«ЖЕР ҚОЙНАУЫН ПАЙДАЛАНУШЫЛАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІНЕ САЛЫҚ САЛУДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ»
КІРІСПЕ
1. МЕМЛЕКЕТТІҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ САЛЫҚТЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН ТҮРЛЕРІ ... ... ...5.23
1.1. Мелекеттің салық жүйесі және салық элементтері ... ... ... ... ... ... ... ...5.12
1.2. Салықтың түсінігі және Қазақстан Республикасында қолданылатын салықтардың түрлері ... ... .13.25
2. ЖЕР ҚОЙНАУЫН ПАЙДАЛАНУШЫЛАР ТӨЛЕЙТІН САЛЫҚТАР МЕН АНАЙЫ ТӨЛЕМДЕР ... ... ... ... ... ...26.42
2.1. Жер қойнауын пайдалаушылар төлейтін салықтар мен арнаулы төлемдерді құқықтық реттеу ... ... ... 26.36
2.2. Өнімді бөлу туралы келісім.шарт бойынша Қазақстан Республикасының үлесін құқықтық реттеудің ерекшеліктері ... ... .37.42
3. МЕМЛЕКЕТТІҢ САЛЫҚТЫҚ ҚЫЗМЕТІНІҢ ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕР ҚОЙНАУЫН ПАЙДАЛАНУШЫЛАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІНЕ САЛЫҚ САЛУДА ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУДЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... 43.57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... 58.59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН НОРМАТИВТІК.ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕР МЕН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... 60.61
1. МЕМЛЕКЕТТІҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ САЛЫҚТЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН ТҮРЛЕРІ ... ... ...5.23
1.1. Мелекеттің салық жүйесі және салық элементтері ... ... ... ... ... ... ... ...5.12
1.2. Салықтың түсінігі және Қазақстан Республикасында қолданылатын салықтардың түрлері ... ... .13.25
2. ЖЕР ҚОЙНАУЫН ПАЙДАЛАНУШЫЛАР ТӨЛЕЙТІН САЛЫҚТАР МЕН АНАЙЫ ТӨЛЕМДЕР ... ... ... ... ... ...26.42
2.1. Жер қойнауын пайдалаушылар төлейтін салықтар мен арнаулы төлемдерді құқықтық реттеу ... ... ... 26.36
2.2. Өнімді бөлу туралы келісім.шарт бойынша Қазақстан Республикасының үлесін құқықтық реттеудің ерекшеліктері ... ... .37.42
3. МЕМЛЕКЕТТІҢ САЛЫҚТЫҚ ҚЫЗМЕТІНІҢ ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕР ҚОЙНАУЫН ПАЙДАЛАНУШЫЛАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІНЕ САЛЫҚ САЛУДА ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУДЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... 43.57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... 58.59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН НОРМАТИВТІК.ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕР МЕН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... 60.61
Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін ел эконмикасына, оның ішінде негізінен жер қойнауын пайдалану саласына ірі көлемді шетелдік инвестициялардың ағылғандығы белгілі. Қазақстан Республикасы Президенті 2011 жыл 28 қаңтардағы Қазақстан халқына Жолдауында «тәуелсіздік жылдарында елімізге 120 млрд. АҚШ долларынан астам шетелдік инвестиция тартылды», деп атап өткен болатын [1]. Ал осы қаржылардың негізгі бөлігі жер қойнауын игеруге жұмсалып, пайдалы қазбалар кеңінен өндіріле бастады. Демек, мұнда мемлекет жер қойнауындағы орасан-зор байлықты игерушілердің қызметіне салық салуды ұтымды және барынша тиімді ұйымдастыру тиіс. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Конституциясында «…заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады», деп бекітілген [2]. Қазақстан Республикасының егемендігі, оның әлеуметтік бағдарлы нарықтық қатынастарға бағытталған даму жолына көшуі, мемлекет және қоғам мүддесіне қажетті қаржы-қаражаттардың мемлекет құзырында орталықтандырылуы, сондай-ақ өтпелі кезеңдегі экономиканы реттеу барысында пайдаланылатын салық құқықтың экономика және құқық аяларына өзіне тиесілі орнын алуының басты себебіне айналып отыр.
Мемлекеттің материалдық мүддесі мен қоғам өмірінің айырықша экономикалық аясының тоғысатын жері, көбінесе объективті қаржылық-құқықтық құбылыс ретінде жарқын көрініс табатын салық салу саласы әрқашанда мемлекеттің салықтық құқығының реттеуші ықпалының ауқымы ретінде көрініс табады. Сондай-ақ Қазақстан Республикасы Президентінің 7 ақпан 2008 жылғы Қазақстан халқына Жолдауында «...салық жүйесін Қазақстанның жаңа сатыдағы дамуының міндеттерімен сәйкестендіру қажет... Үкіметтің жаңа Салық кодексін әзірлеуі қажет. Жаңа кодекс салық қызметтерінң оның нормаларын өз қалауынша түсіндірулерінен қорғайтындай, әкімшілендіру сапасы мен салық төлеушілер мүдделері үйлесетіндей тікелей іс-әрекетету сипатына ие болуы керек»[3], деп баса назар аударуы еліміздегі салықтық қатынастарды одан ірі жетілдіру қажеттілігін бекіте түседі. Осы жолдаудың айқындаған бағытына сәйкес елімізде 2009 жылдың 1 қаңтарынан жаңа Cалық кодексі күшіне енгені белгілі.
Мемлекеттің материалдық мүддесі мен қоғам өмірінің айырықша экономикалық аясының тоғысатын жері, көбінесе объективті қаржылық-құқықтық құбылыс ретінде жарқын көрініс табатын салық салу саласы әрқашанда мемлекеттің салықтық құқығының реттеуші ықпалының ауқымы ретінде көрініс табады. Сондай-ақ Қазақстан Республикасы Президентінің 7 ақпан 2008 жылғы Қазақстан халқына Жолдауында «...салық жүйесін Қазақстанның жаңа сатыдағы дамуының міндеттерімен сәйкестендіру қажет... Үкіметтің жаңа Салық кодексін әзірлеуі қажет. Жаңа кодекс салық қызметтерінң оның нормаларын өз қалауынша түсіндірулерінен қорғайтындай, әкімшілендіру сапасы мен салық төлеушілер мүдделері үйлесетіндей тікелей іс-әрекетету сипатына ие болуы керек»[3], деп баса назар аударуы еліміздегі салықтық қатынастарды одан ірі жетілдіру қажеттілігін бекіте түседі. Осы жолдаудың айқындаған бағытына сәйкес елімізде 2009 жылдың 1 қаңтарынан жаңа Cалық кодексі күшіне енгені белгілі.
1. Болашақтың іргесін бірге қалаймыз. Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, 2011 жыл 28 қаңтар, кіріспе бөлімі;
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 35-бап. (Конституция 1995 жыл 30 тамызда Республикалық референдумда қабылдынған. 1998 ж.7 қазанда және 2001 жыл 21 мамырда және 2 ақпан 2011 жылы енгізілген өзгертулер және толықтырулармен)
3. Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауынан. 2-бөлім, 2-тармақ. Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты. Астана, 7 ақпан 2008жыл. Алматы, Жеті Жарғы, 2008ж.
4. Найманбаев С.М. Салықтық құқық . Алматы, Жеті Жарғы- 2006ж. 20-бет.
5. Найманбаев С.М. Салықтық құқық. Алматы, Жеті Жарғы, 2006 жыл,11-бет.
6. Худяков А.И. Налоговое право Республики Казахстан. Алматы 2003ж, 26-бет.
7. Найманбаев С.М. Салықтық құқық. Алматы, Жеті Жарғы, 2006 жыл,13-бет
8. Худяков А.И. Налоговое право Республики Казахстан. Алматы 2003ж, 27-бет.
9. Найманбаев С.М. Салықтық құқық. Алматы, Жеті Жарғы, 2006 жыл,19-бет
10. Найманбаев С.М. Салықтық құқық. Алматы, Жеті Жарғы, 2006 жыл, 51-бет
11. Мұхитдинов Н.Б., Найманбаев С.М., Дулатов Ы.Д. Мемлекеттің
салық қызметінің құқықтық негіздері. А., 1998ж. 23-бет.
12. Қазақстан Республикасының Салық кодексі. 10 желтоқсан 2008 жылы қабылданып, 1 қаңтар 2009 жылдан күшіне енді, 60-бап;
13. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері туралы Қазақстан Республикасының Кодексі (Салық кодексі) 61-бап
14. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері туралы Қазақстан Республикасының Кодексі (Салық кодексі) 62 және 63-баптар.
15. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері туралы Қазақстан Республикасының Кодексі (Салық кодексі) 62-бап.
16. Гереев В.И. Налоговое право. М., 1995 ж. 69-бет.
17. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері туралы Қазақстан Республикасының Кодексі (Салық кодексі) 279-бап.
18. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері туралы Қазақстан Республикасының Кодексі (Салық кодексі) 281-бап.
19. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері туралы Қазақстан Республикасының Кодексі (Салық кодексі) 305-бап.
20. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері туралы Қазақстан Республикасының Кодексі (Салық кодексі) 304-1-бап.
21. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері туралы Қазақстан Республикасының Кодексі (Салық кодексі) 287-бап.
22. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері туралы Қазақстан Республикасының Кодексі (Салық кодексі) 295-бап.
23. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері туралы Қазақстан Республикасының Кодексі (Салық кодексі) 312-бап.
24. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері туралы Қазақстан Республикасының Кодексі (Салық кодексі) 281-бап.
25. Найманбаев С.М. Салықтық құқық. А., 2007ж. 35-бет.
26. Пепеляев С.Г. Основы налогового права. М., 1995ж. 96-бет.
27. Зейнельгабдин А.Б., Ильясов К.К., Ермекбаева Б.Ж. Налоги и налогообложения. А., 2004 ж. 36-бет.
28. Қазақстан Республикасының Салық кодексі 140-1 бап.
29. Найманбаев С.М. Салықтық құқық. А., 2007ж., 54-бет.
30. Қазақстан Республикасының Салық кодексі 142-2-бап.
31. Салық кодексі, 145—бап.
32. Мұхитдинов Н.Б., Найманбаев С М., Серимов У.С. Қаржылар саласындағы басқарудың құқықтық негіздері. А., 1999ж. 36-б.
32. Н.Ә.Назарбаев. Жаңа онжылдық-Жаңа экономикалық өрлеу-Қазақстанның жаңа мүмкіндіктер. Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. Астана 2010 жыл 29 қаңтар, кіріспе бөлімі; Астана 2010 жыл, 3-бет;
33. Деловой Казахстан. 19 наурыз 2011 жыл; 2-бет
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 35-бап. (Конституция 1995 жыл 30 тамызда Республикалық референдумда қабылдынған. 1998 ж.7 қазанда және 2001 жыл 21 мамырда және 2 ақпан 2011 жылы енгізілген өзгертулер және толықтырулармен)
3. Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауынан. 2-бөлім, 2-тармақ. Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты. Астана, 7 ақпан 2008жыл. Алматы, Жеті Жарғы, 2008ж.
4. Найманбаев С.М. Салықтық құқық . Алматы, Жеті Жарғы- 2006ж. 20-бет.
5. Найманбаев С.М. Салықтық құқық. Алматы, Жеті Жарғы, 2006 жыл,11-бет.
6. Худяков А.И. Налоговое право Республики Казахстан. Алматы 2003ж, 26-бет.
7. Найманбаев С.М. Салықтық құқық. Алматы, Жеті Жарғы, 2006 жыл,13-бет
8. Худяков А.И. Налоговое право Республики Казахстан. Алматы 2003ж, 27-бет.
9. Найманбаев С.М. Салықтық құқық. Алматы, Жеті Жарғы, 2006 жыл,19-бет
10. Найманбаев С.М. Салықтық құқық. Алматы, Жеті Жарғы, 2006 жыл, 51-бет
11. Мұхитдинов Н.Б., Найманбаев С.М., Дулатов Ы.Д. Мемлекеттің
салық қызметінің құқықтық негіздері. А., 1998ж. 23-бет.
12. Қазақстан Республикасының Салық кодексі. 10 желтоқсан 2008 жылы қабылданып, 1 қаңтар 2009 жылдан күшіне енді, 60-бап;
13. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері туралы Қазақстан Республикасының Кодексі (Салық кодексі) 61-бап
14. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері туралы Қазақстан Республикасының Кодексі (Салық кодексі) 62 және 63-баптар.
15. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері туралы Қазақстан Республикасының Кодексі (Салық кодексі) 62-бап.
16. Гереев В.И. Налоговое право. М., 1995 ж. 69-бет.
17. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері туралы Қазақстан Республикасының Кодексі (Салық кодексі) 279-бап.
18. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері туралы Қазақстан Республикасының Кодексі (Салық кодексі) 281-бап.
19. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері туралы Қазақстан Республикасының Кодексі (Салық кодексі) 305-бап.
20. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері туралы Қазақстан Республикасының Кодексі (Салық кодексі) 304-1-бап.
21. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері туралы Қазақстан Республикасының Кодексі (Салық кодексі) 287-бап.
22. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері туралы Қазақстан Республикасының Кодексі (Салық кодексі) 295-бап.
23. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері туралы Қазақстан Республикасының Кодексі (Салық кодексі) 312-бап.
24. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері туралы Қазақстан Республикасының Кодексі (Салық кодексі) 281-бап.
25. Найманбаев С.М. Салықтық құқық. А., 2007ж. 35-бет.
26. Пепеляев С.Г. Основы налогового права. М., 1995ж. 96-бет.
27. Зейнельгабдин А.Б., Ильясов К.К., Ермекбаева Б.Ж. Налоги и налогообложения. А., 2004 ж. 36-бет.
28. Қазақстан Республикасының Салық кодексі 140-1 бап.
29. Найманбаев С.М. Салықтық құқық. А., 2007ж., 54-бет.
30. Қазақстан Республикасының Салық кодексі 142-2-бап.
31. Салық кодексі, 145—бап.
32. Мұхитдинов Н.Б., Найманбаев С М., Серимов У.С. Қаржылар саласындағы басқарудың құқықтық негіздері. А., 1999ж. 36-б.
32. Н.Ә.Назарбаев. Жаңа онжылдық-Жаңа экономикалық өрлеу-Қазақстанның жаңа мүмкіндіктер. Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. Астана 2010 жыл 29 қаңтар, кіріспе бөлімі; Астана 2010 жыл, 3-бет;
33. Деловой Казахстан. 19 наурыз 2011 жыл; 2-бет
Пән: Геология, Геофизика, Геодезия
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТІ
ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ҚАРЖЫЛЫҚ ҚҰҚЫҚ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ТАҚЫРЫБЫ: ЖЕР ҚОЙНАУЫН ПАЙДАЛАНУШЫЛАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІНЕ САЛЫҚ САЛУДЫ
ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ
Орындаған:
4- курс студенті ___________________________ Қуанышев А.
Ғылыми жетекші:
аға оқытушы ___________________________
Қожабек Қ.М.
Норма бақылаушы:
з.ғ.к., доцент _______________________ Айдарханова К.Н.
Кафедра меңгерушісінің рұқсатымен
______________2011 жылы
қорғауға жіберілді, з.ғ .к. доцент _____________________
Рахметов Е.Ш.
Алматы, 2011
РЕФЕРАТ
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы Жер қойнауын пайдаланушылардың
қызметіне салық салуды құқықтық реттеу, деп аталады. Дипломдық жұмысы 61
бетті құрайды. Дипломдық жұмыс кіріспеден және негізгі бөлім мен
қорытынды бөлімдерінен тұрады. Негізгі бөлім жеке-жеке тақырыптары бар
бөліктерден тұрады.
Бірінші тарауда мелекеттің салық жүйесі және салық элементтері,
салықтың түсінігі және оның түрлеріне теориялық талдау
жасалынып, өзекті мәселелері қарастырылады.
Екінші тарауда жер қойнауын пайдалаушылар төлейтін салықтар мен арнаулы
төлемдерге жеке-жеке зерттеу жүргізіліп, өнімді бөлу туралы келісім-шарт
бойынша Қазақстандық үлесті бөлу мәселесі қарастырылған. Ал үшінші тарауда
жер қойнауын пайдаланушылаға салық салуда мемлекеттік саясатты жетілдірудін
мәселелері қарастырылған.
Сонымен қатар, дипломдық жұмыс қолданылған әдебиеттер, нормативтік–
құқықтық актілер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмысты жазу барысында ғылыми әдебиеттер және Қазақстан
Республикасындағы нормативтік – құқықтық актілер, сонымен қатар
қазақстандық, шетелдік ғалымдардың ғылыми еңбектері қолданылды.
Дипломдық жұмысында жиі кездесетін терминдер: салық, салықтық
міндеттемелер, салық төлеуші, жер қойнауы, бонус, қазақстандық үлес,
мемлекеттің салықтық қызметі және т.б.
ГЛОССАРИЙ
Салық- мемлекет тарапынан біржақты шығарылған заңдардың негізінде,
сол заңдарда айқындалған нақтылы мөлшерде және қатаң белгіленген
мерзімдерде, Республикалық немесе жергілікті бюджет кірісін қалыптастыру
мақсатында салықтық міндеттемелерін орындауға тиісті заңды және жеке
тұлғалардан жүйеленген әрі тұрақты түрде уәкілетті мемлекеттік органдар
алатын баламасыз, қайтарымсыз, ақшалай (кейде заттай) міндетті төлем болып
табылады.
Алымдар- дегеніміз мемлекеттік уәкілетті органдар тарапынан
өтінуші-келуші белгілі бір тұлғаларға қатысты нақтылы көрсетілген тиісті
қызметтер мен берілген құқықтар немесе арнайы рұқсаттар үшін ол заңды
немесе жеке тұлғалардан алынатын мақсатты – бағдарлы, біршама –
эквивалентті әрі міндетті ақшалай төлемдер.
Бонустар- пайдалы қазбаларды геологиялық зерттеуге және өндіруге
байланысты жер қойнауын пайдалану мақсатында жасалған келісім-шартта
бекітілген тәртіппен жер қойнауын пайдаланушы төлейтін тіркелген төлемдер
болып табылады.
Коммерциялық табу бонусы- келісім-шарт ауқымының шегіндегі
аумақтарда жасалынған әрбір коммерциялық табу үшін, оның ішінде кен
орындарына қосымша бақылау (табылған пайдалы қазбаларды кейіннен өндіруді
көздемейтін бақылау есепке алынбайды) жүргізу барысында табылған өндіру
үшін экономикалық жағынан тиімді пайдалы қазбалардың нақтылы түрлерінің
қорлары, сондай-ақ келісім-шарттар мен техникалық-экономикалық есептеулерде
бастапқы айқындалған алынатын қордың мөлшерін арттырғаны үшін белгіленетін
тіркелген төлем, яғни нақты жер қойнауын пайдаланушылар төлейтін арнаулы
міндетті төлем болып табылады.
Пайдалы қазбаларды өндіргені үшін салық- пайдалы қазбаларды
өндіру және техногендік құралымдарды қайта өңдеу процесінде жер қойнауын
пайдалануға берілген құқық үшін жер қойнауын пайдаланушылар төлейтін
арнаулы төлем болып табылады.
Өнімді бөлу туралы келісім-шарт- Қазақстан Республикасында жер
қойнауын пайдаланушыға келісім-шарт ауқымының аумағында ақылы негізде мұнай
операцияларын қоса алғанда жер қойнауын пайдалану жөніндегі операцияларды
жүргізуге және осы операцияларды және осы байланысты жұмыстарды өз есебінен
белгілі бір мерзімге жүргізуге құқық беретін шарт болып табылады.
Жер қойнауын пайдаланушылар- Қазақстан Республикасының
заңнамалық актілеріне сәйкес Қазақстан Республикасының аумағында, мұндай
операцияларын қоса алғанда, жер қойнауын пайдалану жөніндегі операцияларды
жүргізу құқығын иеленуші жеке немесе заңды тұлға.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .3- 4
1. МЕМЛЕКЕТТІҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ САЛЫҚТЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН
ТҮРЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 5-23
1.1. Мелекеттің салық жүйесі және салық элементтері
... ... ... ... ... ... ... ...5-12
1.2. Салықтың түсінігі және Қазақстан Республикасында қолданылатын
салықтардың түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 13-25
2. ЖЕР ҚОЙНАУЫН ПАЙДАЛАНУШЫЛАР ТӨЛЕЙТІН САЛЫҚТАР МЕН АНАЙЫ ТӨЛЕМДЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26-
42
2.1. Жер қойнауын пайдалаушылар төлейтін салықтар мен арнаулы төлемдерді
құқықтық реттеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
-36
2.2. Өнімді бөлу туралы келісім-шарт бойынша Қазақстан Республикасының
үлесін құқықтық реттеудің ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37-42
3. МЕМЛЕКЕТТІҢ САЛЫҚТЫҚ ҚЫЗМЕТІНІҢ ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕР ҚОЙНАУЫН
ПАЙДАЛАНУШЫЛАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІНЕ САЛЫҚ САЛУДА ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУДЫҢ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... 43-57
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 58-59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН НОРМАТИВТІК-ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕР МЕН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
60-61
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін ел
эконмикасына, оның ішінде негізінен жер қойнауын пайдалану саласына ірі
көлемді шетелдік инвестициялардың ағылғандығы белгілі. Қазақстан
Республикасы Президенті 2011 жыл 28 қаңтардағы Қазақстан халқына Жолдауында
тәуелсіздік жылдарында елімізге 120 млрд. АҚШ долларынан астам шетелдік
инвестиция тартылды, деп атап өткен болатын [1]. Ал осы қаржылардың
негізгі бөлігі жер қойнауын игеруге жұмсалып, пайдалы қазбалар кеңінен
өндіріле бастады. Демек, мұнда мемлекет жер қойнауындағы орасан-зор
байлықты игерушілердің қызметіне салық салуды ұтымды және барынша тиімді
ұйымдастыру тиіс. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының
Конституциясында ...заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге
де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады,
деп бекітілген [2]. Қазақстан Республикасының егемендігі, оның әлеуметтік
бағдарлы нарықтық қатынастарға бағытталған даму жолына көшуі, мемлекет және
қоғам мүддесіне қажетті қаржы-қаражаттардың мемлекет құзырында
орталықтандырылуы, сондай-ақ өтпелі кезеңдегі экономиканы реттеу барысында
пайдаланылатын салық құқықтың экономика және құқық аяларына өзіне тиесілі
орнын алуының басты себебіне айналып отыр.
Мемлекеттің материалдық мүддесі мен қоғам өмірінің айырықша
экономикалық аясының тоғысатын жері, көбінесе объективті қаржылық-құқықтық
құбылыс ретінде жарқын көрініс табатын салық салу саласы әрқашанда
мемлекеттің салықтық құқығының реттеуші ықпалының ауқымы ретінде көрініс
табады. Сондай-ақ Қазақстан Республикасы Президентінің 7 ақпан 2008 жылғы
Қазақстан халқына Жолдауында ...салық жүйесін Қазақстанның жаңа сатыдағы
дамуының міндеттерімен сәйкестендіру қажет... Үкіметтің жаңа Салық кодексін
әзірлеуі қажет. Жаңа кодекс салық қызметтерінң оның нормаларын өз қалауынша
түсіндірулерінен қорғайтындай, әкімшілендіру сапасы мен салық төлеушілер
мүдделері үйлесетіндей тікелей іс-әрекетету сипатына ие болуы керек[3],
деп баса назар аударуы еліміздегі салықтық қатынастарды одан ірі жетілдіру
қажеттілігін бекіте түседі. Осы жолдаудың айқындаған бағытына сәйкес
елімізде 2009 жылдың 1 қаңтарынан жаңа Cалық кодексі күшіне енгені белгілі.
Жұмыстың объектісі және пәні. Салықтық құқық қоғамдық-мемлекеттік
маңызы бар айрықша объективтік-субъективтік экономикалық аяны толығымен
қамти отырып, осы салық салу саласындағы айтарлықтай тұрақты ұйымдастырушы
және материалдық сипаттағы салықтық қатынастарды реттейтін, әлеуметтік және
фискальдық саясаттың ұстаным-бағдарларын көздейтін, мемлекет билігінің
әкімшілік және экономикалық әлеуетінің салықтық құзырындағы заңи және
экономикалық мазмұнды құқықтық нормалардың жиынтығынан тұратын құқықтық
құрылым болып табылады, сондай-ақ оның салықтық құқықтық нормаларында
мүмкіндігінше мемлекет пен салық төлеушілердің экономикалық-қаржылық
мүдделерінің қарама-қайшылығы ескеріледі.
Нарықтық экономика жағдайындағы Қазақстан Республикасында қоғамдағы
қандай болмасын процестерге мемлекеттік әкімшілік жүргізу арқылы тікелей
ықпал ету мүмкіндігінің тарыла бастағаны бүгінде баршаға аян. Бұл орайда
халықаралық өркениетті стандарттар мен нарық талаптарына сай келетін,
сондай-ақ қоғамдық және мемлекеттік мүдделерге қол жеткізуге жол ашатын
әлеуметтік экономикалық жанама ықпал ететін елеулі құралы салықтар, салық
салу жүйесі және мемлекеттің салықтық құқығы пайдаланылады.
Зерттеу жұмысының міндеттері мен мақсаты. Салықтарға тән функциялар
мемлекеттік бюджеттің ақшалай қаражаттарын негізінен корпоративтік
шаруашылық аясы субъектілерінің тавбыстары есебінен қалыптастыруға
нысаналанған тұрақты байланыстың мемлекет пен салық төлеушілер арасында
туындауы мен дамуы барысында іске асырылады. Өндіріс пен салық салу және
мемлекеттік бюджет кірістерін қалыптастыру арасындағы тәуелділік ұтымды
салық жүйесін құрудың, сондай-ақ тиімді салықтың заң актілерін қабылдаудың
теориялық және практикалық негізінен құрайды.
Сонымен салық объективті-субъективті қаржылық-экономикалық және
құқықтық құбылысты, ал салық салу мемлекеттік бюджеттің (салықтық кірісін)
кіріс базасын қалыптастыруға байланысты қарқынды салықтық қатынастарды
көрсетеді.
Қазақстан Республикасының Конституциясында айқындалып, Салық
кодексінің ережелерінде заңдық көрініс тапқан мемлекеттің салықтық құзыры
тиісті мемлекеттік билік органдарының салықтар мен басқа да міндетті
төлемдерді белгілеу және алу жөніндегі мемлекеттік өктем өкілеттіліктері
қамтитын ая болып табылады, сондай-ақ ол экономикалық кеңістіктегі
мемлекеттің салық салу жүйесінің стратегиялық фискальдық әлеуетін
білдіреді.
Салықтық құқық негізінде жүргізілетін мемлекеттік салық әкімшілігі
салық жүйесінің тактикалық және стратегиялық салықтық әлеуетін, мақсатты
әлеуметтік-экономикалық ұстанымдарды, ішкі және сыртқы салық саясатының
принциптерін, салықтық құқықтық қатынастар жүйесін мемлекеттік басқаруды
ұйымдастыру процесін қамтиды. Сондықтан біздің зерттеу жұмысымыз бүгінгі
таңда мелекеттік бюджеттін қалыптасуында маңызды рөл атқаратын жер қойнауын
пайдаланушылардың қызметіне салық салудың ерекшеліктерін жан-жақты
қарастыру болып табылады.
Мемлекеттің салықтық құқығының аясында жүргізілетін салық әкімшілігі
макроэкономикалық өсу тұрғысынан және халықаралық салық салу
стандарттарының өркениетті үлгілеріне сай қоғам мен мемлекеттің, сондай-ақ
корпоративтік шаруашылық (ішінде жеке меншік негізіндегі жеке кәсіпкерлік
қызмет) субъектілерінің экономикалық-қаржылық мүдделерінің балансты болуын
көздейді және соны қамтамасыз етуге ат салысады.
Салықтық құқық нормаларының мемлекеттің ішкі жәнес ыртқы салық
саясатының ұстанымдарында көзделген болашақ қоғамдық байланыстардың, яғни
салықтық қатынастардың аса ұтымды теориялық-практикалық модельдері
бекітіледі, сондай-ақ салықтық құқықтық нормаларда белгіленген
субъективтік құқықтар мен заңи міндеттер негізінде нақтылы салықтық
қатынастар салықтық құқықтық қатынастар түрінде қалыптасып, дамиды.
Сонымен, салықтық құқықтық қатынастар аясы мемлекеттік және
корпорациялық шаруашылық аялары мен салаларын, сондай-ақ барлық заңды
тұлғалар мен азаматтар ауқымын қамтитындықтан салықтық құқық пен салық
заңдарына деген салық төлеуші заңды және жеке тұлғалардың, мемлекеттік
қызметкерлердің, құқық қорғау органдарындағы және басқа саладағы
заңгерлердің, экономистердің және аудиторлардың қызығушылықтары мен ықылас-
ынталары күн санап өсуде.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Нақты диплом жұмысында Қазақстан
Республикасының өтпелі кезеңдегі салықтық құқықтық қатынастарды реттейтін
заң актілеріне талдау жасалынған.
Өйткені, Қазақстан Республикасы бүгінгі күні орнықты даму кезеңінде
салықтық құқықтық нормаларды қайта ревизиялау мәселесі қаралып отыр. Осы
себепті бүгінігі салықтық құқықтық нормаларын жетілдіру өзекті мәселелердің
бірі.
Жұмыста салықтық құқықтық қатынастардың мазмұнын, салықтық нормалармен
байланыстыра зерделенілген. Жұмыс жазу барысында белгілі Қазақстандық
ғалымдар Н.Б.Мухитдиновтың, С.М.Найманбаевтың, А.С.Худяковтың және бірқатар
шетелдік ғалымдардың еңбектері, Казақстан Республикасының қолданыстағы
нормативтік құқықтық актілері мен қатар арнайы ғылыми – теориялық
әдебиеттер пайдаланылды.
1.МЕМЛЕКЕТІҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ САЛЫҚТЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН ТҮРЛЕРІ
1. Мелекеттің салық жүйесі және салық элементтері
Бүгінде Қазақстан республикасының салық жүйесі мен салықтарды ұдайы
және айтарлықтай реформалану үстінде. Бұл процестердің өтпелі кезең
талаптары мен өмір тынысына, сондай – ақ мемлекет пен қоғамның мүдделері
мен қажеттіліктеріне, республикалық бюджет пен жергілікті бюджеттердің
кірістері мен шығыстарын қалыптастыру принциптерін жаңалауға, салықтар
жүйесін өзгертуге, салық салу базаларын таңдау және қалыптастыру
әдістемелеріне орай жүзеге асырылып жатқаны белгілі.
Салық жүйесі мемлекеттік билік органдары мен салық төлеушілердің өзара
қарым – қатынастарын ұйымдастыратын императивтік құрылым болып табылады
және ол мемлекеттің экономикалық саясатының заңи күші бар құралы ретінде
пайдаланылады.
Мемлекеттің салық жүйесі салық салу стратегиясын айқындауға атсалысады
және осы орайда мынадай жағдаяттарды: салық салу принциптерін; салықтарды
белгілеу және аумақта заңи күшіне енгізу тәртібін; салықтар (жекелеген
салықтар мен өзге де міндетті төлемдердің түрлері мен тізбесін) жүйесін;
салықтан түсетін түсімдерді әр деңгейдегі бюджеттер арасында бөлу тәртібі;
салықтық қатынастарға қатысушылардың құқықтары мен міндеттерін; мемлекеттік
салықтық бақылауды; салықтық қатынасқа қатысушылардың жауапкершіліктерін;
салықтық қатынасқа қатысушылардың құқықтары мен тиісті мүдделерін қорғау
тәсілдерін қамтиды;
Мемлекеттің салық жүйесінің жұмыс істеуінің және салық салудың
негізінде мына: салық салу аясындағы тұрақтылық пен орнықтылықты сақтау
мақсатында белгілі баланстарды бұзатын салық саңдарын қолдануға тыйым салу;
салық әкімшілігін жүргізу жөніндегі іс - әрекеттердің мәжбүрлеу – жазалау
сипатында болуына жол бермеу; экономикалық – қаржылық мүдделердің біршама
теңдігін қамтамасыз етуге талпыныс жасау; табыстарды тек салықтар арқылы
қайта бөлу; салық функцияларының арасындағы біршама теңдікке қол жеткізу;
салық салудың бейтараптылығын, ашықтығын, айқындығын және әмбебаптығын
қамтамасыз ету; салықтардың (өзге де тиісті міндетті төлемдердің) салық
жылында бірнеше мәрте алынуына және салықтық тең құқықтылықтың болмауына
(дискриминациясына) жол бермеу тәрізді және т.б. принциптердің жатқаны
дұрыс болады.
Мемлекеттің салық жүйесінің; трасферттік және индикативтік қасиеттері;
императивтік сипаты; ақшалай нысандағы құнды бөлудің қаржылық – құқықтық
құралы; фискальдық өзара қарым –қатынастардың принциптерін іске асыру
негізі; қоғамның әлеуметтік – экономикалық дамуының әр қилы жағдайларына
қарай салық әкімшілігін жүргізу жолдары; корпорациялық және мемлекеттік
қаржылар аясының мүдделерін теңестіру элементі; әлеуметтік аяларға зиянын
тигізбейтін, экономиканы тікелей немесе жанама түрде басқарудың тәсілі
сияқты өзіне тән ерекшеліктері мен белгілері болады.
Жоғарыда баяндалған жәйттерді ескерсек, мемлекеттің салық жүйесі деп
ҚР аумағы мен мемлекеттің салықтық юрисдикциясының (құзырының) ауқымында
қалыптасқан қазіргі заманғы талаптар мен халықаралық салық салу
стандарттарына сай салық салудың өте маңызды жағдайлары мен мән –
жайларының жиынтығын айтамыз[4].
ҚР салық жүйесі мынадай құрылымдық элементтерден:
салықтарды белгілеу және салық салу аясына енгізу тәртібі мен негіздерінен
(заң актілерінде белгіленіп, бекітілуі); салықтар (алынатын салықтар мен
міндетті тқлемдердің түрлері және тізілімі) жүйесінен; салықтардың алыну
көздерінен; салықтарды (мәжбүрлеп) алудың принциптері мен түрлерінен;
салықтарды алу деңгейлерінен; мемлекеттік салықтық бақылаудың нысандары мен
әдістерінен; салық төлеушілердің тиісті құқықтары мен міндеттерінен;
мемлекеттік органдардың өкілеттіктерінен; салықтық қатынасқа қатысушылардың
құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау тәсілдерінен тұрады.
Мемлекеттің салық саясаты салық жүйесінің салықтық механизмі арқылы
іске асырылады. Салықтық механизмді қалыптастыру барысында заңды және жеке
тұлғалар салықтарының аралық қатынасы, салықтық міндеттемелердің туындауын
негіздейтін өндіріс пен үй шаруашылығының базистік көрсеткіштері және әрбір
базистік көрсеткіштен алынатын салықтың ставкалары сияқты басты мәселелер
шешіледі.
Салықтық механизм ұйымдастырушы салықтық құқықтық нормаларда
айқындалған әр түрлі салық құралдары арқылы жүзеге асырылатын салық салу
саласын мемлекеттік басқарудың әдістері мен нысандарының жиынтығынан
тұрады. Осы орайда салықтық механизм салық заң актілерінің тиісті
ережелерін іске асыру жағдайлары мен қағидаларының жиынтығы ретінде көрініс
табады. Демек, салықтық механизм салық салуды мемлекеттік басқарудың негізі
болып табылатын салықтық құқыққа сүйенеді.
Мемлекетте қалыптасқан экономикалық – қаржылық және ұйымдастырушы
салықтық құқықтық қатынастар жүйесі салықтық механизмді құру ерекшелігін
айқындайды.
Салықтық механизм элементтеріне салық ставкасының мөлшері,
салықтардың жиналу деңгейі, салықтар арқылы ұлттық табыстың бір бөлігінен
алынатын үлес, мемлекеттік салықтық жоспарлау және болжамдау, берілетін
салық жеңілдіктерінің көлемі, салықтық реттеу тиімділігі, салықтық бақылау,
салықтардың инвестициялық саясатты жүргізуге және қоғамның экономикалық
дамуына тигізетін ықпалы және т.б. жатады.
Салықтық механизм элементтерінің фискальдық және реттеуші жүйелер
бойынша шектеулі олардың ұдайы өндіріс мақсатына қызмет көрсетулеріне,
сондай – ақ жалпы – мемлекеттік, корпоративтік және жекеше экономикалық
мүдделер арасындағы да тепе – теңдікке қол жеткізуге септігін тигізеді.
Сонымен салықтық механизмнің жұмыс істеу мақсатына республикалық және
жергілікті бюджеттердің салықтық кірістерін қалыптастыру арқылы қоғамдық –
мемлекеттік қажеттілікті қамтамасыз етуді, сондай – ақ нақтылы
өндірушілердің және азаматтар табыстарының экономикалық әлеуетін ұлғайтуды
жатқызуға болады.
Мемлекеттің салықтық құрылысын құру негізінде жатқан салық жүйесі мен
салық салу принциптері ұйымдастыру - құқықтық және функционалдық сипаттағы
салықтық құқықтық қатынастар болып табылады. Сонымен бірге, мемлекетгің
салықтық құрылысына трансферттік және индикативтік қасиетгер де тән болады.
Салықтық құрылыс негізінде міндетті түрде кезінде салық салу жүйесінің
классигі болған Адам Смит тұжырымдаған мына: Мемлекеттің тұрғындары
өздерінің тапқан табыстарына қарай мемлекеттің мұқтаждығын қанағаттандыруға
атсалысуы тиіс. Олар төлейтін төлем — салықтың мөлшері ете дәл айқындалғаны
дұрыс болады, сондай-ақ төлеу мерзімі, төлеу тәсілі және төленетін сомасы
өте анық болуы қажет. Салықты алу кезеңі мен уақыты немесе тәсілі салық
төлеуші үшін ыңғайлы әрі қолайлы болуға тиіс. Сонымен қатар, әрбір салықтың
салмағы халықтың қалтасын ойсыратып кетпей, мүмкіндігінше аздап алынуы
қажет. Сонда мемлекет қазынасына түсетін табыс мөлшерлеген межеден артық
болмаса, кем түспейді деген қағидаларға қоса қазіргі заман және экономика
талаптарына сай мына жөне т.б.тұрақтылық; орнықтылық; икемділік; жүйенің
бірыңғайлығы; қоғамдық, корпоративтік және жекелей мүдделер теңділігінің
сақталуы; салық салу салмағының жеңілдетілуі; салықтың арзандылығы;
қолайлылық; жалпыға ортақтылық; заңдылық сияқты принциптер жатады.
Сонымен қатар, салықтық құрылыстың құрылымдық элементтері ретінде
салықтар мен өзге де міндетті төлемдердің нақты түрлерінің жиынтығы,
олардың салық салу базалары мен салықтық төлем сомаларын қалыптастыру
тәсілдері, салықтық іс-қимылдарды жүзеге асыратын қатысушылардың
құқықтары мен міндеттерінің жиынтығы, мемлекеттік салық әкімшілігін
жүргізу, сот билігі органдары мен прокуратура және т.б. өздеріне тиесілі
орындарын алатынын айта кетуіміз қажет.
Мемлекеттің салықтық құрылысының құқықтық тұрғыдан ұйымдастырылуы
мемлекеттің салықтық құқығының мақсатты-бағдарлы әлеуетіне (күш-
қуатына), мемлекеттік салық әкімшілігін жүргізудің мақсатты-бағдарлы рұқсат
беру және шектеу қою сияқты әрекеттеріне сүйенеді.
Мемлекеттің салықтық құрылысының ірге тасын қалау, салық салу
жүйесін ұйымдастыру және оны іске басқару принциптері мемлекеттің салық
саясатына сай саясаттың және мемлекеттің салықтық құқығы осы саясаттың
негізі болып табылады. Мемлекеттің салық жүйесі тікелей салықтары
басым англосаксондық модель мен көбінесе жанама салықтарға бас иетін
континетальдық модельдердің жиынтығынан тұратын аралас салық салудың
құқықтық моделін көрсетеді.
Мемлекеттің салықтық құрылысының экономикалық-құндылық негізіне
салықтар жүйесі түрінде құрылымданған тікелей, жанама, ресурстық
мүліктік салықтар арқылы корпорациялар мен азаматтардың жиынтық
табыстарын қоғамдандырудың императивтік нысанының жиынтығы болып табылатын
мемлекеттің салық жүйесі жатады. Мемлекеттің салық жүйесінің
стратегиялық және функционалдық күш-қуатының нақты әлеуметтік-
экономикалық аямен үйлесімді әрі нәтижелі болуы осы жүйені салық
төлеушілердің экономикалық жай-күйіне, салықты төлеу қабілеттілігіне және
мемлекет шығыстарын тек қоғамдық маңыздылығы өте зор тұтыну аяларына
бағыттау процестерін сапалы заңдарда нақты көздеп, белгілеу
арқылы құруға байланысты болады.
Осы салықтар мен өзге де міндетгі төлемдердің белгіленуі және алынуы
мемлекеттің салықтық кызметіне байланысты болады.
Мемлекеттің салықтық қызметі мынадай:
салықтар мен өзге де міндетті төлемдерді белгілеу;
мемлекеттің салық жүйесінің қазіргі кезең талаптарына сай
құрылуына, оның экономикалық және құқықтық негіздерінің тиімді болуына
атсалысу;
салық төлеушілердің өз салықтық міндеттемелерін біржақты
- ерікті орындауларына жағдай жасау және осыған орай салықтық бақылауды
жүзеге асыру;
салық салу саласындағы мемлекеттік органдар мен арнайы
салық органдарының жүйесін айқындау және олардың тиісті құзыреттерін
белгілеу;
салық органдарының қызметтерін - тиімді ұйымдастыру және
салықтық құқықтарын ұтымды белгілеп, жетілдіру;
салықтық міндеттемелердің айтарлықтай көлемде орындалмағанына орай олардың
мәжбүрлі негізде жүзеге асырылуын қамтамасыз ету;
салықтық заңдарды бұзғаны үшін заңи жауапкершілік белгілеу және осы
жауапкершілік шараларына кіналы тұлғаларды тарту;
салық салу саласындағы салық органдары мен салық төлеушілердің құқықтық
және салықтық мәдениеттерін қажетті деңгейде қалыптастыру арқасында
олардың материалдық мүдделерінің мүмкіндігінше балансты болуына атсалысу;
отаңдық және шетелдік инвестициялардың мол және тиімді
ағымының арнасын кеңейту мақсатында салық салу климатын жақсарту, тартымды
жеңілдіктер беру және оларға қатысты салық әкімшілігін екі жақтың
(тараптың) мүдделерін есепке ала отырып жүргізу сияқты негізгі бағдар-
бағыттар бойынша жүзеге асырылады.
Салықтық қызметті өздерінің құзыреттеріне орай жүзеге асыратын
мемлекеттік лауазымды тұлға мен уәкілетті органдарға:
ҚР Президенті;
ҚР Парламенті;
ҚР Үкіметі;
Жергілікті Мәслихаттар мен Әкімдіктер;
ҚР қаржы полициясы агенттігі жатады;
ҚР Қаржы министрлігі;
Қаржы министрлігінін, Салық комитеті;
Астана, Алматы қалалары және облыстар мен аудандардағы және қалалардағы
аудандар бойынша салық органдары және т.б. салық органдары болып табылады.
Салықтық қызмет мемлекет аумағында жүзеге асырылатын болғандықтан, оған
қатысатын осы уәкілетті мемлекеттік органдар өз құзыреттеріне
байланысты мынадай тәртіппен орналастырылады:
1) мемлекеттік өкімет билігі органдары:
а) жоғарғы өкілді және заң шығарушы орган - ҚР Парламенті;
ә) жергілікті өкілді органдар — Мәслихаттар;
2) Мемлекеттік атқарушы билік (мемлекеттік басқару) органдары;
а) жалпы құзыретті органдар:
Қазақстан Республикасының Үкіметі;
Жергілікті Әкімдіктер;
е) арнайы құзыретті органдар;
1. Қаржы Министрлігі, оның тиісті басқармалары мен бөлімдері;
2. Қаржы министрліпнің Салық комитеті;
3. Қаржы министрлігінің Дәрменсіз борышкерлермен жұмыс
жөніндегі комитеті.
Салықтық қызметтің құқықтық нысандарына мыналар:
1. салық заңдарын шығару;
2. салық заңдарына сәйкес және сол заңдарды атқару негізінде
нормативтік құқықтық актілер шығару;
3. жекеленген салықтық-құқықтық актілер шығару;
4. келісімді негізде екі-жақты салықтық құқықтық акті қабылдау;
5. мемлекеттің немесе оның уәкілетті органдарының, салықтық
заңдарда белгіленген өкілеттіліктерін өздері қатысатын нақты салықтық
құқықтық қатынаста біржақты түрде жүзеге асыруы жатады.
Салықтық қызметті жүзеге асыру кезінде қолданылатын жолдар мен
тәсілдер мына:
1. салықтарды белгілеу;
2. салықтарды алу;
3. салықтардың толығымен және уақтылы төленуіне салықтық бақылау
жүргізу;
4. салық төлеушілердің есебін жүргізу;
5. табысты төлеу кезінде салықтарды ұстап қалуды ұйымдастыру;
6. мемлекеттің салық органдарының жүйесі мен қызметтерін
ұйымдастыру;
7. салық заңдарын бұзған кінәлі тұлғаларға белгіленген заңи
жауапкершілік шараларын қолдану;
8. салық салу жүйесін, әлеуметтік-экономикалық қатынастарды
салықтық-құқыктық реттеуге атсалысу;
9. салықтық міндеттемелердің мүліктіксіз орындалуын қадағалау және
қамтамасыз ету сипатында көрініс табады.
Мемлекет аумағындағы салықтарды белгілеу мына келесідей нысандағы
құқықтық актілер арқылы жүзеге асырылады:
а) Парламент қабылдаған ҚР заңы; ә) Президент шығарған ҚР заңы; в) ҚР
Президентінің заң күші бар жарлығы. Салықтарды белгілеу элементтеріне
белгілеу субъектісі, белгілеу нысаны және белгілеу тәртібі жатады.
Салықтарды белгілеудің конституциялық қағидаттары мыналар: салықтарды
белгілеу және жою кезіндегі өкімет билігінің заң шығару тармағының
үстемдігі; салықтарды белгілеу кезінде заңдылықты сақтау; салықтық
заңдардың конституцияға сәйкес болуы; салықтарды төлеу міндеттілігі;
мемлекеттің салықтық қызметінің бұқаралылығы және жариялылығы болып
табылады.
Салық органдарының негізгі міндеттері мыналар болып саналады:
өз құзыреттерінің шегінде мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз
ету;
салықтардың, алымдардың, кедендік және басқа да міндетті
төлемдердің тиісті бюджеттерге түсуін қамтамасыз ету;
мемлекеттің фискальдық саясатын қалыптастыруға қатысу
және осы саясатты іске асыруға атсалысу;
4. халықаралық салық салу мәселерін тиісінше шешуге байланысты
халықаралық салықтық құқықтық қатынастардың белсенді қатысушысы мәртебесіне
ие болу болып саналады.
Салықтарды жоғары өкілді орган шығарған заңның негізінде тек мемлекет
белгілейді және ол Қазақстан аумағында жүретін салықтарды енгізу және
олардың төлеушілерін, салық салу объектісін, мөлшерлері мен төлеу мерзімін
дөл көрсетеді. Салықтар белгілі кезеңде, яғни салық жылы ішінде салық салу
объектісінен бір мәрте ғана алынады. Салықтарды белгілеу кезінде
жеңілдіктер беру мәселелері қоса қарастырылады. Кейде, заңда көзделген
жағдайда жергілікті міндетті төлемдерді алыну тәртібін, мөлшерін белгілеу
жергілікті өкілді органдарға жүктеледі. Айта кететін тағы бір жәйт, салық
салу объектілерін заңға негіздеп айқындау тек шаруашылық, көсіпкерлік
қызметпен айналысатын, табыстары мен мүліктері және көрсететін қызметтері
бар субъектілерге ғана қатысты болады.
Алымдарды белгілеу де мемлекет тарапынан, жоғарғы өкілді орган
шығарған нормативтік құқықтық актінің негізінде жүзеге асырылады. Дәлірек
айтсақ, алымдарды белгілеудің жалпы ҚР Парламенті айқындаса, ал олардың
нақты әкімшілік-аумақтардың ерекшеліктері мен жай-күйлерін есепке ала
отырып белгілеу ҚР немесе жергілікті өкілді органдар — Мәслихаттарға
жүктелуі әбден мүмкін.
Баждарды белгілеу тек Парламент арқылы, ол қабылдаған заң неггізінде
жүзеге асырылады. Баж алу объектілері мемлекеттің мамандырылған органдары
көрсететін немесе жасайтын және басқа да маңызы бар белгілі бір қызметтер
болып және сол қызметтерді пайдаланған заңды және жеке тұлғалар баж
төлеушілер болып есептелінеді. Баждардың өзіне тән қасиеті ақылы болып
келеді немесе біршама - баламалы деген термин қолданылады.
Салықтарды, алымдар мен баждарды, сондай-ақ басқа да міндетті
төлемдерді алуды тікелей салық органдарды жүзеге асырады. Салық органдары
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Салық комитетінің облыстардағы,
аудандардағы мемлекеттік салық органдарынан тұрады. Салықтарды алу, яғни
төлеу заңда, Қазақстан Рсспубликасы Үкіметінің, сондай-ақ салық
органдарының нормативтік-құқықтық және нұсқаулық актілерінде көзделген
мерзімде жүргізіледі. Салық органдары салық төлеушілер мен салық салыынатын
және салық салуға байланысты объектілердің есебін уақтылы алу
нәтижесінде салықтық мерзімінде орындалуына жағдай туғызады.
Салықтық реттеу салық салу жүйесінде пайдаланылатын арнаулы тәсілдер
мен әдістер арқылы құқықтық негізде жүзеге асырылады. Салықтық реттеу
әдістеріне: салық шегерімдері, иивестициялық салықтық преференциялар, салық
демалыстары (каникулы), салықтық рақымшылық ету, қосарлы салық салуға қол
бермеу жөніндегі халықаралық шарттар, салықтық түсімдерді бюджетгер
арасында бөлу, тиісті салық ставкаларын таңдау және белгілеу жатады және
олар бюджеттік реттеу әдістерімен тікелей байланысты болады.
2. Салықтың түсінігі және оның түрлері
Салықтар
қоғамдық қатынастарды біртіндеп дамытып келе жатқан адамзат өркениетінің
бастапқы кезеңдерінде пайда болған болатын. Кезінде Інжілдегі Ізгі хабарын
жазғанда Лука Исаның (Христостың) тууы туралы өзінің баяндауын Сол күндері
кесарь (патша) Август жер жүзінің барлық тұрғындары салық төлеу үшін
тізімге тіркелсін деген бұйрық берді деп бастаған еді[5]. Осы оқиға
салықтар мен алымдарға байланысты санақ есебін алу және тізімге тіркеу
ісінің бастамасы болды, сондай-ақ халық санағы мен жерлерді есепке алу
жөніндегі аталмыш өктем іс-қимылдар Сирияны Квирини басқарып тұрған кезде,
астарлы мағынада жүргізілген болатын.
Тізімге тіркеу (қазіргі кездегі салықтық тіркеу есебіне алу)
барысында, бірінші кезекте римге бағынышты барлық провинциялардың жерлерін
кадастрлеуге және бағалауға қол жеткізілсе, екінші кезекте тұрғылықты
халықтар нақты салық төлеушілер ретінде есепке алынды. Міне, осындай
жәйттер Иса Құтқарушы (Машиах) дүниеге келген кезден бастап салықтардың
императорлар (падишахтар) қазынасы мен мемлекет пайдасына халықтан
мәжбүрлеп ақша алудың танымал әрі таптырмас құралына айналғанын дәлелдейді.
Көне Үндістанда Ману заңдарында: шалынған құрбандықты өзіне тек
брахмандар ала алады деп белгіленген болатын. Сонымен бірге осы заңдарда
Веданы жатқа, жақсы білушілерден патша салық ала алмайды деп,
брахмандардың салық төлеуден босатылатыны бекітілген еді. Ал патшаға және
басқа да басқарушыларға байланысты сол Ману заңдарында Патша жыл сайын
елде тұратын бұқара халықты дербес кәсіппен айналысуға мәжбүр етсін және
оларды салық деп аталатын төлемді төлеуге мәжбүрлесін деп көрсетілген.
Енді көне Грекияға көз салсақ, онда алымдар мен салықтарды алудың әр
алуан тәсілдері мен түрлері пайдаланылғанын байқаймыз. Классикалық Грекияда
алғашқы тікелей алымды тек құдайлар мен храмдарға құрбандық шалу ретінде
берілетін мал-мүліктер түрінде алып отырса, кейіннен кемелер жасауға,
белгіленген тәртіпті қамтамасыз етуге, қала шарушылығы мен порттағы
жұмыстарды жүзеге асыруға деп аздап салық алынатын болған.
Біздің эрамызға дейінгі VII-VI ғасырларда ауқаттылардың өкілдері
табыстың оңға бөлгендегі бір бөлігін немесе жиырмаға бөлгендегі бір бөлігін
қазынаға бөлу қажет деп белгілеген. Ал VI ғасырдың соңы мен V ғасырдың
басында қоғамдық ауыртпашылықтар- литургиялар пайда болған. Литургиялық
міндеттерін өтегендер басқа салықтарды төлемейтін болған.
Бесінші ғасырдың ортасына таман салықтарды алудың жаңа түрлері
ойластырылған. Мысалы: базарлардағы сауда-саттыққа салынатын салықтар,
шетелдік азаматтардан алынатын салықтар, кедендік баждар алынған.
Жезөкшелерге де салық салынған. Бұлар кірістерді құраса, шығыстарға: қаланы
астықпен және ағашпен қамтамасыз етуге кететін қаражаттар: спорт ойындарын
қаржыландыруға, дипломатиялық қатынастарды қаржыландыруға, полицияны
ұстауға қажетті қаражаттар жатқан. Бұл ретте басқару нысанына,
мемлекеттерге және басқа да жайларға қарамастан, салықтардың қажеттілігі
және әрдайым әрі ұдайы алынатындығын, сондай-ақ төлеуден ешкімнің тыс
қалмайтындығын байқаймыз. Мысалы, ауқатты азаматтар триеархияға 200
таланттан (алтын ақша) төлеп отырған. 378-377 жылдары ауқатты және басқа
азаматтардың мүліктері мен байлықтарын жаппай бағалау жүзеге асырылған.
Ерікті қоғамдық төлем литургия да өкінішке орай салыққа айналдырылған
болатын.
Көне Римдегі алғашқы салықтар цензус (ценз) деп аталған. Ценздер
әрбір бес жылдың көлемінде азаматтардың мүліктеріне сәйкес белгіленіп,
алынған.
Кейде салықтар мен баждардан және жерді жалға беруден түскен түсімдер
қала шаруашылығына кететін шығындарды жаппаған жағдайда, тек қалада тұратын
азаматтардан мунира деп аталатын салық алынған. Мунирадан басқа
мемлекеттік салық трибутымды төлеу рим азаматының борышы әрі міндеті
болған. Провинциялардағы жерлердің аумағы өлшеніп, қалалар бойынша
кадастрлар жасалынып отырған. Римдегі (оның провинйияларындағы) негізгі
салықтардың бірі жер салығы аннона болған. Оның төлемдері ауылшаруашылығы
өнімдері түрінде алынған.
Ресей мемлекетінің салық жүйесі IX ғасырдың соңына таман қалыптаса
бастады. Ең бірінші алынған салық дань деп аталынатын. Сол кездерде
алынатын салықтардың бәрі баждар болып саналатын. Баждардың мына түрлері
алынған: мыт, гостиная, перевоз, вес и мера, торговая, вира,
продажа. Татар-монғол шапқыншылығы кезінде Ордаға выход деген салық
төленген, сондай-ақ ям атты салық Орданың елшісі мен оның қызметкерлерін
ұстау үшін алынған. Патша Үшінші Иваның кезінде данные, ямские,
пищальные деген салықтар, стрелецкая подать, полоняничные деньги,
сборы на городовое и засечное дело, соха, медовая дань, яеуся деген
түрлі міндетті төлемдер алынған[6].
Бірінші Петрдің тұсында фискальдық палата құрылған болатын. Одан
басқа қаржылар мәселесімен айналысатын камерколлегия, штатс-контр-коллегия,
комерц-коллегия және ревизионная кллегия сияқты мемлекеттік органдар
болған.
Сол кезде мына келесідей әр алуан салықтар мен міндетті төлемдер
алынған: гербовый сбор, подушной сбор с извозчиков, налоги с постоялых
дворов, налоги на бороду, усы, налоги с печей, судов, продажи
съестного, подушная подать (кейін налог со строений). Кейінгі
патшалардың басқарулары аясында питейный налог, гильдейская подать,
квартирный налог, налог на доходы с ценных бумаг, сбор с проезда по
шоссе Санкт-Петербург-Москва, пошлина с имущества, переходящего по
наследству, сборы с заграничных паспортов, паспортные сборы, акцизы
на табак, сахар, соль, спички, прессованные дрожжи, осветительные масла,
промысловый налог. Міне, Ресей салық жүйесінің қалыптасып, дамуы кезінде
алынған негізгі міндетті төлемдер осылар болған. Әрине, әрбір елдің салық
жүйесінің әр кездегі болмысы және құқықтық тағдыры патшалар мен
билеушілердің, мемлекеттің саяси еркіне тәуелді болғаны, сондай-ақ бола
беретіні сөзсіз.
Қазақстанда да заман-кезеңдеріне сай салық жүйесі болғаны ешбір күмән
тудырмайды. Бір ғана дәлел ретінде Ұлы жібек жолы мен өркендеп, дамыған
қамал-қалалар Сығанақ, Отырар, Тараз, Мерке, Исфиджаб, Құлан,
Яссы, Сауран, Барысхан, Аспара, Баласағұн, Қойлық, Талхиз,
Екіөгіз, Баба-ата жөніндегі мағлұматтарды айтуға болады[7]. Тек бір
өкініштісі, жазба мәліметтердің сақталмағанына байланысты осы салықтар
жөніндегі дерек көздерінің өте аз болуы.
Кезінде Қазақстан тарихына, сонымен бірге салық салу мәселелерін
шешуге орасан зор үлесін қосқан бірден-бір құқықтық дерек көзі Тәуке ханның
(Әз Тәуке) хандық құруы кезінде, оның тікелей қатысуымен қабылданған Жеті
Жарғы болып табылады.
Қазақстанның Ресей боданы болуына байланысты оның аумағында да
Ресейдің заңдарында көзделген салықтар мен өзге де міндетті төлемдер
алынатын болған. Тек Қазақстанның өзіне тән алымдар да белгіленіп отырған.
Мысалы, кибиточный сбор, ясачная подать, паспортный сбор, ямская
повиннлсть және т.б.
8-12 ғасырларда айтарлықтай дамыған салық салу теориясы экономикалық
және мәдени гүлденуі шарықтаған ислам әлемі елдерінің мұсылмандық құқығында
шариатта көрініс тапқан болатын. Салық салудың мұсылмандық жүйесінің
көптеген элементтері қазіргі Қазақстан мен Орта Азия аумағындағы
мемлекеттерде, олар 19 ғасырда Ресей экономикалық жүйесіне қосылмай тұрып
таралған еді[8].
Шариат (араб сөзі аш – Шариа түзу, дұрыс жол мағынасында айтылады)
қоғамдағы адамдардың өзара қатынастарын, соның ішінде салықтарға байланысты
мән-жайларды да жан-жақты реттейтін нормалары бар қазіргі әлемдегі өте ірі
әрі біртұтас құқық жүйесі болып табылады.
Белгілі өзбек ғалымы, мемлекеттанушы А.Саидов 12 ғасырдың ханифиттер
мазхабының (мектебінің, ағым-бағытының деуге болады) факиғы (факих – діни
құқық танушысы) Бурхан ад – Дин әл Маргинанидің Әл-һидоя деген еңбегіне
көптеген ғасырлар бойына жасалынған түсіндірмелер (Хидоя. Мұсылман
құқығының түсіндірмелері) жинағына жазған баяндамасында: мұсылман
құқығының айрықша ерекшелігі – оның біртұтастығы мен пәрменділігі; шарита
нормаларында батыс (континентальдық, англосаксондық) құқық жүйелерінде
байқалатын, адамдардың өзара қатынастарын реттейтін нормаларды құқықтық,
әдептілік және діни нормалар деп бөлу орын алмаған.
Шариат – ислам құқығының философиясы, ол үшін рухани, діни және
зайырлы өкімет біртұтас, яғни мұсылманның діни, зайырлық және практикалық
қызметтері бөлінбес сипатта болады деп көрсеткен.
Кезінде салықтарды жинаудың икемді тәсілдерін қолдану қажеттілігі
жөнінде Әмір Темір көреген (Гурхан Тимурленг Гурганджи) өзінің Халықтан
кірістер мен контрибуциялар жинау туралы қаулысында: Алым, салық жинау
кезінде мүмкіндігінше халыққа ауыртпашылық түсірмеу керек және аумақтардағы
елді мекендерге салмақ салуды азайту қажет. Өйткені, халықтың кедейленуі
мемлекеттің қазынасының тапшылығына әкеліп соқтырады, ал мемлекеттік
мұқтаждықтарды өтеуге қажетті қаражаттардың болмауы әскери және басқа
күштердің ыдырап кетуіне әкеліп соқтырады, ал жеткілікті, мықты әскердің
және басқа да күштердің боламуы мемлекеттік өкімет билігін, мемлекетті
әлсіретеді деген болатын.
Ресей империясының қаржылық құқық саласы бойынша көрнекті ғалымы
П.П.Гензель бұрынғы кездерде етек жайған салықтарға байланысты заңсыз
мәжбүрлеулер жөнінде: Көне заманнан беру салық салудың техникалық жолдары,
әр алуан кадастрлары және өндіріп алудың аса бір икемді тәсілдері жақсы
мәлім болған деп айта келіп көне заманда қаржылық құқық жоқ болғандықтан
қазіргі кездегідей салық салу тәртібін білмегендері белгілі. Ол кезде тек
бағындырылған халықтан салық алуға бағытталған қаржылық мәжбүрлеуді ғана
білген деп тұжырымдаған. Міне, салықтар жөнінде осындай көзқарастар
қалыптасқан еді.
Сонымен салықтардың бағзы заманнан алынып келе жатқаны жоғарыда
біршама айтылды және қандай болмасын мемлекеттің болмысы мен өсіп-дамуының
материалдық негізі – қаржыларды қалыптастыратын ең басты қайнар түсім
көздеріне салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің жататыны белгілі
болды. Бұл ретте ескеретін маңызды жәйт, салықтар билеушілердің,
императорлардың, патша ағзамдардың қарамағына болсын, кейіннен мемлекеттің
тікелей өзіне болсын мәжбүрлеп алынғандықтан, олардың араларындағы
айырмашылық тек жекеше-құқықтық кірістер түрінде немесе қоғамдық
(мемлекеттік)-құқықтық кірістер сипатында болды.
Жоғарыда айтылғандай салық салу жүйесі (салықтар) адамзат өркениетінің
әр қилы кезеңдерінде туындап, қалыптасып, дами отырып бүгінде белгілі бір
деңгейде дамыған әрбәр мемлекеттің мызғымас атрибуты, сол мемлекеттің
қандай да болмасын мұқтаждықтарын қанағаттандырудың және әлеуметтік-
экономикалық салаларын реттеудің таптырмас құралы ретінде көрініс табуда.
Салықтар, салық салу және салықтық құқық жөнінде кезінде А.Смит,
Д.Рикардо, У.Петти, Н.Тургенов, М.Сперанский, Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин,
А.Құнанбаев, А.Байтұрсынов, А.Бөкейханов, кейіннен бұрынғы Кеңес кеңістігі
мен қазіргі егеменді еліміздің ғалымдары М.Оспанов, А.Худяков
қалыптастырған маңызы зор теориялар, экономикалық және құқықтық көзқарастар
осы салықтардың қоғам мен мемлекет үшін ауадай қажет екендігін дәлелдеп
отыр.
Осы салық жүйесінің мыңдаған жылдар бойы дамып, өркениетті түрде
қалыптасқан шағы XVII ғасырдың соңы мен XVIII ғасырдың басына тұс келген
болатын. Оны ірге тасын қалаушылардың ішіндегі бірегейі Адам Смит деп
айтсақ қателеспейміз. Ол өзінің 1776 жылы шыққан “Халықтар байлығының
табиғаты мен себептерін зерттеу жөнінде” атты кітабында: “Мемлекеттің
тұрғындары өздерінің табыстарына қарай мемлекеттің мұқтаждығын
қанағаттандыру үшін ат салысуға тиіс. Олар төлейтін төлем- салықтың мөлшері
өте дәл айқындалғаны дұрыс болады, сондай-ақ төлеу мерзімі, төлеу тәсілі
және төленетін сомасы өте анық болуы қажет. Салықты алу кезеңі мен уақыты
немесе тәсілі салық салық төлеуші үшін ыңғайлы әрі қолайлы болуға тиіс.
Сонымен қатар, әрбір салықтың салмағы халықтың жанқалтасын ойсыратып
кетпей, мүмкіндігінше аздап алынуы қажет. Сонда, мемлекет қазынасы түсетін
табыс мөлшерленген межеден артық болмаса, кем түспейді деп жазған еді.
Міне, осы айтылғандардың түпкітұжырымы ретінде мынадай: салықтарды
барлық азаматтардың арасында, олардың табыстарына сай біркелкі бөліп,
белгілеу; салықтық төлемнің сомасы, тәсілі және уақыты оны төлеушіге күні
бұрын әрі нақтылы белгілі болғаны дұрыс; салықтар әрбір салық төлеушіге
қолайлы уақытта және ыңғайлы тәсілмен алынуға тиіс; салық алу кезінде салық
төлеушінің шығындары мүмкіндігінше аз болуға тиіс деген салық салудың
негізгі қағидалары қалыптастырылған болатын[8].
Салықтың белгіленуі, салық салу мемлекеттің құрылысына, қалыптасқан
қоғамдық дәстүрлерге, мемлекет экономикасы мен фискальдық саясатының мән-
жайына, билік етуші тармақтардың өктем өкілеттіктерінің демократиялық
деңгейіне, нақты қалыптасқан әлеуметтік, саяси және әкімшілік жағдайларға
қарай жүзеге асырылады. Былайша айтқанда, салықты мемлекеттің экономикалық
әлеуетінің (күш- қуатының) функциясы деп санауға болады. Осы орайда қатты
ескертетін жәйт, салықтың (экономикалық) мән-жайы мен заң жүзінде іске
асырылатын мәнінің арасында қарама-қайшылық туындамауы қажет. Демек, салық,
салық салу, мемлекеттің салық жүйесі деген сөздердің мағынасын мемлекеттің
кірісін салық төлеушілердің- заңды және жеке тұлғалардың материалдық
мүдделеріне мүмкіндігінше нұқсан келтірмей қалыптастыру керек деп түсінген
дұрыс.
Салықтар экономикалық және әлеуметтік-саяси қатынастарды өзінің
бойында жинақтаушы күрделі әрі қоғам өмірінің көп аспектілі қаржылық-
құқықтық құбылысы болып табылады. Сондықтан ол өзіне тән көптеген айрықша
белгілерімен ерекшеленеді.
Осы орайда салық:түсім көзі жалпы ұлттық табыстың белгіленген бөлігі болып
табылатын төлем; міндетті; жекелей-эквивалентсіз төлем; қайтарылмайтын
төлем; мемлекет кірісін қалыптастыратын төлем; ұдайы төлем; мәжбүрлі төлем;
заң жүзінде белгіленген төлем; құқыққа сай төлем; жүзеге асырылуы кезінде
төленетін салық сомасының меншік нысанының әрқашанда мемлекеттік меншік
нысанына ауысуымен (өзгертілуімен) көрініс табатын төлем; мөлшері алдын ала
айқындалған төлем; қатаң белгіленген мерзімде жүзеге асырылатын төлем; өте
тұрақты салықтық міндеттемелер туындататын төлем; белгіленіп, бекітілуі
кезінде нақты салық төлеушілердің төлем қабілеттілігі есепке алынатын
төлем; ақшаның төлем құралы ретіндегі функциясын (ақша нысанындағы құнның
біржақты қозғалысын) көрсететін төлем; жүзеге асырылуы заңи жауапкершілік
шараларымен қамтамасыз етілетін төлем; тек құқықтық нысанда болатын төлем;
біржақты-өктем тәртіппен мемлекет белгіленген төлем; жүзеге асырылуы салық
төлеушінің заңи міндеті болып табылатын төлем; жекелей-айқындалған
сипаттағы төлем; материалдық-заттай төлем; әрдайым фискальдық нысанда
болғандықтан салық әкімшілігін жүргізуге қолайлы әмірлі сипаттағы төлем;
мемлекет тарапынан заттандырылған объективті экономикалық категория, яғни
мемлекеттік қазынаны толықтыру мақсатында тиісті мемлекеттік билік тармағы
ұйымдастырып, құқықтық негіздеген ақша қаражаттарының арналы ағымы;
әлеуметтік бағдарлы нарықтық экономиканың негізінде жасалынатын
демократиялық қоғамның өнімі; табыстарға салынуына байланысты тікелей, ал
тұтынуға (шығынға) салынуына қарай жанама болып бөлінетін төлем; салық
төлеушінің экономикалық-қаржылық жай-күйіне қатысты функция; реттеуші
сипаттағы экономикалық стимул және мемлекеттік бюджеттің материалдық-заттай
қаражаттарының көзі; қоғамдағы бөлу және қайта бөлу қатынастарын білдіретін
экономикалық категория; мемлекеттің салықтық құқығына сай мәжбүрлеп алына
отырып, бюджет жүйесінің мызғымас материалдық негізін құрайтын
төлем;бірыңғай салық жүйесін білдіретін мемлекеттік деңгейдегі және
жергілікті салық салу жүйелеріне байланысты мемлекеттік және жергілікті
болып көрініс табатын төлем болып саналады[10].
Сонымен салық мемлекет тарапынан біржақты шығарылған заңдардың негізінде,
сол заңдарда айқындалған нақтылы мөлшерде және қатаң белгіленген
мерзімдерде, Республикалық немесе жергілікті бюджет кірісін қалыптастыру
мақсатында салықтық міндеттемелерін орындауға тиісті заңды және жеке
тұлғалардан жүйеленген әрі тұрақты түрде уәкілетті мемлекеттік органдар
алатын баламасыз, қайтарымсыз, ақшалай (кейде заттай) міндетті төлем болып
табылады.
Салық салу процесінде нақтылы салық төлеуші орындауға тиіс салықтық
заң актілерінде белгіленген әрбір салықтың құрамдас бөліктерінің жиынтығы-
салық элементтері арқылы айқындалады.
Салық төлеушінің (оған қатысты заңи фактілерге сәйкес) салық төлеу
жөніндегі мемлекет алдындағы міндетін оның салықтық міндеттемелерінде
нақтыландыратын, республикалық немесе жергілікті бюджетке төленетін
салықтық төлем сомасына байланысты салықтық міндеттемені және оның
орындалуын айқындалатын, сондай-ақ мемлекеттің салық жүйесіндегі әрбір
салықтың әлеуметтік-экономикалық және заңи мән-жайының тектік белгілерін,
қолданылу тәртібін ашып көрсететін ҚР Салық кодексінде белгіленген әрбір
салықтың құрамдас бөліктерінің кешені- салық элементтері болып
есептелінеді.
Салық элементтері салықтық міндеттемелердің элементтерінде толық әрі
сапалы көрініс тапқан жағдайда салық жүйесінің фискальдық және реттеуші
қабілеті күшейе түседі.
Салық элементтеріне:
1. салық субъектісі;
2. салық объектісі;
3. салық базасы;
4. салық базасын есепке алу тәртібі;
5. салық ставкасы;
6. салық салу бірлігі;
7. салық заты;
8. салықтық кезең;
9. салықты есептеу тәртібі;
10. салықты төлеу мерзімі;
11. салықтық төлеу тәсілі мен тәртібі;
12. есеп беру кезеңі;
13. салық жеңілдіктері мен преференциялары;
14. салықтық құқық бұзушылық үшін жауапкершілік жатады.
Салықтар- өте көп қырлы, мемлекеттің даму кезеңдері өзгерген сайын
нақтыландырылатын, ұдайы жүзеге асырылатын міндетті ақшалай төлем болып
табылады.
Салықтардың функциялары экономикалық табиғаты мен заңи мән-жайына
қарай мемлекет кірісін бөлу қайта бөлу құралы сипатында мемлекеттің
салықтық қызметінің негізгі бағыттарында пайдаланылатын салықтардың тек
өзіне тән экономикалық-құқықтық қасиеттері ретінде көрініс табады.
Экономиканың қазіргі даму мүмкіндіктерін есепке ала отырып
мемлекеттік қажеттіліктерге сай айқындалған салықтардың функциялары
мемлекет белгіленген бағыт бойынша іске асырылады.
Экономикалық категория ретінде салықтың функцияларына: фискальдық
функцияны; бөлуші функцияны; реттеуші функцияны; бақылаушы функцияны;
жеңілдік функцияны жатқызуға болады[11].
Салықтарды топтастыру олардың айырмашылықтары мен ұқсастықтарын белгілеуге
септігін тигізеді, саны жағынан шамалы топтарға бөлу арқылы олардың ғылыми
зерделеніуін және практикада қолданылуын жеңілдетуді көздейді.
Салықтарды топтастырудың кейбір негіздеріне: алыну тәсілдері бойынша;
салық салу субъектілері бойынша; салық салу объектілері бойынша; кірісіне
салықтық түсімдер (төлемдер) есептелінетін бюджет деңгейі бойынша; салықты
енгізудің мақсат-бағдары бойынша; салықтық түсімдерге деген салықтық
құқықтарын пайдалану ауқымы бойынша; салықтық төлемдерді төлеу көздері
бойынша сияқты принциптер жатады.
Мәселен, салық салу субъектілері бойынша: заңды тұлғалардан алынатын
салықтар; жеке тұлғалардан алынатын салықтар; салықтық түсімдерге деген
салықтық құқықтарын пайдалану деңгейі бойынша: өздеріне тұрақты берілген
(бекітілген) салықтар; бөліктерге (сомаларға, проценттерге) бөлу арқылы
белгіленетін (берілетін) реттеуші салықтар болып бөлінеді.
Салықтардың мән-жайларына байланысты: тікелей және жанама салықтар; тұрақты
бекітілген және реттеуші салықтар; мемлекеттік деңгейдегі және жергілікті
аумақтардағы салықтар; жалпы және мақсатты салықтар; ұдайы алынатын және
біржолғы салықтар сияқты түрлері болады.
Қазақстан аумағында алынатын салықтардың түрлеріне: корпорациялық
табыс салығы; жекелей табыс салығы; қосылған құн салығы; акциздер;
экспортталатын шикі мұнайға, газ конденсатына рента салығы; жер қойнауын
пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері; әлеуметтік салық; жер
салығы; көлік құралдары салығы; мүлік салығы жатады[12].
Алымдар. Алымдар дегеніміз мемлекеттік уәкілетті органдар тарапынан
өтінуші-келуші белгілі бір тұлғаларға қатысты нақтылы көрсетілген тиісті
қызметтер мен берілген құқықтар немесе арнайы рұқсаттар үшін ол заңды
немесе жеке тұлғалардан алынатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТІ
ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ҚАРЖЫЛЫҚ ҚҰҚЫҚ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ТАҚЫРЫБЫ: ЖЕР ҚОЙНАУЫН ПАЙДАЛАНУШЫЛАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІНЕ САЛЫҚ САЛУДЫ
ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ
Орындаған:
4- курс студенті ___________________________ Қуанышев А.
Ғылыми жетекші:
аға оқытушы ___________________________
Қожабек Қ.М.
Норма бақылаушы:
з.ғ.к., доцент _______________________ Айдарханова К.Н.
Кафедра меңгерушісінің рұқсатымен
______________2011 жылы
қорғауға жіберілді, з.ғ .к. доцент _____________________
Рахметов Е.Ш.
Алматы, 2011
РЕФЕРАТ
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы Жер қойнауын пайдаланушылардың
қызметіне салық салуды құқықтық реттеу, деп аталады. Дипломдық жұмысы 61
бетті құрайды. Дипломдық жұмыс кіріспеден және негізгі бөлім мен
қорытынды бөлімдерінен тұрады. Негізгі бөлім жеке-жеке тақырыптары бар
бөліктерден тұрады.
Бірінші тарауда мелекеттің салық жүйесі және салық элементтері,
салықтың түсінігі және оның түрлеріне теориялық талдау
жасалынып, өзекті мәселелері қарастырылады.
Екінші тарауда жер қойнауын пайдалаушылар төлейтін салықтар мен арнаулы
төлемдерге жеке-жеке зерттеу жүргізіліп, өнімді бөлу туралы келісім-шарт
бойынша Қазақстандық үлесті бөлу мәселесі қарастырылған. Ал үшінші тарауда
жер қойнауын пайдаланушылаға салық салуда мемлекеттік саясатты жетілдірудін
мәселелері қарастырылған.
Сонымен қатар, дипломдық жұмыс қолданылған әдебиеттер, нормативтік–
құқықтық актілер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмысты жазу барысында ғылыми әдебиеттер және Қазақстан
Республикасындағы нормативтік – құқықтық актілер, сонымен қатар
қазақстандық, шетелдік ғалымдардың ғылыми еңбектері қолданылды.
Дипломдық жұмысында жиі кездесетін терминдер: салық, салықтық
міндеттемелер, салық төлеуші, жер қойнауы, бонус, қазақстандық үлес,
мемлекеттің салықтық қызметі және т.б.
ГЛОССАРИЙ
Салық- мемлекет тарапынан біржақты шығарылған заңдардың негізінде,
сол заңдарда айқындалған нақтылы мөлшерде және қатаң белгіленген
мерзімдерде, Республикалық немесе жергілікті бюджет кірісін қалыптастыру
мақсатында салықтық міндеттемелерін орындауға тиісті заңды және жеке
тұлғалардан жүйеленген әрі тұрақты түрде уәкілетті мемлекеттік органдар
алатын баламасыз, қайтарымсыз, ақшалай (кейде заттай) міндетті төлем болып
табылады.
Алымдар- дегеніміз мемлекеттік уәкілетті органдар тарапынан
өтінуші-келуші белгілі бір тұлғаларға қатысты нақтылы көрсетілген тиісті
қызметтер мен берілген құқықтар немесе арнайы рұқсаттар үшін ол заңды
немесе жеке тұлғалардан алынатын мақсатты – бағдарлы, біршама –
эквивалентті әрі міндетті ақшалай төлемдер.
Бонустар- пайдалы қазбаларды геологиялық зерттеуге және өндіруге
байланысты жер қойнауын пайдалану мақсатында жасалған келісім-шартта
бекітілген тәртіппен жер қойнауын пайдаланушы төлейтін тіркелген төлемдер
болып табылады.
Коммерциялық табу бонусы- келісім-шарт ауқымының шегіндегі
аумақтарда жасалынған әрбір коммерциялық табу үшін, оның ішінде кен
орындарына қосымша бақылау (табылған пайдалы қазбаларды кейіннен өндіруді
көздемейтін бақылау есепке алынбайды) жүргізу барысында табылған өндіру
үшін экономикалық жағынан тиімді пайдалы қазбалардың нақтылы түрлерінің
қорлары, сондай-ақ келісім-шарттар мен техникалық-экономикалық есептеулерде
бастапқы айқындалған алынатын қордың мөлшерін арттырғаны үшін белгіленетін
тіркелген төлем, яғни нақты жер қойнауын пайдаланушылар төлейтін арнаулы
міндетті төлем болып табылады.
Пайдалы қазбаларды өндіргені үшін салық- пайдалы қазбаларды
өндіру және техногендік құралымдарды қайта өңдеу процесінде жер қойнауын
пайдалануға берілген құқық үшін жер қойнауын пайдаланушылар төлейтін
арнаулы төлем болып табылады.
Өнімді бөлу туралы келісім-шарт- Қазақстан Республикасында жер
қойнауын пайдаланушыға келісім-шарт ауқымының аумағында ақылы негізде мұнай
операцияларын қоса алғанда жер қойнауын пайдалану жөніндегі операцияларды
жүргізуге және осы операцияларды және осы байланысты жұмыстарды өз есебінен
белгілі бір мерзімге жүргізуге құқық беретін шарт болып табылады.
Жер қойнауын пайдаланушылар- Қазақстан Республикасының
заңнамалық актілеріне сәйкес Қазақстан Республикасының аумағында, мұндай
операцияларын қоса алғанда, жер қойнауын пайдалану жөніндегі операцияларды
жүргізу құқығын иеленуші жеке немесе заңды тұлға.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .3- 4
1. МЕМЛЕКЕТТІҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ САЛЫҚТЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН
ТҮРЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 5-23
1.1. Мелекеттің салық жүйесі және салық элементтері
... ... ... ... ... ... ... ...5-12
1.2. Салықтың түсінігі және Қазақстан Республикасында қолданылатын
салықтардың түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 13-25
2. ЖЕР ҚОЙНАУЫН ПАЙДАЛАНУШЫЛАР ТӨЛЕЙТІН САЛЫҚТАР МЕН АНАЙЫ ТӨЛЕМДЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26-
42
2.1. Жер қойнауын пайдалаушылар төлейтін салықтар мен арнаулы төлемдерді
құқықтық реттеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
-36
2.2. Өнімді бөлу туралы келісім-шарт бойынша Қазақстан Республикасының
үлесін құқықтық реттеудің ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37-42
3. МЕМЛЕКЕТТІҢ САЛЫҚТЫҚ ҚЫЗМЕТІНІҢ ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕР ҚОЙНАУЫН
ПАЙДАЛАНУШЫЛАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІНЕ САЛЫҚ САЛУДА ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУДЫҢ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... 43-57
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 58-59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН НОРМАТИВТІК-ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕР МЕН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
60-61
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін ел
эконмикасына, оның ішінде негізінен жер қойнауын пайдалану саласына ірі
көлемді шетелдік инвестициялардың ағылғандығы белгілі. Қазақстан
Республикасы Президенті 2011 жыл 28 қаңтардағы Қазақстан халқына Жолдауында
тәуелсіздік жылдарында елімізге 120 млрд. АҚШ долларынан астам шетелдік
инвестиция тартылды, деп атап өткен болатын [1]. Ал осы қаржылардың
негізгі бөлігі жер қойнауын игеруге жұмсалып, пайдалы қазбалар кеңінен
өндіріле бастады. Демек, мұнда мемлекет жер қойнауындағы орасан-зор
байлықты игерушілердің қызметіне салық салуды ұтымды және барынша тиімді
ұйымдастыру тиіс. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының
Конституциясында ...заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге
де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады,
деп бекітілген [2]. Қазақстан Республикасының егемендігі, оның әлеуметтік
бағдарлы нарықтық қатынастарға бағытталған даму жолына көшуі, мемлекет және
қоғам мүддесіне қажетті қаржы-қаражаттардың мемлекет құзырында
орталықтандырылуы, сондай-ақ өтпелі кезеңдегі экономиканы реттеу барысында
пайдаланылатын салық құқықтың экономика және құқық аяларына өзіне тиесілі
орнын алуының басты себебіне айналып отыр.
Мемлекеттің материалдық мүддесі мен қоғам өмірінің айырықша
экономикалық аясының тоғысатын жері, көбінесе объективті қаржылық-құқықтық
құбылыс ретінде жарқын көрініс табатын салық салу саласы әрқашанда
мемлекеттің салықтық құқығының реттеуші ықпалының ауқымы ретінде көрініс
табады. Сондай-ақ Қазақстан Республикасы Президентінің 7 ақпан 2008 жылғы
Қазақстан халқына Жолдауында ...салық жүйесін Қазақстанның жаңа сатыдағы
дамуының міндеттерімен сәйкестендіру қажет... Үкіметтің жаңа Салық кодексін
әзірлеуі қажет. Жаңа кодекс салық қызметтерінң оның нормаларын өз қалауынша
түсіндірулерінен қорғайтындай, әкімшілендіру сапасы мен салық төлеушілер
мүдделері үйлесетіндей тікелей іс-әрекетету сипатына ие болуы керек[3],
деп баса назар аударуы еліміздегі салықтық қатынастарды одан ірі жетілдіру
қажеттілігін бекіте түседі. Осы жолдаудың айқындаған бағытына сәйкес
елімізде 2009 жылдың 1 қаңтарынан жаңа Cалық кодексі күшіне енгені белгілі.
Жұмыстың объектісі және пәні. Салықтық құқық қоғамдық-мемлекеттік
маңызы бар айрықша объективтік-субъективтік экономикалық аяны толығымен
қамти отырып, осы салық салу саласындағы айтарлықтай тұрақты ұйымдастырушы
және материалдық сипаттағы салықтық қатынастарды реттейтін, әлеуметтік және
фискальдық саясаттың ұстаным-бағдарларын көздейтін, мемлекет билігінің
әкімшілік және экономикалық әлеуетінің салықтық құзырындағы заңи және
экономикалық мазмұнды құқықтық нормалардың жиынтығынан тұратын құқықтық
құрылым болып табылады, сондай-ақ оның салықтық құқықтық нормаларында
мүмкіндігінше мемлекет пен салық төлеушілердің экономикалық-қаржылық
мүдделерінің қарама-қайшылығы ескеріледі.
Нарықтық экономика жағдайындағы Қазақстан Республикасында қоғамдағы
қандай болмасын процестерге мемлекеттік әкімшілік жүргізу арқылы тікелей
ықпал ету мүмкіндігінің тарыла бастағаны бүгінде баршаға аян. Бұл орайда
халықаралық өркениетті стандарттар мен нарық талаптарына сай келетін,
сондай-ақ қоғамдық және мемлекеттік мүдделерге қол жеткізуге жол ашатын
әлеуметтік экономикалық жанама ықпал ететін елеулі құралы салықтар, салық
салу жүйесі және мемлекеттің салықтық құқығы пайдаланылады.
Зерттеу жұмысының міндеттері мен мақсаты. Салықтарға тән функциялар
мемлекеттік бюджеттің ақшалай қаражаттарын негізінен корпоративтік
шаруашылық аясы субъектілерінің тавбыстары есебінен қалыптастыруға
нысаналанған тұрақты байланыстың мемлекет пен салық төлеушілер арасында
туындауы мен дамуы барысында іске асырылады. Өндіріс пен салық салу және
мемлекеттік бюджет кірістерін қалыптастыру арасындағы тәуелділік ұтымды
салық жүйесін құрудың, сондай-ақ тиімді салықтың заң актілерін қабылдаудың
теориялық және практикалық негізінен құрайды.
Сонымен салық объективті-субъективті қаржылық-экономикалық және
құқықтық құбылысты, ал салық салу мемлекеттік бюджеттің (салықтық кірісін)
кіріс базасын қалыптастыруға байланысты қарқынды салықтық қатынастарды
көрсетеді.
Қазақстан Республикасының Конституциясында айқындалып, Салық
кодексінің ережелерінде заңдық көрініс тапқан мемлекеттің салықтық құзыры
тиісті мемлекеттік билік органдарының салықтар мен басқа да міндетті
төлемдерді белгілеу және алу жөніндегі мемлекеттік өктем өкілеттіліктері
қамтитын ая болып табылады, сондай-ақ ол экономикалық кеңістіктегі
мемлекеттің салық салу жүйесінің стратегиялық фискальдық әлеуетін
білдіреді.
Салықтық құқық негізінде жүргізілетін мемлекеттік салық әкімшілігі
салық жүйесінің тактикалық және стратегиялық салықтық әлеуетін, мақсатты
әлеуметтік-экономикалық ұстанымдарды, ішкі және сыртқы салық саясатының
принциптерін, салықтық құқықтық қатынастар жүйесін мемлекеттік басқаруды
ұйымдастыру процесін қамтиды. Сондықтан біздің зерттеу жұмысымыз бүгінгі
таңда мелекеттік бюджеттін қалыптасуында маңызды рөл атқаратын жер қойнауын
пайдаланушылардың қызметіне салық салудың ерекшеліктерін жан-жақты
қарастыру болып табылады.
Мемлекеттің салықтық құқығының аясында жүргізілетін салық әкімшілігі
макроэкономикалық өсу тұрғысынан және халықаралық салық салу
стандарттарының өркениетті үлгілеріне сай қоғам мен мемлекеттің, сондай-ақ
корпоративтік шаруашылық (ішінде жеке меншік негізіндегі жеке кәсіпкерлік
қызмет) субъектілерінің экономикалық-қаржылық мүдделерінің балансты болуын
көздейді және соны қамтамасыз етуге ат салысады.
Салықтық құқық нормаларының мемлекеттің ішкі жәнес ыртқы салық
саясатының ұстанымдарында көзделген болашақ қоғамдық байланыстардың, яғни
салықтық қатынастардың аса ұтымды теориялық-практикалық модельдері
бекітіледі, сондай-ақ салықтық құқықтық нормаларда белгіленген
субъективтік құқықтар мен заңи міндеттер негізінде нақтылы салықтық
қатынастар салықтық құқықтық қатынастар түрінде қалыптасып, дамиды.
Сонымен, салықтық құқықтық қатынастар аясы мемлекеттік және
корпорациялық шаруашылық аялары мен салаларын, сондай-ақ барлық заңды
тұлғалар мен азаматтар ауқымын қамтитындықтан салықтық құқық пен салық
заңдарына деген салық төлеуші заңды және жеке тұлғалардың, мемлекеттік
қызметкерлердің, құқық қорғау органдарындағы және басқа саладағы
заңгерлердің, экономистердің және аудиторлардың қызығушылықтары мен ықылас-
ынталары күн санап өсуде.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Нақты диплом жұмысында Қазақстан
Республикасының өтпелі кезеңдегі салықтық құқықтық қатынастарды реттейтін
заң актілеріне талдау жасалынған.
Өйткені, Қазақстан Республикасы бүгінгі күні орнықты даму кезеңінде
салықтық құқықтық нормаларды қайта ревизиялау мәселесі қаралып отыр. Осы
себепті бүгінігі салықтық құқықтық нормаларын жетілдіру өзекті мәселелердің
бірі.
Жұмыста салықтық құқықтық қатынастардың мазмұнын, салықтық нормалармен
байланыстыра зерделенілген. Жұмыс жазу барысында белгілі Қазақстандық
ғалымдар Н.Б.Мухитдиновтың, С.М.Найманбаевтың, А.С.Худяковтың және бірқатар
шетелдік ғалымдардың еңбектері, Казақстан Республикасының қолданыстағы
нормативтік құқықтық актілері мен қатар арнайы ғылыми – теориялық
әдебиеттер пайдаланылды.
1.МЕМЛЕКЕТІҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ САЛЫҚТЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН ТҮРЛЕРІ
1. Мелекеттің салық жүйесі және салық элементтері
Бүгінде Қазақстан республикасының салық жүйесі мен салықтарды ұдайы
және айтарлықтай реформалану үстінде. Бұл процестердің өтпелі кезең
талаптары мен өмір тынысына, сондай – ақ мемлекет пен қоғамның мүдделері
мен қажеттіліктеріне, республикалық бюджет пен жергілікті бюджеттердің
кірістері мен шығыстарын қалыптастыру принциптерін жаңалауға, салықтар
жүйесін өзгертуге, салық салу базаларын таңдау және қалыптастыру
әдістемелеріне орай жүзеге асырылып жатқаны белгілі.
Салық жүйесі мемлекеттік билік органдары мен салық төлеушілердің өзара
қарым – қатынастарын ұйымдастыратын императивтік құрылым болып табылады
және ол мемлекеттің экономикалық саясатының заңи күші бар құралы ретінде
пайдаланылады.
Мемлекеттің салық жүйесі салық салу стратегиясын айқындауға атсалысады
және осы орайда мынадай жағдаяттарды: салық салу принциптерін; салықтарды
белгілеу және аумақта заңи күшіне енгізу тәртібін; салықтар (жекелеген
салықтар мен өзге де міндетті төлемдердің түрлері мен тізбесін) жүйесін;
салықтан түсетін түсімдерді әр деңгейдегі бюджеттер арасында бөлу тәртібі;
салықтық қатынастарға қатысушылардың құқықтары мен міндеттерін; мемлекеттік
салықтық бақылауды; салықтық қатынасқа қатысушылардың жауапкершіліктерін;
салықтық қатынасқа қатысушылардың құқықтары мен тиісті мүдделерін қорғау
тәсілдерін қамтиды;
Мемлекеттің салық жүйесінің жұмыс істеуінің және салық салудың
негізінде мына: салық салу аясындағы тұрақтылық пен орнықтылықты сақтау
мақсатында белгілі баланстарды бұзатын салық саңдарын қолдануға тыйым салу;
салық әкімшілігін жүргізу жөніндегі іс - әрекеттердің мәжбүрлеу – жазалау
сипатында болуына жол бермеу; экономикалық – қаржылық мүдделердің біршама
теңдігін қамтамасыз етуге талпыныс жасау; табыстарды тек салықтар арқылы
қайта бөлу; салық функцияларының арасындағы біршама теңдікке қол жеткізу;
салық салудың бейтараптылығын, ашықтығын, айқындығын және әмбебаптығын
қамтамасыз ету; салықтардың (өзге де тиісті міндетті төлемдердің) салық
жылында бірнеше мәрте алынуына және салықтық тең құқықтылықтың болмауына
(дискриминациясына) жол бермеу тәрізді және т.б. принциптердің жатқаны
дұрыс болады.
Мемлекеттің салық жүйесінің; трасферттік және индикативтік қасиеттері;
императивтік сипаты; ақшалай нысандағы құнды бөлудің қаржылық – құқықтық
құралы; фискальдық өзара қарым –қатынастардың принциптерін іске асыру
негізі; қоғамның әлеуметтік – экономикалық дамуының әр қилы жағдайларына
қарай салық әкімшілігін жүргізу жолдары; корпорациялық және мемлекеттік
қаржылар аясының мүдделерін теңестіру элементі; әлеуметтік аяларға зиянын
тигізбейтін, экономиканы тікелей немесе жанама түрде басқарудың тәсілі
сияқты өзіне тән ерекшеліктері мен белгілері болады.
Жоғарыда баяндалған жәйттерді ескерсек, мемлекеттің салық жүйесі деп
ҚР аумағы мен мемлекеттің салықтық юрисдикциясының (құзырының) ауқымында
қалыптасқан қазіргі заманғы талаптар мен халықаралық салық салу
стандарттарына сай салық салудың өте маңызды жағдайлары мен мән –
жайларының жиынтығын айтамыз[4].
ҚР салық жүйесі мынадай құрылымдық элементтерден:
салықтарды белгілеу және салық салу аясына енгізу тәртібі мен негіздерінен
(заң актілерінде белгіленіп, бекітілуі); салықтар (алынатын салықтар мен
міндетті тқлемдердің түрлері және тізілімі) жүйесінен; салықтардың алыну
көздерінен; салықтарды (мәжбүрлеп) алудың принциптері мен түрлерінен;
салықтарды алу деңгейлерінен; мемлекеттік салықтық бақылаудың нысандары мен
әдістерінен; салық төлеушілердің тиісті құқықтары мен міндеттерінен;
мемлекеттік органдардың өкілеттіктерінен; салықтық қатынасқа қатысушылардың
құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау тәсілдерінен тұрады.
Мемлекеттің салық саясаты салық жүйесінің салықтық механизмі арқылы
іске асырылады. Салықтық механизмді қалыптастыру барысында заңды және жеке
тұлғалар салықтарының аралық қатынасы, салықтық міндеттемелердің туындауын
негіздейтін өндіріс пен үй шаруашылығының базистік көрсеткіштері және әрбір
базистік көрсеткіштен алынатын салықтың ставкалары сияқты басты мәселелер
шешіледі.
Салықтық механизм ұйымдастырушы салықтық құқықтық нормаларда
айқындалған әр түрлі салық құралдары арқылы жүзеге асырылатын салық салу
саласын мемлекеттік басқарудың әдістері мен нысандарының жиынтығынан
тұрады. Осы орайда салықтық механизм салық заң актілерінің тиісті
ережелерін іске асыру жағдайлары мен қағидаларының жиынтығы ретінде көрініс
табады. Демек, салықтық механизм салық салуды мемлекеттік басқарудың негізі
болып табылатын салықтық құқыққа сүйенеді.
Мемлекетте қалыптасқан экономикалық – қаржылық және ұйымдастырушы
салықтық құқықтық қатынастар жүйесі салықтық механизмді құру ерекшелігін
айқындайды.
Салықтық механизм элементтеріне салық ставкасының мөлшері,
салықтардың жиналу деңгейі, салықтар арқылы ұлттық табыстың бір бөлігінен
алынатын үлес, мемлекеттік салықтық жоспарлау және болжамдау, берілетін
салық жеңілдіктерінің көлемі, салықтық реттеу тиімділігі, салықтық бақылау,
салықтардың инвестициялық саясатты жүргізуге және қоғамның экономикалық
дамуына тигізетін ықпалы және т.б. жатады.
Салықтық механизм элементтерінің фискальдық және реттеуші жүйелер
бойынша шектеулі олардың ұдайы өндіріс мақсатына қызмет көрсетулеріне,
сондай – ақ жалпы – мемлекеттік, корпоративтік және жекеше экономикалық
мүдделер арасындағы да тепе – теңдікке қол жеткізуге септігін тигізеді.
Сонымен салықтық механизмнің жұмыс істеу мақсатына республикалық және
жергілікті бюджеттердің салықтық кірістерін қалыптастыру арқылы қоғамдық –
мемлекеттік қажеттілікті қамтамасыз етуді, сондай – ақ нақтылы
өндірушілердің және азаматтар табыстарының экономикалық әлеуетін ұлғайтуды
жатқызуға болады.
Мемлекеттің салықтық құрылысын құру негізінде жатқан салық жүйесі мен
салық салу принциптері ұйымдастыру - құқықтық және функционалдық сипаттағы
салықтық құқықтық қатынастар болып табылады. Сонымен бірге, мемлекетгің
салықтық құрылысына трансферттік және индикативтік қасиетгер де тән болады.
Салықтық құрылыс негізінде міндетті түрде кезінде салық салу жүйесінің
классигі болған Адам Смит тұжырымдаған мына: Мемлекеттің тұрғындары
өздерінің тапқан табыстарына қарай мемлекеттің мұқтаждығын қанағаттандыруға
атсалысуы тиіс. Олар төлейтін төлем — салықтың мөлшері ете дәл айқындалғаны
дұрыс болады, сондай-ақ төлеу мерзімі, төлеу тәсілі және төленетін сомасы
өте анық болуы қажет. Салықты алу кезеңі мен уақыты немесе тәсілі салық
төлеуші үшін ыңғайлы әрі қолайлы болуға тиіс. Сонымен қатар, әрбір салықтың
салмағы халықтың қалтасын ойсыратып кетпей, мүмкіндігінше аздап алынуы
қажет. Сонда мемлекет қазынасына түсетін табыс мөлшерлеген межеден артық
болмаса, кем түспейді деген қағидаларға қоса қазіргі заман және экономика
талаптарына сай мына жөне т.б.тұрақтылық; орнықтылық; икемділік; жүйенің
бірыңғайлығы; қоғамдық, корпоративтік және жекелей мүдделер теңділігінің
сақталуы; салық салу салмағының жеңілдетілуі; салықтың арзандылығы;
қолайлылық; жалпыға ортақтылық; заңдылық сияқты принциптер жатады.
Сонымен қатар, салықтық құрылыстың құрылымдық элементтері ретінде
салықтар мен өзге де міндетті төлемдердің нақты түрлерінің жиынтығы,
олардың салық салу базалары мен салықтық төлем сомаларын қалыптастыру
тәсілдері, салықтық іс-қимылдарды жүзеге асыратын қатысушылардың
құқықтары мен міндеттерінің жиынтығы, мемлекеттік салық әкімшілігін
жүргізу, сот билігі органдары мен прокуратура және т.б. өздеріне тиесілі
орындарын алатынын айта кетуіміз қажет.
Мемлекеттің салықтық құрылысының құқықтық тұрғыдан ұйымдастырылуы
мемлекеттің салықтық құқығының мақсатты-бағдарлы әлеуетіне (күш-
қуатына), мемлекеттік салық әкімшілігін жүргізудің мақсатты-бағдарлы рұқсат
беру және шектеу қою сияқты әрекеттеріне сүйенеді.
Мемлекеттің салықтық құрылысының ірге тасын қалау, салық салу
жүйесін ұйымдастыру және оны іске басқару принциптері мемлекеттің салық
саясатына сай саясаттың және мемлекеттің салықтық құқығы осы саясаттың
негізі болып табылады. Мемлекеттің салық жүйесі тікелей салықтары
басым англосаксондық модель мен көбінесе жанама салықтарға бас иетін
континетальдық модельдердің жиынтығынан тұратын аралас салық салудың
құқықтық моделін көрсетеді.
Мемлекеттің салықтық құрылысының экономикалық-құндылық негізіне
салықтар жүйесі түрінде құрылымданған тікелей, жанама, ресурстық
мүліктік салықтар арқылы корпорациялар мен азаматтардың жиынтық
табыстарын қоғамдандырудың императивтік нысанының жиынтығы болып табылатын
мемлекеттің салық жүйесі жатады. Мемлекеттің салық жүйесінің
стратегиялық және функционалдық күш-қуатының нақты әлеуметтік-
экономикалық аямен үйлесімді әрі нәтижелі болуы осы жүйені салық
төлеушілердің экономикалық жай-күйіне, салықты төлеу қабілеттілігіне және
мемлекет шығыстарын тек қоғамдық маңыздылығы өте зор тұтыну аяларына
бағыттау процестерін сапалы заңдарда нақты көздеп, белгілеу
арқылы құруға байланысты болады.
Осы салықтар мен өзге де міндетгі төлемдердің белгіленуі және алынуы
мемлекеттің салықтық кызметіне байланысты болады.
Мемлекеттің салықтық қызметі мынадай:
салықтар мен өзге де міндетті төлемдерді белгілеу;
мемлекеттің салық жүйесінің қазіргі кезең талаптарына сай
құрылуына, оның экономикалық және құқықтық негіздерінің тиімді болуына
атсалысу;
салық төлеушілердің өз салықтық міндеттемелерін біржақты
- ерікті орындауларына жағдай жасау және осыған орай салықтық бақылауды
жүзеге асыру;
салық салу саласындағы мемлекеттік органдар мен арнайы
салық органдарының жүйесін айқындау және олардың тиісті құзыреттерін
белгілеу;
салық органдарының қызметтерін - тиімді ұйымдастыру және
салықтық құқықтарын ұтымды белгілеп, жетілдіру;
салықтық міндеттемелердің айтарлықтай көлемде орындалмағанына орай олардың
мәжбүрлі негізде жүзеге асырылуын қамтамасыз ету;
салықтық заңдарды бұзғаны үшін заңи жауапкершілік белгілеу және осы
жауапкершілік шараларына кіналы тұлғаларды тарту;
салық салу саласындағы салық органдары мен салық төлеушілердің құқықтық
және салықтық мәдениеттерін қажетті деңгейде қалыптастыру арқасында
олардың материалдық мүдделерінің мүмкіндігінше балансты болуына атсалысу;
отаңдық және шетелдік инвестициялардың мол және тиімді
ағымының арнасын кеңейту мақсатында салық салу климатын жақсарту, тартымды
жеңілдіктер беру және оларға қатысты салық әкімшілігін екі жақтың
(тараптың) мүдделерін есепке ала отырып жүргізу сияқты негізгі бағдар-
бағыттар бойынша жүзеге асырылады.
Салықтық қызметті өздерінің құзыреттеріне орай жүзеге асыратын
мемлекеттік лауазымды тұлға мен уәкілетті органдарға:
ҚР Президенті;
ҚР Парламенті;
ҚР Үкіметі;
Жергілікті Мәслихаттар мен Әкімдіктер;
ҚР қаржы полициясы агенттігі жатады;
ҚР Қаржы министрлігі;
Қаржы министрлігінін, Салық комитеті;
Астана, Алматы қалалары және облыстар мен аудандардағы және қалалардағы
аудандар бойынша салық органдары және т.б. салық органдары болып табылады.
Салықтық қызмет мемлекет аумағында жүзеге асырылатын болғандықтан, оған
қатысатын осы уәкілетті мемлекеттік органдар өз құзыреттеріне
байланысты мынадай тәртіппен орналастырылады:
1) мемлекеттік өкімет билігі органдары:
а) жоғарғы өкілді және заң шығарушы орган - ҚР Парламенті;
ә) жергілікті өкілді органдар — Мәслихаттар;
2) Мемлекеттік атқарушы билік (мемлекеттік басқару) органдары;
а) жалпы құзыретті органдар:
Қазақстан Республикасының Үкіметі;
Жергілікті Әкімдіктер;
е) арнайы құзыретті органдар;
1. Қаржы Министрлігі, оның тиісті басқармалары мен бөлімдері;
2. Қаржы министрліпнің Салық комитеті;
3. Қаржы министрлігінің Дәрменсіз борышкерлермен жұмыс
жөніндегі комитеті.
Салықтық қызметтің құқықтық нысандарына мыналар:
1. салық заңдарын шығару;
2. салық заңдарына сәйкес және сол заңдарды атқару негізінде
нормативтік құқықтық актілер шығару;
3. жекеленген салықтық-құқықтық актілер шығару;
4. келісімді негізде екі-жақты салықтық құқықтық акті қабылдау;
5. мемлекеттің немесе оның уәкілетті органдарының, салықтық
заңдарда белгіленген өкілеттіліктерін өздері қатысатын нақты салықтық
құқықтық қатынаста біржақты түрде жүзеге асыруы жатады.
Салықтық қызметті жүзеге асыру кезінде қолданылатын жолдар мен
тәсілдер мына:
1. салықтарды белгілеу;
2. салықтарды алу;
3. салықтардың толығымен және уақтылы төленуіне салықтық бақылау
жүргізу;
4. салық төлеушілердің есебін жүргізу;
5. табысты төлеу кезінде салықтарды ұстап қалуды ұйымдастыру;
6. мемлекеттің салық органдарының жүйесі мен қызметтерін
ұйымдастыру;
7. салық заңдарын бұзған кінәлі тұлғаларға белгіленген заңи
жауапкершілік шараларын қолдану;
8. салық салу жүйесін, әлеуметтік-экономикалық қатынастарды
салықтық-құқыктық реттеуге атсалысу;
9. салықтық міндеттемелердің мүліктіксіз орындалуын қадағалау және
қамтамасыз ету сипатында көрініс табады.
Мемлекет аумағындағы салықтарды белгілеу мына келесідей нысандағы
құқықтық актілер арқылы жүзеге асырылады:
а) Парламент қабылдаған ҚР заңы; ә) Президент шығарған ҚР заңы; в) ҚР
Президентінің заң күші бар жарлығы. Салықтарды белгілеу элементтеріне
белгілеу субъектісі, белгілеу нысаны және белгілеу тәртібі жатады.
Салықтарды белгілеудің конституциялық қағидаттары мыналар: салықтарды
белгілеу және жою кезіндегі өкімет билігінің заң шығару тармағының
үстемдігі; салықтарды белгілеу кезінде заңдылықты сақтау; салықтық
заңдардың конституцияға сәйкес болуы; салықтарды төлеу міндеттілігі;
мемлекеттің салықтық қызметінің бұқаралылығы және жариялылығы болып
табылады.
Салық органдарының негізгі міндеттері мыналар болып саналады:
өз құзыреттерінің шегінде мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз
ету;
салықтардың, алымдардың, кедендік және басқа да міндетті
төлемдердің тиісті бюджеттерге түсуін қамтамасыз ету;
мемлекеттің фискальдық саясатын қалыптастыруға қатысу
және осы саясатты іске асыруға атсалысу;
4. халықаралық салық салу мәселерін тиісінше шешуге байланысты
халықаралық салықтық құқықтық қатынастардың белсенді қатысушысы мәртебесіне
ие болу болып саналады.
Салықтарды жоғары өкілді орган шығарған заңның негізінде тек мемлекет
белгілейді және ол Қазақстан аумағында жүретін салықтарды енгізу және
олардың төлеушілерін, салық салу объектісін, мөлшерлері мен төлеу мерзімін
дөл көрсетеді. Салықтар белгілі кезеңде, яғни салық жылы ішінде салық салу
объектісінен бір мәрте ғана алынады. Салықтарды белгілеу кезінде
жеңілдіктер беру мәселелері қоса қарастырылады. Кейде, заңда көзделген
жағдайда жергілікті міндетті төлемдерді алыну тәртібін, мөлшерін белгілеу
жергілікті өкілді органдарға жүктеледі. Айта кететін тағы бір жәйт, салық
салу объектілерін заңға негіздеп айқындау тек шаруашылық, көсіпкерлік
қызметпен айналысатын, табыстары мен мүліктері және көрсететін қызметтері
бар субъектілерге ғана қатысты болады.
Алымдарды белгілеу де мемлекет тарапынан, жоғарғы өкілді орган
шығарған нормативтік құқықтық актінің негізінде жүзеге асырылады. Дәлірек
айтсақ, алымдарды белгілеудің жалпы ҚР Парламенті айқындаса, ал олардың
нақты әкімшілік-аумақтардың ерекшеліктері мен жай-күйлерін есепке ала
отырып белгілеу ҚР немесе жергілікті өкілді органдар — Мәслихаттарға
жүктелуі әбден мүмкін.
Баждарды белгілеу тек Парламент арқылы, ол қабылдаған заң неггізінде
жүзеге асырылады. Баж алу объектілері мемлекеттің мамандырылған органдары
көрсететін немесе жасайтын және басқа да маңызы бар белгілі бір қызметтер
болып және сол қызметтерді пайдаланған заңды және жеке тұлғалар баж
төлеушілер болып есептелінеді. Баждардың өзіне тән қасиеті ақылы болып
келеді немесе біршама - баламалы деген термин қолданылады.
Салықтарды, алымдар мен баждарды, сондай-ақ басқа да міндетті
төлемдерді алуды тікелей салық органдарды жүзеге асырады. Салық органдары
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Салық комитетінің облыстардағы,
аудандардағы мемлекеттік салық органдарынан тұрады. Салықтарды алу, яғни
төлеу заңда, Қазақстан Рсспубликасы Үкіметінің, сондай-ақ салық
органдарының нормативтік-құқықтық және нұсқаулық актілерінде көзделген
мерзімде жүргізіледі. Салық органдары салық төлеушілер мен салық салыынатын
және салық салуға байланысты объектілердің есебін уақтылы алу
нәтижесінде салықтық мерзімінде орындалуына жағдай туғызады.
Салықтық реттеу салық салу жүйесінде пайдаланылатын арнаулы тәсілдер
мен әдістер арқылы құқықтық негізде жүзеге асырылады. Салықтық реттеу
әдістеріне: салық шегерімдері, иивестициялық салықтық преференциялар, салық
демалыстары (каникулы), салықтық рақымшылық ету, қосарлы салық салуға қол
бермеу жөніндегі халықаралық шарттар, салықтық түсімдерді бюджетгер
арасында бөлу, тиісті салық ставкаларын таңдау және белгілеу жатады және
олар бюджеттік реттеу әдістерімен тікелей байланысты болады.
2. Салықтың түсінігі және оның түрлері
Салықтар
қоғамдық қатынастарды біртіндеп дамытып келе жатқан адамзат өркениетінің
бастапқы кезеңдерінде пайда болған болатын. Кезінде Інжілдегі Ізгі хабарын
жазғанда Лука Исаның (Христостың) тууы туралы өзінің баяндауын Сол күндері
кесарь (патша) Август жер жүзінің барлық тұрғындары салық төлеу үшін
тізімге тіркелсін деген бұйрық берді деп бастаған еді[5]. Осы оқиға
салықтар мен алымдарға байланысты санақ есебін алу және тізімге тіркеу
ісінің бастамасы болды, сондай-ақ халық санағы мен жерлерді есепке алу
жөніндегі аталмыш өктем іс-қимылдар Сирияны Квирини басқарып тұрған кезде,
астарлы мағынада жүргізілген болатын.
Тізімге тіркеу (қазіргі кездегі салықтық тіркеу есебіне алу)
барысында, бірінші кезекте римге бағынышты барлық провинциялардың жерлерін
кадастрлеуге және бағалауға қол жеткізілсе, екінші кезекте тұрғылықты
халықтар нақты салық төлеушілер ретінде есепке алынды. Міне, осындай
жәйттер Иса Құтқарушы (Машиах) дүниеге келген кезден бастап салықтардың
императорлар (падишахтар) қазынасы мен мемлекет пайдасына халықтан
мәжбүрлеп ақша алудың танымал әрі таптырмас құралына айналғанын дәлелдейді.
Көне Үндістанда Ману заңдарында: шалынған құрбандықты өзіне тек
брахмандар ала алады деп белгіленген болатын. Сонымен бірге осы заңдарда
Веданы жатқа, жақсы білушілерден патша салық ала алмайды деп,
брахмандардың салық төлеуден босатылатыны бекітілген еді. Ал патшаға және
басқа да басқарушыларға байланысты сол Ману заңдарында Патша жыл сайын
елде тұратын бұқара халықты дербес кәсіппен айналысуға мәжбүр етсін және
оларды салық деп аталатын төлемді төлеуге мәжбүрлесін деп көрсетілген.
Енді көне Грекияға көз салсақ, онда алымдар мен салықтарды алудың әр
алуан тәсілдері мен түрлері пайдаланылғанын байқаймыз. Классикалық Грекияда
алғашқы тікелей алымды тек құдайлар мен храмдарға құрбандық шалу ретінде
берілетін мал-мүліктер түрінде алып отырса, кейіннен кемелер жасауға,
белгіленген тәртіпті қамтамасыз етуге, қала шарушылығы мен порттағы
жұмыстарды жүзеге асыруға деп аздап салық алынатын болған.
Біздің эрамызға дейінгі VII-VI ғасырларда ауқаттылардың өкілдері
табыстың оңға бөлгендегі бір бөлігін немесе жиырмаға бөлгендегі бір бөлігін
қазынаға бөлу қажет деп белгілеген. Ал VI ғасырдың соңы мен V ғасырдың
басында қоғамдық ауыртпашылықтар- литургиялар пайда болған. Литургиялық
міндеттерін өтегендер басқа салықтарды төлемейтін болған.
Бесінші ғасырдың ортасына таман салықтарды алудың жаңа түрлері
ойластырылған. Мысалы: базарлардағы сауда-саттыққа салынатын салықтар,
шетелдік азаматтардан алынатын салықтар, кедендік баждар алынған.
Жезөкшелерге де салық салынған. Бұлар кірістерді құраса, шығыстарға: қаланы
астықпен және ағашпен қамтамасыз етуге кететін қаражаттар: спорт ойындарын
қаржыландыруға, дипломатиялық қатынастарды қаржыландыруға, полицияны
ұстауға қажетті қаражаттар жатқан. Бұл ретте басқару нысанына,
мемлекеттерге және басқа да жайларға қарамастан, салықтардың қажеттілігі
және әрдайым әрі ұдайы алынатындығын, сондай-ақ төлеуден ешкімнің тыс
қалмайтындығын байқаймыз. Мысалы, ауқатты азаматтар триеархияға 200
таланттан (алтын ақша) төлеп отырған. 378-377 жылдары ауқатты және басқа
азаматтардың мүліктері мен байлықтарын жаппай бағалау жүзеге асырылған.
Ерікті қоғамдық төлем литургия да өкінішке орай салыққа айналдырылған
болатын.
Көне Римдегі алғашқы салықтар цензус (ценз) деп аталған. Ценздер
әрбір бес жылдың көлемінде азаматтардың мүліктеріне сәйкес белгіленіп,
алынған.
Кейде салықтар мен баждардан және жерді жалға беруден түскен түсімдер
қала шаруашылығына кететін шығындарды жаппаған жағдайда, тек қалада тұратын
азаматтардан мунира деп аталатын салық алынған. Мунирадан басқа
мемлекеттік салық трибутымды төлеу рим азаматының борышы әрі міндеті
болған. Провинциялардағы жерлердің аумағы өлшеніп, қалалар бойынша
кадастрлар жасалынып отырған. Римдегі (оның провинйияларындағы) негізгі
салықтардың бірі жер салығы аннона болған. Оның төлемдері ауылшаруашылығы
өнімдері түрінде алынған.
Ресей мемлекетінің салық жүйесі IX ғасырдың соңына таман қалыптаса
бастады. Ең бірінші алынған салық дань деп аталынатын. Сол кездерде
алынатын салықтардың бәрі баждар болып саналатын. Баждардың мына түрлері
алынған: мыт, гостиная, перевоз, вес и мера, торговая, вира,
продажа. Татар-монғол шапқыншылығы кезінде Ордаға выход деген салық
төленген, сондай-ақ ям атты салық Орданың елшісі мен оның қызметкерлерін
ұстау үшін алынған. Патша Үшінші Иваның кезінде данные, ямские,
пищальные деген салықтар, стрелецкая подать, полоняничные деньги,
сборы на городовое и засечное дело, соха, медовая дань, яеуся деген
түрлі міндетті төлемдер алынған[6].
Бірінші Петрдің тұсында фискальдық палата құрылған болатын. Одан
басқа қаржылар мәселесімен айналысатын камерколлегия, штатс-контр-коллегия,
комерц-коллегия және ревизионная кллегия сияқты мемлекеттік органдар
болған.
Сол кезде мына келесідей әр алуан салықтар мен міндетті төлемдер
алынған: гербовый сбор, подушной сбор с извозчиков, налоги с постоялых
дворов, налоги на бороду, усы, налоги с печей, судов, продажи
съестного, подушная подать (кейін налог со строений). Кейінгі
патшалардың басқарулары аясында питейный налог, гильдейская подать,
квартирный налог, налог на доходы с ценных бумаг, сбор с проезда по
шоссе Санкт-Петербург-Москва, пошлина с имущества, переходящего по
наследству, сборы с заграничных паспортов, паспортные сборы, акцизы
на табак, сахар, соль, спички, прессованные дрожжи, осветительные масла,
промысловый налог. Міне, Ресей салық жүйесінің қалыптасып, дамуы кезінде
алынған негізгі міндетті төлемдер осылар болған. Әрине, әрбір елдің салық
жүйесінің әр кездегі болмысы және құқықтық тағдыры патшалар мен
билеушілердің, мемлекеттің саяси еркіне тәуелді болғаны, сондай-ақ бола
беретіні сөзсіз.
Қазақстанда да заман-кезеңдеріне сай салық жүйесі болғаны ешбір күмән
тудырмайды. Бір ғана дәлел ретінде Ұлы жібек жолы мен өркендеп, дамыған
қамал-қалалар Сығанақ, Отырар, Тараз, Мерке, Исфиджаб, Құлан,
Яссы, Сауран, Барысхан, Аспара, Баласағұн, Қойлық, Талхиз,
Екіөгіз, Баба-ата жөніндегі мағлұматтарды айтуға болады[7]. Тек бір
өкініштісі, жазба мәліметтердің сақталмағанына байланысты осы салықтар
жөніндегі дерек көздерінің өте аз болуы.
Кезінде Қазақстан тарихына, сонымен бірге салық салу мәселелерін
шешуге орасан зор үлесін қосқан бірден-бір құқықтық дерек көзі Тәуке ханның
(Әз Тәуке) хандық құруы кезінде, оның тікелей қатысуымен қабылданған Жеті
Жарғы болып табылады.
Қазақстанның Ресей боданы болуына байланысты оның аумағында да
Ресейдің заңдарында көзделген салықтар мен өзге де міндетті төлемдер
алынатын болған. Тек Қазақстанның өзіне тән алымдар да белгіленіп отырған.
Мысалы, кибиточный сбор, ясачная подать, паспортный сбор, ямская
повиннлсть және т.б.
8-12 ғасырларда айтарлықтай дамыған салық салу теориясы экономикалық
және мәдени гүлденуі шарықтаған ислам әлемі елдерінің мұсылмандық құқығында
шариатта көрініс тапқан болатын. Салық салудың мұсылмандық жүйесінің
көптеген элементтері қазіргі Қазақстан мен Орта Азия аумағындағы
мемлекеттерде, олар 19 ғасырда Ресей экономикалық жүйесіне қосылмай тұрып
таралған еді[8].
Шариат (араб сөзі аш – Шариа түзу, дұрыс жол мағынасында айтылады)
қоғамдағы адамдардың өзара қатынастарын, соның ішінде салықтарға байланысты
мән-жайларды да жан-жақты реттейтін нормалары бар қазіргі әлемдегі өте ірі
әрі біртұтас құқық жүйесі болып табылады.
Белгілі өзбек ғалымы, мемлекеттанушы А.Саидов 12 ғасырдың ханифиттер
мазхабының (мектебінің, ағым-бағытының деуге болады) факиғы (факих – діни
құқық танушысы) Бурхан ад – Дин әл Маргинанидің Әл-һидоя деген еңбегіне
көптеген ғасырлар бойына жасалынған түсіндірмелер (Хидоя. Мұсылман
құқығының түсіндірмелері) жинағына жазған баяндамасында: мұсылман
құқығының айрықша ерекшелігі – оның біртұтастығы мен пәрменділігі; шарита
нормаларында батыс (континентальдық, англосаксондық) құқық жүйелерінде
байқалатын, адамдардың өзара қатынастарын реттейтін нормаларды құқықтық,
әдептілік және діни нормалар деп бөлу орын алмаған.
Шариат – ислам құқығының философиясы, ол үшін рухани, діни және
зайырлы өкімет біртұтас, яғни мұсылманның діни, зайырлық және практикалық
қызметтері бөлінбес сипатта болады деп көрсеткен.
Кезінде салықтарды жинаудың икемді тәсілдерін қолдану қажеттілігі
жөнінде Әмір Темір көреген (Гурхан Тимурленг Гурганджи) өзінің Халықтан
кірістер мен контрибуциялар жинау туралы қаулысында: Алым, салық жинау
кезінде мүмкіндігінше халыққа ауыртпашылық түсірмеу керек және аумақтардағы
елді мекендерге салмақ салуды азайту қажет. Өйткені, халықтың кедейленуі
мемлекеттің қазынасының тапшылығына әкеліп соқтырады, ал мемлекеттік
мұқтаждықтарды өтеуге қажетті қаражаттардың болмауы әскери және басқа
күштердің ыдырап кетуіне әкеліп соқтырады, ал жеткілікті, мықты әскердің
және басқа да күштердің боламуы мемлекеттік өкімет билігін, мемлекетті
әлсіретеді деген болатын.
Ресей империясының қаржылық құқық саласы бойынша көрнекті ғалымы
П.П.Гензель бұрынғы кездерде етек жайған салықтарға байланысты заңсыз
мәжбүрлеулер жөнінде: Көне заманнан беру салық салудың техникалық жолдары,
әр алуан кадастрлары және өндіріп алудың аса бір икемді тәсілдері жақсы
мәлім болған деп айта келіп көне заманда қаржылық құқық жоқ болғандықтан
қазіргі кездегідей салық салу тәртібін білмегендері белгілі. Ол кезде тек
бағындырылған халықтан салық алуға бағытталған қаржылық мәжбүрлеуді ғана
білген деп тұжырымдаған. Міне, салықтар жөнінде осындай көзқарастар
қалыптасқан еді.
Сонымен салықтардың бағзы заманнан алынып келе жатқаны жоғарыда
біршама айтылды және қандай болмасын мемлекеттің болмысы мен өсіп-дамуының
материалдық негізі – қаржыларды қалыптастыратын ең басты қайнар түсім
көздеріне салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің жататыны белгілі
болды. Бұл ретте ескеретін маңызды жәйт, салықтар билеушілердің,
императорлардың, патша ағзамдардың қарамағына болсын, кейіннен мемлекеттің
тікелей өзіне болсын мәжбүрлеп алынғандықтан, олардың араларындағы
айырмашылық тек жекеше-құқықтық кірістер түрінде немесе қоғамдық
(мемлекеттік)-құқықтық кірістер сипатында болды.
Жоғарыда айтылғандай салық салу жүйесі (салықтар) адамзат өркениетінің
әр қилы кезеңдерінде туындап, қалыптасып, дами отырып бүгінде белгілі бір
деңгейде дамыған әрбәр мемлекеттің мызғымас атрибуты, сол мемлекеттің
қандай да болмасын мұқтаждықтарын қанағаттандырудың және әлеуметтік-
экономикалық салаларын реттеудің таптырмас құралы ретінде көрініс табуда.
Салықтар, салық салу және салықтық құқық жөнінде кезінде А.Смит,
Д.Рикардо, У.Петти, Н.Тургенов, М.Сперанский, Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин,
А.Құнанбаев, А.Байтұрсынов, А.Бөкейханов, кейіннен бұрынғы Кеңес кеңістігі
мен қазіргі егеменді еліміздің ғалымдары М.Оспанов, А.Худяков
қалыптастырған маңызы зор теориялар, экономикалық және құқықтық көзқарастар
осы салықтардың қоғам мен мемлекет үшін ауадай қажет екендігін дәлелдеп
отыр.
Осы салық жүйесінің мыңдаған жылдар бойы дамып, өркениетті түрде
қалыптасқан шағы XVII ғасырдың соңы мен XVIII ғасырдың басына тұс келген
болатын. Оны ірге тасын қалаушылардың ішіндегі бірегейі Адам Смит деп
айтсақ қателеспейміз. Ол өзінің 1776 жылы шыққан “Халықтар байлығының
табиғаты мен себептерін зерттеу жөнінде” атты кітабында: “Мемлекеттің
тұрғындары өздерінің табыстарына қарай мемлекеттің мұқтаждығын
қанағаттандыру үшін ат салысуға тиіс. Олар төлейтін төлем- салықтың мөлшері
өте дәл айқындалғаны дұрыс болады, сондай-ақ төлеу мерзімі, төлеу тәсілі
және төленетін сомасы өте анық болуы қажет. Салықты алу кезеңі мен уақыты
немесе тәсілі салық салық төлеуші үшін ыңғайлы әрі қолайлы болуға тиіс.
Сонымен қатар, әрбір салықтың салмағы халықтың жанқалтасын ойсыратып
кетпей, мүмкіндігінше аздап алынуы қажет. Сонда, мемлекет қазынасы түсетін
табыс мөлшерленген межеден артық болмаса, кем түспейді деп жазған еді.
Міне, осы айтылғандардың түпкітұжырымы ретінде мынадай: салықтарды
барлық азаматтардың арасында, олардың табыстарына сай біркелкі бөліп,
белгілеу; салықтық төлемнің сомасы, тәсілі және уақыты оны төлеушіге күні
бұрын әрі нақтылы белгілі болғаны дұрыс; салықтар әрбір салық төлеушіге
қолайлы уақытта және ыңғайлы тәсілмен алынуға тиіс; салық алу кезінде салық
төлеушінің шығындары мүмкіндігінше аз болуға тиіс деген салық салудың
негізгі қағидалары қалыптастырылған болатын[8].
Салықтың белгіленуі, салық салу мемлекеттің құрылысына, қалыптасқан
қоғамдық дәстүрлерге, мемлекет экономикасы мен фискальдық саясатының мән-
жайына, билік етуші тармақтардың өктем өкілеттіктерінің демократиялық
деңгейіне, нақты қалыптасқан әлеуметтік, саяси және әкімшілік жағдайларға
қарай жүзеге асырылады. Былайша айтқанда, салықты мемлекеттің экономикалық
әлеуетінің (күш- қуатының) функциясы деп санауға болады. Осы орайда қатты
ескертетін жәйт, салықтың (экономикалық) мән-жайы мен заң жүзінде іске
асырылатын мәнінің арасында қарама-қайшылық туындамауы қажет. Демек, салық,
салық салу, мемлекеттің салық жүйесі деген сөздердің мағынасын мемлекеттің
кірісін салық төлеушілердің- заңды және жеке тұлғалардың материалдық
мүдделеріне мүмкіндігінше нұқсан келтірмей қалыптастыру керек деп түсінген
дұрыс.
Салықтар экономикалық және әлеуметтік-саяси қатынастарды өзінің
бойында жинақтаушы күрделі әрі қоғам өмірінің көп аспектілі қаржылық-
құқықтық құбылысы болып табылады. Сондықтан ол өзіне тән көптеген айрықша
белгілерімен ерекшеленеді.
Осы орайда салық:түсім көзі жалпы ұлттық табыстың белгіленген бөлігі болып
табылатын төлем; міндетті; жекелей-эквивалентсіз төлем; қайтарылмайтын
төлем; мемлекет кірісін қалыптастыратын төлем; ұдайы төлем; мәжбүрлі төлем;
заң жүзінде белгіленген төлем; құқыққа сай төлем; жүзеге асырылуы кезінде
төленетін салық сомасының меншік нысанының әрқашанда мемлекеттік меншік
нысанына ауысуымен (өзгертілуімен) көрініс табатын төлем; мөлшері алдын ала
айқындалған төлем; қатаң белгіленген мерзімде жүзеге асырылатын төлем; өте
тұрақты салықтық міндеттемелер туындататын төлем; белгіленіп, бекітілуі
кезінде нақты салық төлеушілердің төлем қабілеттілігі есепке алынатын
төлем; ақшаның төлем құралы ретіндегі функциясын (ақша нысанындағы құнның
біржақты қозғалысын) көрсететін төлем; жүзеге асырылуы заңи жауапкершілік
шараларымен қамтамасыз етілетін төлем; тек құқықтық нысанда болатын төлем;
біржақты-өктем тәртіппен мемлекет белгіленген төлем; жүзеге асырылуы салық
төлеушінің заңи міндеті болып табылатын төлем; жекелей-айқындалған
сипаттағы төлем; материалдық-заттай төлем; әрдайым фискальдық нысанда
болғандықтан салық әкімшілігін жүргізуге қолайлы әмірлі сипаттағы төлем;
мемлекет тарапынан заттандырылған объективті экономикалық категория, яғни
мемлекеттік қазынаны толықтыру мақсатында тиісті мемлекеттік билік тармағы
ұйымдастырып, құқықтық негіздеген ақша қаражаттарының арналы ағымы;
әлеуметтік бағдарлы нарықтық экономиканың негізінде жасалынатын
демократиялық қоғамның өнімі; табыстарға салынуына байланысты тікелей, ал
тұтынуға (шығынға) салынуына қарай жанама болып бөлінетін төлем; салық
төлеушінің экономикалық-қаржылық жай-күйіне қатысты функция; реттеуші
сипаттағы экономикалық стимул және мемлекеттік бюджеттің материалдық-заттай
қаражаттарының көзі; қоғамдағы бөлу және қайта бөлу қатынастарын білдіретін
экономикалық категория; мемлекеттің салықтық құқығына сай мәжбүрлеп алына
отырып, бюджет жүйесінің мызғымас материалдық негізін құрайтын
төлем;бірыңғай салық жүйесін білдіретін мемлекеттік деңгейдегі және
жергілікті салық салу жүйелеріне байланысты мемлекеттік және жергілікті
болып көрініс табатын төлем болып саналады[10].
Сонымен салық мемлекет тарапынан біржақты шығарылған заңдардың негізінде,
сол заңдарда айқындалған нақтылы мөлшерде және қатаң белгіленген
мерзімдерде, Республикалық немесе жергілікті бюджет кірісін қалыптастыру
мақсатында салықтық міндеттемелерін орындауға тиісті заңды және жеке
тұлғалардан жүйеленген әрі тұрақты түрде уәкілетті мемлекеттік органдар
алатын баламасыз, қайтарымсыз, ақшалай (кейде заттай) міндетті төлем болып
табылады.
Салық салу процесінде нақтылы салық төлеуші орындауға тиіс салықтық
заң актілерінде белгіленген әрбір салықтың құрамдас бөліктерінің жиынтығы-
салық элементтері арқылы айқындалады.
Салық төлеушінің (оған қатысты заңи фактілерге сәйкес) салық төлеу
жөніндегі мемлекет алдындағы міндетін оның салықтық міндеттемелерінде
нақтыландыратын, республикалық немесе жергілікті бюджетке төленетін
салықтық төлем сомасына байланысты салықтық міндеттемені және оның
орындалуын айқындалатын, сондай-ақ мемлекеттің салық жүйесіндегі әрбір
салықтың әлеуметтік-экономикалық және заңи мән-жайының тектік белгілерін,
қолданылу тәртібін ашып көрсететін ҚР Салық кодексінде белгіленген әрбір
салықтың құрамдас бөліктерінің кешені- салық элементтері болып
есептелінеді.
Салық элементтері салықтық міндеттемелердің элементтерінде толық әрі
сапалы көрініс тапқан жағдайда салық жүйесінің фискальдық және реттеуші
қабілеті күшейе түседі.
Салық элементтеріне:
1. салық субъектісі;
2. салық объектісі;
3. салық базасы;
4. салық базасын есепке алу тәртібі;
5. салық ставкасы;
6. салық салу бірлігі;
7. салық заты;
8. салықтық кезең;
9. салықты есептеу тәртібі;
10. салықты төлеу мерзімі;
11. салықтық төлеу тәсілі мен тәртібі;
12. есеп беру кезеңі;
13. салық жеңілдіктері мен преференциялары;
14. салықтық құқық бұзушылық үшін жауапкершілік жатады.
Салықтар- өте көп қырлы, мемлекеттің даму кезеңдері өзгерген сайын
нақтыландырылатын, ұдайы жүзеге асырылатын міндетті ақшалай төлем болып
табылады.
Салықтардың функциялары экономикалық табиғаты мен заңи мән-жайына
қарай мемлекет кірісін бөлу қайта бөлу құралы сипатында мемлекеттің
салықтық қызметінің негізгі бағыттарында пайдаланылатын салықтардың тек
өзіне тән экономикалық-құқықтық қасиеттері ретінде көрініс табады.
Экономиканың қазіргі даму мүмкіндіктерін есепке ала отырып
мемлекеттік қажеттіліктерге сай айқындалған салықтардың функциялары
мемлекет белгіленген бағыт бойынша іске асырылады.
Экономикалық категория ретінде салықтың функцияларына: фискальдық
функцияны; бөлуші функцияны; реттеуші функцияны; бақылаушы функцияны;
жеңілдік функцияны жатқызуға болады[11].
Салықтарды топтастыру олардың айырмашылықтары мен ұқсастықтарын белгілеуге
септігін тигізеді, саны жағынан шамалы топтарға бөлу арқылы олардың ғылыми
зерделеніуін және практикада қолданылуын жеңілдетуді көздейді.
Салықтарды топтастырудың кейбір негіздеріне: алыну тәсілдері бойынша;
салық салу субъектілері бойынша; салық салу объектілері бойынша; кірісіне
салықтық түсімдер (төлемдер) есептелінетін бюджет деңгейі бойынша; салықты
енгізудің мақсат-бағдары бойынша; салықтық түсімдерге деген салықтық
құқықтарын пайдалану ауқымы бойынша; салықтық төлемдерді төлеу көздері
бойынша сияқты принциптер жатады.
Мәселен, салық салу субъектілері бойынша: заңды тұлғалардан алынатын
салықтар; жеке тұлғалардан алынатын салықтар; салықтық түсімдерге деген
салықтық құқықтарын пайдалану деңгейі бойынша: өздеріне тұрақты берілген
(бекітілген) салықтар; бөліктерге (сомаларға, проценттерге) бөлу арқылы
белгіленетін (берілетін) реттеуші салықтар болып бөлінеді.
Салықтардың мән-жайларына байланысты: тікелей және жанама салықтар; тұрақты
бекітілген және реттеуші салықтар; мемлекеттік деңгейдегі және жергілікті
аумақтардағы салықтар; жалпы және мақсатты салықтар; ұдайы алынатын және
біржолғы салықтар сияқты түрлері болады.
Қазақстан аумағында алынатын салықтардың түрлеріне: корпорациялық
табыс салығы; жекелей табыс салығы; қосылған құн салығы; акциздер;
экспортталатын шикі мұнайға, газ конденсатына рента салығы; жер қойнауын
пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері; әлеуметтік салық; жер
салығы; көлік құралдары салығы; мүлік салығы жатады[12].
Алымдар. Алымдар дегеніміз мемлекеттік уәкілетті органдар тарапынан
өтінуші-келуші белгілі бір тұлғаларға қатысты нақтылы көрсетілген тиісті
қызметтер мен берілген құқықтар немесе арнайы рұқсаттар үшін ол заңды
немесе жеке тұлғалардан алынатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz