Кәсіпорынның қызметіндегі шығындар және оны азайту жолдарын жетілдіру
КІРІСПЕ
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ҚЫЗМЕТІНДЕГІ ШЫҒЫНДАР ЖӘНЕ ОНЫ АЗАЙТУ ЖОЛДАРЫН ЖЕТІЛДІРУ
1.1 Шығындардың теориялық негізі және оның жіктемелуінің кәсіпорын қызметіндегі маңызы
1.2 Кәсіпорын қызметінің экономикалық сипаттамасы
1.3 Кәсіпорынның бухгалтерлік есебінде табысты және шығындарды тану жолдары
2 КАЛЬКУЛЯЦИЯЛЫҚ БАПТАР БОЙЫНША ҮСТЕМЕ ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ СИПАТЫ
2.1 Үстеме шығындар есебінің түсінігі, түрлері және белгілері
2.2 Үстеме шығындарды есептеу және бюджеттеу әдістері
2.3 Үстеме шығындар есебі негізінде өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
3 ШЫҒЫНДАР АУДИТІНІҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ
3.1 Шығындар аудитінің мақсаты, мәні және ақпараттық көзі
3.2 Кәсіпорындағы үстеме шығындар аудитін жүргізудің әдістемесі
3.3 Ұйымның бухгалтерлік есебінде өндірістік . үстеме шығындарын азайту жолдарын жетілдіру.
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ҚЫЗМЕТІНДЕГІ ШЫҒЫНДАР ЖӘНЕ ОНЫ АЗАЙТУ ЖОЛДАРЫН ЖЕТІЛДІРУ
1.1 Шығындардың теориялық негізі және оның жіктемелуінің кәсіпорын қызметіндегі маңызы
1.2 Кәсіпорын қызметінің экономикалық сипаттамасы
1.3 Кәсіпорынның бухгалтерлік есебінде табысты және шығындарды тану жолдары
2 КАЛЬКУЛЯЦИЯЛЫҚ БАПТАР БОЙЫНША ҮСТЕМЕ ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ СИПАТЫ
2.1 Үстеме шығындар есебінің түсінігі, түрлері және белгілері
2.2 Үстеме шығындарды есептеу және бюджеттеу әдістері
2.3 Үстеме шығындар есебі негізінде өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
3 ШЫҒЫНДАР АУДИТІНІҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ
3.1 Шығындар аудитінің мақсаты, мәні және ақпараттық көзі
3.2 Кәсіпорындағы үстеме шығындар аудитін жүргізудің әдістемесі
3.3 Ұйымның бухгалтерлік есебінде өндірістік . үстеме шығындарын азайту жолдарын жетілдіру.
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Жалпы əлемдiк экономикалық өзгеру жаңа технологиялар, өндiрiс пен капиталдың шоғырлануы, ғаламдық жəне аймақтық интеграциялық процестердiң күшеюi негiзiнде жүрiп жатыр. Бұл елдердiң экономикалық даму процесiнде жоғары технологиялардың алдыңғы қатарға шығарылуы
инвестициялау мен ғаламдық бəсекелестiк мəселелерiнде басымдықтардың ауысуын айқындады. Дамыған елдерде ғылыми зерттеулер мен тəжiрибе-конструкторлық жұмыстарға арналған шығындар IЖӨ-нiң 3%-ға жуығын құрайды. Ақпараттық технологиялар мен техниканы кеңiнен пайдалану əр түрлi елдер экономикасының бəсекеге қабiлеттiлiгiнiң өсуiнiң аса маңызды факторына айналды.
Индустрияландыру мен ақпараттандыру саласына өнеркəсiптiк салалар ғана емес, сонымен бiрге ауыл шаруашылығы, қызмет көрсету салалары да қосылып отыр. Технологиялық прогресс дамыған индустриялы елдер өндiрiсiнiң ауқымы мен құрылымын өзгерттi.
Дамыған елдерде экономиканы дамытудың индустриялық сатысынан индустриядан кейiнгi, ақпараттық сатыға көшу жүзеге асырылуда. Бұл процестердi мемлекеттер белсендi түрде реттеп, ынталандырып отыр. Олардың рөлi iргелi ғылымдар мен мақсатты зерттеулердi қолдаудың дəстүрлi шеңберiмен шектелмейдi, сонымен бiрге басым салаларды мақсатты дамыту жөнiндегi шараларды да қамтиды. Алдыңғы қатарлы индустриялы елдердiң экономикасындағы инновациялық процестер даму үстiндегi жəне өтпелi экономикасы бар елдерде болып жатқан оқиғалардың дамуымен сай келмейдi.Технологиялардың жаңа буынын жасауға қатыспай жəне олардың енгiзiлуiне үлгермей, соңғылар экономикалық дамудың көш басшыларынан барған сайын артта қалуда. Нəтижесiнде қазiр əлемде алдыңғы қатарлы елдер жаңа технологиялардың қауырт дамуы есебiнен басқаларынан озық тұрған жүйе құрылуда, ал қосылған құны төмен жəне экологиялық жағынан қолайсыз сипаттамалы өндiрiстер артта қалған елдерге ауысуда.
Бұл үрдiс əлемдiк еңбек бөлiнiсiндегi шикiзаттық бағыттылығы бекiп келе жатқан Қазақстанға да тəн. Қазақстанның Одақтың құрамындағы техникалық-экономикалық дамуы ел экономикасының, бесiншi жəне алтыншы қалыптасушы технологиялар бiртiндеп енгiзiле отырып, үшiншi жəне төртiншi технологиялық қалыптағы өндiрiстермен жəне технологиялармен жасақталуын айқындады. Қазақстан экономикасындағы технологиялық жылжу 1992-2000 жылдарда керi кету сипатына ие болды жəне өткен жылдарда оның технологиялық құрылымдары бiртіндеп құлдырай бердi. Мұндай артта қалушылық Қазақстанның осы заманғы əлемдік шаруашылықта шеткерiлiк жағдайының сақталып отырғанын бiлдiредi. Сонымен бiрге қолда бар өндiрiстiк-шикiзаттық əлеует, жоғары ғылым жəне бiлiм беру əлеуетi, реформалаудың қол жеткiзiлген деңгейi мен экономиканың ашықтығы мемлекет тарапынан бағыттаушылық əсер етуге орай Қазақстанның əлемнiң шаруашылық, экономикалық жəне технологиялық процестерiне тиiмдi түрде интеграциялануына мүмкiндiк туғызады.
инвестициялау мен ғаламдық бəсекелестiк мəселелерiнде басымдықтардың ауысуын айқындады. Дамыған елдерде ғылыми зерттеулер мен тəжiрибе-конструкторлық жұмыстарға арналған шығындар IЖӨ-нiң 3%-ға жуығын құрайды. Ақпараттық технологиялар мен техниканы кеңiнен пайдалану əр түрлi елдер экономикасының бəсекеге қабiлеттiлiгiнiң өсуiнiң аса маңызды факторына айналды.
Индустрияландыру мен ақпараттандыру саласына өнеркəсiптiк салалар ғана емес, сонымен бiрге ауыл шаруашылығы, қызмет көрсету салалары да қосылып отыр. Технологиялық прогресс дамыған индустриялы елдер өндiрiсiнiң ауқымы мен құрылымын өзгерттi.
Дамыған елдерде экономиканы дамытудың индустриялық сатысынан индустриядан кейiнгi, ақпараттық сатыға көшу жүзеге асырылуда. Бұл процестердi мемлекеттер белсендi түрде реттеп, ынталандырып отыр. Олардың рөлi iргелi ғылымдар мен мақсатты зерттеулердi қолдаудың дəстүрлi шеңберiмен шектелмейдi, сонымен бiрге басым салаларды мақсатты дамыту жөнiндегi шараларды да қамтиды. Алдыңғы қатарлы индустриялы елдердiң экономикасындағы инновациялық процестер даму үстiндегi жəне өтпелi экономикасы бар елдерде болып жатқан оқиғалардың дамуымен сай келмейдi.Технологиялардың жаңа буынын жасауға қатыспай жəне олардың енгiзiлуiне үлгермей, соңғылар экономикалық дамудың көш басшыларынан барған сайын артта қалуда. Нəтижесiнде қазiр əлемде алдыңғы қатарлы елдер жаңа технологиялардың қауырт дамуы есебiнен басқаларынан озық тұрған жүйе құрылуда, ал қосылған құны төмен жəне экологиялық жағынан қолайсыз сипаттамалы өндiрiстер артта қалған елдерге ауысуда.
Бұл үрдiс əлемдiк еңбек бөлiнiсiндегi шикiзаттық бағыттылығы бекiп келе жатқан Қазақстанға да тəн. Қазақстанның Одақтың құрамындағы техникалық-экономикалық дамуы ел экономикасының, бесiншi жəне алтыншы қалыптасушы технологиялар бiртiндеп енгiзiле отырып, үшiншi жəне төртiншi технологиялық қалыптағы өндiрiстермен жəне технологиялармен жасақталуын айқындады. Қазақстан экономикасындағы технологиялық жылжу 1992-2000 жылдарда керi кету сипатына ие болды жəне өткен жылдарда оның технологиялық құрылымдары бiртіндеп құлдырай бердi. Мұндай артта қалушылық Қазақстанның осы заманғы əлемдік шаруашылықта шеткерiлiк жағдайының сақталып отырғанын бiлдiредi. Сонымен бiрге қолда бар өндiрiстiк-шикiзаттық əлеует, жоғары ғылым жəне бiлiм беру əлеуетi, реформалаудың қол жеткiзiлген деңгейi мен экономиканың ашықтығы мемлекет тарапынан бағыттаушылық əсер етуге орай Қазақстанның əлемнiң шаруашылық, экономикалық жəне технологиялық процестерiне тиiмдi түрде интеграциялануына мүмкiндiк туғызады.
1. Қазақстан Республикасының «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы» Заңы 2007
2. Қазақстан Республикасының «Салық және бюджетке міндетті төлемдер туралы» Заңы 2008
3. Қазақстан Республикасының «Аудиторлық қызмет туралы» Заңы
4. Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарты
5. Коволев В.В., Волклва О.Н. Анализ хозяйственной деятельности предприятия М.: Проспект, 2004
6. Абленов Д.О. Аудит негіздері: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2005
7. Артеменко В.Г., Остапова В.В. «Анализ финансовой отчетности – Москва: Омега-Л, 2007
8. Адамс Р. Основы Аудита: Пер. с англ. / Под ред. Я.В. Соколова М.:Аудит; Юнити, 1999
9. Байдаулетов М.Б. Аудит Оқу құралы Қазақ университеті, 2004 ж.
10. Бейсенбаева А.К. Құрылыстағы бухгалтерлік есеп, Қазақ Университеті, 2009ж.
11. Данилевский Ю.А. Шапигузов С.М., Ремизов Н.А., Старовойтова Е.В. Аудит: Учеб. пособие. М.: ИД ФБК-ПРЕСС, 2002
12. Ержанов М.С. Теория и практика аудита – Алматы: Ғылым, 1994
13. Егембердиева С.К. Аудит доходов и расходов хозяйствующего субъекта. /Статистика, учет и аудит – 2002ж
14. Ержанов М.С., Ержанова А.М. Основы бухгалтерского учета и новая корреспонденция счетов Алматы: Ержанова и К, 2003г
15. Майданчик Б.И., Карпунин М.Б., Любенецкий Л.Г. и др. Анализ и обоснование управленческих решений. - М.: Финансы и статистика, 2003.
16. Мычкина О. Рекомендация по применению рабочего плана счетов по МСФО,ЦДБ Алматы 2007 г.
17. Ковалев А.И. Анализ финансового состояния предприятия. – М.: Центр экономики и маркетинга, 2000.
18. Шебалин Е.М., Кричевский Н.А., Карп М.В Как избежать банкротства. - М.: ИНФРА - М, 2002.
19. Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.Ә. Қаржылық есеп – Алматы: Экономика, 2001ж
20. Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Бухгалтерлік есеп принциптері – Алматы: ЭкономикС, 2003ж
21. Тулегенов Е.Т. Басқару есебі. - Алматы: Экономика, 2008.
22. Султанова Б.Б. Салық есебі Алматы: Экономика,, 2008
23. Подольский В.И., Поляк Г.Б., Савин А.А.. Сотникова Л.В.; Аудит: Учебник/ Под ред. проф. В.И. Подольского. М.: Аудит; ЮНИТИ, 2003
24. Любушин Н.П., Лещева В.Б., Анализ финансово-экономической деятельности предприятия. - М.: ЮНИТИ, 2003.
2. Қазақстан Республикасының «Салық және бюджетке міндетті төлемдер туралы» Заңы 2008
3. Қазақстан Республикасының «Аудиторлық қызмет туралы» Заңы
4. Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарты
5. Коволев В.В., Волклва О.Н. Анализ хозяйственной деятельности предприятия М.: Проспект, 2004
6. Абленов Д.О. Аудит негіздері: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2005
7. Артеменко В.Г., Остапова В.В. «Анализ финансовой отчетности – Москва: Омега-Л, 2007
8. Адамс Р. Основы Аудита: Пер. с англ. / Под ред. Я.В. Соколова М.:Аудит; Юнити, 1999
9. Байдаулетов М.Б. Аудит Оқу құралы Қазақ университеті, 2004 ж.
10. Бейсенбаева А.К. Құрылыстағы бухгалтерлік есеп, Қазақ Университеті, 2009ж.
11. Данилевский Ю.А. Шапигузов С.М., Ремизов Н.А., Старовойтова Е.В. Аудит: Учеб. пособие. М.: ИД ФБК-ПРЕСС, 2002
12. Ержанов М.С. Теория и практика аудита – Алматы: Ғылым, 1994
13. Егембердиева С.К. Аудит доходов и расходов хозяйствующего субъекта. /Статистика, учет и аудит – 2002ж
14. Ержанов М.С., Ержанова А.М. Основы бухгалтерского учета и новая корреспонденция счетов Алматы: Ержанова и К, 2003г
15. Майданчик Б.И., Карпунин М.Б., Любенецкий Л.Г. и др. Анализ и обоснование управленческих решений. - М.: Финансы и статистика, 2003.
16. Мычкина О. Рекомендация по применению рабочего плана счетов по МСФО,ЦДБ Алматы 2007 г.
17. Ковалев А.И. Анализ финансового состояния предприятия. – М.: Центр экономики и маркетинга, 2000.
18. Шебалин Е.М., Кричевский Н.А., Карп М.В Как избежать банкротства. - М.: ИНФРА - М, 2002.
19. Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.Ә. Қаржылық есеп – Алматы: Экономика, 2001ж
20. Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Бухгалтерлік есеп принциптері – Алматы: ЭкономикС, 2003ж
21. Тулегенов Е.Т. Басқару есебі. - Алматы: Экономика, 2008.
22. Султанова Б.Б. Салық есебі Алматы: Экономика,, 2008
23. Подольский В.И., Поляк Г.Б., Савин А.А.. Сотникова Л.В.; Аудит: Учебник/ Под ред. проф. В.И. Подольского. М.: Аудит; ЮНИТИ, 2003
24. Любушин Н.П., Лещева В.Б., Анализ финансово-экономической деятельности предприятия. - М.: ЮНИТИ, 2003.
КІРІСПЕ
Жалпы əлемдiк экономикалық өзгеру жаңа технологиялар, өндiрiс пен
капиталдың шоғырлануы, ғаламдық жəне аймақтық интеграциялық процестердiң
күшеюi негiзiнде жүрiп жатыр. Бұл елдердiң экономикалық даму процесiнде
жоғары технологиялардың алдыңғы қатарға шығарылуы
инвестициялау мен ғаламдық бəсекелестiк мəселелерiнде басымдықтардың
ауысуын айқындады. Дамыған елдерде ғылыми зерттеулер мен тəжiрибе-
конструкторлық жұмыстарға арналған шығындар IЖӨ-нiң 3%-ға жуығын құрайды.
Ақпараттық технологиялар мен техниканы кеңiнен пайдалану əр түрлi елдер
экономикасының бəсекеге қабiлеттiлiгiнiң өсуiнiң аса маңызды факторына
айналды.
Индустрияландыру мен ақпараттандыру саласына өнеркəсiптiк салалар ғана
емес, сонымен бiрге ауыл шаруашылығы, қызмет көрсету салалары да қосылып
отыр. Технологиялық прогресс дамыған индустриялы елдер өндiрiсiнiң ауқымы
мен құрылымын өзгерттi.
Дамыған елдерде экономиканы дамытудың индустриялық сатысынан
индустриядан кейiнгi, ақпараттық сатыға көшу жүзеге асырылуда. Бұл
процестердi мемлекеттер белсендi түрде реттеп, ынталандырып отыр. Олардың
рөлi iргелi ғылымдар мен мақсатты зерттеулердi қолдаудың дəстүрлi
шеңберiмен шектелмейдi, сонымен бiрге басым салаларды мақсатты дамыту
жөнiндегi шараларды да қамтиды. Алдыңғы қатарлы индустриялы елдердiң
экономикасындағы инновациялық процестер даму үстiндегi жəне өтпелi
экономикасы бар елдерде болып жатқан оқиғалардың дамуымен сай
келмейдi.Технологиялардың жаңа буынын жасауға қатыспай жəне олардың
енгiзiлуiне үлгермей, соңғылар экономикалық дамудың көш басшыларынан барған
сайын артта қалуда. Нəтижесiнде қазiр əлемде алдыңғы қатарлы елдер жаңа
технологиялардың қауырт дамуы есебiнен басқаларынан озық тұрған жүйе
құрылуда, ал қосылған құны төмен жəне экологиялық жағынан қолайсыз
сипаттамалы өндiрiстер артта қалған елдерге ауысуда.
Бұл үрдiс əлемдiк еңбек бөлiнiсiндегi шикiзаттық бағыттылығы бекiп келе
жатқан Қазақстанға да тəн. Қазақстанның Одақтың құрамындағы техникалық-
экономикалық дамуы ел экономикасының, бесiншi жəне алтыншы қалыптасушы
технологиялар бiртiндеп енгiзiле отырып, үшiншi жəне төртiншi технологиялық
қалыптағы өндiрiстермен жəне технологиялармен жасақталуын айқындады.
Қазақстан экономикасындағы технологиялық жылжу 1992-2000 жылдарда керi кету
сипатына ие болды жəне өткен жылдарда оның технологиялық құрылымдары
бiртіндеп құлдырай бердi. Мұндай артта қалушылық Қазақстанның осы заманғы
əлемдік шаруашылықта шеткерiлiк жағдайының сақталып отырғанын бiлдiредi.
Сонымен бiрге қолда бар өндiрiстiк-шикiзаттық əлеует, жоғары ғылым жəне
бiлiм беру əлеуетi, реформалаудың қол жеткiзiлген деңгейi мен экономиканың
ашықтығы мемлекет тарапынан бағыттаушылық əсер етуге орай Қазақстанның
əлемнiң шаруашылық, экономикалық жəне технологиялық процестерiне тиiмдi
түрде интеграциялануына мүмкiндiк туғызады.
Осы орайда “Қазақстан өз азаматтары үшiн өмiр сүрудiң жоғары стандартын
жасай отырып, әлемнiң тиiмдi дамып келе жатқан елдерiнiң қатарына қосылуға
тиiспiз. Бiз мұны ұлтымыз бен экономикамыз бәсекеге қабiлеттi болған
жағдайда ғана iстей аламыз” деп Елбасымыздың “Қазақстан экономикалық,
әлеуметтiк және саяси жедел жаңару жолында” атты Қазақстан халқына
Жолдауында ерекше атап өттi.
Қазақстан Республикасының бүгiнгi таңда экономикасының тиiмдi дамуында
басты мәселенiң бiрi ол негiзгi өнеркәсіптік капиталдарының басым
бөлiгiнiң моралдық және физикалық жағынан тозуы болып табылады.
Осыған байланысты отандық өнеркәсіпорындарының экономикалық өнімділігі
төмен, яғни өндірістік және экономикалық шығындары жоғары. Егер өндіріс
көлемінің өсуі шығындардың одан да жоғары қарқынмен өсуін қамтамасыз етеді.
Осының салдарынан отандық өнеркәсiптердiң рынокқа шығарған өнiмдерiнiң
бәсекеге қабiлеттiлiгi төмен болып, олардың экономикалық белсендiлiгiнiң
өсуiне керi әсер етуде. Яғни, бiр сөзбен айтқанда экономиканың тиiмдi дамуы
үшiн ұдайы өндiрiстiң негiзi болып табылатын капиталдардың толық және
қарқынды қызмет етуi қажет болып табылады.
Шығындар деп тек қарапайым шығындар емес, нарықта құн формасын алған
ресурстар шығындары аталады. Шығындар деген, нәтижесінде өнім өндіріп
өткізілген өндірістік ресурстарды пайдаланудың ақшалай көрінісі. Өндіріс
шығындарын жіктеп бөлудің бірнеше жолдары бар:
Олар: әлеуметттік-экономикалық бағыттан қарағанда, шығындар қоғамдық
және кәсіпорын шығындары болып бөлінеді. Қоғам бағынатын шығындарға дайын
өнімнің құнына көшкен жанды еңбек және зат түрін алған еңбек шығындары
жатады. Өндіріс шығындары ұдайы өндіріс процесінің нәтижесі болып табылады.
Бұл кәсіпорынның өндірісте тұтынылған құрал-жабдықтары мен жалақы
төлемдерінің шығындарын көрсетеді және өндіріс шығындары экономикалық және
бухгалтерлік болып бөлінеді. Бухгалтерлік шығынға - өнімнің белгілі
мөлшерін өндіруге нақты жұмсалған өндіріс факторларының шығындары жатады.
Бұл жағдайда факторлар сатып алынған бағамен бағаланады. Кәсіпорын
шығындары бухгалтерлік және статисткалық есеп беруде өнімнің өзіндік құны
түрін алады.
Кәсіпорын шығындарын басқару күрделі процесс. Өзінің мәні жағынан ол
кәсіпорынның бүкіл қызметін басқаруды білдіреді, өйткені болып жатқан
өндіріс процесстерінің барлық жақтарын қамтиды.
Шығындарды есептеу тәжірибесінде кәсіпорын шығындарын тиімді басқаруды
жаңа іс- қимылдарын жасау және пайдалану отандық және шетел әдебиетінде
кең талқылануда. Шығындар есебі мәнінің көпшілік қабылданған
анықтамасы-бұл шығындар есебі кәсіпорында белгілі уақыт аралығында болған
жабдықтау, өндіріс және өнім өткізу процесстерін оларды сандық өлшеу,
заттай және құнды көрсеткіштермен, тіркеу, топтастыру және талдау арқылы
көрсетуге бағытталған шаралар жиынтығы болып табылады. Мұндай көрсету
кәсіпорынды (немесе кәсіпорындар бірлестігін) басқару мен оның қызметін
қаржы нәтижелерін анықтау арқылы бағалауға қажетті мәлімет алуды қамтамасыз
етеді.
Бірақ мұндай тәсіл басқару есебінің даму барысында және дамыған
өндірістік есеп теориясында пайдалану бағыттары бойынша шектелген. Біздің
ойымызша өндіріске жұмсалған шығындар есебінің маңызын анықтау, техникалық
жағынан басқа, өндіріске жұмсалған шығындар есебін түрлендіруі немесе
басқару есебінің өндірістік қызметін ұйымдастыруға әртүрлі тәсілдерді
қамтуы тиіс.
Осылайша, шығындар есебінің мазмұнын анықтау кәсіпорындарда оны
ұйымдастыруды үлгілеудің шынайы алғы шарттарын жасайды. Басқарудың кері
процесіне сәйкес есеп ақпараттық жүйе ретінде тек қана іс әрекетті ғана
емес, сондай-ақ болашақта кәсіпорын экономикасын үлгілеу үшін ақпараттар
дайындайды.
Егер өндіріске жұмсалған шығындар есебін басқару үлгісінің сәйкесінше
бұрынғы, қазіргі және болашақтағы өндірістік қызметі нәтижелері мен
шығындарын пайдалануды көрсету процесі ретінде қарастырылса, онда есептің
мұндай жүйесі өзіндік құнды басқарудың негізгі міндеттеріне сәйкес келеді.
Нақты бір кәсіпорынның өндіріске жұмсалған шығындары есебінің негізгі
міндеттері:
1) кәсіпорын әкімшілігін басқару шешімдерін қабылдау үшін ақпаратты
қамтамасыз ету;
2) болашақтағы экономикалық стратегияны қалыптастыру мен
ауыртпашылықтарды табу мақсатында нақты шығын деңгейін норма-тивті және
жоспарлы шығындармен салыстыра отырып бақылау;
3) дайын өнімді бағалау және қаржылық нәтижелерді есептеу үшін
шығарылатын өнімнің өзіндік құнын есептеу;
4) құрылымдық бөлімшелердің өндірістік қызметінің экономика-лық
нәтижелерін анықтау және бағалау;
5) ұзақ мерзімді сипатқа ие, өндірістік және технологиялық
бағдарламалардың өзін ақтауы, өнім түрлерінің пайдалылығы, негізгі қорлар
мен өндірістік қосалқыларға салынған күрделі салымдардың тиімділігі
шешімдер қабылдау үшін өндірістік қызметті басқару есебінің ақпараттарын
жүйелендіру.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі өндіріс шығындары есебінің маңыздылығын
атай келе, тағы да оның негізгі бағытына келетін болсақ, ол өндірістік
қызметті бақылау және оны жүзеге асыру үшін шығындарды бухгалтерлік есеп
жүргізу барысының негізінде басқару.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – өндірістік шығындарды және өнімнің
өзіндік құнының калькуляциясын зерттеу, сонымен қатар үстеме шығындарды
жіктеу, өзіндік құнның төмендеуінің резервтерін анықтау және оның есебін
жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау.
Өндірістік шығындардың құрылуы мен айналымы өндірістік кәсіпорындар
үшін аса маңызды, сондықтан-да шығындар есебінің кәсіпорынды басқарудағы
үлесі өте зор. Өндірістік шығындар есебінің қажеттілігі шаруашылық
қызметтің шарттарының күрделенуіне, табыстылыққа талаптардың өсуіне
байланысты жоғарылай түседі.
Өндірістік шығындар есебін құру мен өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың әдісін таңдау көп деңгейде саланың ерекшелікеріне,
өндіріс тұрпаты мен түріне, оны ұйымдастыру мен технологиялық процесстің
сипатына, өндірілетін өнім, атқарылатын жұмыс пен көрсетілетін қызметтің
түрлілігіне, калькуляциялау обьеКредитілеріне, мекеме құрылымына және басқа
да жағдайларға байланысты болады.
Өндірістік шығындар есебінің мәліметтері – өндірістік резервтерді
анықтаудың, өндіріс табыстылығын көтеру мақсатында матриалдық, еңбек және
қаржылық ресурстарды қолдануды әрдайым бақылаудың маңызды құралы болып
табылады. Бұл өндірістік шығындар мен өнімнің өзіндік құнының
калькуляциясын зерттеу кәсіпорынның жүйесінде ерекше орын алатындығын
анықтайды. Сондықтан, өндірістегі шығындарды білу және зерттеу, сондай-ақ
осы шығындарға уақытылы және сапалы талдау жасау өндірістік процессті
икемді реттеуге мүмкіндік береді.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде өндірістік шығындардың мәні мен
жіктелуі және кәсіпорынның техникалық-экономикалық сипаты қарастырылған.
Екінші бөлімде өндірістегі үстеме шығындардың есебі мен өнімнің
өзіндік құнын калькуляциялау дипломдық жұмыстың негізгі тақырыбы
болғандықтан аса мән беріліп көрсетілген. Яғни, кәсіпорындағы өндірістік
есеп және оның басқару есебіндегі үстеме шығындардың маңызы мен
ұйымдастыруы, есебін жүргізу және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
әдістері қарастырылған.
Ал үшінші бөлім өндірістік есепке аудиторлық тексерудің жүргізілуі
және кәсіпорынның бухгалтерлік есебі мен аудитті жетілдіру жолдарына
арналған.
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ҚЫЗМЕТІНДЕГІ ШЫҒЫНДАР ЖӘНЕ ОНЫ АЗАЙТУ ЖОЛДАРЫН ЖЕТІЛДІРУ
1. Шығындардың теориялық негізі және оның жіктемелуінің кәсіпорын
қызметіндегі маңызы
Шығындарды зерттеумен саяси экономия классиктері де айналысқан. А.Смит
абсалюттік шығындар деген түсінік енгізген, ал Д.Рикардо салыстырмалы
шығындар теориясының авторы. Шығындар деген терминді олар бірлікке
жұмсалған орташа қоғамдық шығындар деп түсінген, немесе, өнімнің жеке
бірлігі орташа кәсіпорын үшін не тұрады, немесе, саладағы кәсіпорындардың
барлығына бірдей орташа шығындар көлемі қандай шамада болады. Классиктер
шығындарды ренталық төлемдермен есептегендегі өндіріс бағасы деп те
дәлелдейді.
Марксистік концепция бойынша өндіріс шығындары капиталиске тауардың
қанша тұратынын көрсетеді: өндіріс құралдары мен жұмысшы күшіне жұмсалған
шығындардың сомасы болады. К.Маркс ерекше капиталистік шығындардан тауардың
құнын құрайтын еңбек шығындарын – ақиқат өндіріс шығындарын ажыратып
зерттейді. Өндіріс шығындарын осылай бөлу – еңбек ығындарына және капитал
шығындарына – бұл капиталистік ұдайы өндіріс процесіне марксистік талдау
жүргізудің бастапқы принциптерінің біреуі болып табылады.
XIX ғасырдың соңында бірнеше жаңа концепциялар пайда болды.
Маржиналистер бойынша шығындар шекті пайдалылыққа негізделген психологиялық
құбылыс болып табылады. Олардың шекті пайдалығымен белгіленетін өндіріс
факторлары үшін фирмалар төлейтін соманың шамасы белгіленеді. Маржиналистік
экономикалық теорияда шығындар түсінігі тек жеке кәсіпорынға тән жағдай деп
есептелінеді. Осы кәсіпорынның табысы мен шығындары өндіріс масштабының
функциясы деп түсініледі.
Австриялық теоретик Ф.Визер балама мүмкіндіктер шығындарының
субъективтік теориясының авторы. Осы тауардың өндіріс шығындары, өндіріс
ресурстарын басқаша пайдаланғанда өндірілген өнімдерден қоғамға түсетін
барынша жоғары пайдалылыққа тең болады. Австриялық мектептің өкілдерінің
маржиналистік көзқарастарын математикалық негізге көшірумен байланысты
шығындарды барынша төмендету теориялары пайда болды.
Шығындардың институционалистік теориясының көрнекті өкілдері Дж.К. Кларк
және Джон А. Гобсон қосымша шығындар мәселелерімен айналысқан және
шығындардың әр қилы типтерін индивидуалдық, қоғамдық, абсалюттік, үстеме,
қаржылы, өндірістік, ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді жан-жақты зерттеген.
Гобсон адамға жасалатын шығындар деген ұғымдар енгізді. Бұған еңбек
амаланың сапасы мен сипаты, оның қабілеттілігі және қоғамдағы еңбек
бөлінісінің тиімділігі жатады.[15]
Өндіріс шығындарының неоклассикалық концепциясы, оны өндіріс
факторларына жұмсалатын шығындар тұрақты және өзгермелі сомасы дейді.
Соңғы жылдары неоинституционалистік трансакциондық шығындар теориясы
пайда болды. Бұған көбінесе айналыс шығындары жатады – тауарды өткізу
шығындары (жарнамаға, нарықтық жағдайды ұстап тұру үшін). Трансакциондық
шығындар деген түсінікті американдық экономист Р.Коуз енгізді. К.Эрроу
бойынша экономикадағы трансакциондық шығындар физикадағы үйкеліспен ұқсас
дейді.
Шығындар деп тек жабайы шығындар емес, нарықта кұн формасын алған
ресурстар шығындары аталады. Шығындар деген, нәтижесінде өнім өндіріп
өткізілген өндірістік ресурстарды пайдаланудың ақшалай көрінісі. Өндіріс
шығындарын жіктеп бөлудің бірнеше жолдары бар:
Біріншіден, әлеуметттік-экономикалық бағыттан қарағанда, шығындар
қоғамдық және кәсіпорын шығындары болып бөлінеді. Қоғам бағынатын
шығындарға дайын өнімнің құнына көшкен жанды еңбек және зат түрін алған
еңбек шығындары жатады. Өндіріс шығындары ұдайы өндіріс процесінің нәтижесі
болып табылады. Бұл кәсіпорынның өндірісте тұтынылған құрал-жабдықтары мен
жалақы төлемдерінің шығындарын көрсетеді.
Екіншіден, өндіріс шығындары экономикалық және бухгалтерлік болып
бөлінеді. Бухгалтерлік шығынға - өнімнің белгілі мөлшерін өндіруге нақты
жұмсалған өндіріс факторларының шығындары жатады. Бұл жағдайда факторлар
сатып алынған бағамен бағаланады. Кәсіпорын шығындары бухгалтерлік және
статисткалық есеп беруде өнімнің өзіндік құны түрін алады.
Өндіріс шығындарының экономикалық түсінігі ресурстардың сиректігіне және
оларды балама пайдалану мүмкіндігіне негізделеді. Тауар өндіру үшін алынған
ресурстардың (қандайы болмасын) экономикалық шығындары, оларды өте тиімді
пайдаланып өндірген құнға тең болады. Бұлар айқын немесе айқын емес
шығындарға бөленеді.
Өндіріс шығындарының экономикалық негізделген жіктелімі өндірістік қызмет
есебін ұйымдастырудың негізі болып табылады.
Өнеркәсіпте өнімнің өзіндік құнын жоспарлау мен есепке алудың нормативтік
құжаттары, сондай-ақ қаржылық есеп бойынша оқулықтарда өндіріс шығындарын
келесі топтастыру белгіленген:
- құрамы бойынша - бір элементтік және жиынтық;
- түрлері бойынша - шығын элементтері мен калькуляция баптары;
- мақсаты бойынша - негізгі және үстеме;
- өндіріс көлеміне қатысы бойынша - тұрақты және өзгермелі;
- жекелеген өнімдерді өзіндік құнға жатқызу әдісі бойынша тікелей және
жанама;
- шығындар сипаты бойынша - өндірістік және өндірістік емес;
- жоспармен қамту дәрежесі бойынша - жоспарланатын және
жоспарланбайтын. [21]
Осылайша топтастырылған өндіріс шығыстары өнімді
калькуляциялаудың нақты функциясын сипаттайды, бірақ өндіріс
шығындарының басқарушылық есебінің міндеттеріне сай келмейді
Кесте 1. Басқару мақсаттары бойынша шығындарды жіктеу
Өндіріс шығындарын Шығындарды жіктеу Шығындар жіктелімі
есепке алу бағыттарықағидалары
1. Дайын өнімді Кәсіпорын көлемі: Нақты шығындар құрамы:
калькуляциялау мен технология, техника меннегізгі және қосалқы
бағалау үшін өндірісті ұйымдастыру мате-риалдар, еңбек шығындары,
пайдала-нылатын ерекшеліктері, шығары- еңбек
шығындар латын өнім өндірістік үстеме шығын-дар,
номенкла-турасы; есеп есепті мерзімге кіретін,
айырысу талдамалығы; жұмсалған және өзіндік құнға
бақылау болжамдылығы; енгізілетін шығындар
өндіріс процесіндегі
рөлі;
төмендету факторлары;
жоспарлаудағы маңыз-
дылығы; шығындарды бөлу
орындылығы; жалпы
шығындардағы
үлес салмағы, өнімдер
бойынша бөлу
негізді-лігі, есепке
алуға жұмсалған еңбек.
2.Шешім қабыл- Шығындар беталысы: тұрақ-ты,
дауға негіз шартты-тұрақты, өзгер-мелі,
болатын өндіріс шартты-өзгермелі. шартты-
шығындары Болашақ мерзім шығында-ры:
бағалауда есепке алына-тын
және алынбайтын. Шешім
қабылдау: қайтарымсыз
шығындар, инкременттік,
маргиналдық
3. Жоспарлау, Жауапкершілік орталық-
бақылау және тары: реттелетін және
реттеу жүйесінде реттелмейтін шығындар.
пайдаланыла-тын Шығындар пайда болатын
шығындар орындары, нормативтік
(сметалық) шығындар және
олардан ауытқулар
Автормен құрастырылған
Экономикасы дамыған елдерде өндірістік есеп және оны ұйымдастыру
практикасында, мақсаттық ұстанымына, шығындарды есепке алу бағытына
байланысты әртүрлі нұсқасы қарастырылады. Шығындарды есепке алу бағытында
өндірістік шығындарды оқшауланған нысаналы есепке алу қажетті қызмет саласы
түсіндіріледі. Ішкі ақпараттың түтынушылары белгіленген мәселе бойынша
қажетті ақпаратты қамтамасыз етуге қажетті
есептің бағытын анықтайды.
Ең алдымен есепте шығындардың үш санаты туралы мағлұмат жинақталады:
жұмыс күшіне, материалдарға, үстеме шығындарға. Содан соң жиынтық шығындар
есептің бағыттары бойынша бөлінеді:
1. дайындалған өнімнің өзіндік құны мен алынған пайданы анықтау үшін;
2. басқарушылық шешім қабылдау үшін;
3. бақылау мен реттеу процесін жүзеге асыру үшін.
Көрсетілген үш бағыттың әрқайсысы, өз кезегінде, одан әрі нақтылауды,
яғни жіктеуді қажет етеді.
Көрсетілген жіктеуге сәйкес есеп жүргізу-өндіріс шығындарының отандық
есебіндегі жаңа құбылыс. Нарық қатынастары өндірістік есептің
жоспарлаудағы; мөлшерлеудегі, талдаудағы, болжаудағы және жалпы өндірісті
басқару жүйесіндегі рөлін күшейтеді.
Айта кететін жағдай, баптар бойынша шығындардың жиынтығы Негізгі
өндіріс шотында көрсетіледі. Дегенмен бұл мағлұматтар бойынша кәсіпорын
өнімнің (жұмыстар мен қызметтердің) әр түрлерінің қайтарымы туралы және
қабылдаған шешімдердің шығындар мен пайда мөлшеріне әсері туралы қорытынды
жасай алмайды. Бұл проблеманың шешімі көбінесе шығындарды топтастырудың
қабылданған түрлерімен анықталады. Басқару мақсаттарын қанағаттандыратын
шығындар жіктемесі өндіріс қызметінің басқарушылық есебін ұйымдастырудың
негізгі принципі, өндірістік шығындар туралы мәліметтерді өңдеу мен талдау
әдісі болып табылады.
Өндірістің жалпы жүйесінің бір бөлігі ретінде қаржы - өткізу қызметі
шығындармен байланысты.
Шығындардың бұл санатының құрамына мыналар жатқызылады:
- өнімді өткізумен байланысты шығындар;
- өткізу және басқа делдал кәсіпорындарға төленетін комиссиялық
жиналымдар (аударымдар);
- ағымдағы маркетингтік мәліметті жинау мен тарату шығындары;
- маркетингтік зерттеу шығындары;
- басқа фирмалардың маркетингтік зерттеулеріне ақы төлеу;
- жарнамалық шығындар;
- қаржы-өткізу қызметімен байланысты басқа да шығындар;
- өкілдік шығындар;
Өнім өткізуге байланысты шығындар мыналардан құралады:
- ыдыс пен орауышты жасауға байланысты қосалқы цехтар қызметі; сатып
алынған ыдыстың құны; ыдысты ұстау мен жөндеу шығындары; ыдыс пен орауыш
құны сатып алушыға қосымша төлен-беген жағдайда басқа ұйымдарға бұйым
орауышының құнын төлеу;
- қоймаларда дайын өнімді ұстау; қойма ғимараттарын, тиеу-түсіру
машиналары мен құрылғыларының (крандар, электрқұрыл-ғылар және т.б.)
амортизациялары, қойма қызметкерлерінің жалақысы;
- жөнелту стансасы немесе өнімді жеткізудің, вагонға, контейнерге, кемеге
тиеудің тасымал шығындары;
- арнайы көлік -экспедициялық кеңселер қызметіне, егер бағаны жөнелту
франко- тасымалдау белгілесе ақы төлеу;
- ал егер немесе су жүгін, я болмаса басқа тасымал шығындарды төлеу.
Комиссиялық жиналымдар (аударымдар) көтерме сауда немесе басқа делдал
кәсіпорындарға келісімдерге сәйкес өткізу нарқы мен сату көлемін кеңейту
үшін төленеді. [15]
Ағымдағы маркетингтік мәліметті жинау мен тарату шығындары -сыртқы
мәліметті жинау бойынша басқа кәсіпорындар қызметтері; дистрибьюторларды,
бөлшек сауда қызметкерлерін және басқа бәсекелестер жөнінде мәлімет
жинақтайтын тұлғаларды ұстау шығындары; кітаптар, журналдар және басқа
арнайы басылымдарды жеткізушілермен әңгімелесуге, оқуға, кеткен уақыт
(жалақы); маңызды мәлімет бергені үшін материалдық ынталандыру; арнайы
бөлімдерді ұстау.
Маркетингтік зерттеу шығындары тұтынушы әрекетін, жарнама мәтіндерін,
жарнама тиімділігін, түтынушыларға ақпарат беру мәселелерін, жаңа тауарға
көзқарасын, нарықтың әлеуметті мүмкіндіктерін өткізу арналарын анықтауды,
іскерлік белсенділігінің үрдісін зерттеудің, ұзақ мерзімді және қысқа
мерзімді болжау операцияларды біріктіреді. Бұл қызметтерді мамандандырылған
фирмалар немесе кәсіпорын бөлімі орындайды.
Жарнама шығындары - жарнама қызметіне жұмсалатын шығындар; жарнамалық
хабар кұны; оған тұлғаларды қамту шығындары; нақты жарнама жүргізуші құны;
өткізуді ынталандыру құралдыраның құны - үлгілер, купондар, жеңілдетілген
бағамен орауыштар, есептік талондар мен сыйақылар; көрмелерге,
жәрмеңкелерге қатысу, кәсіби кездесулерді, тауарларды көрсету т.б.
Коммерциялық қызметке байланысты өкілдік шығындар өзара тиімді байланысты
қалыптастыру мен қолдау шараларын жүзеге асыру келісімдерін жүргізуге
келген басқа кәсіпорындар мен ұйымдар өкілдерін ресми қабылдау шығындарын;
мәдени ойын-сауық шараларына қатысу; келіссөздер мен мәдени бағдарлама
шаралары кезінде тамақтандыру қызметін; келіссөздерге қатысқан штатта жоқ
тұлғалар қызметіне ақы төлеуді, шаралар кезінде көлікпен қамтамасыз етуді
құрайды.
Басқа шығындар құрамына қаржы - өткізу бөлімін ұстау шығындары кіреді -
жұмысшылардың жалақысы, іссапар, пошта, телефон шығындары және тағы басқа;
сауда өкілдерін ұстау - қызметкерлердің жалақысы, ғимараттарды жалға алу,
телефакстық және басқа шығындар; өнімдерді сертификаттау шығындары;
материалдық емес активтердің тозуы-сауда белгілерінің, марка және тағы
басқа шығындар.
Бұл шығындар жіктемесі өндіріс шығындарының белгілерімен
анықталған. Сондай-ақ қаржы-өткізу қызметінің өзгешелігі негізгі белгі
ретінде шешім қабылдау мен жоспарлау үшін жіктеуді алға шығарады. Бұл
жағдайда шығындар релеванттық (есепке алынатын) және иррелеванттық болып
бөлінеді. Шығындарды осылайша бөлу, өткізу бағасы, нарық сегменттерін
бөлу, сату көлемін арттыру жөнінде шешім қабылдау үшін қажет.
Релеванттық қаржылық шығындар ақшалай қаражаттың болашақ өсімін
көрсетеді, оның мөлшері қарастырылған шешімге байланысты. Есепке тек
ақшалай қозғалыстың өсімі ғана алынады. [21]
Әртүрлі жағдайда сол бір шығындар релеванттық та, иррелеванттық та болуы
мүмкін екенін тәжірибе көрсетіп отыр. Мысалы, артық материалдар сатып
алынды. Бұл материалдар жұмсалуға немесе сатылуға тиісті емес, сондықтан
қабылданатын шешімге байланыссыз олардың құны бірдей болады, яғни олар
иррелеванттық болып табылады. Басқа жағдайда, материалдарды қандай да бір
өнімді өндіру үшін сатып алғанда, олардың құны, номенклатурасы, т.б.
талданады-материалдарға жұмсалған шығындар бұл жерде релеванттық болады.
Материалдық шығындар бұл жағдайда қабылданатын шешімге байланысты болады.
Сонымен, релеванттық шығындар тізімін келтіруге болмайды, әр нақты жағдай
үшін ол әртүрлі болады. Бірақ әр нақты жағдайда келесі принципті басшылыққа
алу керек: релеванттық шығындар - бұл қабылданатын шешім нұсқасына
байланысты өзгеретін болашақ шығындар.
Басқару бөлімдері мен қызметтерін, өндірістік бөлім құрылымдарын басқару
аппаратын ұстау белгілі бір шығындардың жұмсалуын қажет етеді. Өндіріс
шығындары сияқты олар да міндетті. Басқару шығындарын үстеме шығындарға
жатқызады және жалпы олардың құрамында қарастырады. Бірақ басқару
функцияларының өзгешелілігі үстеме шығындары құрамынан ұйымдық қызметпен
байланысты шығындар мен олардың жіктелімін бөліп қарауды қажет етеді.
Пайда болу орнына байланысты шығындар жалпы өндірістік және жалпы
шаруашылық болып бөлінеді. Өндірістік сипаты бар ұйымдастыру қызметпен
байланысты шығындар құрамына мыналар жатқызылады: өндірісті
басқару шығындары; өндірісті дайындау мен ұйымдастыру; өндірістік
бөлімшелерді басқару аппаратын ұстау шығындары; ғимараттарды, құрылыстарды,
өндірістік құралдардың амортизациясы, қалыпты жұмыс жағдайын қамтамасыз ету
шығындары, мамандыққа бейімдеу, кадрларды даярлау шығындары және басқалар.
Жалпы шаруашылық мақсатындағы ұйымдастыру қызмет шығындары мыналардан
тұрады: әкімшілік-басқару; техникалық басқару, жабдықтау-дайындау, қаржы-
өткізу қызметін басқару; басқа ұйымдар қызметтеріне ақы төлеу;
ғимараттарды, құрылыстарды, жалпы шаруашылық құрал-саймандарды ұстау мен
жөндеу құндары, амортизацияны қоса есептегенде, жұмыс күшіне жұмсалған
шығындар - басшыларды іріктеу, оқыту, қайта даярлау, біліктілігін
жетілдіру, заңдылықта белгіленген сәйкес міндетті төлемдер, салықтар,
аударымдар-пайыздар. [21]
Мұндай топтастыру шығындарды мөлшерлеу, жіктелім баптарының бөлімшелері
бойынша сметалар жасау, сметалардың орындалуын, шығындарды есеп пен
калькуляция объектілері бойынша бөлу. Бірақ мұндай топтастыру шығындар
мазмұнын толық ашуды, яғни олардың қалыптасуы мен экономикалық
қажеттілігіне ағымдағы бақылауды қамтамасыз етпейді.
Ұйымдастыру қызметі бойынша шығындар, әр бөлімшенің, кәсіпорынның
іркіліссіз жұмыс жағдайларын жасауға әсері жәйлі мәлімет қалыптастыру
басқарушылық есептің құрама бөлігі болып табылады. Басқару жүйесінің
тиімділігі басқару деңгейлері бойынша есепті көрсеткіштер жүйесімен
өлшенеді, сондықтан ұйымдық қызмет бойынша шығындар құрамын келесі топтарға
бөлеміз:
- мақсатты функцияларды орындауға байланысты ұйымдастыру қызмет
шығындары;
- кәсіпорын бөлімдері мен қызметтерінің жұмыс істеуін қамтамасыз ету
шығындары;
- жалпы ұйымдастыру және жалпы басқару қызметінің шығындары.
Шығындардың бұл топтастырылуы кәсіпорын қызметін басқарумен байланысты
шығындарды қалыптастыру процесін бақылауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар,
кәсіпорын қызметтері мен бөлімдері бойынша шығындарды жинақтау әр әкімшілік
бөлімшесінің жалпы кәсіпорынды басқару жүйесінің тиімділігіне әсер ету
дәрежесін анықтайды. Бұл кезде басқарушылық еңбек тиімділігі басқару
қызметі шығындарының төмендетілуімен емес, бұл шығындар қаншалықты басқару
үшін толық мәлімет жүйесін жасауда жетекшілер қажеттіліктерін
қанағаттандыруымен сипатталады.
Басқарудың барлық қызметтері және әрқайсысы жеке-жеке өз жұмысын
кәсіпорын алдында тұратын міндеттерді шешуге бағыттайды: өндіріс пен өнім
өткізу көлемін көбейту, оның сапасын жақсарту, пайданы көбейту және өндіріс
табыстылығын арттыру, кәсіпорын жұмысшыларының әлеуметтік жағдайын
жақсартуды қамтамасыз ету.
Осыған байланысты ұйымдастыру қызметі шығындарының жіктемесін
бағыттары бойынша және іштей баптар бойынша бөлген дұрыс. Қарастырылатын
жіктелімнің негізгі белгісі ретінде басқару қызметінің барлық түрлері
немесе функциялары болу керек: әкімшілік басқару, техникалық басқару,
өндірісті басқару, өнім өткізу, міндетті салықтар, жиналымдар мен
аударымдар, банк қарыздарын пайдалану пайыздары, басқа шығындар.
Шығындарды баптар бойынша топтастыру шығын мазмұны мен
кәсіпорынның ұйымдық құрылымының ерекшеліктерін көрсетеді. Жалпы шығын
баптары бойынша топтастыру шығындарды азайту резервтерін табу үшін
пайдаланылады.
Есеп пен калькуляция объектілеріне қатысты ұйымдастыру шығындары жанама
болады, ал өндіріс көлеміне қатысты тұрақты (бір бөлігі шартты тұрақты).
Бұл шығындарды бөлу әдістеме бойынша және үстеме шығындар құрамында
қаралады.
Кез келген өнімді (жұмыс, қызмет) өндіру белгілі бір шығындармен
байланысты. Сондықтан да шығындарды жіктеу өндірістік есептің маңызды
элементі болып табылады. Әдетте, топтау принциптеріне калькуляция
баптарының номенклатурасы сәйкес келеді. Өзіндік шығындарды дұрыс есептеу
үшін оның ғылыми негізделген жіктелімі аса қажет. Өндірілген өнімді
калькуляциялау және бағалау үшін шығындар былай топтасады:
- Негізгі – өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланысты
(шикізатты, технологиялық қажеттіліктерге кеткен материалдық шығындар,
негізгі өндірістік жұмысшыларға жалақы төлеу, машиналар мен құрал
жабдықтарды ұстау мен пайдалануға кеткен шығындар т.б.);
- Үстеме шығындар (өндірісті ұйымдастыру, оған қызмет ету және басқарумен
тікелей байланыста пайда болады);
- Тікелей – өнімнің нақты бір түрін өндірумен байланысты және оның
өзіндік құнына тікелей кіреді;
- Жанама шығындар жекелеген өнім түрлерінің құнына тікелей емес, жанама
түрде бөлінеді. Олар өнімнің өзіндік құнына әртүрлі әдістердің көмегімен
(ставка, пайыз, коэффициенттер) арқылы жанама жолмен қосылады;
- Кірістік шығындар – қолда бар және сатып алынған ресурстар, келешекте
табыс әкелуі ықтимал.
- Өткен шығындар, олар келешекте табыс әкелу қабілетін жойған ресурстар.
2 суретте кірістік және өткен шығындар арасындағы айырмашылық
көрсетілген. Ол кәсіпорын пайдасы мен активтерін бағалауды есептеу кезінде
маңызды рөл атқарады.
Өнеркәсіптік кәсіпорындарда өндірістік шығындарды өнімнің өзіндік құнына
толығымен қосады, ал өндірістік еместердің бір бөлігін қаржы нәтижелеріне
жатқызады. Алғашқылары қорларды бағалауда мүмкін пайдаларды қарастырса, ал
екіншілері қандай да бір өнімнің құнына жатпайды және қосыла алмайды.
Жүктелген шығындар - бұлар шешім қабылдау кезінде ескеріледі, олар
ресурстар шектелген жағдайда пайда болады. Жүктелген шығындарды көзге
елестетілетін деп атайды, себебі оларды шешім қабылдау кезінде қосады,
бірақ келешекте олар болмауы да мүмкін. Олар жоғалған немесе басқа жағдайға
пайдаланған өндірістік ресурстарды қолдану бойынша
мүмкіндіктерді сипаттайды, егер де ресурстар шектелмеген болса, онда
жүктелген шығындар нөлге тең.
Сурет 1. Шығындарды кірістік пен өткен деп топтау.
Инкременттік шығындар мен кірістер - өнімнің қандай да тобын қосымша
түрде дайындау жағдайында пайда болады. Мысалға, егер қандай да бір шешім
нәтижесінде тұрақты шығындар артса (өнімді қарқынды түрде шығарғаны үшін
сыйақы төленсе), онда бұл шығыңдар инкременттік деп аталады. Егер де
қосымша өнім шығару ту-ралы қабылданған шешім тұрақты шығындардың
абсолютті шамасын арттыруға әкеліп соқтырмаса, онда инкрементті шығындар
нөлге тең.
2. Кәсіпорын қызметінің экономикалық сипаттамасы
Бекжан жеке кәсіпкерлігі Қазақстан Республикасы заңнамасы бойынша
заңды тұлға болып табылады. Бекжан жеке кәсіпкерлігі 25 наурыз 2009 жылы
Алматы қаласының Қазақстан Республикасының Әділет министрлігіне қарасты
юстиция басқармасында мемлекеттік тіркеу туралы күәлігі № 72981-1910-ИП,
тіркелуі бойынша құрылды.
Жеке кәсіпкерлігінің қызметінің негізгі мақсаты бөлшек және көтерме
сауда, жүк тасымалдау, делдалдық жұмыстарымен айналысу болып табылады. Ең
негізгі басты бағыты осы жеке кәсіпкерлік арқылы қызмет көрсету және оны
тұтынушыларға сату болып табылады.
Көрсетілетін қызмет және сатылған тауар айналымы арқылы тұтынушылардың
қажеттіліктерін қанағаттандыру арқылы табыс табу болып табылады. Қазақстан
Республикасының қолданыстағы заңнамасымен тыйым салынбаған кез келген
түрлерін атқару.
Лицензия алынуы керек қызмет түрін атқару үшін Жеке кәсіпкерлігі
Қазақстан Республикасының заңнамасымен белгіленген тәртіпте лицензия алу
міндетті.
Жеке кәсіпкерліктің орналасқан жері: 050016, Қазақстан Республикасы,
Алматы қаласы, Болотников көшесі 29 үй. Жеке кәсіпкерліктің қызмет атқару
мерзімі оның Қазақстан Республикасының уәкілетті мемлекеттік органында
мемлекеттік тіркеуден өткен кезінен бастап есептеледі және уақыт бойынша
шектелмеген.
Жеке кәсіпкерлігітің қатысушылары: 1.Бекжан Шахизада Мансурқызы -
Қазақстан Республикасының азаматы, жұмыс тәжірбиесі 30 жыл, білімі –жоғары,
экономист. Бекжан жеке кәсіпкерлігігінің негізгі тұтынушылары деңгейі
орташадан жоғары жеке тұлғалар болып табылады.
Жеке кәсіпкерліктің алдына қойған негізгі міндеті: максималды табыс алу,
ол үшін кәсіпорын өзінің сату және өткізу жұмыстарын ұлғайтады және қызмет
көрсету сервисін жетілдіреді, содан оның қаржылық жағдайы бір қалыпты тұр.
Жеке кәсіпкерліктің қаржылық есептілігінің және технико-экономикалық
көрсеткіштерге сүйене отырып, еңбек өнімділігінің 15% түсуіне қарамастан,
кәсіпорын табысты екенін көруге болады.
Қосымшада көрсетілген Бекжан ЖК-тың 2009-2010 жылғы қаржылық-
шаруашылық қызметінің экономикалық көрсеткіштері бойынша
Балансты экономикалық оқу барысында келесі қорытынды жасалды:
Активтің барлық бөлімшелерінің жалпы жиыны Пассивтің барлық
бөлімшелерінің жалпы жиынына тең: А (І+ІІ) = П(І+ІІ+ІІІ)
Біздің баланс бойынша теңдігіміз мынаны құрайды:
Жыл басына 1912067,22 мың теңге
Жыл аяғына 1721819,3 мың теңге
• Активтің бірінші бөлімінің жиынын, әдеттегідей, пассивтің үшіншіі
бөлімінен кем болады: АI ПIII
Қаржылық жағдайын талдау негізінде кәсіпорында бұл теңсіздік келесідей
талданады:
Жыл басына 9202580 9883539 мың теңге
Жыл аяғына 10651443,39 1912067,22 мың теңге
• Ағымдағы активтің жалпы соммасы ағымдағы және ұзақмерзімді
міндеттемелердің қосындысынан аз болады: АІІ П(І+ІІ)
Біздің мысалымыз бойынша бұл теңсіздік келесідей түрге ие болады:
Жыл басына 680950 6343117
Жыл аяғына 10651443,39 1912067,22
Актив = Өзіндік капитал + Ұзақ мерзімді міндеттемелер + Ағымдағы
міндеттемелер
Осы жеке кәсіпкерліктің экономикалық көрсеткіштеріне талдау жасап
отырғанда назар аударатын мәселе активтер және қор сыйымдылығы мен
қайтарымдылығы оң көрсеткіштер көрсетілгенмен, есеп беретін жылдың ішінде
баланс валютасы 66759211 мың теңгеге азайған. Бұл кәсіпорынның қызметінің
мүмкіндігінің төмендеуін және жағымсыз бағаны аларлықтай еңбек еткенін
көрсетеді. Сонымен бірге жасалған жұмыстан және көрсетілген қызметтен пайда
алынбаған,2486645 мың теңгеге зиян шеккен кәсіпорын табыстылығынан шығындар
көлемінің артуын көріп отырмыз. Яғни, бұл кәсіпорында қаражатты дұрыс
пайдаланбауын себепті деп тауып, болашақта қызмет көрсету деңгейін
жоғарылату үшін көп шаралар мен қызметтер жасауы керек.
Бірақ бұл қаражаттардың көзі ағымдағы міндеттемелер болып
табылатындығын ұмытпауымыз керек.
Жоғарыда көрсетілген есеп айырысудан көргеніміздей осы шаруашылықжеке
кәсіпкераса жедел міндеттемелерді жабудан қаржылық қиыншылық көріп отырған
жоқ.
Кесте 2. Төлем қабілеттілігінің коэффициентінің есебі
Көрсеткіштер Жыл басына Жыл аяғына Өсу қарқыны
(+ -)
Ақша қааражаты, тенге 7219868 3390518,37 3829349,63
Қысқамерзімді міндеттемелер6343117 1832067,22 -451105,78
Төлемқабілеттілігінің 1,13 1,85 + 0,72
коэффициенті
Кестеден көріп отрғанымыздай кәсіпорынның қаржылық жағдайына 1 қаңтар
2010 жылына жасалып отыр және ол қаржылық қиыншылықтарды басынан
сезінгенмен біраз шамасы жеткілікті.
Яғни, жауапкершілігі шектеулі серіктестік ақша қаражаты қалдығы
3829349,63 мың теңгеге азайған, ал міндеттемелер-салыққа, еңбекақыға,
жабдықтаушыларға 451105,78 мың теңгеге былтырғы жылға қарағанда кеміген.
Бұл есепті кезеңнің соңына дейін жедел төленетін міндеттемелердің 100%
жабуға толық мүмкіндігі бар екендігін көріп отырмыз.
3. Кәсіпорынның бухгалтерлік есебінде табысты және шығындарды тану жолдары
Жеке кәсіпкерлік субъектілеріне жатқызылған, салық заңнамасына сәйкес,
кәсіпкерлерге арналған кірістер мен шығындарды есепке алу кітабында
көрсетеді. Салық органында міндетті тіркелуге жататын және қосылған құн
салығын төлеушілер болып табылмайтын жеке кәсіпкерлер өз қызметі бойынша
бухгалтерлік есепті қосылған құн салығын төлеушілер болып табылмайтын жеке
кәсіпкерлерге арналған кірістерді есепке алу кітабында жүргізеді. Қосылған
құн салығын төлеушілер болып табылатын жеке кәсіпкерлер 2-қосымшаға сәйкес
нысан бойынша өз қызметі бойынша бухгалтерлік есепті қосылған құн салығын
төлеушілер болып табылатын жеке кәсіпкерлерге арналған кірістерді есепке
алу кітабында жүргізеді.
Кітап Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп пен қаржылық
есептілік туралы заңнамасына сәйкес қосарланған жазба тәсілін, бухгалтерлік
есеп шоттарының үлгілік жоспарын және өзге де талаптарды қолданбай
хронологиялық тәртіппен толтырылады.
Кітапты бастаған кезде жеке кәсіпкер ақпараттың түсініктігі,
сенімділігі, салыстырмалығы, толықтығы сияқты ақпараттың сапалы
сипаттамаларын қолданады. Қысқартылған, кодталған жазбаларды және
символдарды пайдаланған жағдайда олардың мағынасы әрбір нақты жағдайда
түсіндірілуі тиіс.
Шаруашылық операциялары мен оғиғалары бастапқы есепке алу құжаттары
Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы
заңнамада талаптары белгіленген бухгалтерлік есепке алу тіркелімдері арқылы
ресімделеді.
Кітап бір қаржы жылына ашылады және нөмірленуі, түптелуі тиіс.
Нөмірленген және түптелген Кітаптың соңғы бетінде онда қамтылған беттердің
саны көрсетіледі, ол арналған дейін жеке кәсіпкердің қолымен және жеке
кәсіпкердің мөрімен (бар болған кезде) расталады. Электрондық түрде
арналған және кезең аяқталғаннан кейін қағаз тасығыштарға шығарылған
нөмірленген және түптелген Кітаптың соңғы бетінде онда қамтылған беттердің
саны көрсетіледі, ол арналған дейін жеке кәсіпкердің қолымен және жеке
кәсіпкердің мөрімен (бар болған кезде) расталады.
Кітапта қателерді түзету негізді болуы және түзету күнін көрсете
отырып жеке кәсіпкердің қолымен және жеке кәсіпкердің мөрімен (бар болған
кезде) расталуы тиіс.
Субъектінің қаржылық есептілігі мыналарды қамтиды:
бухгалтерлік баланс;
пайда мен шығындар туралы есеп;
түсіндірме жазба және ескерту.
Өздерінің қарауына қарай субъекті пайдаланушыларға берілетін ақпараттың
сапасын жақсартуға қабілетті басқа да қаржылық есептілік нысандарын ұсына
алады. Қаржылық есептілікте өткен кезең үшін тиісті деректер көрсетіледі.
Жеке кәсіпкерлікте мыналар табысты тану өлшемдері болып табылады:
1) сатушыдан сатып алушыға елеулі тәуекелдердің және тауарларға иелік
ету басымдықтарының көшуі;
2) сатушы басқаруға көбірек қатыспайды және сатылған тауарды
бақыламайды;
3) кірістің сомасы сенімді бағалануы мүмкін;
4) мәмілеге байланысты экономикалық пайда ұйымға түседі деген
ықтималдылық бар;
5) мәмілеге байланысты келтірілген немесе күтілетін шығындар сенімді
бағалануы мүмкін.
Тану өлшемдерін қолдану мәміленің мәніне және оның сипатына тәуелді.
Мыналардың:
1) тауарларды сату;
2) қызметтер көрсету;
3) қаржыландырудан алынатын кірістер;
4) өзге де шығыстар нәтижесінде алынған кірісті айыру және ашу қажет.
Кіріс субъекті ұсынатын кез келген сауда және көтерме жеңілдіктерді
ескере отырып, алынған немесе алуға жататын өтеудің әділ құны бойынша
өлшенеді. Операциядан туындайтын кіріс сомасы субъекті мен сатып алушы
немесе активті пайдаланушы арасындағы шартпен анықталады.
Тауарларды сатудан түсетін кіріс төменде санамаланған барлық шарттар
қанағаттандырылғанда танылады:
1)жеке кәсіпкерсатып алушыға тауарға меншік құқығына байланысты елеулі
тәуекелдер мен сыйақыларды берді;
2)жеке кәсіпкерәдетте меншік құқығымен үндесетін деңгейдегі басқаруда
енді қатыспайды және сатылған тауарларды бақыламайды;
3) кіріс сомасы сенімді өлшенуі мүмкін;
4) операцияларға байланысты экономикалық пайдалар Субъектіге түседі
деген ықтималдылық бар;
5) операцияға байланысты келтірілген немесе күтілетін шығындар сенімді
түрде өлшенуі мүмкін.
ызметтер көрсетуді ұйғаратын операция нәтижесін сенімді өлшеген кезде
кіріс баланс күніне операцияның аяқталу сатысына көрсету жолымен танылады.
Операцияның нәтижесі егер мынадай шарттар орындалса, сенімді түрде
есептелуі мүмкін:
1) кіріс сомасы сенімді түрде өлшенуі мүмкін;
2) операцияға байланысты экономикалық пайдалар Субъектіге түседі деген
ықтималдылық бар;
3) операцияға байланысты келтірілген немесе күтілетін шығындар сенімді
түрде өлшенуі мүмкін;
4) операцияны жүзеге асыру үшін келтірілген шығындар және оны аяқтау
үшін қажет шығындар сенімді өлшенуі мүмкін.
Операцияның аяқталу сатысы орындалған жұмысты сенімді бағалауды
қамтамасыз ететін тәсілмен анықталуы тиіс, атап айтқанда:
1) орындалған жұмыс туралы есептер;
2) қызметтердің жалпы көлемінен пайыз ретінде ұсынылған қызметтер;
3) шеккен шығындардың жалпы күтілетін шығындарға тепе-тең ара қатынасы.
Қызметтер көрсетуді ұйғаратын операцияның нәтижесі сенімді
бағаланбаса, кіріс танылған өтелетін шығыстар сомасында ғана танылады.
Қаржыландырудан түсетін кірістерге кірістердің мынадай түрлері
жатқызылады:
1) сыйақылар бойынша кірістер, онда қаржы активтері бойынша кірістер
алуға (пайдалануға ақша қаражатын бепргені үшін алынған, осы банкте шоттағы
ақша қаражатын банктің пайдаланғаны үшін пайыздар) байланысты операциялар
көрсетіледі;
2) дивидендтер бойынша кірістер, онда бағалы қағаздар жөніндегі алынған
дивидендтер бойынша кірістер алуға байланысты операциялар көрсетіледі;
3) қаржылық жалға беруден түсетін кірістер, онда қаржылық жалға берілген
активтер бойынша кірістер алуға байланысты операциялар көрсетіледі;
4) жылжымайтын мүлікке инвестициялармен жасалатын операциялардан түсетін
кірістер, онда кез келген капиталдың құнының өсуінен түсетін жалдау
төлемдерін немесе кірістерді алу мақсатында (иесінің немесе жалға алу шарты
бойынша жалға алушының) иелігіндегі жылжымайтын мүліктен (жер, ғимарат
немесе олардың бір бөлгі) кірістер алуға байланысты операциялар
көрсетіледі;
5) қаржыландырудан алынатын өзге де кірістер, онда кірістердің басқа
түрлерінде көрсетілмеген қаржыландырудан түсетін өзге кірістер көрсетіледі.
Өзге де кірістерге мынадай:
1) активтерді есептен шығарудан түсетін;
2) өтеусіз алынған активтерден түсетін;
3) мемлекеттік субсидиялардан түсетін;
4) оң бағамдық айырманың;
5) операциялық жалға беруден кіріс түрлері;
6) шарттардың талаптарын бұзғаны үшін айыппұлдар, өсімақылар,
тұрақсыздық айыптары;
7) Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасында белгіленген қуыну
мерзімі өткен кредиторлық берешектің сомасы;
8) түгендеу кезінде анықталған материалдық құндылықтардың артықтары;
9) субъектіге келтірілген шығындарды өтеуге түсетін түсімдер;
10) өзге де осыған ұқсас кірістер жатқызылады.
61. Өзге де кірістерді тану үшін негіз:
1) қызметтер көрсетуден түсетін кірістер қызметтер көрсетілетін кезеңде
танылады;
2) шарттардың талаптарын бұзғаны үшін айыппұлдар, өсімақылар,
тұрақсыздық айыптары сот оларды өндіріп алу туралы шешім шығарған немесе
олар борышкер танылған есепті кезеңде танылады;
3) Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген қуыну мерзімі
өткен кредиторлық берешектің сомасы қуыну мерзімі өткен есепті кезеңде
танылады;
4) алдыңғы есепті кезеңдерде анықталған жетіспеушіліктер бойынша
түсімдер борышкерлер ерікті мойындаған немесе олардан сот өндіріп алуды
талап еткен сомада қызметкер шығынды ерікті өтеу туралы өтніш берген күнге
немесе сот шешімі күшіне енген күнге көрсетіледі;
5) өзге түсімдер пайда болуына қарай танылады.
Субъектінің тауарлары немесе қызметтері сипаты мен құнынан жағынан
ұқсас қызметтерге айырбасталған жағдайда айырбасты Субъекті кіріс құрайтын
операция ретінде қарастырмайды.
Тауарлар немесе қызметтер ұқсас емес тауарларға немесе қызметтерге
айырбас ретінде ұсынылған жағдайда айырбас кіріс жасайтын операция ретінде
қарастырылады. Кіріс берілген ақша қаражатының сомасына түзетілген алынған
тауарлардың немесе қызметтердің әділ құны бойынша өлшенеді. алынған
тауарлардың немесе қызметтердің әділ құны сенімді өлшенбеген жағдайда кіріс
берілген ақша қаражатының сомасына түзетілген берілген тауарлардың немесе
қызметтердің әділ құны бойынша өлшенеді.
Субъектінің активтерін басқа тараптардың пайдалануынан туындайтын
пайыздар бойынша кіріс активтің іс жүзіндегі кірістілігін ескеретін тепе-
тең уақыт негізінде танылады.
Субъекті кірістерді тану үшін қабылдаған қызметтер көрсетуді қамтитын
операцияның аяқталу сатысын анықтайтын тәсіл.
Мыналардан:
1) тауарларды сатудан;
2) қызметтер көрсетуден;
3) пайыздардан туындайтын кірісті қамтитын кезең ішінде танылған
кірістің әрбір мынді санатының сомасы,
4) кірістің әрбір мәнді санатына енгізілген тауарларды немесе
қызметтерді айырбастаудан туындайтын кіріс сомасы.
Кез келген шартты міндеттемелер немесе актиытер, мысалы, епілдік
берілген міндеттемелер, шығымдар немесе ықтимал шығындар.
В-12 нысаны бойынша ведомость өнім өндіруге кететін шығындарды, кезең
шығыстарын және аяқталмаған құрылыс бойынша шығыстарды есепке алуға
арналған.
2-9-бағандар басқа ведомостердегі деректер негізінде толтырылады.
Мысалы, есеп беретін тұлғалардың В-4 нысаны бойынша ведомосіндегі шығыстар,
В-6 нысаны бойынша ведомосте коммуналдық қызметтер көрсету бойынша тараптас
ұйымдардың қызмет көрсету құны және т.б. Есепті кезең шығындарының жалпы
сомасының есебі 10 Шығындардың жиыны бағанында жүргізіледі.
Айдың басындағы аяқталмаған өндірістің қалдығы (11-баған) өткен есепті
кезеңге В-2 нысаны бойынша ведомостің тиісті деректеріне сәйкес ведомосте
көрсетіледі, ал есепті кезеңнің соңындағы қалдық (12-баған) аяқталмаған
өндірісті түгендеу актілері бойынша анықталады.
Есепті кезеңде шығарылған өнімнің және көрсетілген қызметтердің іс
жүзіндегі өзіндік құнын анықтау үшін 10 Шығындардың жиыны бағанында
көрсетілген сомаға есепті кезеңнің басындағы аяқталмаған өндіріс қалдығының
сомасы қосылады және есепті кезеңнің соңындағы аяқталмаған өндіріс
қалдығының сомасы алынып тасталады. Бұл ретте, кезеңнің шығыстарына
жатқызылатын шығындар жалпы белгіленген тәртіппен есепті жылдың соңында
есептен шығарылады, ал құрылыс объектілері бойынша шығыстар алдын ала 2930
Аяқталмаған құрылыс шотында жинақталады және содан кейін пайдалануға
қабылдау актісінің негізінде негізгі құралдар және материалдық емес
активтердің (В-10) қозғалысын есепке алу ведомосіне көшіріледі. Есепті жылы
жеке кәсіпкерлік 19723766,46 теңге табыс тапса, шығыны 13628154,00 теңгені
құрады.
2 КАЛЬКУЛЯЦИЯЛЫҚ БАПТАР БОЙЫНША ҮСТЕМЕ ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ
СИПАТЫ
1. Үстеме шығындар есебінің түсінігі, түрлері және белгілері
Жалпы кәсіпорын немесе оның бөлімшелері өндірісінің тиімділігін
сипаттайтын көрсеткіштер жүйесінде басты орынды өнімнің өзіндік құны алады.
Өзіндік құн құрамы оны құрайтын шығындармен анықталады.
Кәсіпорын шығындарын басқару күрделі процесс. Өзінің мәні жағынан ол
кәсіпорынның бүкіл қызметін басқаруды білдіреді, өйткені болып жатқан
өндіріс процесстерінің барлық жақтарын қамтиды.
Шығындарды есептеу тәжірибесінде кәсіпорын шығындарын тиімді басқаруды
жаңа іс- қимылдарын жасау және пайдалану отандық және шетел әдебиетінде
кең талқылануда. Шығындар есебі мәнінің көпшілік қабылданған
анықтамасы-бұл шығындар есебі кәсіпорында белгілі уақыт аралығында болған
жабдықтау, өндіріс және өнім өткізу процесстерін оларды сандық өлшеу,
заттай және құнды көрсеткіштермен, тіркеу, топтастыру және талдау арқылы
көрсетуге бағытталған шаралар жиынтығы болып табылады. Мұндай көрсету
кәсіпорынды (немесе кәсіпорындар бірлестігін) басқару мен оның қызметін
қаржы нәтижелерін анықтау арқылы бағалауға қажетті мәлімет алуды қамтамасыз
етеді.
Бірақ мұндай тәсіл басқару есебінің даму барысында және дамыған
өндірістік есеп теориясында пайдалану бағыттары бойынша шектелген. Біздің
ойымызша өндіріске жұмсалған шығындар есебінің маңызын анықтау, техникалық
жағынан басқа, өндіріске жұмсалған шығындар есебін түрлендіруі немесе
басқару есебінің өндірістік қызметін ұйымдастыруға әртүрлі тәсілдерді
қамтуы тиіс. Осылайша, шығындар есебінің мазмұнын анықтау кәсіпорындарда
оны ұйымдастыруды үлгілеудің шынайы алғы шарттарын жасайды. Басқарудың кері
процесіне сәйкес есеп ақпараттық жүйе ретінде тек қана іс әрекетті ғана
емес, сондай-ақ болашақта кәсіпорын экономикасын үлгілеу үшін ақпараттар
дайындайды.
Егер өндіріске жұмсалған шығындар есебін басқару үлгісінің сәйкесінше
бұрынғы, қазіргі және болашақтағы өндірістік қызметі нәтижелері мен
шығындарын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жалпы əлемдiк экономикалық өзгеру жаңа технологиялар, өндiрiс пен
капиталдың шоғырлануы, ғаламдық жəне аймақтық интеграциялық процестердiң
күшеюi негiзiнде жүрiп жатыр. Бұл елдердiң экономикалық даму процесiнде
жоғары технологиялардың алдыңғы қатарға шығарылуы
инвестициялау мен ғаламдық бəсекелестiк мəселелерiнде басымдықтардың
ауысуын айқындады. Дамыған елдерде ғылыми зерттеулер мен тəжiрибе-
конструкторлық жұмыстарға арналған шығындар IЖӨ-нiң 3%-ға жуығын құрайды.
Ақпараттық технологиялар мен техниканы кеңiнен пайдалану əр түрлi елдер
экономикасының бəсекеге қабiлеттiлiгiнiң өсуiнiң аса маңызды факторына
айналды.
Индустрияландыру мен ақпараттандыру саласына өнеркəсiптiк салалар ғана
емес, сонымен бiрге ауыл шаруашылығы, қызмет көрсету салалары да қосылып
отыр. Технологиялық прогресс дамыған индустриялы елдер өндiрiсiнiң ауқымы
мен құрылымын өзгерттi.
Дамыған елдерде экономиканы дамытудың индустриялық сатысынан
индустриядан кейiнгi, ақпараттық сатыға көшу жүзеге асырылуда. Бұл
процестердi мемлекеттер белсендi түрде реттеп, ынталандырып отыр. Олардың
рөлi iргелi ғылымдар мен мақсатты зерттеулердi қолдаудың дəстүрлi
шеңберiмен шектелмейдi, сонымен бiрге басым салаларды мақсатты дамыту
жөнiндегi шараларды да қамтиды. Алдыңғы қатарлы индустриялы елдердiң
экономикасындағы инновациялық процестер даму үстiндегi жəне өтпелi
экономикасы бар елдерде болып жатқан оқиғалардың дамуымен сай
келмейдi.Технологиялардың жаңа буынын жасауға қатыспай жəне олардың
енгiзiлуiне үлгермей, соңғылар экономикалық дамудың көш басшыларынан барған
сайын артта қалуда. Нəтижесiнде қазiр əлемде алдыңғы қатарлы елдер жаңа
технологиялардың қауырт дамуы есебiнен басқаларынан озық тұрған жүйе
құрылуда, ал қосылған құны төмен жəне экологиялық жағынан қолайсыз
сипаттамалы өндiрiстер артта қалған елдерге ауысуда.
Бұл үрдiс əлемдiк еңбек бөлiнiсiндегi шикiзаттық бағыттылығы бекiп келе
жатқан Қазақстанға да тəн. Қазақстанның Одақтың құрамындағы техникалық-
экономикалық дамуы ел экономикасының, бесiншi жəне алтыншы қалыптасушы
технологиялар бiртiндеп енгiзiле отырып, үшiншi жəне төртiншi технологиялық
қалыптағы өндiрiстермен жəне технологиялармен жасақталуын айқындады.
Қазақстан экономикасындағы технологиялық жылжу 1992-2000 жылдарда керi кету
сипатына ие болды жəне өткен жылдарда оның технологиялық құрылымдары
бiртіндеп құлдырай бердi. Мұндай артта қалушылық Қазақстанның осы заманғы
əлемдік шаруашылықта шеткерiлiк жағдайының сақталып отырғанын бiлдiредi.
Сонымен бiрге қолда бар өндiрiстiк-шикiзаттық əлеует, жоғары ғылым жəне
бiлiм беру əлеуетi, реформалаудың қол жеткiзiлген деңгейi мен экономиканың
ашықтығы мемлекет тарапынан бағыттаушылық əсер етуге орай Қазақстанның
əлемнiң шаруашылық, экономикалық жəне технологиялық процестерiне тиiмдi
түрде интеграциялануына мүмкiндiк туғызады.
Осы орайда “Қазақстан өз азаматтары үшiн өмiр сүрудiң жоғары стандартын
жасай отырып, әлемнiң тиiмдi дамып келе жатқан елдерiнiң қатарына қосылуға
тиiспiз. Бiз мұны ұлтымыз бен экономикамыз бәсекеге қабiлеттi болған
жағдайда ғана iстей аламыз” деп Елбасымыздың “Қазақстан экономикалық,
әлеуметтiк және саяси жедел жаңару жолында” атты Қазақстан халқына
Жолдауында ерекше атап өттi.
Қазақстан Республикасының бүгiнгi таңда экономикасының тиiмдi дамуында
басты мәселенiң бiрi ол негiзгi өнеркәсіптік капиталдарының басым
бөлiгiнiң моралдық және физикалық жағынан тозуы болып табылады.
Осыған байланысты отандық өнеркәсіпорындарының экономикалық өнімділігі
төмен, яғни өндірістік және экономикалық шығындары жоғары. Егер өндіріс
көлемінің өсуі шығындардың одан да жоғары қарқынмен өсуін қамтамасыз етеді.
Осының салдарынан отандық өнеркәсiптердiң рынокқа шығарған өнiмдерiнiң
бәсекеге қабiлеттiлiгi төмен болып, олардың экономикалық белсендiлiгiнiң
өсуiне керi әсер етуде. Яғни, бiр сөзбен айтқанда экономиканың тиiмдi дамуы
үшiн ұдайы өндiрiстiң негiзi болып табылатын капиталдардың толық және
қарқынды қызмет етуi қажет болып табылады.
Шығындар деп тек қарапайым шығындар емес, нарықта құн формасын алған
ресурстар шығындары аталады. Шығындар деген, нәтижесінде өнім өндіріп
өткізілген өндірістік ресурстарды пайдаланудың ақшалай көрінісі. Өндіріс
шығындарын жіктеп бөлудің бірнеше жолдары бар:
Олар: әлеуметттік-экономикалық бағыттан қарағанда, шығындар қоғамдық
және кәсіпорын шығындары болып бөлінеді. Қоғам бағынатын шығындарға дайын
өнімнің құнына көшкен жанды еңбек және зат түрін алған еңбек шығындары
жатады. Өндіріс шығындары ұдайы өндіріс процесінің нәтижесі болып табылады.
Бұл кәсіпорынның өндірісте тұтынылған құрал-жабдықтары мен жалақы
төлемдерінің шығындарын көрсетеді және өндіріс шығындары экономикалық және
бухгалтерлік болып бөлінеді. Бухгалтерлік шығынға - өнімнің белгілі
мөлшерін өндіруге нақты жұмсалған өндіріс факторларының шығындары жатады.
Бұл жағдайда факторлар сатып алынған бағамен бағаланады. Кәсіпорын
шығындары бухгалтерлік және статисткалық есеп беруде өнімнің өзіндік құны
түрін алады.
Кәсіпорын шығындарын басқару күрделі процесс. Өзінің мәні жағынан ол
кәсіпорынның бүкіл қызметін басқаруды білдіреді, өйткені болып жатқан
өндіріс процесстерінің барлық жақтарын қамтиды.
Шығындарды есептеу тәжірибесінде кәсіпорын шығындарын тиімді басқаруды
жаңа іс- қимылдарын жасау және пайдалану отандық және шетел әдебиетінде
кең талқылануда. Шығындар есебі мәнінің көпшілік қабылданған
анықтамасы-бұл шығындар есебі кәсіпорында белгілі уақыт аралығында болған
жабдықтау, өндіріс және өнім өткізу процесстерін оларды сандық өлшеу,
заттай және құнды көрсеткіштермен, тіркеу, топтастыру және талдау арқылы
көрсетуге бағытталған шаралар жиынтығы болып табылады. Мұндай көрсету
кәсіпорынды (немесе кәсіпорындар бірлестігін) басқару мен оның қызметін
қаржы нәтижелерін анықтау арқылы бағалауға қажетті мәлімет алуды қамтамасыз
етеді.
Бірақ мұндай тәсіл басқару есебінің даму барысында және дамыған
өндірістік есеп теориясында пайдалану бағыттары бойынша шектелген. Біздің
ойымызша өндіріске жұмсалған шығындар есебінің маңызын анықтау, техникалық
жағынан басқа, өндіріске жұмсалған шығындар есебін түрлендіруі немесе
басқару есебінің өндірістік қызметін ұйымдастыруға әртүрлі тәсілдерді
қамтуы тиіс.
Осылайша, шығындар есебінің мазмұнын анықтау кәсіпорындарда оны
ұйымдастыруды үлгілеудің шынайы алғы шарттарын жасайды. Басқарудың кері
процесіне сәйкес есеп ақпараттық жүйе ретінде тек қана іс әрекетті ғана
емес, сондай-ақ болашақта кәсіпорын экономикасын үлгілеу үшін ақпараттар
дайындайды.
Егер өндіріске жұмсалған шығындар есебін басқару үлгісінің сәйкесінше
бұрынғы, қазіргі және болашақтағы өндірістік қызметі нәтижелері мен
шығындарын пайдалануды көрсету процесі ретінде қарастырылса, онда есептің
мұндай жүйесі өзіндік құнды басқарудың негізгі міндеттеріне сәйкес келеді.
Нақты бір кәсіпорынның өндіріске жұмсалған шығындары есебінің негізгі
міндеттері:
1) кәсіпорын әкімшілігін басқару шешімдерін қабылдау үшін ақпаратты
қамтамасыз ету;
2) болашақтағы экономикалық стратегияны қалыптастыру мен
ауыртпашылықтарды табу мақсатында нақты шығын деңгейін норма-тивті және
жоспарлы шығындармен салыстыра отырып бақылау;
3) дайын өнімді бағалау және қаржылық нәтижелерді есептеу үшін
шығарылатын өнімнің өзіндік құнын есептеу;
4) құрылымдық бөлімшелердің өндірістік қызметінің экономика-лық
нәтижелерін анықтау және бағалау;
5) ұзақ мерзімді сипатқа ие, өндірістік және технологиялық
бағдарламалардың өзін ақтауы, өнім түрлерінің пайдалылығы, негізгі қорлар
мен өндірістік қосалқыларға салынған күрделі салымдардың тиімділігі
шешімдер қабылдау үшін өндірістік қызметті басқару есебінің ақпараттарын
жүйелендіру.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі өндіріс шығындары есебінің маңыздылығын
атай келе, тағы да оның негізгі бағытына келетін болсақ, ол өндірістік
қызметті бақылау және оны жүзеге асыру үшін шығындарды бухгалтерлік есеп
жүргізу барысының негізінде басқару.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – өндірістік шығындарды және өнімнің
өзіндік құнының калькуляциясын зерттеу, сонымен қатар үстеме шығындарды
жіктеу, өзіндік құнның төмендеуінің резервтерін анықтау және оның есебін
жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау.
Өндірістік шығындардың құрылуы мен айналымы өндірістік кәсіпорындар
үшін аса маңызды, сондықтан-да шығындар есебінің кәсіпорынды басқарудағы
үлесі өте зор. Өндірістік шығындар есебінің қажеттілігі шаруашылық
қызметтің шарттарының күрделенуіне, табыстылыққа талаптардың өсуіне
байланысты жоғарылай түседі.
Өндірістік шығындар есебін құру мен өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың әдісін таңдау көп деңгейде саланың ерекшелікеріне,
өндіріс тұрпаты мен түріне, оны ұйымдастыру мен технологиялық процесстің
сипатына, өндірілетін өнім, атқарылатын жұмыс пен көрсетілетін қызметтің
түрлілігіне, калькуляциялау обьеКредитілеріне, мекеме құрылымына және басқа
да жағдайларға байланысты болады.
Өндірістік шығындар есебінің мәліметтері – өндірістік резервтерді
анықтаудың, өндіріс табыстылығын көтеру мақсатында матриалдық, еңбек және
қаржылық ресурстарды қолдануды әрдайым бақылаудың маңызды құралы болып
табылады. Бұл өндірістік шығындар мен өнімнің өзіндік құнының
калькуляциясын зерттеу кәсіпорынның жүйесінде ерекше орын алатындығын
анықтайды. Сондықтан, өндірістегі шығындарды білу және зерттеу, сондай-ақ
осы шығындарға уақытылы және сапалы талдау жасау өндірістік процессті
икемді реттеуге мүмкіндік береді.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде өндірістік шығындардың мәні мен
жіктелуі және кәсіпорынның техникалық-экономикалық сипаты қарастырылған.
Екінші бөлімде өндірістегі үстеме шығындардың есебі мен өнімнің
өзіндік құнын калькуляциялау дипломдық жұмыстың негізгі тақырыбы
болғандықтан аса мән беріліп көрсетілген. Яғни, кәсіпорындағы өндірістік
есеп және оның басқару есебіндегі үстеме шығындардың маңызы мен
ұйымдастыруы, есебін жүргізу және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың
әдістері қарастырылған.
Ал үшінші бөлім өндірістік есепке аудиторлық тексерудің жүргізілуі
және кәсіпорынның бухгалтерлік есебі мен аудитті жетілдіру жолдарына
арналған.
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ҚЫЗМЕТІНДЕГІ ШЫҒЫНДАР ЖӘНЕ ОНЫ АЗАЙТУ ЖОЛДАРЫН ЖЕТІЛДІРУ
1. Шығындардың теориялық негізі және оның жіктемелуінің кәсіпорын
қызметіндегі маңызы
Шығындарды зерттеумен саяси экономия классиктері де айналысқан. А.Смит
абсалюттік шығындар деген түсінік енгізген, ал Д.Рикардо салыстырмалы
шығындар теориясының авторы. Шығындар деген терминді олар бірлікке
жұмсалған орташа қоғамдық шығындар деп түсінген, немесе, өнімнің жеке
бірлігі орташа кәсіпорын үшін не тұрады, немесе, саладағы кәсіпорындардың
барлығына бірдей орташа шығындар көлемі қандай шамада болады. Классиктер
шығындарды ренталық төлемдермен есептегендегі өндіріс бағасы деп те
дәлелдейді.
Марксистік концепция бойынша өндіріс шығындары капиталиске тауардың
қанша тұратынын көрсетеді: өндіріс құралдары мен жұмысшы күшіне жұмсалған
шығындардың сомасы болады. К.Маркс ерекше капиталистік шығындардан тауардың
құнын құрайтын еңбек шығындарын – ақиқат өндіріс шығындарын ажыратып
зерттейді. Өндіріс шығындарын осылай бөлу – еңбек ығындарына және капитал
шығындарына – бұл капиталистік ұдайы өндіріс процесіне марксистік талдау
жүргізудің бастапқы принциптерінің біреуі болып табылады.
XIX ғасырдың соңында бірнеше жаңа концепциялар пайда болды.
Маржиналистер бойынша шығындар шекті пайдалылыққа негізделген психологиялық
құбылыс болып табылады. Олардың шекті пайдалығымен белгіленетін өндіріс
факторлары үшін фирмалар төлейтін соманың шамасы белгіленеді. Маржиналистік
экономикалық теорияда шығындар түсінігі тек жеке кәсіпорынға тән жағдай деп
есептелінеді. Осы кәсіпорынның табысы мен шығындары өндіріс масштабының
функциясы деп түсініледі.
Австриялық теоретик Ф.Визер балама мүмкіндіктер шығындарының
субъективтік теориясының авторы. Осы тауардың өндіріс шығындары, өндіріс
ресурстарын басқаша пайдаланғанда өндірілген өнімдерден қоғамға түсетін
барынша жоғары пайдалылыққа тең болады. Австриялық мектептің өкілдерінің
маржиналистік көзқарастарын математикалық негізге көшірумен байланысты
шығындарды барынша төмендету теориялары пайда болды.
Шығындардың институционалистік теориясының көрнекті өкілдері Дж.К. Кларк
және Джон А. Гобсон қосымша шығындар мәселелерімен айналысқан және
шығындардың әр қилы типтерін индивидуалдық, қоғамдық, абсалюттік, үстеме,
қаржылы, өндірістік, ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді жан-жақты зерттеген.
Гобсон адамға жасалатын шығындар деген ұғымдар енгізді. Бұған еңбек
амаланың сапасы мен сипаты, оның қабілеттілігі және қоғамдағы еңбек
бөлінісінің тиімділігі жатады.[15]
Өндіріс шығындарының неоклассикалық концепциясы, оны өндіріс
факторларына жұмсалатын шығындар тұрақты және өзгермелі сомасы дейді.
Соңғы жылдары неоинституционалистік трансакциондық шығындар теориясы
пайда болды. Бұған көбінесе айналыс шығындары жатады – тауарды өткізу
шығындары (жарнамаға, нарықтық жағдайды ұстап тұру үшін). Трансакциондық
шығындар деген түсінікті американдық экономист Р.Коуз енгізді. К.Эрроу
бойынша экономикадағы трансакциондық шығындар физикадағы үйкеліспен ұқсас
дейді.
Шығындар деп тек жабайы шығындар емес, нарықта кұн формасын алған
ресурстар шығындары аталады. Шығындар деген, нәтижесінде өнім өндіріп
өткізілген өндірістік ресурстарды пайдаланудың ақшалай көрінісі. Өндіріс
шығындарын жіктеп бөлудің бірнеше жолдары бар:
Біріншіден, әлеуметттік-экономикалық бағыттан қарағанда, шығындар
қоғамдық және кәсіпорын шығындары болып бөлінеді. Қоғам бағынатын
шығындарға дайын өнімнің құнына көшкен жанды еңбек және зат түрін алған
еңбек шығындары жатады. Өндіріс шығындары ұдайы өндіріс процесінің нәтижесі
болып табылады. Бұл кәсіпорынның өндірісте тұтынылған құрал-жабдықтары мен
жалақы төлемдерінің шығындарын көрсетеді.
Екіншіден, өндіріс шығындары экономикалық және бухгалтерлік болып
бөлінеді. Бухгалтерлік шығынға - өнімнің белгілі мөлшерін өндіруге нақты
жұмсалған өндіріс факторларының шығындары жатады. Бұл жағдайда факторлар
сатып алынған бағамен бағаланады. Кәсіпорын шығындары бухгалтерлік және
статисткалық есеп беруде өнімнің өзіндік құны түрін алады.
Өндіріс шығындарының экономикалық түсінігі ресурстардың сиректігіне және
оларды балама пайдалану мүмкіндігіне негізделеді. Тауар өндіру үшін алынған
ресурстардың (қандайы болмасын) экономикалық шығындары, оларды өте тиімді
пайдаланып өндірген құнға тең болады. Бұлар айқын немесе айқын емес
шығындарға бөленеді.
Өндіріс шығындарының экономикалық негізделген жіктелімі өндірістік қызмет
есебін ұйымдастырудың негізі болып табылады.
Өнеркәсіпте өнімнің өзіндік құнын жоспарлау мен есепке алудың нормативтік
құжаттары, сондай-ақ қаржылық есеп бойынша оқулықтарда өндіріс шығындарын
келесі топтастыру белгіленген:
- құрамы бойынша - бір элементтік және жиынтық;
- түрлері бойынша - шығын элементтері мен калькуляция баптары;
- мақсаты бойынша - негізгі және үстеме;
- өндіріс көлеміне қатысы бойынша - тұрақты және өзгермелі;
- жекелеген өнімдерді өзіндік құнға жатқызу әдісі бойынша тікелей және
жанама;
- шығындар сипаты бойынша - өндірістік және өндірістік емес;
- жоспармен қамту дәрежесі бойынша - жоспарланатын және
жоспарланбайтын. [21]
Осылайша топтастырылған өндіріс шығыстары өнімді
калькуляциялаудың нақты функциясын сипаттайды, бірақ өндіріс
шығындарының басқарушылық есебінің міндеттеріне сай келмейді
Кесте 1. Басқару мақсаттары бойынша шығындарды жіктеу
Өндіріс шығындарын Шығындарды жіктеу Шығындар жіктелімі
есепке алу бағыттарықағидалары
1. Дайын өнімді Кәсіпорын көлемі: Нақты шығындар құрамы:
калькуляциялау мен технология, техника меннегізгі және қосалқы
бағалау үшін өндірісті ұйымдастыру мате-риалдар, еңбек шығындары,
пайдала-нылатын ерекшеліктері, шығары- еңбек
шығындар латын өнім өндірістік үстеме шығын-дар,
номенкла-турасы; есеп есепті мерзімге кіретін,
айырысу талдамалығы; жұмсалған және өзіндік құнға
бақылау болжамдылығы; енгізілетін шығындар
өндіріс процесіндегі
рөлі;
төмендету факторлары;
жоспарлаудағы маңыз-
дылығы; шығындарды бөлу
орындылығы; жалпы
шығындардағы
үлес салмағы, өнімдер
бойынша бөлу
негізді-лігі, есепке
алуға жұмсалған еңбек.
2.Шешім қабыл- Шығындар беталысы: тұрақ-ты,
дауға негіз шартты-тұрақты, өзгер-мелі,
болатын өндіріс шартты-өзгермелі. шартты-
шығындары Болашақ мерзім шығында-ры:
бағалауда есепке алына-тын
және алынбайтын. Шешім
қабылдау: қайтарымсыз
шығындар, инкременттік,
маргиналдық
3. Жоспарлау, Жауапкершілік орталық-
бақылау және тары: реттелетін және
реттеу жүйесінде реттелмейтін шығындар.
пайдаланыла-тын Шығындар пайда болатын
шығындар орындары, нормативтік
(сметалық) шығындар және
олардан ауытқулар
Автормен құрастырылған
Экономикасы дамыған елдерде өндірістік есеп және оны ұйымдастыру
практикасында, мақсаттық ұстанымына, шығындарды есепке алу бағытына
байланысты әртүрлі нұсқасы қарастырылады. Шығындарды есепке алу бағытында
өндірістік шығындарды оқшауланған нысаналы есепке алу қажетті қызмет саласы
түсіндіріледі. Ішкі ақпараттың түтынушылары белгіленген мәселе бойынша
қажетті ақпаратты қамтамасыз етуге қажетті
есептің бағытын анықтайды.
Ең алдымен есепте шығындардың үш санаты туралы мағлұмат жинақталады:
жұмыс күшіне, материалдарға, үстеме шығындарға. Содан соң жиынтық шығындар
есептің бағыттары бойынша бөлінеді:
1. дайындалған өнімнің өзіндік құны мен алынған пайданы анықтау үшін;
2. басқарушылық шешім қабылдау үшін;
3. бақылау мен реттеу процесін жүзеге асыру үшін.
Көрсетілген үш бағыттың әрқайсысы, өз кезегінде, одан әрі нақтылауды,
яғни жіктеуді қажет етеді.
Көрсетілген жіктеуге сәйкес есеп жүргізу-өндіріс шығындарының отандық
есебіндегі жаңа құбылыс. Нарық қатынастары өндірістік есептің
жоспарлаудағы; мөлшерлеудегі, талдаудағы, болжаудағы және жалпы өндірісті
басқару жүйесіндегі рөлін күшейтеді.
Айта кететін жағдай, баптар бойынша шығындардың жиынтығы Негізгі
өндіріс шотында көрсетіледі. Дегенмен бұл мағлұматтар бойынша кәсіпорын
өнімнің (жұмыстар мен қызметтердің) әр түрлерінің қайтарымы туралы және
қабылдаған шешімдердің шығындар мен пайда мөлшеріне әсері туралы қорытынды
жасай алмайды. Бұл проблеманың шешімі көбінесе шығындарды топтастырудың
қабылданған түрлерімен анықталады. Басқару мақсаттарын қанағаттандыратын
шығындар жіктемесі өндіріс қызметінің басқарушылық есебін ұйымдастырудың
негізгі принципі, өндірістік шығындар туралы мәліметтерді өңдеу мен талдау
әдісі болып табылады.
Өндірістің жалпы жүйесінің бір бөлігі ретінде қаржы - өткізу қызметі
шығындармен байланысты.
Шығындардың бұл санатының құрамына мыналар жатқызылады:
- өнімді өткізумен байланысты шығындар;
- өткізу және басқа делдал кәсіпорындарға төленетін комиссиялық
жиналымдар (аударымдар);
- ағымдағы маркетингтік мәліметті жинау мен тарату шығындары;
- маркетингтік зерттеу шығындары;
- басқа фирмалардың маркетингтік зерттеулеріне ақы төлеу;
- жарнамалық шығындар;
- қаржы-өткізу қызметімен байланысты басқа да шығындар;
- өкілдік шығындар;
Өнім өткізуге байланысты шығындар мыналардан құралады:
- ыдыс пен орауышты жасауға байланысты қосалқы цехтар қызметі; сатып
алынған ыдыстың құны; ыдысты ұстау мен жөндеу шығындары; ыдыс пен орауыш
құны сатып алушыға қосымша төлен-беген жағдайда басқа ұйымдарға бұйым
орауышының құнын төлеу;
- қоймаларда дайын өнімді ұстау; қойма ғимараттарын, тиеу-түсіру
машиналары мен құрылғыларының (крандар, электрқұрыл-ғылар және т.б.)
амортизациялары, қойма қызметкерлерінің жалақысы;
- жөнелту стансасы немесе өнімді жеткізудің, вагонға, контейнерге, кемеге
тиеудің тасымал шығындары;
- арнайы көлік -экспедициялық кеңселер қызметіне, егер бағаны жөнелту
франко- тасымалдау белгілесе ақы төлеу;
- ал егер немесе су жүгін, я болмаса басқа тасымал шығындарды төлеу.
Комиссиялық жиналымдар (аударымдар) көтерме сауда немесе басқа делдал
кәсіпорындарға келісімдерге сәйкес өткізу нарқы мен сату көлемін кеңейту
үшін төленеді. [15]
Ағымдағы маркетингтік мәліметті жинау мен тарату шығындары -сыртқы
мәліметті жинау бойынша басқа кәсіпорындар қызметтері; дистрибьюторларды,
бөлшек сауда қызметкерлерін және басқа бәсекелестер жөнінде мәлімет
жинақтайтын тұлғаларды ұстау шығындары; кітаптар, журналдар және басқа
арнайы басылымдарды жеткізушілермен әңгімелесуге, оқуға, кеткен уақыт
(жалақы); маңызды мәлімет бергені үшін материалдық ынталандыру; арнайы
бөлімдерді ұстау.
Маркетингтік зерттеу шығындары тұтынушы әрекетін, жарнама мәтіндерін,
жарнама тиімділігін, түтынушыларға ақпарат беру мәселелерін, жаңа тауарға
көзқарасын, нарықтың әлеуметті мүмкіндіктерін өткізу арналарын анықтауды,
іскерлік белсенділігінің үрдісін зерттеудің, ұзақ мерзімді және қысқа
мерзімді болжау операцияларды біріктіреді. Бұл қызметтерді мамандандырылған
фирмалар немесе кәсіпорын бөлімі орындайды.
Жарнама шығындары - жарнама қызметіне жұмсалатын шығындар; жарнамалық
хабар кұны; оған тұлғаларды қамту шығындары; нақты жарнама жүргізуші құны;
өткізуді ынталандыру құралдыраның құны - үлгілер, купондар, жеңілдетілген
бағамен орауыштар, есептік талондар мен сыйақылар; көрмелерге,
жәрмеңкелерге қатысу, кәсіби кездесулерді, тауарларды көрсету т.б.
Коммерциялық қызметке байланысты өкілдік шығындар өзара тиімді байланысты
қалыптастыру мен қолдау шараларын жүзеге асыру келісімдерін жүргізуге
келген басқа кәсіпорындар мен ұйымдар өкілдерін ресми қабылдау шығындарын;
мәдени ойын-сауық шараларына қатысу; келіссөздер мен мәдени бағдарлама
шаралары кезінде тамақтандыру қызметін; келіссөздерге қатысқан штатта жоқ
тұлғалар қызметіне ақы төлеуді, шаралар кезінде көлікпен қамтамасыз етуді
құрайды.
Басқа шығындар құрамына қаржы - өткізу бөлімін ұстау шығындары кіреді -
жұмысшылардың жалақысы, іссапар, пошта, телефон шығындары және тағы басқа;
сауда өкілдерін ұстау - қызметкерлердің жалақысы, ғимараттарды жалға алу,
телефакстық және басқа шығындар; өнімдерді сертификаттау шығындары;
материалдық емес активтердің тозуы-сауда белгілерінің, марка және тағы
басқа шығындар.
Бұл шығындар жіктемесі өндіріс шығындарының белгілерімен
анықталған. Сондай-ақ қаржы-өткізу қызметінің өзгешелігі негізгі белгі
ретінде шешім қабылдау мен жоспарлау үшін жіктеуді алға шығарады. Бұл
жағдайда шығындар релеванттық (есепке алынатын) және иррелеванттық болып
бөлінеді. Шығындарды осылайша бөлу, өткізу бағасы, нарық сегменттерін
бөлу, сату көлемін арттыру жөнінде шешім қабылдау үшін қажет.
Релеванттық қаржылық шығындар ақшалай қаражаттың болашақ өсімін
көрсетеді, оның мөлшері қарастырылған шешімге байланысты. Есепке тек
ақшалай қозғалыстың өсімі ғана алынады. [21]
Әртүрлі жағдайда сол бір шығындар релеванттық та, иррелеванттық та болуы
мүмкін екенін тәжірибе көрсетіп отыр. Мысалы, артық материалдар сатып
алынды. Бұл материалдар жұмсалуға немесе сатылуға тиісті емес, сондықтан
қабылданатын шешімге байланыссыз олардың құны бірдей болады, яғни олар
иррелеванттық болып табылады. Басқа жағдайда, материалдарды қандай да бір
өнімді өндіру үшін сатып алғанда, олардың құны, номенклатурасы, т.б.
талданады-материалдарға жұмсалған шығындар бұл жерде релеванттық болады.
Материалдық шығындар бұл жағдайда қабылданатын шешімге байланысты болады.
Сонымен, релеванттық шығындар тізімін келтіруге болмайды, әр нақты жағдай
үшін ол әртүрлі болады. Бірақ әр нақты жағдайда келесі принципті басшылыққа
алу керек: релеванттық шығындар - бұл қабылданатын шешім нұсқасына
байланысты өзгеретін болашақ шығындар.
Басқару бөлімдері мен қызметтерін, өндірістік бөлім құрылымдарын басқару
аппаратын ұстау белгілі бір шығындардың жұмсалуын қажет етеді. Өндіріс
шығындары сияқты олар да міндетті. Басқару шығындарын үстеме шығындарға
жатқызады және жалпы олардың құрамында қарастырады. Бірақ басқару
функцияларының өзгешелілігі үстеме шығындары құрамынан ұйымдық қызметпен
байланысты шығындар мен олардың жіктелімін бөліп қарауды қажет етеді.
Пайда болу орнына байланысты шығындар жалпы өндірістік және жалпы
шаруашылық болып бөлінеді. Өндірістік сипаты бар ұйымдастыру қызметпен
байланысты шығындар құрамына мыналар жатқызылады: өндірісті
басқару шығындары; өндірісті дайындау мен ұйымдастыру; өндірістік
бөлімшелерді басқару аппаратын ұстау шығындары; ғимараттарды, құрылыстарды,
өндірістік құралдардың амортизациясы, қалыпты жұмыс жағдайын қамтамасыз ету
шығындары, мамандыққа бейімдеу, кадрларды даярлау шығындары және басқалар.
Жалпы шаруашылық мақсатындағы ұйымдастыру қызмет шығындары мыналардан
тұрады: әкімшілік-басқару; техникалық басқару, жабдықтау-дайындау, қаржы-
өткізу қызметін басқару; басқа ұйымдар қызметтеріне ақы төлеу;
ғимараттарды, құрылыстарды, жалпы шаруашылық құрал-саймандарды ұстау мен
жөндеу құндары, амортизацияны қоса есептегенде, жұмыс күшіне жұмсалған
шығындар - басшыларды іріктеу, оқыту, қайта даярлау, біліктілігін
жетілдіру, заңдылықта белгіленген сәйкес міндетті төлемдер, салықтар,
аударымдар-пайыздар. [21]
Мұндай топтастыру шығындарды мөлшерлеу, жіктелім баптарының бөлімшелері
бойынша сметалар жасау, сметалардың орындалуын, шығындарды есеп пен
калькуляция объектілері бойынша бөлу. Бірақ мұндай топтастыру шығындар
мазмұнын толық ашуды, яғни олардың қалыптасуы мен экономикалық
қажеттілігіне ағымдағы бақылауды қамтамасыз етпейді.
Ұйымдастыру қызметі бойынша шығындар, әр бөлімшенің, кәсіпорынның
іркіліссіз жұмыс жағдайларын жасауға әсері жәйлі мәлімет қалыптастыру
басқарушылық есептің құрама бөлігі болып табылады. Басқару жүйесінің
тиімділігі басқару деңгейлері бойынша есепті көрсеткіштер жүйесімен
өлшенеді, сондықтан ұйымдық қызмет бойынша шығындар құрамын келесі топтарға
бөлеміз:
- мақсатты функцияларды орындауға байланысты ұйымдастыру қызмет
шығындары;
- кәсіпорын бөлімдері мен қызметтерінің жұмыс істеуін қамтамасыз ету
шығындары;
- жалпы ұйымдастыру және жалпы басқару қызметінің шығындары.
Шығындардың бұл топтастырылуы кәсіпорын қызметін басқарумен байланысты
шығындарды қалыптастыру процесін бақылауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар,
кәсіпорын қызметтері мен бөлімдері бойынша шығындарды жинақтау әр әкімшілік
бөлімшесінің жалпы кәсіпорынды басқару жүйесінің тиімділігіне әсер ету
дәрежесін анықтайды. Бұл кезде басқарушылық еңбек тиімділігі басқару
қызметі шығындарының төмендетілуімен емес, бұл шығындар қаншалықты басқару
үшін толық мәлімет жүйесін жасауда жетекшілер қажеттіліктерін
қанағаттандыруымен сипатталады.
Басқарудың барлық қызметтері және әрқайсысы жеке-жеке өз жұмысын
кәсіпорын алдында тұратын міндеттерді шешуге бағыттайды: өндіріс пен өнім
өткізу көлемін көбейту, оның сапасын жақсарту, пайданы көбейту және өндіріс
табыстылығын арттыру, кәсіпорын жұмысшыларының әлеуметтік жағдайын
жақсартуды қамтамасыз ету.
Осыған байланысты ұйымдастыру қызметі шығындарының жіктемесін
бағыттары бойынша және іштей баптар бойынша бөлген дұрыс. Қарастырылатын
жіктелімнің негізгі белгісі ретінде басқару қызметінің барлық түрлері
немесе функциялары болу керек: әкімшілік басқару, техникалық басқару,
өндірісті басқару, өнім өткізу, міндетті салықтар, жиналымдар мен
аударымдар, банк қарыздарын пайдалану пайыздары, басқа шығындар.
Шығындарды баптар бойынша топтастыру шығын мазмұны мен
кәсіпорынның ұйымдық құрылымының ерекшеліктерін көрсетеді. Жалпы шығын
баптары бойынша топтастыру шығындарды азайту резервтерін табу үшін
пайдаланылады.
Есеп пен калькуляция объектілеріне қатысты ұйымдастыру шығындары жанама
болады, ал өндіріс көлеміне қатысты тұрақты (бір бөлігі шартты тұрақты).
Бұл шығындарды бөлу әдістеме бойынша және үстеме шығындар құрамында
қаралады.
Кез келген өнімді (жұмыс, қызмет) өндіру белгілі бір шығындармен
байланысты. Сондықтан да шығындарды жіктеу өндірістік есептің маңызды
элементі болып табылады. Әдетте, топтау принциптеріне калькуляция
баптарының номенклатурасы сәйкес келеді. Өзіндік шығындарды дұрыс есептеу
үшін оның ғылыми негізделген жіктелімі аса қажет. Өндірілген өнімді
калькуляциялау және бағалау үшін шығындар былай топтасады:
- Негізгі – өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланысты
(шикізатты, технологиялық қажеттіліктерге кеткен материалдық шығындар,
негізгі өндірістік жұмысшыларға жалақы төлеу, машиналар мен құрал
жабдықтарды ұстау мен пайдалануға кеткен шығындар т.б.);
- Үстеме шығындар (өндірісті ұйымдастыру, оған қызмет ету және басқарумен
тікелей байланыста пайда болады);
- Тікелей – өнімнің нақты бір түрін өндірумен байланысты және оның
өзіндік құнына тікелей кіреді;
- Жанама шығындар жекелеген өнім түрлерінің құнына тікелей емес, жанама
түрде бөлінеді. Олар өнімнің өзіндік құнына әртүрлі әдістердің көмегімен
(ставка, пайыз, коэффициенттер) арқылы жанама жолмен қосылады;
- Кірістік шығындар – қолда бар және сатып алынған ресурстар, келешекте
табыс әкелуі ықтимал.
- Өткен шығындар, олар келешекте табыс әкелу қабілетін жойған ресурстар.
2 суретте кірістік және өткен шығындар арасындағы айырмашылық
көрсетілген. Ол кәсіпорын пайдасы мен активтерін бағалауды есептеу кезінде
маңызды рөл атқарады.
Өнеркәсіптік кәсіпорындарда өндірістік шығындарды өнімнің өзіндік құнына
толығымен қосады, ал өндірістік еместердің бір бөлігін қаржы нәтижелеріне
жатқызады. Алғашқылары қорларды бағалауда мүмкін пайдаларды қарастырса, ал
екіншілері қандай да бір өнімнің құнына жатпайды және қосыла алмайды.
Жүктелген шығындар - бұлар шешім қабылдау кезінде ескеріледі, олар
ресурстар шектелген жағдайда пайда болады. Жүктелген шығындарды көзге
елестетілетін деп атайды, себебі оларды шешім қабылдау кезінде қосады,
бірақ келешекте олар болмауы да мүмкін. Олар жоғалған немесе басқа жағдайға
пайдаланған өндірістік ресурстарды қолдану бойынша
мүмкіндіктерді сипаттайды, егер де ресурстар шектелмеген болса, онда
жүктелген шығындар нөлге тең.
Сурет 1. Шығындарды кірістік пен өткен деп топтау.
Инкременттік шығындар мен кірістер - өнімнің қандай да тобын қосымша
түрде дайындау жағдайында пайда болады. Мысалға, егер қандай да бір шешім
нәтижесінде тұрақты шығындар артса (өнімді қарқынды түрде шығарғаны үшін
сыйақы төленсе), онда бұл шығыңдар инкременттік деп аталады. Егер де
қосымша өнім шығару ту-ралы қабылданған шешім тұрақты шығындардың
абсолютті шамасын арттыруға әкеліп соқтырмаса, онда инкрементті шығындар
нөлге тең.
2. Кәсіпорын қызметінің экономикалық сипаттамасы
Бекжан жеке кәсіпкерлігі Қазақстан Республикасы заңнамасы бойынша
заңды тұлға болып табылады. Бекжан жеке кәсіпкерлігі 25 наурыз 2009 жылы
Алматы қаласының Қазақстан Республикасының Әділет министрлігіне қарасты
юстиция басқармасында мемлекеттік тіркеу туралы күәлігі № 72981-1910-ИП,
тіркелуі бойынша құрылды.
Жеке кәсіпкерлігінің қызметінің негізгі мақсаты бөлшек және көтерме
сауда, жүк тасымалдау, делдалдық жұмыстарымен айналысу болып табылады. Ең
негізгі басты бағыты осы жеке кәсіпкерлік арқылы қызмет көрсету және оны
тұтынушыларға сату болып табылады.
Көрсетілетін қызмет және сатылған тауар айналымы арқылы тұтынушылардың
қажеттіліктерін қанағаттандыру арқылы табыс табу болып табылады. Қазақстан
Республикасының қолданыстағы заңнамасымен тыйым салынбаған кез келген
түрлерін атқару.
Лицензия алынуы керек қызмет түрін атқару үшін Жеке кәсіпкерлігі
Қазақстан Республикасының заңнамасымен белгіленген тәртіпте лицензия алу
міндетті.
Жеке кәсіпкерліктің орналасқан жері: 050016, Қазақстан Республикасы,
Алматы қаласы, Болотников көшесі 29 үй. Жеке кәсіпкерліктің қызмет атқару
мерзімі оның Қазақстан Республикасының уәкілетті мемлекеттік органында
мемлекеттік тіркеуден өткен кезінен бастап есептеледі және уақыт бойынша
шектелмеген.
Жеке кәсіпкерлігітің қатысушылары: 1.Бекжан Шахизада Мансурқызы -
Қазақстан Республикасының азаматы, жұмыс тәжірбиесі 30 жыл, білімі –жоғары,
экономист. Бекжан жеке кәсіпкерлігігінің негізгі тұтынушылары деңгейі
орташадан жоғары жеке тұлғалар болып табылады.
Жеке кәсіпкерліктің алдына қойған негізгі міндеті: максималды табыс алу,
ол үшін кәсіпорын өзінің сату және өткізу жұмыстарын ұлғайтады және қызмет
көрсету сервисін жетілдіреді, содан оның қаржылық жағдайы бір қалыпты тұр.
Жеке кәсіпкерліктің қаржылық есептілігінің және технико-экономикалық
көрсеткіштерге сүйене отырып, еңбек өнімділігінің 15% түсуіне қарамастан,
кәсіпорын табысты екенін көруге болады.
Қосымшада көрсетілген Бекжан ЖК-тың 2009-2010 жылғы қаржылық-
шаруашылық қызметінің экономикалық көрсеткіштері бойынша
Балансты экономикалық оқу барысында келесі қорытынды жасалды:
Активтің барлық бөлімшелерінің жалпы жиыны Пассивтің барлық
бөлімшелерінің жалпы жиынына тең: А (І+ІІ) = П(І+ІІ+ІІІ)
Біздің баланс бойынша теңдігіміз мынаны құрайды:
Жыл басына 1912067,22 мың теңге
Жыл аяғына 1721819,3 мың теңге
• Активтің бірінші бөлімінің жиынын, әдеттегідей, пассивтің үшіншіі
бөлімінен кем болады: АI ПIII
Қаржылық жағдайын талдау негізінде кәсіпорында бұл теңсіздік келесідей
талданады:
Жыл басына 9202580 9883539 мың теңге
Жыл аяғына 10651443,39 1912067,22 мың теңге
• Ағымдағы активтің жалпы соммасы ағымдағы және ұзақмерзімді
міндеттемелердің қосындысынан аз болады: АІІ П(І+ІІ)
Біздің мысалымыз бойынша бұл теңсіздік келесідей түрге ие болады:
Жыл басына 680950 6343117
Жыл аяғына 10651443,39 1912067,22
Актив = Өзіндік капитал + Ұзақ мерзімді міндеттемелер + Ағымдағы
міндеттемелер
Осы жеке кәсіпкерліктің экономикалық көрсеткіштеріне талдау жасап
отырғанда назар аударатын мәселе активтер және қор сыйымдылығы мен
қайтарымдылығы оң көрсеткіштер көрсетілгенмен, есеп беретін жылдың ішінде
баланс валютасы 66759211 мың теңгеге азайған. Бұл кәсіпорынның қызметінің
мүмкіндігінің төмендеуін және жағымсыз бағаны аларлықтай еңбек еткенін
көрсетеді. Сонымен бірге жасалған жұмыстан және көрсетілген қызметтен пайда
алынбаған,2486645 мың теңгеге зиян шеккен кәсіпорын табыстылығынан шығындар
көлемінің артуын көріп отырмыз. Яғни, бұл кәсіпорында қаражатты дұрыс
пайдаланбауын себепті деп тауып, болашақта қызмет көрсету деңгейін
жоғарылату үшін көп шаралар мен қызметтер жасауы керек.
Бірақ бұл қаражаттардың көзі ағымдағы міндеттемелер болып
табылатындығын ұмытпауымыз керек.
Жоғарыда көрсетілген есеп айырысудан көргеніміздей осы шаруашылықжеке
кәсіпкераса жедел міндеттемелерді жабудан қаржылық қиыншылық көріп отырған
жоқ.
Кесте 2. Төлем қабілеттілігінің коэффициентінің есебі
Көрсеткіштер Жыл басына Жыл аяғына Өсу қарқыны
(+ -)
Ақша қааражаты, тенге 7219868 3390518,37 3829349,63
Қысқамерзімді міндеттемелер6343117 1832067,22 -451105,78
Төлемқабілеттілігінің 1,13 1,85 + 0,72
коэффициенті
Кестеден көріп отрғанымыздай кәсіпорынның қаржылық жағдайына 1 қаңтар
2010 жылына жасалып отыр және ол қаржылық қиыншылықтарды басынан
сезінгенмен біраз шамасы жеткілікті.
Яғни, жауапкершілігі шектеулі серіктестік ақша қаражаты қалдығы
3829349,63 мың теңгеге азайған, ал міндеттемелер-салыққа, еңбекақыға,
жабдықтаушыларға 451105,78 мың теңгеге былтырғы жылға қарағанда кеміген.
Бұл есепті кезеңнің соңына дейін жедел төленетін міндеттемелердің 100%
жабуға толық мүмкіндігі бар екендігін көріп отырмыз.
3. Кәсіпорынның бухгалтерлік есебінде табысты және шығындарды тану жолдары
Жеке кәсіпкерлік субъектілеріне жатқызылған, салық заңнамасына сәйкес,
кәсіпкерлерге арналған кірістер мен шығындарды есепке алу кітабында
көрсетеді. Салық органында міндетті тіркелуге жататын және қосылған құн
салығын төлеушілер болып табылмайтын жеке кәсіпкерлер өз қызметі бойынша
бухгалтерлік есепті қосылған құн салығын төлеушілер болып табылмайтын жеке
кәсіпкерлерге арналған кірістерді есепке алу кітабында жүргізеді. Қосылған
құн салығын төлеушілер болып табылатын жеке кәсіпкерлер 2-қосымшаға сәйкес
нысан бойынша өз қызметі бойынша бухгалтерлік есепті қосылған құн салығын
төлеушілер болып табылатын жеке кәсіпкерлерге арналған кірістерді есепке
алу кітабында жүргізеді.
Кітап Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп пен қаржылық
есептілік туралы заңнамасына сәйкес қосарланған жазба тәсілін, бухгалтерлік
есеп шоттарының үлгілік жоспарын және өзге де талаптарды қолданбай
хронологиялық тәртіппен толтырылады.
Кітапты бастаған кезде жеке кәсіпкер ақпараттың түсініктігі,
сенімділігі, салыстырмалығы, толықтығы сияқты ақпараттың сапалы
сипаттамаларын қолданады. Қысқартылған, кодталған жазбаларды және
символдарды пайдаланған жағдайда олардың мағынасы әрбір нақты жағдайда
түсіндірілуі тиіс.
Шаруашылық операциялары мен оғиғалары бастапқы есепке алу құжаттары
Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы
заңнамада талаптары белгіленген бухгалтерлік есепке алу тіркелімдері арқылы
ресімделеді.
Кітап бір қаржы жылына ашылады және нөмірленуі, түптелуі тиіс.
Нөмірленген және түптелген Кітаптың соңғы бетінде онда қамтылған беттердің
саны көрсетіледі, ол арналған дейін жеке кәсіпкердің қолымен және жеке
кәсіпкердің мөрімен (бар болған кезде) расталады. Электрондық түрде
арналған және кезең аяқталғаннан кейін қағаз тасығыштарға шығарылған
нөмірленген және түптелген Кітаптың соңғы бетінде онда қамтылған беттердің
саны көрсетіледі, ол арналған дейін жеке кәсіпкердің қолымен және жеке
кәсіпкердің мөрімен (бар болған кезде) расталады.
Кітапта қателерді түзету негізді болуы және түзету күнін көрсете
отырып жеке кәсіпкердің қолымен және жеке кәсіпкердің мөрімен (бар болған
кезде) расталуы тиіс.
Субъектінің қаржылық есептілігі мыналарды қамтиды:
бухгалтерлік баланс;
пайда мен шығындар туралы есеп;
түсіндірме жазба және ескерту.
Өздерінің қарауына қарай субъекті пайдаланушыларға берілетін ақпараттың
сапасын жақсартуға қабілетті басқа да қаржылық есептілік нысандарын ұсына
алады. Қаржылық есептілікте өткен кезең үшін тиісті деректер көрсетіледі.
Жеке кәсіпкерлікте мыналар табысты тану өлшемдері болып табылады:
1) сатушыдан сатып алушыға елеулі тәуекелдердің және тауарларға иелік
ету басымдықтарының көшуі;
2) сатушы басқаруға көбірек қатыспайды және сатылған тауарды
бақыламайды;
3) кірістің сомасы сенімді бағалануы мүмкін;
4) мәмілеге байланысты экономикалық пайда ұйымға түседі деген
ықтималдылық бар;
5) мәмілеге байланысты келтірілген немесе күтілетін шығындар сенімді
бағалануы мүмкін.
Тану өлшемдерін қолдану мәміленің мәніне және оның сипатына тәуелді.
Мыналардың:
1) тауарларды сату;
2) қызметтер көрсету;
3) қаржыландырудан алынатын кірістер;
4) өзге де шығыстар нәтижесінде алынған кірісті айыру және ашу қажет.
Кіріс субъекті ұсынатын кез келген сауда және көтерме жеңілдіктерді
ескере отырып, алынған немесе алуға жататын өтеудің әділ құны бойынша
өлшенеді. Операциядан туындайтын кіріс сомасы субъекті мен сатып алушы
немесе активті пайдаланушы арасындағы шартпен анықталады.
Тауарларды сатудан түсетін кіріс төменде санамаланған барлық шарттар
қанағаттандырылғанда танылады:
1)жеке кәсіпкерсатып алушыға тауарға меншік құқығына байланысты елеулі
тәуекелдер мен сыйақыларды берді;
2)жеке кәсіпкерәдетте меншік құқығымен үндесетін деңгейдегі басқаруда
енді қатыспайды және сатылған тауарларды бақыламайды;
3) кіріс сомасы сенімді өлшенуі мүмкін;
4) операцияларға байланысты экономикалық пайдалар Субъектіге түседі
деген ықтималдылық бар;
5) операцияға байланысты келтірілген немесе күтілетін шығындар сенімді
түрде өлшенуі мүмкін.
ызметтер көрсетуді ұйғаратын операция нәтижесін сенімді өлшеген кезде
кіріс баланс күніне операцияның аяқталу сатысына көрсету жолымен танылады.
Операцияның нәтижесі егер мынадай шарттар орындалса, сенімді түрде
есептелуі мүмкін:
1) кіріс сомасы сенімді түрде өлшенуі мүмкін;
2) операцияға байланысты экономикалық пайдалар Субъектіге түседі деген
ықтималдылық бар;
3) операцияға байланысты келтірілген немесе күтілетін шығындар сенімді
түрде өлшенуі мүмкін;
4) операцияны жүзеге асыру үшін келтірілген шығындар және оны аяқтау
үшін қажет шығындар сенімді өлшенуі мүмкін.
Операцияның аяқталу сатысы орындалған жұмысты сенімді бағалауды
қамтамасыз ететін тәсілмен анықталуы тиіс, атап айтқанда:
1) орындалған жұмыс туралы есептер;
2) қызметтердің жалпы көлемінен пайыз ретінде ұсынылған қызметтер;
3) шеккен шығындардың жалпы күтілетін шығындарға тепе-тең ара қатынасы.
Қызметтер көрсетуді ұйғаратын операцияның нәтижесі сенімді
бағаланбаса, кіріс танылған өтелетін шығыстар сомасында ғана танылады.
Қаржыландырудан түсетін кірістерге кірістердің мынадай түрлері
жатқызылады:
1) сыйақылар бойынша кірістер, онда қаржы активтері бойынша кірістер
алуға (пайдалануға ақша қаражатын бепргені үшін алынған, осы банкте шоттағы
ақша қаражатын банктің пайдаланғаны үшін пайыздар) байланысты операциялар
көрсетіледі;
2) дивидендтер бойынша кірістер, онда бағалы қағаздар жөніндегі алынған
дивидендтер бойынша кірістер алуға байланысты операциялар көрсетіледі;
3) қаржылық жалға беруден түсетін кірістер, онда қаржылық жалға берілген
активтер бойынша кірістер алуға байланысты операциялар көрсетіледі;
4) жылжымайтын мүлікке инвестициялармен жасалатын операциялардан түсетін
кірістер, онда кез келген капиталдың құнының өсуінен түсетін жалдау
төлемдерін немесе кірістерді алу мақсатында (иесінің немесе жалға алу шарты
бойынша жалға алушының) иелігіндегі жылжымайтын мүліктен (жер, ғимарат
немесе олардың бір бөлгі) кірістер алуға байланысты операциялар
көрсетіледі;
5) қаржыландырудан алынатын өзге де кірістер, онда кірістердің басқа
түрлерінде көрсетілмеген қаржыландырудан түсетін өзге кірістер көрсетіледі.
Өзге де кірістерге мынадай:
1) активтерді есептен шығарудан түсетін;
2) өтеусіз алынған активтерден түсетін;
3) мемлекеттік субсидиялардан түсетін;
4) оң бағамдық айырманың;
5) операциялық жалға беруден кіріс түрлері;
6) шарттардың талаптарын бұзғаны үшін айыппұлдар, өсімақылар,
тұрақсыздық айыптары;
7) Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасында белгіленген қуыну
мерзімі өткен кредиторлық берешектің сомасы;
8) түгендеу кезінде анықталған материалдық құндылықтардың артықтары;
9) субъектіге келтірілген шығындарды өтеуге түсетін түсімдер;
10) өзге де осыған ұқсас кірістер жатқызылады.
61. Өзге де кірістерді тану үшін негіз:
1) қызметтер көрсетуден түсетін кірістер қызметтер көрсетілетін кезеңде
танылады;
2) шарттардың талаптарын бұзғаны үшін айыппұлдар, өсімақылар,
тұрақсыздық айыптары сот оларды өндіріп алу туралы шешім шығарған немесе
олар борышкер танылған есепті кезеңде танылады;
3) Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген қуыну мерзімі
өткен кредиторлық берешектің сомасы қуыну мерзімі өткен есепті кезеңде
танылады;
4) алдыңғы есепті кезеңдерде анықталған жетіспеушіліктер бойынша
түсімдер борышкерлер ерікті мойындаған немесе олардан сот өндіріп алуды
талап еткен сомада қызметкер шығынды ерікті өтеу туралы өтніш берген күнге
немесе сот шешімі күшіне енген күнге көрсетіледі;
5) өзге түсімдер пайда болуына қарай танылады.
Субъектінің тауарлары немесе қызметтері сипаты мен құнынан жағынан
ұқсас қызметтерге айырбасталған жағдайда айырбасты Субъекті кіріс құрайтын
операция ретінде қарастырмайды.
Тауарлар немесе қызметтер ұқсас емес тауарларға немесе қызметтерге
айырбас ретінде ұсынылған жағдайда айырбас кіріс жасайтын операция ретінде
қарастырылады. Кіріс берілген ақша қаражатының сомасына түзетілген алынған
тауарлардың немесе қызметтердің әділ құны бойынша өлшенеді. алынған
тауарлардың немесе қызметтердің әділ құны сенімді өлшенбеген жағдайда кіріс
берілген ақша қаражатының сомасына түзетілген берілген тауарлардың немесе
қызметтердің әділ құны бойынша өлшенеді.
Субъектінің активтерін басқа тараптардың пайдалануынан туындайтын
пайыздар бойынша кіріс активтің іс жүзіндегі кірістілігін ескеретін тепе-
тең уақыт негізінде танылады.
Субъекті кірістерді тану үшін қабылдаған қызметтер көрсетуді қамтитын
операцияның аяқталу сатысын анықтайтын тәсіл.
Мыналардан:
1) тауарларды сатудан;
2) қызметтер көрсетуден;
3) пайыздардан туындайтын кірісті қамтитын кезең ішінде танылған
кірістің әрбір мынді санатының сомасы,
4) кірістің әрбір мәнді санатына енгізілген тауарларды немесе
қызметтерді айырбастаудан туындайтын кіріс сомасы.
Кез келген шартты міндеттемелер немесе актиытер, мысалы, епілдік
берілген міндеттемелер, шығымдар немесе ықтимал шығындар.
В-12 нысаны бойынша ведомость өнім өндіруге кететін шығындарды, кезең
шығыстарын және аяқталмаған құрылыс бойынша шығыстарды есепке алуға
арналған.
2-9-бағандар басқа ведомостердегі деректер негізінде толтырылады.
Мысалы, есеп беретін тұлғалардың В-4 нысаны бойынша ведомосіндегі шығыстар,
В-6 нысаны бойынша ведомосте коммуналдық қызметтер көрсету бойынша тараптас
ұйымдардың қызмет көрсету құны және т.б. Есепті кезең шығындарының жалпы
сомасының есебі 10 Шығындардың жиыны бағанында жүргізіледі.
Айдың басындағы аяқталмаған өндірістің қалдығы (11-баған) өткен есепті
кезеңге В-2 нысаны бойынша ведомостің тиісті деректеріне сәйкес ведомосте
көрсетіледі, ал есепті кезеңнің соңындағы қалдық (12-баған) аяқталмаған
өндірісті түгендеу актілері бойынша анықталады.
Есепті кезеңде шығарылған өнімнің және көрсетілген қызметтердің іс
жүзіндегі өзіндік құнын анықтау үшін 10 Шығындардың жиыны бағанында
көрсетілген сомаға есепті кезеңнің басындағы аяқталмаған өндіріс қалдығының
сомасы қосылады және есепті кезеңнің соңындағы аяқталмаған өндіріс
қалдығының сомасы алынып тасталады. Бұл ретте, кезеңнің шығыстарына
жатқызылатын шығындар жалпы белгіленген тәртіппен есепті жылдың соңында
есептен шығарылады, ал құрылыс объектілері бойынша шығыстар алдын ала 2930
Аяқталмаған құрылыс шотында жинақталады және содан кейін пайдалануға
қабылдау актісінің негізінде негізгі құралдар және материалдық емес
активтердің (В-10) қозғалысын есепке алу ведомосіне көшіріледі. Есепті жылы
жеке кәсіпкерлік 19723766,46 теңге табыс тапса, шығыны 13628154,00 теңгені
құрады.
2 КАЛЬКУЛЯЦИЯЛЫҚ БАПТАР БОЙЫНША ҮСТЕМЕ ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ
СИПАТЫ
1. Үстеме шығындар есебінің түсінігі, түрлері және белгілері
Жалпы кәсіпорын немесе оның бөлімшелері өндірісінің тиімділігін
сипаттайтын көрсеткіштер жүйесінде басты орынды өнімнің өзіндік құны алады.
Өзіндік құн құрамы оны құрайтын шығындармен анықталады.
Кәсіпорын шығындарын басқару күрделі процесс. Өзінің мәні жағынан ол
кәсіпорынның бүкіл қызметін басқаруды білдіреді, өйткені болып жатқан
өндіріс процесстерінің барлық жақтарын қамтиды.
Шығындарды есептеу тәжірибесінде кәсіпорын шығындарын тиімді басқаруды
жаңа іс- қимылдарын жасау және пайдалану отандық және шетел әдебиетінде
кең талқылануда. Шығындар есебі мәнінің көпшілік қабылданған
анықтамасы-бұл шығындар есебі кәсіпорында белгілі уақыт аралығында болған
жабдықтау, өндіріс және өнім өткізу процесстерін оларды сандық өлшеу,
заттай және құнды көрсеткіштермен, тіркеу, топтастыру және талдау арқылы
көрсетуге бағытталған шаралар жиынтығы болып табылады. Мұндай көрсету
кәсіпорынды (немесе кәсіпорындар бірлестігін) басқару мен оның қызметін
қаржы нәтижелерін анықтау арқылы бағалауға қажетті мәлімет алуды қамтамасыз
етеді.
Бірақ мұндай тәсіл басқару есебінің даму барысында және дамыған
өндірістік есеп теориясында пайдалану бағыттары бойынша шектелген. Біздің
ойымызша өндіріске жұмсалған шығындар есебінің маңызын анықтау, техникалық
жағынан басқа, өндіріске жұмсалған шығындар есебін түрлендіруі немесе
басқару есебінің өндірістік қызметін ұйымдастыруға әртүрлі тәсілдерді
қамтуы тиіс. Осылайша, шығындар есебінің мазмұнын анықтау кәсіпорындарда
оны ұйымдастыруды үлгілеудің шынайы алғы шарттарын жасайды. Басқарудың кері
процесіне сәйкес есеп ақпараттық жүйе ретінде тек қана іс әрекетті ғана
емес, сондай-ақ болашақта кәсіпорын экономикасын үлгілеу үшін ақпараттар
дайындайды.
Егер өндіріске жұмсалған шығындар есебін басқару үлгісінің сәйкесінше
бұрынғы, қазіргі және болашақтағы өндірістік қызметі нәтижелері мен
шығындарын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz