Кәсіпорынның қызметіндегі шығындар және оны азайту жолдарын жетілдіру

КІРІСПЕ

Жалпы əлемдiк экономикалық өзгеру жаңа технологиялар, өндiрiс пен капиталдың шоғырлануы, ғаламдық жəне аймақтық интеграциялық процестердiң күшеюi негiзiнде жүрiп жатыр. Бұл елдердiң экономикалық даму процесiнде жоғары технологиялардың алдыңғы қатарға шығарылуы

инвестициялау мен ғаламдық бəсекелестiк мəселелерiнде басымдықтардың ауысуын айқындады. Дамыған елдерде ғылыми зерттеулер мен тəжiрибе-конструкторлық жұмыстарға арналған шығындар IЖӨ-нiң 3%-ға жуығын құрайды. Ақпараттық технологиялар мен техниканы кеңiнен пайдалану əр түрлi елдер экономикасының бəсекеге қабiлеттiлiгiнiң өсуiнiң аса маңызды факторына айналды.

Индустрияландыру мен ақпараттандыру саласына өнеркəсiптiк салалар ғана емес, сонымен бiрге ауыл шаруашылығы, қызмет көрсету салалары да қосылып отыр. Технологиялық прогресс дамыған индустриялы елдер өндiрiсiнiң ауқымы мен құрылымын өзгерттi.

Дамыған елдерде экономиканы дамытудың индустриялық сатысынан индустриядан кейiнгi, ақпараттық сатыға көшу жүзеге асырылуда. Бұл процестердi мемлекеттер белсендi түрде реттеп, ынталандырып отыр. Олардың рөлi iргелi ғылымдар мен мақсатты зерттеулердi қолдаудың дəстүрлi шеңберiмен шектелмейдi, сонымен бiрге басым салаларды мақсатты дамыту жөнiндегi шараларды да қамтиды. Алдыңғы қатарлы индустриялы елдердiң экономикасындағы инновациялық процестер даму үстiндегi жəне өтпелi экономикасы бар елдерде болып жатқан оқиғалардың дамуымен сай келмейдi. Технологиялардың жаңа буынын жасауға қатыспай жəне олардың енгiзiлуiне үлгермей, соңғылар экономикалық дамудың көш басшыларынан барған сайын артта қалуда. Нəтижесiнде қазiр əлемде алдыңғы қатарлы елдер жаңа технологиялардың қауырт дамуы есебiнен басқаларынан озық тұрған жүйе құрылуда, ал қосылған құны төмен жəне экологиялық жағынан қолайсыз сипаттамалы өндiрiстер артта қалған елдерге ауысуда.

Бұл үрдiс əлемдiк еңбек бөлiнiсiндегi шикiзаттық бағыттылығы бекiп келе жатқан Қазақстанға да тəн. Қазақстанның Одақтың құрамындағы техникалық-экономикалық дамуы ел экономикасының, бесiншi жəне алтыншы қалыптасушы технологиялар бiртiндеп енгiзiле отырып, үшiншi жəне төртiншi технологиялық қалыптағы өндiрiстермен жəне технологиялармен жасақталуын айқындады. Қазақстан экономикасындағы технологиялық жылжу 1992-2000 жылдарда керi кету сипатына ие болды жəне өткен жылдарда оның технологиялық құрылымдары бiртіндеп құлдырай бердi. Мұндай артта қалушылық Қазақстанның осы заманғы əлемдік шаруашылықта шеткерiлiк жағдайының сақталып отырғанын бiлдiредi. Сонымен бiрге қолда бар өндiрiстiк-шикiзаттық əлеует, жоғары ғылым жəне бiлiм беру əлеуетi, реформалаудың қол жеткiзiлген деңгейi мен экономиканың ашықтығы мемлекет тарапынан бағыттаушылық əсер етуге орай Қазақстанның əлемнiң шаруашылық, экономикалық жəне технологиялық процестерiне тиiмдi түрде интеграциялануына мүмкiндiк туғызады.

Осы орайда “Қазақстан өз азаматтары үшiн өмiр сүрудiң жоғары стандартын жасай отырып, әлемнiң тиiмдi дамып келе жатқан елдерiнiң қатарына қосылуға тиiспiз. Бiз мұны ұлтымыз бен экономикамыз бәсекеге қабiлеттi болған жағдайда ғана iстей аламыз” деп Елбасымыздың “Қазақстан экономикалық, әлеуметтiк және саяси жедел жаңару жолында” атты Қазақстан халқына Жолдауында ерекше атап өттi.

Қазақстан Республикасының бүгiнгi таңда экономикасының тиiмдi дамуында басты мәселенiң бiрi ол негiзгi өнеркәсіптік капиталдарының басым бөлiгiнiң моралдық және физикалық жағынан тозуы болып табылады.

Осыған байланысты отандық өнеркәсіпорындарының экономикалық өнімділігі төмен, яғни өндірістік және экономикалық шығындары жоғары. Егер өндіріс көлемінің өсуі шығындардың одан да жоғары қарқынмен өсуін қамтамасыз етеді. Осының салдарынан отандық өнеркәсiптердiң рынокқа шығарған өнiмдерiнiң бәсекеге қабiлеттiлiгi төмен болып, олардың экономикалық белсендiлiгiнiң өсуiне керi әсер етуде. Яғни, бiр сөзбен айтқанда экономиканың тиiмдi дамуы үшiн ұдайы өндiрiстiң негiзi болып табылатын капиталдардың толық және қарқынды қызмет етуi қажет болып табылады.

Шығындар деп тек қарапайым шығындар емес, нарықта құн формасын алған ресурстар шығындары аталады. Шығындар деген, нәтижесінде өнім өндіріп өткізілген өндірістік ресурстарды пайдаланудың ақшалай көрінісі. Өндіріс шығындарын жіктеп бөлудің бірнеше жолдары бар:

Олар: әлеуметттік-экономикалық бағыттан қарағанда, шығындар қоғамдық және кәсіпорын шығындары болып бөлінеді. Қоғам бағынатын шығындарға дайын өнімнің құнына көшкен жанды еңбек және зат түрін алған еңбек шығындары жатады. Өндіріс шығындары ұдайы өндіріс процесінің нәтижесі болып табылады. Бұл кәсіпорынның өндірісте тұтынылған құрал-жабдықтары мен жалақы төлемдерінің шығындарын көрсетеді және өндіріс шығындары экономикалық және бухгалтерлік болып бөлінеді. Бухгалтерлік шығынға - өнімнің белгілі мөлшерін өндіруге нақты жұмсалған өндіріс факторларының шығындары жатады. Бұл жағдайда факторлар сатып алынған бағамен бағаланады. Кәсіпорын шығындары бухгалтерлік және статисткалық есеп беруде өнімнің өзіндік құны түрін алады.

Кәсіпорын шығындарын басқару күрделі процесс. Өзінің мәні жағынан ол кәсіпорынның бүкіл қызметін басқаруды білдіреді, өйткені болып жатқан өндіріс процесстерінің барлық жақтарын қамтиды.

Шығындарды есептеу тәжірибесінде кәсіпорын шығындарын тиімді басқаруды жаңа іс- қимылдарын жасау және пайдалану отандық және шетел әдебиетінде кең талқылануда. Шығындар есебі мәнінің көпшілік қабылданған анықтамасы-бұл шығындар есебі кәсіпорында белгілі уақыт аралығында болған жабдықтау, өндіріс және өнім өткізу процесстерін оларды сандық өлшеу, заттай және құнды көрсеткіштермен, тіркеу, топтастыру және талдау арқылы көрсетуге бағытталған шаралар жиынтығы болып табылады. Мұндай көрсету кәсіпорынды (немесе кәсіпорындар бірлестігін) басқару мен оның қызметін қаржы нәтижелерін анықтау арқылы бағалауға қажетті мәлімет алуды қамтамасыз етеді.

Бірақ мұндай тәсіл басқару есебінің даму барысында және дамыған өндірістік есеп теориясында пайдалану бағыттары бойынша шектелген. Біздің ойымызша өндіріске жұмсалған шығындар есебінің маңызын анықтау, техникалық жағынан басқа, өндіріске жұмсалған шығындар есебін түрлендіруі немесе басқару есебінің өндірістік қызметін ұйымдастыруға әртүрлі тәсілдерді қамтуы тиіс.

Осылайша, шығындар есебінің мазмұнын анықтау кәсіпорындарда оны ұйымдастыруды үлгілеудің шынайы алғы шарттарын жасайды. Басқарудың кері процесіне сәйкес есеп ақпараттық жүйе ретінде тек қана іс әрекетті ғана емес, сондай-ақ болашақта кәсіпорын экономикасын үлгілеу үшін ақпараттар дайындайды.

Егер өндіріске жұмсалған шығындар есебін басқару үлгісінің сәйкесінше бұрынғы, қазіргі және болашақтағы өндірістік қызметі нәтижелері мен шығындарын пайдалануды көрсету процесі ретінде қарастырылса, онда есептің мұндай жүйесі өзіндік құнды басқарудың негізгі міндеттеріне сәйкес келеді.

Нақты бір кәсіпорынның өндіріске жұмсалған шығындары есебінің негізгі міндеттері:

1) кәсіпорын әкімшілігін басқару шешімдерін қабылдау үшін ақпаратты қамтамасыз ету;

2) болашақтағы экономикалық стратегияны қалыптастыру мен ауыртпашылықтарды табу мақсатында нақты шығын деңгейін норма-тивті және жоспарлы шығындармен салыстыра отырып бақылау;

3) дайын өнімді бағалау және қаржылық нәтижелерді есептеу үшін шығарылатын өнімнің өзіндік құнын есептеу;

4) құрылымдық бөлімшелердің өндірістік қызметінің экономика-лық нәтижелерін анықтау және бағалау;

5) ұзақ мерзімді сипатқа ие, өндірістік және технологиялық бағдарламалардың өзін ақтауы, өнім түрлерінің пайдалылығы, негізгі қорлар мен өндірістік қосалқыларға салынған күрделі салымдардың тиімділігі шешімдер қабылдау үшін өндірістік қызметті басқару есебінің ақпараттарын жүйелендіру.

Дипломдық жұмыстың өзектілігі өндіріс шығындары есебінің маңыздылығын атай келе, тағы да оның негізгі бағытына келетін болсақ, ол өндірістік қызметті бақылау және оны жүзеге асыру үшін шығындарды бухгалтерлік есеп жүргізу барысының негізінде басқару.

Дипломдық жұмыстың мақсаты - өндірістік шығындарды және өнімнің өзіндік құнының калькуляциясын зерттеу, сонымен қатар үстеме шығындарды жіктеу, өзіндік құнның төмендеуінің резервтерін анықтау және оның есебін жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау.

Өндірістік шығындардың құрылуы мен айналымы өндірістік кәсіпорындар үшін аса маңызды, сондықтан-да шығындар есебінің кәсіпорынды басқарудағы үлесі өте зор. Өндірістік шығындар есебінің қажеттілігі шаруашылық қызметтің шарттарының күрделенуіне, табыстылыққа талаптардың өсуіне байланысты жоғарылай түседі.

Өндірістік шығындар есебін құру мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың әдісін таңдау көп деңгейде саланың ерекшелікеріне, өндіріс тұрпаты мен түріне, оны ұйымдастыру мен технологиялық процесстің сипатына, өндірілетін өнім, атқарылатын жұмыс пен көрсетілетін қызметтің түрлілігіне, калькуляциялау обьеКредитілеріне, мекеме құрылымына және басқа да жағдайларға байланысты болады.

Өндірістік шығындар есебінің мәліметтері - өндірістік резервтерді анықтаудың, өндіріс табыстылығын көтеру мақсатында матриалдық, еңбек және қаржылық ресурстарды қолдануды әрдайым бақылаудың маңызды құралы болып табылады. Бұл өндірістік шығындар мен өнімнің өзіндік құнының калькуляциясын зерттеу кәсіпорынның жүйесінде ерекше орын алатындығын анықтайды. Сондықтан, өндірістегі шығындарды білу және зерттеу, сондай-ақ осы шығындарға уақытылы және сапалы талдау жасау өндірістік процессті икемді реттеуге мүмкіндік береді.

Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде өндірістік шығындардың мәні мен жіктелуі және кәсіпорынның техникалық-экономикалық сипаты қарастырылған.

Екінші бөлімде өндірістегі үстеме шығындардың есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау дипломдық жұмыстың негізгі тақырыбы болғандықтан аса мән беріліп көрсетілген. Яғни, кәсіпорындағы өндірістік есеп және оның басқару есебіндегі үстеме шығындардың маңызы мен ұйымдастыруы, есебін жүргізу және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың әдістері қарастырылған.

Ал үшінші бөлім өндірістік есепке аудиторлық тексерудің жүргізілуі және кәсіпорынның бухгалтерлік есебі мен аудитті жетілдіру жолдарына арналған.

1 КӘСІПОРЫННЫҢ ҚЫЗМЕТІНДЕГІ ШЫҒЫНДАР ЖӘНЕ ОНЫ АЗАЙТУ ЖОЛДАРЫН ЖЕТІЛДІРУ

1. Шығындардың теориялық негізі және оның жіктемелуінің кәсіпорын қызметіндегі маңызы

Шығындарды зерттеумен саяси экономия классиктері де айналысқан. А. Смит абсалюттік шығындар деген түсінік енгізген, ал Д. Рикардо салыстырмалы шығындар теориясының авторы. Шығындар деген терминді олар бірлікке жұмсалған орташа қоғамдық шығындар деп түсінген, немесе, өнімнің жеке бірлігі орташа кәсіпорын үшін не тұрады, немесе, саладағы кәсіпорындардың барлығына бірдей орташа шығындар көлемі қандай шамада болады. Классиктер шығындарды ренталық төлемдермен есептегендегі өндіріс бағасы деп те дәлелдейді.

Марксистік концепция бойынша өндіріс шығындары капиталиске тауардың қанша тұратынын көрсетеді: өндіріс құралдары мен жұмысшы күшіне жұмсалған шығындардың сомасы болады. К. Маркс ерекше капиталистік шығындардан тауардың құнын құрайтын еңбек шығындарын - ақиқат өндіріс шығындарын ажыратып зерттейді. Өндіріс шығындарын осылай бөлу - еңбек ығындарына және капитал шығындарына - бұл капиталистік ұдайы өндіріс процесіне марксистік талдау жүргізудің бастапқы принциптерінің біреуі болып табылады.

XIX ғасырдың соңында бірнеше жаңа концепциялар пайда болды. Маржиналистер бойынша шығындар шекті пайдалылыққа негізделген психологиялық құбылыс болып табылады. Олардың шекті пайдалығымен белгіленетін өндіріс факторлары үшін фирмалар төлейтін соманың шамасы белгіленеді. Маржиналистік экономикалық теорияда шығындар түсінігі тек жеке кәсіпорынға тән жағдай деп есептелінеді. Осы кәсіпорынның табысы мен шығындары өндіріс масштабының функциясы деп түсініледі.

Австриялық теоретик Ф. Визер балама мүмкіндіктер шығындарының субъективтік теориясының авторы. Осы тауардың өндіріс шығындары, өндіріс ресурстарын басқаша пайдаланғанда өндірілген өнімдерден қоғамға түсетін барынша жоғары пайдалылыққа тең болады. Австриялық мектептің өкілдерінің маржиналистік көзқарастарын математикалық негізге көшірумен байланысты шығындарды барынша төмендету теориялары пайда болды.

Шығындардың институционалистік теориясының көрнекті өкілдері Дж. К. Кларк және Джон А. Гобсон қосымша шығындар мәселелерімен айналысқан және шығындардың әр қилы типтерін индивидуалдық, қоғамдық, абсалюттік, үстеме, қаржылы, өндірістік, ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді жан-жақты зерттеген. Гобсон адамға жасалатын шығындар деген ұғымдар енгізді. Бұған еңбек амаланың сапасы мен сипаты, оның қабілеттілігі және қоғамдағы еңбек бөлінісінің тиімділігі жатады. [15]

Өндіріс шығындарының неоклассикалық концепциясы, оны өндіріс факторларына жұмсалатын шығындар тұрақты және өзгермелі сомасы дейді.

Соңғы жылдары неоинституционалистік трансакциондық шығындар теориясы пайда болды. Бұған көбінесе айналыс шығындары жатады - тауарды өткізу шығындары (жарнамаға, нарықтық жағдайды ұстап тұру үшін) . Трансакциондық шығындар деген түсінікті американдық экономист Р. Коуз енгізді. К. Эрроу бойынша экономикадағы трансакциондық шығындар физикадағы үйкеліспен ұқсас дейді.

Шығындар деп тек жабайы шығындар емес, нарықта кұн формасын алған ресурстар шығындары аталады. Шығындар деген, нәтижесінде өнім өндіріп өткізілген өндірістік ресурстарды пайдаланудың ақшалай көрінісі. Өндіріс шығындарын жіктеп бөлудің бірнеше жолдары бар:

Біріншіден, әлеуметттік-экономикалық бағыттан қарағанда, шығындар қоғамдық және кәсіпорын шығындары болып бөлінеді. Қоғам бағынатын шығындарға дайын өнімнің құнына көшкен жанды еңбек және зат түрін алған еңбек шығындары жатады. Өндіріс шығындары ұдайы өндіріс процесінің нәтижесі болып табылады. Бұл кәсіпорынның өндірісте тұтынылған құрал-жабдықтары мен жалақы төлемдерінің шығындарын көрсетеді.

Екіншіден, өндіріс шығындары экономикалық және бухгалтерлік болып бөлінеді. Бухгалтерлік шығынға - өнімнің белгілі мөлшерін өндіруге нақты жұмсалған өндіріс факторларының шығындары жатады. Бұл жағдайда факторлар сатып алынған бағамен бағаланады. Кәсіпорын шығындары бухгалтерлік және статисткалық есеп беруде өнімнің өзіндік құны түрін алады.

Өндіріс шығындарының экономикалық түсінігі ресурстардың сиректігіне және оларды балама пайдалану мүмкіндігіне негізделеді. Тауар өндіру үшін алынған ресурстардың (қандайы болмасын) экономикалық шығындары, оларды өте тиімді пайдаланып өндірген құнға тең болады. Бұлар айқын немесе айқын емес шығындарға бөленеді.

Өндіріс шығындарының экономикалық негізделген жіктелімі өндірістік қызмет есебін ұйымдастырудың негізі болып табылады.

Өнеркәсіпте өнімнің өзіндік құнын жоспарлау мен есепке алудың нормативтік құжаттары, сондай-ақ қаржылық есеп бойынша оқулықтарда өндіріс шығындарын келесі топтастыру белгіленген:

- құрамы бойынша - бір элементтік және жиынтық;

- түрлері бойынша - шығын элементтері мен калькуляция баптары;

- мақсаты бойынша - негізгі және үстеме;

- өндіріс көлеміне қатысы бойынша - тұрақты және өзгермелі;

- жекелеген өнімдерді өзіндік құнға жатқызу әдісі бойынша тікелей және жанама;

- шығындар сипаты бойынша - өндірістік және өндірістік емес;

- жоспармен қамту дәрежесі бойынша - жоспарланатын және жоспарланбайтын. [21]

Осылайша топтастырылған өндіріс шығыстары өнімді
калькуляциялаудың нақты функциясын сипаттайды, бірақ өндіріс
шығындарының басқарушылық есебінің міндеттеріне сай келмейді

Кесте 1. Басқару мақсаттары бойынша шығындарды жіктеу

Экономикасы дамыған елдерде өндірістік есеп және оны ұйымдастыру практикасында, мақсаттық ұстанымына, шығындарды есепке алу бағытына байланысты әртүрлі нұсқасы қарастырылады. Шығындарды есепке алу бағытында өндірістік шығындарды оқшауланған нысаналы есепке алу қажетті қызмет саласы түсіндіріледі. Ішкі ақпараттың түтынушылары белгіленген мәселе бойынша қажетті ақпаратты қамтамасыз етуге қажетті
есептің бағытын анықтайды.

Ең алдымен есепте шығындардың үш санаты туралы мағлұмат жинақталады: жұмыс күшіне, материалдарға, үстеме шығындарға. Содан соң жиынтық шығындар есептің бағыттары бойынша бөлінеді:

1. дайындалған өнімнің өзіндік құны мен алынған пайданы анықтау үшін;

2. басқарушылық шешім қабылдау үшін;

3. бақылау мен реттеу процесін жүзеге асыру үшін.

Көрсетілген үш бағыттың әрқайсысы, өз кезегінде, одан әрі нақтылауды, яғни жіктеуді қажет етеді.

Көрсетілген жіктеуге сәйкес есеп жүргізу-өндіріс шығындарының отандық есебіндегі жаңа құбылыс. Нарық қатынастары өндірістік есептің жоспарлаудағы; мөлшерлеудегі, талдаудағы, болжаудағы және жалпы өндірісті басқару жүйесіндегі рөлін күшейтеді.

Айта кететін жағдай, баптар бойынша шығындардың жиынтығы «Негізгі өндіріс» шотында көрсетіледі. Дегенмен бұл мағлұматтар бойынша кәсіпорын өнімнің (жұмыстар мен қызметтердің) әр түрлерінің қайтарымы туралы және қабылдаған шешімдердің шығындар мен пайда мөлшеріне әсері туралы қорытынды жасай алмайды. Бұл проблеманың шешімі көбінесе шығындарды топтастырудың қабылданған түрлерімен анықталады. Басқару мақсаттарын қанағаттандыратын шығындар жіктемесі өндіріс қызметінің басқарушылық есебін ұйымдастырудың негізгі принципі, өндірістік шығындар туралы мәліметтерді өңдеу мен талдау әдісі болып табылады.

Өндірістің жалпы жүйесінің бір бөлігі ретінде қаржы - өткізу қызметі шығындармен байланысты.

Шығындардың бұл санатының құрамына мыналар жатқызылады:

- өнімді өткізумен байланысты шығындар;

- өткізу және басқа делдал кәсіпорындарға төленетін комиссиялық жиналымдар (аударымдар) ;

- ағымдағы маркетингтік мәліметті жинау мен тарату шығындары;

- маркетингтік зерттеу шығындары;

- басқа фирмалардың маркетингтік зерттеулеріне ақы төлеу;

- жарнамалық шығындар;

- қаржы-өткізу қызметімен байланысты басқа да шығындар;

- өкілдік шығындар;

Өнім өткізуге байланысты шығындар мыналардан құралады:

- ыдыс пен орауышты жасауға байланысты қосалқы цехтар қызметі; сатып алынған ыдыстың құны; ыдысты ұстау мен жөндеу шығындары; ыдыс пен орауыш құны сатып алушыға қосымша төлен-беген жағдайда басқа ұйымдарға бұйым орауышының құнын төлеу;

- қоймаларда дайын өнімді ұстау; қойма ғимараттарын, тиеу-түсіру машиналары мен құрылғыларының (крандар, электрқұрыл-ғылар және т. б. ) амортизациялары, қойма қызметкерлерінің жалақысы;

- жөнелту стансасы немесе өнімді жеткізудің, вагонға, контейнерге, кемеге тиеудің тасымал шығындары;

- арнайы көлік -экспедициялық кеңселер қызметіне, егер бағаны жөнелту франко- тасымалдау белгілесе ақы төлеу;

- ал егер немесе су жүгін, я болмаса басқа тасымал шығындарды төлеу.

Комиссиялық жиналымдар (аударымдар) көтерме сауда немесе басқа делдал кәсіпорындарға келісімдерге сәйкес өткізу нарқы мен сату көлемін кеңейту үшін төленеді. [15]

Ағымдағы маркетингтік мәліметті жинау мен тарату шығындары - сыртқы мәліметті жинау бойынша басқа кәсіпорындар қызметтері; дистрибьюторларды, бөлшек сауда қызметкерлерін және басқа бәсекелестер жөнінде мәлімет жинақтайтын тұлғаларды ұстау шығындары; кітаптар, журналдар және басқа арнайы басылымдарды жеткізушілермен әңгімелесуге, оқуға, кеткен уақыт (жалақы) ; маңызды мәлімет бергені үшін материалдық ынталандыру; арнайы бөлімдерді ұстау.

Маркетингтік зерттеу шығындары тұтынушы әрекетін, жарнама мәтіндерін, жарнама тиімділігін, түтынушыларға ақпарат беру мәселелерін, жаңа тауарға көзқарасын, нарықтың әлеуметті мүмкіндіктерін өткізу арналарын анықтауды, іскерлік белсенділігінің үрдісін зерттеудің, ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді болжау операцияларды біріктіреді. Бұл қызметтерді мамандандырылған фирмалар немесе кәсіпорын бөлімі орындайды.

Жарнама шығындары - жарнама қызметіне жұмсалатын шығындар; жарнамалық хабар кұны; оған тұлғаларды қамту шығындары; нақты жарнама жүргізуші құны; өткізуді ынталандыру құралдыраның құны - үлгілер, купондар, жеңілдетілген бағамен орауыштар, есептік талондар мен сыйақылар; көрмелерге, жәрмеңкелерге қатысу, кәсіби кездесулерді, тауарларды көрсету т. б.

Коммерциялық қызметке байланысты өкілдік шығындар өзара тиімді байланысты қалыптастыру мен қолдау шараларын жүзеге асыру келісімдерін жүргізуге келген басқа кәсіпорындар мен ұйымдар өкілдерін ресми қабылдау шығындарын; мәдени ойын-сауық шараларына қатысу; келіссөздер мен мәдени бағдарлама шаралары кезінде тамақтандыру қызметін; келіссөздерге қатысқан штатта жоқ тұлғалар қызметіне ақы төлеуді, шаралар кезінде көлікпен қамтамасыз етуді құрайды.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс