқандай да қамтамасыз етілмеген түрде беріледі.
Несиенің мақсаттылығы несиелеудің басты қағидасы ретінде, несиенің
қандай мақсатқа сұралып отырғандығын сипаттайды.
Сонымен қатар, бұл қағидасы, ссудамен байланысты болатын тәуекел
дәрежесінің негізгі көрсеткіші ретінде де қызмет етеді.
Мерзімділік - бүл белгілі экономикалық категория ретіндегі мәніне
негізделген несиенің ерекше бір белгісі. Бұл қағида, несие берушінің қарыз
алушыға берген қаражатының белгілі бір уақыт өткен соң қайтарылуға
тиістілігімен қорытындыланады. Осыдан барып несиенің қайтарымдылық қағидасы
туындайды.
Несиенің қайтарымдылық қағидасы оны экономикалық категория ретінде,
басқадай тауарлы-ақшалай қатынастардың экономикалық категорияларынан
ажыратады. Себебі, қайтарылмайтын несие болмайды. Сондықтан да
қайтарымдылық - бұл несиенің ажырамас бөлігі.
Несиенің мерзімділігі - несиенің тек қана қайтарылып қоймай, яғни оның
қатаң белгіленген мерзімде қайтарылуға тиістігін көздейді.
Шаруашылықтың нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты несиелеудің бұл
қағидасының маңызы арта түсуде. Біріншіден, осы қағиданың қатаң түрде
сақгалуына, ұдай өндірістің ақшалай қаражаттармен қамтамасыз етілуі
тәуелді. Екіншіден, бұл қағиданың сақталуы коммерциялық банктердің
өтімділігін қамтамасыз етеді. Олардың жұмысын ұйымдастыру қағидалары,
тартылатын несиелік ретурстардың қайтарымсыз жумсалымдарға салынуына
мүмкіндік береді. Үшіншіден, әрбір жекелеген қарыз алушы, үшін, бул
қағиданың сақталуы, олардың банкген жаңа несие алуына жеңілдіктер береді.
Несиенің мерзімділігі ссуданың берілу жағдайын сипаттайтын басты
көрсеткіш. Ол негізінен банк пен клиент арасында жасалатын несиелік келісім
шарт құжатында көрсетіледі. Егер де келісілген уақыт қтіп кетіп ссуда
қайтарылмаған жағдайда, ол уақыты өткен ссудалардың қатарына жатқызылады.
Бұл сатысында банк клиенттің несиелік келісім шартты бұзғаны үшін жоғарғы
жағдайда пайыз төлеп қайтаруын талап ете алады. Уақыты өтіп кеткен несиелер
көрсеткіші қаншалықты төмен болса, соғұрлым банк қызметі тұрақты және оның
зиян шегу ықтималдығы біршама төмен болып келеді.
Несиенің ақылылығы - бүл қарыз берушінің қарыз алушыға берілетін
қаражатын қайтару барысында бастапқы сомадан өсіп қайтарылатындығын
білдіреді. Іс жүзінде ақылылық бұл несиені пайдаланғаны үшін төленетін
пайыз түрінде беріледі. Қарыз алушының ссуданы пайдаланғаны үшін төлейтін
пайызын - несиенің бағасы деп атайды. Еркін реттелетін нарық жүйесі тұсында
несие үшін пайыз мөлшері несиеге деген сүраныс пен усыныс негізінде
қалыптасады. Бұдан да басқа жағдайда, несие үшін пайыз мөлшері экономикалық
заңдылықтарға сай, яғни банктің қызметінің экономикалық негізін жоғалтып
алмайтындай ең төменгі мөлшерде емес және сол сияқты қарыз алушының
қаржылық жағдайына зиян келтірмейтіндей жоғары мөлшерде емес, бірқалыпты
жағдайда қалыптасуға тиісті. Бүл екі жағдай несиені пайдаланғаны үшін
төленетін пайыздың экономикалық шекарасын қүрайды.
Қазіргі банктердің несие үшін пайыз мөлшерін белгілеуден ескеретін
басты факторларына мыналар жатқызуға болады:
18. орталық банктің коммерциялық банктерге беретін ссудалары
(мүдделендіру) бойынша белгіленетін пайыздың базалық
мөлшері;
19. банкаралық несие бойынша орташа пайыз мөлшері;
20. өз клиентеріне депозиттік шоттар бойынша төлейтін банктің
несиелік ресурстарының құрылымы (қаншалыкпы сырттан
тартылған қаражаттар үлесі жоғары болса, соғұрлым несие
бағасы қымбат болуға тиіс);
21. несиеге деген сүраныс (сұраныс аз болса, несие бағасы
апзан болалыУ
22. несиенің сұралатын мерзімі мен түрі, нартырақ айтсақ банк
23. үшін оның қамтамасыз етілуіне байланысты тәуекел
дәрежесі;
24. төленетін ақы да жоғары болуға тиіс, себебі мұндай
жағдайда, банкте ақшаньың құнсыздануынан өз ресурсын
жоғалту тәуекелі артады).
Экономикасы дамыған елдерде, қарыз алушының жағдайы жақсы болып келген
жағдайларда, несие қамтамасыз етусіз беріледі.
Кепіл несиені қамтамасыз етудің ең тұрақты формасы ретінде келесідей
шарттарды санайды: біріншіден, кепілдің құнын анықтау барысында несие
мөлшері мен пайыз мөлшерінің қосылғандағы сомасын, сондай-ақ кепілді іске
асыру және оны ақшаға айналдыру үшін қажетті уақытты дұрыс аныі^гай білу
қажет; екіншіден, кепіл туралы келісім-шарт жасаған кезде, барлық заңцылық
жақтарын, құқылығын міндеттілігін тексере отырып, кепілдің тұрақты және
заңды қорғалуын қамтамасыз ету қажет; үшіншіден, қазіргі жағдайға
байланысты қарыз алушының иелігінде болатын кепілдің тұрған жерін, жағдайын
және құндылығын бақылап отыру қажет. Бұл айтылған жағдайлар көбіне бағалы
қағаздарға да, байланысты болуы мүмкін. Кейбір активтерді анықтауда қарыз
алушылар алдында нақты мәселелер тұрады. Сондықтан да, кепілге берілетін
активтердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .. 3
1 НЕСИЕ ЖӘНЕ НЕСИЕ ЖҮЙЕСІ; НЕСИЕНІҢ НАРЫҚ
ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ НЕСИЕНІҢ ҚОҒАМДАҒЫ
АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТТЕРІ
1.1 Несие және несиенің нарықты экономика жағдайындағы
мәні мөн
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 4
1.2 Несиенің ролі және қоғамдағы қызметтері және
экономикалық
қажеттіліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.8
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АҚША-НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ НЕГІЗГІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН
АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫНЫҢ БАСЫМ БАҒЫТТАРЫ
1. Қазақстандағы несиежүйесініңжалпы жағдайларын және
ақша-несие мекемелерінің негізгі қызметтерін талдаулар ... ... ... ... ...
18
2. Әртүрлі несие мекемелеріндегі несие беру процестерін және
ерекшеліктерін
салыстыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...22
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...31
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 32
КІРІСПЕ
Нарықты экономика жағдайында несиенің мәні мен маңызы Несиенің
экономикадағы орыны мен ролі, оның атқаратын қызметтерімен сипатталады.
Жалпы несие экономикалық категория ретіндетөмендегідей қызметтерді
атқарады.
1. қайта бөлу
2. айналыс шығындарын үнемдеу
3. айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру
1. капиталдың шоғырлануын жеделдету
ғылыми-техникалық проггресті жеделдету.
Несиелер қүрылымында валютаның түрлері бойынша да, мерзімдері бойынша
да оң өзгерістер болды. ¥лттық валютадағы кредиттердің өсуі шетел
валютасындағы кредиттермен салыстырғанда басып озу сипатына ие болады.
Ұлттық валютадағы кредиттер 49,0%-ға өсіп, 648,9 млрд. теңгеге, ал шетел
валютасындағы кредиттер 43,6%-ға өсіп, 779,1 млрд. теңгеге жетті.
Нәтижесінде теңгелік кредиттердің үлес салмағы 44,5%-дан 45,4%-ға дейін
өсті.
2004 жылғы 11 айда ұзақ мерзімді кредиттер 52,6%-ға өсті, 928,6 млрд.
теңгеге, ал қысқа мерзімді кредиттер 35,1%-ға өсіп, 499,5 млрд. теңгеге
жетті. ¥зақ мерзімді несиелердің үлес салмағы 62,2%-дан 65,0%-ға дейін
көбейді. Несиелер бойынша ставкалардың диыамикасы әр түрлі бағыттағы
сипатқа ие болды. Мәселен, 2004 жылғы 11 айда жеке тұлғалардың үлттық
валютадағы кредиттері орташа алынған сыйақы ставкасы 20,3%-дан 20,6%-ға
дейін өсті, ал заі-щы тұлғалардың кредиттері бойынша 14,9%-дан 14,5%-ға
дейін төмендеді. Қазақстандық банктердің несиелік қызметтері әртүрлі
факторлардың әсерінен болатын неғұрлым күрделі жағдайларда, жүзеге асырылып
отыр. Олар, инфляция, төлемдік дағдарыс, төлем балансының тапшылығы тағы
сол сияқты мәселелер. Осы факторлардың әрбірінің банктердің несиелік
қызметтеріне тигізетін көлеңкелі әсерлеріне қарамастан банктер халық
шаруашылығын несиелеуге бүгінгі таңда зор ықпал етіп отыр. Банктік несиелеу
жүйесі нарықтық қатынастардың дамуы мен қалыптасуына, өндірістің
тиімділігінің артуына, ел экономикасының нығаюына, айналыстағы ақша
массасының негізсіз өсуін шектеуге және ұлттық валютаны нығайтуға
бағытталған. Сондықтан да, нарықтық экономика жағдайындағы экономиканың
нақты секторларын несиелеудің ерекшеліктері мен мәселелерін терең зерттеу
және бағалай білу бүгінгі ел экономикасының алдындағы ең негізгі
міндеттердің негізгілері болып табылады Қазіргі Қазақстандық банк секторы -
экономиканың неғұрлым тез әрі қарқынды дамып келе жатқан саласы, қазір
банктер банктік операциялардың жаңа технологияларын қолдана отырып,
клиенттерге кең көлемдегі, жоғарғы деңгейдегі қызметтер көрсетуді
қамтамасыз етуде.
НЕСИЕ ЖӘНЕ НЕСИЕ ЖҮЙЕСІ; НЕСИЕНІҢ НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ
ЖӘНЕ НЕСИЕНІҢ ҚОҒАМДАҒЫ АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТТЕРІ
1.1 Несие және несиенің нарықты экономика жағдайындағы мәні мен
маңызы
Несиенің қоғамдағы қызметтері мен аса мағыздылығына байланысты
жүргізілген зерттеулерге сай, несие - нарықтық экономиканың тірегі ретінде,
экономикалық дамудың ажырамас элементін білдіреді. Оны барлық шаруашылық
субъектілерімен қатар, мемлекет те, үкімет те, сандай-ақ жеке азаматтар да
пайдаланады. Несиенің пайда болуын өнімдерді өндіру сферасынан емес олардың
айырбас сферасынан іздеу қажет. Тауар айырбастау - бұл тауардың бір қолдан
екінші қолға өтуін білдіреді десе, шынымен де, осындай айырбас кезінде
несиеге байланысты қатынас туындайды. Несиенің экономикадағы орыны мен
ролі, оның атқаратын қызметтерімен сипатталады. Жалпы несие экономикалық
категория ретінде төмендегідей қызметтерді атқарады.
1. қайта бөлу
2. айналыс шығындарын үнемдеу
3. айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру
4. капиталдың шоғырлануын жеделдету
ғылыми-техникалық проггресті жеделдету.
Банктік несиелерді көбінесе, өз қызметтерін жаңа бастап келе жетқан
кіші кәсіпорындар, мекемелер, экономикалық субьектілер пайдаланады. Жалпы
бір ғана банктік мекеме бірнеше экономикалық саланы қаржыландырып, әртүрлі
несиелік қызметтер көрсетуі мүмкін. Қазіргі таңдағы банктік мекемелердің
қызметтерінің ерекше дамуымен байланысты олардың көрсететін қызметтерінің
аясы да кеңейген. Мысалы, қазір банктер күрделі қүрылысты, сауаны, тұрғын-
үймен қамтамасыз етуді, ауыл шаруашылығын, кіші және орта бизнесм
субьектілерін т.с.с салалардың барлығын бір мезгілде қаржыландыруы мүмкін.
Ал, кеңес одағы кезінде маманданған банктік мекмелер несие берудің
қалыптасқан жүйесінен асып кете алмады. Қазіргі банктер нарықгық
экономикада кез келген мемлекеттің несие жүйесінде нық орын алуда. Кеңес
уақыты кездерінде маманданған несие-қаржы институтары (немесе оларды
парабанктік мекемелер деп те атайды) белгілі бір клиенттерге қызмет
көрсетеді немесе бір-екі қызмет түрін меңгереді. Қәзіргі таңдағы талдаулар
көрсеткендей банктердің заңды және жеке тұлғалардан тартылған салымдарының
жалпы көлемі (Халықаралық қаржылық ұйымдарын қоспағанда) 1.713,6 млрд
теңгені құрап, көрсетілген айда 8,4%-ға дейін өскен. Жалпы жеке тұлғалардың
салымдарының сомасы қәзіргі таңца айтарлықгай артып отыр және бұл көрсеткіш
осы жылы 459,7 млрд теңгені құрады, яғни, 3,0%-ға жоғарылады. Жалпы
алғанда, банктердің несиелік портфелі 2004 жылдың өзінде 45,3%-ға
(банктераралық заемдарды қосқанда) өскен. Алайда, банктердің несиелік
портфелінің аталған өсімі ссудалық портфелді жақсартудың негізгі көрсеткіші
емес, яғни бул, банктің несиелік тәсекелінің көлемін де кеңейтеді. Қаржылық
жағынан тұрақты және неғұрлым несие қабілетті кәсіпорындардың көпшілігі
банктердің несиелерін пайдаланды.Ол мекемелер бір жағынан клиенттердің
несие-есеп операцияларын жүргізіп орталықтың талаптарын орындаса, екінші
жағынан қаржы, сақтандыру инвестициялық және т.с. операциялар орындауымен
сол салалардың бақылауымен қызмет жасайды. Қазақстан экономикасының
нарықтық қатынастарға өту шағында екінші деңгейлі банктерінің экономиканың
неғүрлым қажетті салаларын, халық шаруашылығын несиелермен қамтамасыз етуі
әлемдік тәжірибеде де қызығушылықтарға ие болуда. Қазіргі екінші деңгейлі
коммерциялық банктер халық шаруашылығы аясында азаматтарға кеңтүрде
қызметтер көрсетуде, атап айтқанда: Экономиканың неғүрлым күрделі салаларын
дамыту және оларды қаржылық қамтамасыз ету несиелеу қызметінсіз мүмкін
емес. Несие -нарықты экономиканың қажетті бөліктерінің бірі ретінде
экономикалық дамудың ажырамас элементін білдіреді, өйткені несиені барлық
шаруашылық субьектілерімен қатар, мемлекет те, үкімет те, сондай-ақ жеке
азаматтар да пайдаланады. Несиелік қатынастардың пайда болатын экономикалық
негізіне капитал айналымын жатқызуға болады. Көбінесе несиені ақша ретінде
түсіндіреді, бір жағынын қарағанда бұған негіз де бар, ал екінші жағынан,
бұл жерде ақша мен несиенің әртүрлі ұғымын білдіріп, әртүрлі қатынастарды
түсіндіретінін естен - бүл пайыз төлеп қайтару шартында уақытша
пайдалануға, яғни қарызға берілетін ссудалық капитал қозғалысын білдіреді.
Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз шығаруға
болмайды.
Экономиканың нақты секторын несиелеу көмегімен заңды және жеке тұлғалардың
уақытша бос ақша қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе төңірегінде
жинақтала отырып, уақытша және ақылы негізде пайдалануға берілетін ссудалық
капиталға айналады. Экономикалық категория ретінде, несие - бул
кәсіпорындар, ұйымдар және бірлестіктер,сондай-ақ халық арасындағы несие
қорын құру және оларды қайтарылу, пайыз төлеу шартында белгілі бір мерзімге
уақытша пайдалануға беру негізінде қалыптасатын өндірістік қатынастар
жиынтығын білдіреді.
Құнның қозғалысы - бұл несиенің қозғалысының
кіндігін сипаттайды.
Несиелік қатынастардың пайда болатын экономикалық негізіне капитал
айналымын жатқызуға болады. Көбіне несиені ақша ретінде түсінеді. Бір
жағынан қарағанда бүған деген негіз де бар сияқты. Себебі, қазіргі
шаруашылықта қарыз көбіне ақшалай түрде берілуде. Бірақ та бұл жерде ақша
мен несиенің әртүрлі ұғымды білдіріп, әртүрлі қатынастарды түсіндіретінін
естен шығаруға болмайды.Несие мен ссуданың арасында өзара айырмашылығы бар.
Несие - бүл банктің қаражатын қүрайтын көзі ретінде барлық несиелік
қатынастарды ұйымдастырудың әр түрлі формаларының болуын және сондай-ақ
олардың жүмсалымдарының бір формасын білдіретін кең үғымды сипатайды. Ссуда
- бүл ссудалық шот ашумен байланысты қалыптасатын несиелік қатынастарды
үйымдастырудың бір ғана формасын білдіреді.
Қарыз беруші - қарызды беретін несиелік қатынастын, бір жағы. Қарыз
беруші - бүл уақытша пайдалануға қарыз беруші субъектілер болып табылады.
Қарыз берушілерге: банктер, банктік емес мекемелер, мемлекет, шарушылық
субъектілері және халық жатады.
Қарыз алушы - бүл несиенің алушы және оны қайтаруға міндетті, несиелік
қатынастың екінші жағы. Борышқор және қарыз алушы бір бірімен жақын сөздер
болғанымен де, олардың түсініктері әртүрлі. Мысалға, кәсіпорын немесе жеке
азаматтардың коммуналдық қызметке, салықтарға т.б. байланысты төлемдері
кешігуі мүмкін, бірақ, бүл жерде ешқандай да несиелік қатынас туындамайды.
Борыш бұл тек қана экономикалық қатынасты емес, сондай-ақ адамзаттық
қатынастар жағдайын сипаттайды. Борыш бүл өте ауқымды үғым. Ал, қарыз алушы
- бүл қосымша қаражатқа деген сүранысы бар тұлға.
Қарыз беруші және қарыз алушымен қатар несиенін құрылымының элементіне
берілетін объекті де жатады. Беру объектісі - бұл қүнның ерекше бөлігі,
яғни қарызға берілген құнды білдіреді.
Коммерциялық несиенің банктік несиеден айрымашылығы
төмендегідей;
1. қарыз беруші рөлінде банктік мәселелер емес, яғни тауар
немесе қызметті сатумен айналысатын кез келген заңды
тұлға бола алады;
2. коммерциялық несие тек қана тауар формасында беріледі;
3. қарыз капиталы өнеркәсіптік несеме сауда капиталымен
байланысты;
4. коммерциялық несиенің орташа құны сол кезеңдегі банктік
пайыз мөлшерімен салыстырғанда төмен болады;
5. қарыз беруші мен қарыз алушы арасындағы несиелік
мәміленің заңи түрде рәсімделуі барысында, бұл несие
үшін төленетін ақы тауар бағасының құнына қосылады.
Несиенің қайта бөлу қызметі, кез келген елдің ұлттық экономикасының толық
қанды жұмыс жасауына өз үлесін қосады. Несиенің бұл
қызметінің көмегімен экономикалық жүйенің бір саласынан екінші бір саласына
капитал ағымы болады.Несиенің бүл қызметінің қаржының қайта бөлу қызметінен
айырмашылығы қаржының бөлінуі әкімшілік негізде жүргізілсе ал салалар мен
аймақтар арасындағы капитал ағымы несие ақылы яғни ол нарықтық механизм
негізінде жүзеге асырылады.
Несиенің айналыс шығындарын үнемдеу қызметінің іс жүзіне өзгергенмен
де, несиенің формасы сол күйінде сакп"алады. Шаруашылық Отандық және
шетелдік әдебиеттерде несиенің келесідей субъектілеріндегі ақшалай
қаражаттардың түсуі мен жұмсалуы формаларын кездестіруге болады:
арасындағы уақытша болатын алшақтық кей жағдайларда қаржылай ресурстарға
деген қажеттілікті туындатады. Міне, сондықтан да мүндай жағдайларда қарыз
алушылардың барлық категориялары өздерінің меншікті қаражатқа деген
жетіспеушіліктің орнын толтыру үшін несиені пайдаланады. Бүл дегеніміз
капитал айналымын қамтамасыз етіп қана қоймай, айналыс шығындарын үнемдеуге
де мүмкіндікжасайды.
Ал, келесі қызметі, яғни несиенің айналыстағы нақты қарызға берген
тауарын білдіреді. Қазіргі несиелік шаруашылықта мұндай орнын алмастыруға
толық мүмкіндік бар. Бүл қызметі іске асу процесінде тек қана тауар
айналысын емес, алғашқы формасы. Несиенің бұл формасының басты мақсаты
сондай-ақ нақты ақшалардың уақытша орнын ауыстыра отырып, тауарлардың өту
процесін жеделдету, сондай-ақ одан пайда табу ақша айналысын да
жылдамдатады. Несиенің бұл қызметі несиелік ақшалар: чектер, вексельдер,
несиелік карточкалар көмегімен жүзеге асырылады. Несиенің бұл қызметі
арқылы ақша айналысының жылдамдығы мен қатар, айналыстағы ақша массасына
және төлем айналымына да ықпал етеді.
Капиталдың шоғырлану процесі қызметі экономиканың тұрақты дамуына
жағдай жасау үшін маңызды болып табылады. Мүндай міндетгерді шешуде
несиенің бұл қызметі өндірістің ауқымын ұлғайта отырып, пайда алуға
мүмкіндік береді. Несиенің ғылыми-техникалық прогрессті жеделдету қызметі
ғылыми-техникалық үйымдардың қызметін қаржыландырумен сипатталады.
Сондықтан да, несиенің көмегінсіз көптеген ғылыми-зерттеу орталықтарының
(бюджеттік қаржыландыруда отырғандардан басқалары) жұмыс жасауы қиынға
түседі. Сондай-ақ несие өндіріске ғылыми технологияларды жаңалық ретінде
енгізу үшін де аса қажет болып табылады. Себебі, ондай шығындар бастапқыда
кәсіпорынның қаражатымен, оның ішінде орта және ұзақ мерзімді банктің
несиелері есебінен қаржыландырылады. Несиелік саясатты дұрыс жүргізу мен
жүзеге асыруда да көптеген мәселелер бар.
1.2 Несиенің ролі және қоғамдағы қызметтері және экономикалық
қажеттіліктері
Несиелер қоғамдық қатынастар барысында өте үлкен ролге ие бола отырып,
біршама қызметтерді атқарады. Жалпы несиелер тұтас экономиканы қажетті
ресурстармен қамтамасыз ете отырып,келесі қызметтерді атқарады;
6. Қазақстан Республикасының экономикасының жетілуіне
нақгы өз үлесін қосады;
7. Заңды және жеке тұлғаларға азаматтарға, клиенттерге
жоғарғы деңгейде қызмет көрсетеді;
8. Қазақстан Республикасының нарыкпық инфрақұрылымының
өсуіне өз үлесін қосады;
9. Қазақстан Республикасы үкіметінің экономикадағы қоғамдық
жұмыстарына белсенді қатысады;
10. Банктік қаржылық жағдайының жоғарылауына және ел
экономикасның нақты секторына инвестиция жұмсалымының
өсуне тікелей әсер етедіі;
11. Халықаралық қаржылай институттар мен Қазақстан
халқының Қазақстандағы банк жүйесіне деген сенімін
арттырады;
Төлем жүйесіндегі жетілмеген тетіктеріне, аударымдардың жылдамдығы және
сенімділігі тарапынан, түрлі аймақтарда орналасқан банктер арасындары есеп-
айырысулар жатады. Коммерциялық банктер филиалдарға қарағанда, ғимарат пен
персоналды қажет ететін, интернет арқьлы транзакция құнымен банк
қызметтерін едеуір арзан көрсете алады. Екі деңгейлі банк жүйесінде
экономиканы несиелеумен қамтамасыз етудің өзіндік ерекшеліктері бар.
Несиенің негізгі екі формасы: коммерциялық несие жене банктік несие болады.
Бұл екі несие бір-бірінен несие объектілері, құрамы, қарыз объектісі,
динамикасы, процент мелшері жене қызмет ету аясы бойынша ажыратьлады.
Коммерциялық несие - ол тауар өндірушінің басқа тауар өндірушіге
сатқан тауары үшін ақша төлеуді кейінге қалдырып, қарыз беруі. Әдетте
комерциялық несиеде аударым векселі толтырылады. Коммерциялық несие алғашқы
капитал жинақтау кезінде капиталистік ұдайы өндірістік қажетін қамтамасыз
етуден пайда болып, капиталалистік несие жүйесінің негізін салады. Мысалы,
кейбір объективті себептерге байланысты тауар өндіру уақыты оны сатып, ақша
түсіру уақытымен сай келмейді, кейбір өндіріс жыл мезгілдеріне байланысты
ұйымдастырылып, онда өндірілген тауарларды сату да жыл мезгілдеріне
байланысты жүргізіледі.
Екі деңгейлі банк жүйесінің қалыптасуы барысында заң нормативті және
ұйымдастырушылық негізінің жеткіліксіз дәрежеде шаруашылық субъектілерінің
арасында есеп-айырысуларында қиыншылыкгарды
тудырған факторларының бірі.Бір транзакцияның өткізу үшін шығындар
қолданьлатын жеткізу каналына байланысты езгеріп отырады. Коммерциялық
банктерде тиімді каналдар бойынша банк өнімдері мен қызметтерді жеткізуге
көмектесетін технологияларды өңдеуге қызушьлықтары мен себептері бар.
Көптеген банкирлер электронды каналдардың үлесіне қайта бөлулер азырақ
берілсе, ашалай қаражаттарды үнемдеуге болады деп есептейді. Несиенің
негізгі екі формасы: коммерциялық несие жене банктік несие болады. Бұл екі
несие бір-бірінен несие объектілері, құрамы, қарыз объектісі, динамикасы,
процент мелшері жене қызмет ету аясы бойынша ажыратьлады. Несиелік одак^ар
- кооперативтер түріндегі жинақ мекемесі, оны кәсіподактар, ірі
кәсіпорындар, шіркеулер үйымдастырады. Одақтың капиталы мүшелік жарнаны
ерекше акциялар сатып алу формасында төлеуден қүрылады, ал қүрылған қаражат
одақ мүшелеріне қысқа мерзімді несие беру үшін қолданылады. Сактандыру
компаниялары сақтандыру полистерін сату арқылы қаражат жинайды. Олардың
пассиві сақтандыру жарналары мен актив операцияларынан түскен табыстан
құралады. Оларды сақтандыру полистерін төлеуге сонымен бірге үзақ мерзімді
бағалы қағаздарға және тұрғын үй құрылысы үшін кепілдікке жүмсайды.
Сақгандыру объектісіне қарай компаниялары екі үлкен топқа бөлінеді.
Олардың біреулері халықты аурудан, өлімнен, яғни өмірді сақтандырса,
бақаалары мүлікті оттан, ұрлаудан, стихиялы қүбылыстардан және т.б.
жағдайлардан саі^гандырады. Әсіресе, бірінші типті сак^андыру кең тараған.
Зейнетақы қорлары жүмысшылар мен қызметкерлерге белгіленген жасқа толғанда
зейнетақы төлеу үшін мемлекеттік және жеке мекемелер болып қүрылады. Олар
жүмысшьшар мен қызметкерлердің жалақысының бір бөлігінен, яғни қорға
төлеген жарнасынан құрылады.
Банктер берген несиелеудің қүрлымында қысқа мерзімді ссудалар
жайлайды, бүл шығын келу жағдайының көлемінің аз болып, операциялардың
табыс көлемінің көп болуымен шектеліп келеді. Дүрыс таңдалған несие
саясаты, несиелеу көлемінің ұлғаюы, банк қоржысының жоғарғы мықтылықты
қамтамасыздандыруға алып келеді.Егер де несие алған топ несие соммасын
уақтылы толық қайтармаса онда олар несиелік тәуекелділікке үшырайды. Бүл
топ несие деңгейінің жүйесін лимиттік қарыз алушының есеп айырысуымен және
географиялық орнына, саласына қарай бөледі. Бүндай операция жүйесін жыл
сайын немесе одан да жиі бақылайды. Қазір банктер көптеген экономикалық
жобалардың әлеуметтік маңыздылығына көңіл бөледі, нақтьлай айтқанда белгілі
бір аймақтарда жаңа жүмыс орындарын ашумен ұштасады. Банк көптеген
жобалардың несиелеу жүмыстары бойынша тәжірибесі мол шетелдік бағыттарды
қолдануы тиімді.
Яғни, мұндай бағдарламалар бойынша берілген несиелер, ауыл
шаруашылық өнімдерін энергетиканы сонымен қатар кіші
кәсіпкерлерге қолдау жасауға бағытталады және ел
экономикасын дамытуға ерекше әсер береді.
Қазақстандағы коммерциялық банктердің филиалдарынын қызметі
активтік операциялары бойынша: вексельдерді есепке алу; тауарларға
және тауарлық құжаттарды есепке ала отырып, ссуда беру; бағалы
қағаздармен жасалатын операциялар қамтылды. Тауарларды есепке
алу арқылы ссуда беру екі формада жүзеге асты. Заттай, яғни
кепілдікке берілгсн тауарлар банк мөрімен басыла отырып сақталынды
немесе оларды жауапты адамдардың сақтауында қалдырды. Жеке-
заттай, яғни бұл жағдайда тауарлар кепіл берушінің жауапты
сақтауында болды. Қаншалықты Мемлекеттік банктің өзіндік сакң-ау
қоймалары болмағандықтан да, тауарларды ескере отырып, ссуда
беру көбіне осы екінші формасында жүзеге асырылды. Жалпы
қызметтерінің сипаты жағынан өзара несиелеу қоғамдарының және
кішінесиелік ұйымдарының коммерциялық банктерден
айырмашылықтары зор.
Несиенің формалары оның құрылымымен және белгілі бір дәрежеде несиелік
қатынастардың мәнімен тығыз байланысты келеді.
Несиенің формасы - бул несиелік қатынастар қурылымының, олардың негізгі
қызметтерінің яғни, әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында толық
сақталатын көрінісін білдіреді. Несие берушілер мен қарыз алушылар
арасындағы байланыстар қалай өзгергенімен де, несиенің формасы сол күйінде
сақталады.
Отандық және шетелдік әдебиеттерде несиенің келесідей формаларын
кездестіруге болады:
12. коммерциялық несие;
13. банктік несие;
14. тұтыну несиесі;
15. мемлекеттік несие;
16. халықаралық несие;
17. ипотекалық несие.
Экономиканың әртүрлі салалық құрылымдарына байланысты, несиелердің
түрлері де несиелеу формалары да, реті де, жағдайы да үнемі өзгеріп
отырады. Мысалы, коммерциялық несие - бұл қарыз берушінің қарыз алушыға
қарызға берген тауарын білдіреді. Коммерциялық несие - бүл вексель
айналысының пайда болуына себеп болған, экономикадағы несиелік
қатынастардың алғашқы формасы. Несиенің бұл формасының басты мақсаты -
тауарлардың өту процесін жеделдету, сондай-ақ одан пайда табу болып
табылады.
Сонымен мүнда қарыз алушы да және оны берушілер ретінде кәсіпкерлер мен
бизнеспен айналысатындар бола алады. Коммерциялық несие көбіне тауарды
сатып алушыда нақты ақшаның болмай қалуы барысында туындайды. Мүндай
жағдайда, айналыс
құралы ретінде, қарыз алушының көрсетілген соманы уақытында төлейтіндігін
куәландыратын арнайы қарыздық міндеттеме - вексель қолданылады.
Экономиканың нақты жағдайын несиелеу бүгінгі таңдағы өте өзекті
мәселелердің бірі және оны жетілдіру ісі аса қажетті. Әртүрлі салалар,
сауда-қаржы саласы, ауылшаруашылығы саласы, жеңіл және тамақ өнеркәсібі,
тұрғын үй құрылысы т.с.с несиесіз дами алмайды..Қазір екінші деңгейлі
банктер бүкіл ел бойынша қысқа және орта мерзімді несиелердің орташа және
кіші компанияларды қамтамасыз етіп отыр. Акционерлік қоғам ТұранАлемБанк
және де ипотекалық несиелеу жүйесіне еншілес ТұранАлемБанк Ипотека
компаниясы арқылы қарқынды жүзеге асыруда. Акционерлік қоғам
ТұранАлемБанк Қазақстан Республикасының озық жетекші корпорациялардың
несиегері. Соңғы үш жылда банктің қаржысы өсіп, экономикалық жағдайды
көтеруге әбден дайын. Көп жылдар бойы Акционерлік қоғам ТұранАлемБанк"
қарқынды жүмысының арқасында операцияларды өткізумен бірге әр-түрлі
несиелеудің құралдарымен қолданады, сонымен бірге жаңа несие түрлерінің
формаларын әлемдік нарықтық қатынастар ескеріп отырады. Капитал көп
мөлшерде ұлғайғаннан кейін банк алдында көптеген жұмыстардың реті ашылады.
Жаңа қызмет түрлерімен қатар, проектілерге қызмет жасау болып отырады.
Клиенттерге несие беру үлкен іс-тәжірибе жинақтады. Банкпен таңцап алынған
несие жүйесі құжаттарды тез дайындауды ғана емес несие алушының қаржылай
жағдайын да тексерумен айналысады. 2001 жылы несие жүйесінің деңгейі
көтерме және жеке саудаға тура келді, бүл несие уақытының қысқа мерзімді
болуымен байланысты болды.
Өнеркәсіпті кеткен несие үлесі 25% көтерме сауданың -27% жекелеген
сауда 5% тамақ және ауылшаруашылықтың үлесі 14% құрады. Ал экономикалық
басқа салаларына медицина, геологиялық мәдениет және өнер жатады.
Несиелік тәуекелділік деңгейіндегі лимитті өніміне байланысты
бақыланады, ал салалары мен елдерін директорлар кеңесшілері шешеді. Қарыз
алушымен қоса банк пен брокер тәуекелділіктері суб-лимитпен шектеледі, ал
ол баланстыі және баланстық емес жауып тұрады. Мүндай тәуекелділік пен
лимиттер күнделікті қадағаланып отырады. Несие тәуекелділігін басқару
жүйесі қарыз алушының табыстарын талдау арқылы, яғни алған несие соммасын
және несие бойынша сыйақы соммасын өтей алатынына кез жеткізуден тұрады.
Несиелік тәуекелділікке жұмсалған қаржы маңызды бөлшегі болып табылады.
Проценттіктабыс, несиелер 2001жлыы 14,004 млн теңгені құраған, ал 2002
жылы берілген несиелердің проценттік табысы 36.9% болды, яғни 19,178 млн
теңгеге көтерілді. Несиелік қоржынның 45.6%-ке өсті, 2001 жылы 85,732 млн
теңге болса, 2002 жылы 124,787 млн теңгеге
көтерілді. Несиелік қаржының 45.6%-ке өсуі және Қазақстандағы ең ірі
банктердің бірі -Акционерлік қоғам ТуранАлемБанкінің дамып, өсіп-өркендеуі,
Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнесті дамыту және көптеген
стратегиялық бағыттар себеп болды. Несие бойынша орта проценттік қойылым
2001 жылы 16.3% болса 2002 жылы 15.4%-ке түсті. Несие бойынша проценттік
табыс 80.4%- ке өсті, 2000 жылы 7,763 млн теңге болса, 2001 жылы 14,004 млн
теңгеге көтерілді.
Орта жылдық есеппен қалдық саны 99.4%-ке өсті, 2000 жылы 42,986 млн
теңге болса, 2001 жылы 85,732 млн теңгеге өсті.
Несиелік қоржынның өсуіне Қазақстан Республикасының жақсаруы, банктік
қызметке жағынан жаппай көбейіп отыр.
Орта есеппен өлшенген жылдық процентті несиелік қойылым 2000 жылы 18.1%
болса, 2001 жылы 16.3 %-ке төмендеген. Төмендеуге ең басты себеп болған
негіз бұл несиелік қоржынның құрлымының орта қалдық несиелерімен
негізделеді, яғни шетел валютасында берілген бұл аз көлемде проценттік
қойылымдармен берілген, теңге көлемінде берілген мөлшерге қарағанда.
несиөнің формалары
Банктік несие - бұл банктік мекемелерден қарыз алушыларға ақшалай түрде
берілетін несиені білдіреді.
Банктік несие - бұл экономикадағы кеңінен тараған несиелі қатынастардың
формасы болып табылады. Банктік несие бойынша несиелік қатынастың құралына
несиелік шарт немесе несиелік келісім жатады. Банктік несиеде несие беруші:
банк және арнайы қаржы мекемелері болса, ал қарыз алушылар ретінде:
кәсіпкерлікпен немесе бизнеспен шұғылданатын қаржы ресурстарына деген
сұранысы бар кез келген заңды үйым болып табылады. Мұндағы қарыз берушінің
басты мақсаты - бұл пайыз түрінде табыс алу [10].
Тұтыну несиесі - бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарлар сатып алу үшін
және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несиені білдіреді.Тұтыну
несиесінің басты тағайындалуы халыққа тауарлар сатуды ынталандыруға
бағытталады. Тұтыну несиесі бөлшек саудамен тығыз байланысты: бір жағынан
тауар айналымының ұлғаюына сай несиенің көлемі өседі, сонымен қатар,
тауарды несиеге алу сұранысы туындайды; екінші жағынан, халықты несиелеудің
өсуі, сұраныстың төлем қабілеттігін ұлғайтады. Мүндай тәуелділік, әсіресе
бүгінгі тауарлар нарығын толтыру жағдайында пайда болуда.
Тұтыну несиесінің дамуы әр түрлі елдерде әр қалай дәрежеде қалыптасуда.
Италия мен Жапонияда халықтың қарызының жалпы сомасы, сол елдің ішкі
жиынтық өнімінің 10%-ін, Германия мен Францияда -30%-ын, ал, Улыбритания
мен АҚШ-та 60%-ын қүрайды екен. Бұл елдердің тәжірибелерінде түтыну
несиесін ең қымбат тауарларды: автомобиль, электр тұрмыстық қүралдарды,
жиһаздарды және т.с.с. сатып алу барысында жиі пайдаланады. Бүл елдердің
түтыну несиесінің жартысынан көп бөлігі автомобильдерді сату үлесіне тиеді.
Экономикалық мазмұны жағынан тұтыну несиесі банктік несиенің бір бөлігі
ретінде, оның басты бағыты тек жеке түлғалармен тікелей байланысты болып
келеді. Сондықтан да, несиенің бүл формасының экономикасы дамыған елдерде
кеңінен пайдалануының екі түрлі себебі бар: біріншісі, субъективті, яғни
бұл несие халыққа ең жоғарғы деңгейде материалдық игіліктерге қол жеткізуге
қолайлы жағдай жасаса; екіншісі, объективті, яғни кез келген қоғамның
дамуының басты бір экономикалық мәселесі - бүл дайын өнімді өткізу десек,
ендеше тұтыну несиесін қолдану аталған мәселені шешуге мүмкіндік береді.
Түтыну несиесі көптеген елдердің экономикасында маңызды роө атқарады,
сондыід-ан да, оны мемлекеттік үйымдар тарапынан белсенді түрде реттеп
отыру қажет. Мұндай реттеуді екі түрге бөледі: берілу және пайдалану
деңгейінде реттеу. Берілу деңгейінде мемлекет түтынушыларды ынталандыруға
тиіс.
Сондай-ақ тұтыну несиесі жеке түлғаларға тұрғын үй сатып алуға және
құрылысына ұзақ мерзімді банктік сауда формасында да берілуі мүмкін.
Бүгінгі таңда тұтыну несиесінің біздің елімізде жете қолданылмай келудің
себебі, отандық өнеркәсіп пен ауылшаруашылық өндірісінің қиындықтар кешуі
нәтижесінде нарықтағы халық сұрапысы мен төлем қабілеттігінің өсуі және
олардың тауарлы-материалдық бағалылықтармен өтеудің кері кетуі арасындагы
теңсіздікке байланысты.
Мемлекеттік несие - мемлекет және жергілікті билік ұйымдарының өздері
қарыз алушы немесе қарыз беруші болып табылатын заңды тұлғалар мен
азаматтарға байланысты қалыптасатын несиелік қатынастар жиынтығын
білдіреді.
Мемлекеттік несиенің негізгі формаларына: мемлекеттік облигациялық
займдар, қысқа және орта мерзімді қазынашылық міндеттемелер және басқа да
мемлекеттің бағалы қағаздары жатады. Бүгінгі таңда, мемлекет тарапынан
қысқа және орта мерзімді қазыналық міндеттемелер бюджет тапшылығын жабу
мақсатында шығарылуда. Қазыналық міндеттемелердің шығарылу мерзімі: алты
ай, он екі ай және үш жыл мерзімді :құрайды. Бұл жағдайларда мемлекеттің
рөлі қарыз алушы ретінде болады себебі, қарыз беруші -заңды және жеке
тұлғалар. Сондай-ақ мемлекет бюджет есебінен ірі жобаларды қаржыландыруға
несие береген жағдайда ал, қарыз беруші ретінде несиелік қатынасқа түседі
және мүндай да қарыз алушыларға банктер және қаржыландырылатын заі-щы
түлғалар жатады.
Халықаралық несие - валюта және тауар ресурстарын қайтару, сондай-ақ
пайыз төлеу шартында берумен байланысты болатын халықаралық экономикалық
қатынастар аумағындағы қарыз капиталының қозғалысын білдіреді.
Мүнда қарыз берушілер мен алушылар ретінде: банктер, жеке тұлғалар,
кәсіпорындар мекемелер, халықаралық үйымдар және аймақтық үйымдар бола
алады. Қазақстанның алдыңғы қатарлы халықаралық үйымдарға мүше болуы,
экономикалық реформаларды түбегейлі жүргізу үшін қажетті қосымша қаржы
көздеріне қол жеткізді. Халықаралық несие көбіне банктік несие негізінде
жүзеге асырылуда. Әрине, бұл жерде жасалатын мәмілелер негізінен
коммерциялық сипатқа ие. Сондықтан да, халықаралық банктік несие бойынша
төленетін пайыз мөлшері 3-4 есе жоғары болып келеді. Халықаралық несие
қарыз беруші елдің валютасында немесе еркін алмастырылатын валюталарда
беріледі. Ипотекалық несие - бүл қозғалмайтын мүліктерді (тұрғын үйді,
өндіріс ғимаратарын, жерді және т.с.с.) кепілге ала отырып, үзақ мерзімге
берілетін несиені білдіреді. Ипотекалық несие көбіне ипотекалық банктер
арқылы беріледі. Біздің отандық банктеріміздің тәжірибесінде ипотекалық
несие беру барысы енді ғана дами бастады. Алгашқы ипотекалық
несиелер ААҚ Центркредит
банкімен өз қызметін біріктірген. Түрғын-үй құрылыс банкінен берілген
болатын. Несиенің бұл формасының дами алмай отыру мәселелері де аз емес,
атап айтсақ қозғалмайтын мүліктер нарығының (өте қымбат тұрғын-үй нарығынан
басқа) болмауы, сонымен қатар, жердің өтімсіздігінен банктердің оларды
кепілге алудан бас тартып отыруы, сондай-ақ арнайы ипотекалық банктер мен
жалпы ипотекалық банктер мен жалпы ипотекалық жүйенің қызмет етуінің
кешігуі т.с.с.
Кәсіпорындарды және басқа да ұйымдарды өндірістік және әлеуметтік
қажеттіліктеріне байланысты банктік несиені беру, несиелеу қағидаларын
қатаң сақтау негізінде жүзеге асырылады. Өйткені, мұнда несиенің мәні және
мазмұны, сондай-ақ несиелік қатынастар төңірегіндегі объективті
экономикалық заңдардың талаптары көзделеді.
Несиенің берілу процесі - бұл қоғамдағы экономикалық өзара
байланыстарды алып жатқан күрделі құбылыстарды білдіреді. Сондықтан да,
несиенің экономикалық категория ретіндегі мәнін тереңдей ұғыну несиелеудің
негізгі қағидаларын анықтап бәлмейінше жеткіліксіз болып саналады.
Несиелеуді үйымдастыру негізі мынадай қағидаларға сүйенеді:
1. несиенің мақсатылығы;
2. несиенің мерзімділігі немесе қайтарымдылығы;
3. несиенің ақылылығы;
4. несиенің үамтамасыз етілуі;
5. несиенің сый ақылылығы.
Несиелеудің соңғы қағидасы, шетелдік банктік тәжірибеде бірінші
класстыг қарыз алушылар үшін жиі қолданылады. Мүндай жағдайда несие, сыйақы
ретінде ешқандай да қамтамасыз етілмеген түрде беріледі.
Несиенің мақсаттылығы несиелеудің басты қағидасы ретінде, несиенің
қандай мақсатқа сұралып отырғандығын сипаттайды.
Сонымен қатар, бұл қағидасы, ссудамен байланысты болатын тәуекел
дәрежесінің негізгі көрсеткіші ретінде де қызмет етеді.
Мерзімділік - бүл белгілі экономикалық категория ретіндегі мәніне
негізделген несиенің ерекше бір белгісі. Бұл қағида, несие берушінің қарыз
алушыға берген қаражатының белгілі бір уақыт өткен соң қайтарылуға
тиістілігімен қорытындыланады. Осыдан барып несиенің қайтарымдылық қағидасы
туындайды.
Несиенің қайтарымдылық қағидасы оны экономикалық категория ретінде,
басқадай тауарлы-ақшалай қатынастардың экономикалық категорияларынан
ажыратады. Себебі, қайтарылмайтын несие болмайды. Сондықтан да
қайтарымдылық - бұл несиенің ажырамас бөлігі.
Несиенің мерзімділігі - несиенің тек қана қайтарылып қоймай, яғни оның
қатаң белгіленген мерзімде қайтарылуға тиістігін көздейді.
Шаруашылықтың нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты несиелеудің бұл
қағидасының маңызы арта түсуде. Біріншіден, осы қағиданың қатаң түрде
сақгалуына, ұдай өндірістің ақшалай қаражаттармен қамтамасыз етілуі
тәуелді. Екіншіден, бұл қағиданың сақталуы коммерциялық банктердің
өтімділігін қамтамасыз етеді. Олардың жұмысын ұйымдастыру қағидалары,
тартылатын несиелік ретурстардың қайтарымсыз жумсалымдарға салынуына
мүмкіндік береді. Үшіншіден, әрбір жекелеген қарыз алушы, үшін, бул
қағиданың сақталуы, олардың банкген жаңа несие алуына жеңілдіктер береді.
Несиенің мерзімділігі ссуданың берілу жағдайын сипаттайтын басты
көрсеткіш. Ол негізінен банк пен клиент арасында жасалатын несиелік келісім
шарт құжатында көрсетіледі. Егер де келісілген уақыт қтіп кетіп ссуда
қайтарылмаған жағдайда, ол уақыты өткен ссудалардың қатарына жатқызылады.
Бұл сатысында банк клиенттің несиелік келісім шартты бұзғаны үшін жоғарғы
жағдайда пайыз төлеп қайтаруын талап ете алады. Уақыты өтіп кеткен несиелер
көрсеткіші қаншалықты төмен болса, соғұрлым банк қызметі тұрақты және оның
зиян шегу ықтималдығы біршама төмен болып келеді.
Несиенің ақылылығы - бүл қарыз берушінің қарыз алушыға берілетін
қаражатын қайтару барысында бастапқы сомадан өсіп қайтарылатындығын
білдіреді. Іс жүзінде ақылылық бұл несиені пайдаланғаны үшін төленетін
пайыз түрінде беріледі. Қарыз алушының ссуданы пайдаланғаны үшін төлейтін
пайызын - несиенің бағасы деп атайды. Еркін реттелетін нарық жүйесі тұсында
несие үшін пайыз мөлшері несиеге деген сүраныс пен усыныс негізінде
қалыптасады. Бұдан да басқа жағдайда, несие үшін пайыз мөлшері экономикалық
заңдылықтарға сай, яғни банктің қызметінің экономикалық негізін жоғалтып
алмайтындай ең төменгі мөлшерде емес және сол сияқты қарыз алушының
қаржылық жағдайына зиян келтірмейтіндей жоғары мөлшерде емес, бірқалыпты
жағдайда қалыптасуға тиісті. Бүл екі жағдай несиені пайдаланғаны үшін
төленетін пайыздың экономикалық шекарасын қүрайды.
Қазіргі банктердің несие үшін пайыз мөлшерін белгілеуден ескеретін
басты факторларына мыналар жатқызуға болады:
18. орталық банктің коммерциялық банктерге беретін ссудалары
(мүдделендіру) бойынша белгіленетін пайыздың базалық
мөлшері;
19. банкаралық несие бойынша орташа пайыз мөлшері;
20. өз клиентеріне депозиттік шоттар бойынша төлейтін банктің
несиелік ресурстарының құрылымы (қаншалыкпы сырттан
тартылған қаражаттар үлесі жоғары болса, соғұрлым несие
бағасы қымбат болуға тиіс);
21. несиеге деген сүраныс (сұраныс аз болса, несие бағасы
апзан болалыУ
22. несиенің сұралатын мерзімі мен түрі, нартырақ айтсақ банк
23. үшін оның қамтамасыз етілуіне байланысты тәуекел
дәрежесі;
24. төленетін ақы да жоғары болуға тиіс, себебі мұндай
жағдайда, банкте ақшаньың құнсыздануынан өз ресурсын
жоғалту тәуекелі артады).
Экономикасы дамыған елдерде, қарыз алушының жағдайы жақсы болып келген
жағдайларда, несие қамтамасыз етусіз беріледі.
Кепіл несиені қамтамасыз етудің ең тұрақты формасы ретінде келесідей
шарттарды санайды: біріншіден, кепілдің құнын анықтау барысында несие
мөлшері мен пайыз мөлшерінің қосылғандағы сомасын, сондай-ақ кепілді іске
асыру және оны ақшаға айналдыру үшін қажетті уақытты дұрыс аныі^гай білу
қажет; екіншіден, кепіл туралы келісім-шарт жасаған кезде, барлық заңцылық
жақтарын, құқылығын міндеттілігін тексере отырып, кепілдің тұрақты және
заңды қорғалуын қамтамасыз ету қажет; үшіншіден, қазіргі жағдайға
байланысты қарыз алушының иелігінде болатын кепілдің тұрған жерін, жағдайын
және құндылығын бақылап отыру қажет. Бұл айтылған жағдайлар көбіне бағалы
қағаздарға да, байланысты болуы мүмкін. Кейбір активтерді анықтауда қарыз
алушылар алдында нақты мәселелер тұрады. Сондықтан да, кепілге берілетін
активтердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz