Нарықтық экономиканы реттеудегі экономиканың ролі
Кіріспе ... ... ... ... ... 5
1. Нарықтық экономиканы реттеудегі экономиканың ролі ... ... ... ... 6.16
2. Экономиканы мемлекеттік реттеудегі бағаның ролі. ... ... ... ... ... .17.23
3. Экономиканы мемлекеттік реттеудегі субсидиялар мен
жеңілдіктердің ролі ... ... ... ..24.28
Қорытынды ... ... ... ... .30
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... .31
1. Нарықтық экономиканы реттеудегі экономиканың ролі ... ... ... ... 6.16
2. Экономиканы мемлекеттік реттеудегі бағаның ролі. ... ... ... ... ... .17.23
3. Экономиканы мемлекеттік реттеудегі субсидиялар мен
жеңілдіктердің ролі ... ... ... ..24.28
Қорытынды ... ... ... ... .30
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... .31
Алдымен айта кетерлік жағдай, басқа елдердегі мемлекеттік реттеу тәжірибесін оқып үйрену және ғылыми қорытындылау мақсаты, оны біздің әлеуметтік-экономикалық жағдайымызға озгертпей кошіріп алу емес. Бүл келесі объективті сипаттағы себептерге байланысты мүмкін емес:
1) республика басқа елдердегі саяси, табиғи-экономикалық әлеуметтік-демографиялық этномәдени және тағы да басқа себептерге байланысты өзгешеленеді;
2) қазіргі Қазақстан жағдайында біз ұлттық экономиканы құру процесіндеміз және де әлемдік экономикалық тарихта әкімшілік-жоспарлық шаруашылықтан нарықтық экономикаға өткен бізге ұқсас ешбір ел жоқ;
3) басқару жүйесі мен шаруашылықта негізгі озгерістер белгілі бір себептерге байланысты тиісті негіздеусіз жүргізіледі және "революциялық" көрініс табады, ал нарықтық экономиканы мемлекеттік реттеу шаралары олардың эволюциялық даму "нәтижесі" болып табылады.
Бірақ та шет елдер тәжрибесін ғылыми қорытындылау қажеттігі келесі жағдайлар бойынша түсіндіріледі: біріншіден, экономиканы мемлекеттік реттеудің қағидалары мен жүйесінің тұжырымдамалы негізін, түбірін анықтауға мүмкіндік туады, екіншіден, аралас экономиканың жалпы зандылықтарын анықтау мүмкіндігі туады, және де бул Қазақстан жағдайында мемлекеттік реттеудің механизмдерін "түйістіруге" мүмкіндік жасайды, үшіншіден, мүндай толықтыру мемлекеттік реттеудің нәтижелерін салыстырып талдауға мүмкіндік береді және де керек болған жағдайда экономикалық реформаларды құруды, әлемдік шаруашылық процеске республиканың араласу мөлшерін ескере отырып,реформаларды дүрыс жолмен жүргізуге мүмкіндік береді.
Өндірісі дамыған елдердің тәжірибесі, сонымен қатар аграрлы секторы жақсы дамыған елдердің экономикасында бағаға мемлекеттік және жанама әсер етуінің үлкен маңызы бар екенін көрсетеді. Егер бүкіл дүние жүзінде ешқашан және еш жерде мемлекеттің араласуынсыз "таза нарықтың" болуы мүмкін емес деген ғылыми дәлелденген тұжырымдаманы растайтын болсақ, онда дәл осылай тарихта қоғам дамуындағы баға белгілеудің толық және жалпы даму бостандығы болмады деген қорытынды да дұрыс деп есептелінеді.
1) республика басқа елдердегі саяси, табиғи-экономикалық әлеуметтік-демографиялық этномәдени және тағы да басқа себептерге байланысты өзгешеленеді;
2) қазіргі Қазақстан жағдайында біз ұлттық экономиканы құру процесіндеміз және де әлемдік экономикалық тарихта әкімшілік-жоспарлық шаруашылықтан нарықтық экономикаға өткен бізге ұқсас ешбір ел жоқ;
3) басқару жүйесі мен шаруашылықта негізгі озгерістер белгілі бір себептерге байланысты тиісті негіздеусіз жүргізіледі және "революциялық" көрініс табады, ал нарықтық экономиканы мемлекеттік реттеу шаралары олардың эволюциялық даму "нәтижесі" болып табылады.
Бірақ та шет елдер тәжрибесін ғылыми қорытындылау қажеттігі келесі жағдайлар бойынша түсіндіріледі: біріншіден, экономиканы мемлекеттік реттеудің қағидалары мен жүйесінің тұжырымдамалы негізін, түбірін анықтауға мүмкіндік туады, екіншіден, аралас экономиканың жалпы зандылықтарын анықтау мүмкіндігі туады, және де бул Қазақстан жағдайында мемлекеттік реттеудің механизмдерін "түйістіруге" мүмкіндік жасайды, үшіншіден, мүндай толықтыру мемлекеттік реттеудің нәтижелерін салыстырып талдауға мүмкіндік береді және де керек болған жағдайда экономикалық реформаларды құруды, әлемдік шаруашылық процеске республиканың араласу мөлшерін ескере отырып,реформаларды дүрыс жолмен жүргізуге мүмкіндік береді.
Өндірісі дамыған елдердің тәжірибесі, сонымен қатар аграрлы секторы жақсы дамыған елдердің экономикасында бағаға мемлекеттік және жанама әсер етуінің үлкен маңызы бар екенін көрсетеді. Егер бүкіл дүние жүзінде ешқашан және еш жерде мемлекеттің араласуынсыз "таза нарықтың" болуы мүмкін емес деген ғылыми дәлелденген тұжырымдаманы растайтын болсақ, онда дәл осылай тарихта қоғам дамуындағы баға белгілеудің толық және жалпы даму бостандығы болмады деген қорытынды да дұрыс деп есептелінеді.
1. Әубакіров Б.С. “Экономика теориясының негізі” Алматы. 2000.
2. Осипова Г.М. Экономикалық теория негіздері.Алматы, 2002 ж.
3. Әубәкіорв Б.С., Б.Б.Байжұмаев, Ф.Н. Жақыпова, Т.П.Табеев. Экономикалық теория. Оқу құралы. Алматы, «Қазақ университеті» 1999 ж.
4. Қожамқұлов Т. Саяси экономия негіздері. (оқулық) – Алматы: Қайнар, 1991 ж.
5. Общая экономическая теория. Политэкономия. Под ред. В.И.Видяпина, Г.П.Журавлевой. – М., 1995.
6. Қазақстан Республикасы парламентiнiң жаршысы №22 Астана 2002.
7. Iлиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. «Қаржы» Алматы 2003.
8. Мельников В.Д., Ильясов К.К. «Финансы» Алматы 2001
9. Токсанбай С.Р., «Большой экономический русско-казахский словарь» Алматы, изд. «сөздiк-cловарь»,1999.
Мерзімді басылымдар
10. // Жуйриков К.К. «Бюджет: составление, утверждение, исполнение» Алматы, Алматинская академия экономики и статистики, 2003.
11. // Бюллетень «Финансы и право» 2002, №21-22.
12. // «Қаржы-Қаражат» журнал 2001, №1.
13. // «Қаржы-Қаражат» журнал 2002, №1.
14. // «Қаржы-Қаражат» журнал 2003, №1.
15. // Егемен Қазақстан 10 қараша 2001.
16. // Статистический ежегодник Казахстана: Статистический сборник/ под. ред. А.А. Смаилова Алматы.,2002.
2. Осипова Г.М. Экономикалық теория негіздері.Алматы, 2002 ж.
3. Әубәкіорв Б.С., Б.Б.Байжұмаев, Ф.Н. Жақыпова, Т.П.Табеев. Экономикалық теория. Оқу құралы. Алматы, «Қазақ университеті» 1999 ж.
4. Қожамқұлов Т. Саяси экономия негіздері. (оқулық) – Алматы: Қайнар, 1991 ж.
5. Общая экономическая теория. Политэкономия. Под ред. В.И.Видяпина, Г.П.Журавлевой. – М., 1995.
6. Қазақстан Республикасы парламентiнiң жаршысы №22 Астана 2002.
7. Iлиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. «Қаржы» Алматы 2003.
8. Мельников В.Д., Ильясов К.К. «Финансы» Алматы 2001
9. Токсанбай С.Р., «Большой экономический русско-казахский словарь» Алматы, изд. «сөздiк-cловарь»,1999.
Мерзімді басылымдар
10. // Жуйриков К.К. «Бюджет: составление, утверждение, исполнение» Алматы, Алматинская академия экономики и статистики, 2003.
11. // Бюллетень «Финансы и право» 2002, №21-22.
12. // «Қаржы-Қаражат» журнал 2001, №1.
13. // «Қаржы-Қаражат» журнал 2002, №1.
14. // «Қаржы-Қаражат» журнал 2003, №1.
15. // Егемен Қазақстан 10 қараша 2001.
16. // Статистический ежегодник Казахстана: Статистический сборник/ под. ред. А.А. Смаилова Алматы.,2002.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 5
1. Нарықтық экономиканы реттеудегі экономиканың ролі ... ... ... ... 6-16
2. Экономиканы мемлекеттік реттеудегі бағаның ролі.
... ... ... ... ... .17-23
3. Экономиканы мемлекеттік реттеудегі субсидиялар мен
жеңілдіктердің
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 24-28
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...30
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .31
Кіріспе
Алдымен айта кетерлік жағдай, басқа елдердегі мемлекеттік реттеу
тәжірибесін оқып үйрену және ғылыми қорытындылау мақсаты, оны біздің
әлеуметтік-экономикалық жағдайымызға озгертпей кошіріп алу емес. Бүл келесі
объективті сипаттағы себептерге байланысты мүмкін емес:
1) республика басқа елдердегі саяси, табиғи-экономикалық әлеуметтік-
демографиялық этномәдени және тағы да басқа себептерге байланысты
өзгешеленеді;
2) қазіргі Қазақстан жағдайында біз ұлттық экономиканы құру
процесіндеміз және де әлемдік экономикалық тарихта әкімшілік-жоспарлық
шаруашылықтан нарықтық экономикаға өткен бізге ұқсас ешбір ел жоқ;
3) басқару жүйесі мен шаруашылықта негізгі озгерістер белгілі бір
себептерге байланысты тиісті негіздеусіз жүргізіледі және "революциялық"
көрініс табады, ал нарықтық экономиканы мемлекеттік реттеу шаралары
олардың эволюциялық даму "нәтижесі" болып табылады.
Бірақ та шет елдер тәжрибесін ғылыми қорытындылау қажеттігі келесі
жағдайлар бойынша түсіндіріледі: біріншіден, экономиканы мемлекеттік
реттеудің қағидалары мен жүйесінің тұжырымдамалы негізін, түбірін анықтауға
мүмкіндік туады, екіншіден, аралас экономиканың жалпы зандылықтарын анықтау
мүмкіндігі туады, және де бул Қазақстан жағдайында мемлекеттік реттеудің
механизмдерін "түйістіруге" мүмкіндік жасайды, үшіншіден, мүндай толықтыру
мемлекеттік реттеудің нәтижелерін салыстырып талдауға мүмкіндік береді және
де керек болған жағдайда экономикалық реформаларды құруды, әлемдік
шаруашылық процеске республиканың араласу мөлшерін ескере
отырып,реформаларды дүрыс жолмен жүргізуге мүмкіндік береді.
Өндірісі дамыған елдердің тәжірибесі, сонымен қатар аграрлы секторы
жақсы дамыған елдердің экономикасында бағаға мемлекеттік және жанама әсер
етуінің үлкен маңызы бар екенін көрсетеді. Егер бүкіл дүние жүзінде ешқашан
және еш жерде мемлекеттің араласуынсыз "таза нарықтың" болуы мүмкін емес
деген ғылыми дәлелденген тұжырымдаманы растайтын болсақ, онда дәл осылай
тарихта қоғам дамуындағы баға белгілеудің толық және жалпы даму бостандығы
болмады деген қорытынды да дұрыс деп есептелінеді.
Егер нарықтағы бағаға күтпеген тенденциялар әсер ететін болса, онда ол
фермерге минималды табыс деңгейін қамтамасыз етеді. Мұндай кепілдік
фермерлердің тауарлы-несие корпорацияларымен қарым-қатынасқа түскен кезде
қамтамасыз етіледі. Соңғылары, кепілдік баға арқылы фермерден қабылданған
өнім, олардың несиелері арқылы белгілі бір соманы қамтиды (баға көбейтілген
өнім) Қазақстан жағдайында да бұл жүйе орнықты болған болар еді. АҚШ
фермерлерінің төменгі табыс деңгейін қамтамасыз ететін, сонымен қатар
мақсатты баға тәжірибесі Қазақстан жағдайында жүргізілсе пайдалы болар еді.
1. Нарықтық экономикасы дамыған елдердегі мемлекеттік реттеудің
негізгі мәселелері
Әлеуметтік-экономикалық процестерге мемлекеттің араласу тәжірибесін
үйренуден шығатын қорытынды — көптеген алдыңғы қатарлы елдерде экономиканы
мемлекетгік реттеудің негізгі құралдары ретінде халық шаруашылығы дамуының
мақсаттары мен басымдылықтарын анықтау, болжау, жоспарлау, бағдарлама жасау
қарастырылады. Сыртқы, ішкі және оларға сәйкес факторлардың біртіндеп
шиеленісуі, мемлекет тек ғылыми негізделген экономикалық мақсаттарға
жетуде, әрқашан тарихи жағдайды ескеруді талап етеді. Американдық ірі
экономист П. Самуэльсон көрсеткендей, мүндай зерттеулерсіз "күннен-күнге
өсіп отырған қиыншылықтар мен әлеуметтік өзгерістерге эволюциялық жолмен
икемделе алмайтын экономикалық жүйелерге, қазіргі кезде қаншалықты мықты
болғаныменен, бара-бара күйреу қатері туындайды, өйткені ғылым мен техника
экономикалық өрістің табиғи дамуын үздіксіз озгертіп отырады". Басқаша
айтқанда, дәл біздің экономика сияқты, "әлсіз экономикалық жүйеге", барлық
туындайтын қиындықтарға "эволюциялық жолмен икемделу қажеттілігі" үздіксіз
ғылыми-техникалық процесс салдарынан туындайды.
"Ұлы дағдарыс" жылдары (20-жылдардың аяғы мен 30-жылдардың басы)
алдыңғы қатарлы капиталистік елдердің нарықтық экономиканың өзін-өзі толық
реттей алмайтындығына көздері жетті және де туындаған қиындықтарды
уақытында шешу тек әлеуметтік-экономикалық өмірге мемлекеттің
белсенді араласуымен ғана жүзеге асатынын түсінді. Бұл ақиқатты мойындау
елдегі экономикалық түрақтылықты қамтамасыз ететін ресми мемлекеттік
үйымдардың ресми ұстанымдарынан көрініс тапты. АҚШ-тағы "жұмыспен
қамтамасыз ету туралы Заңға" сәйкес (1946 ж.) құрылған Президенттік
экономикалық Кеңесі осы заңның талаптары бойынша барынша өндірісті толық
қолдап, жұмысбастылықты, халықтың тұтынушылық қабілетін сақтай отырып,
мемлекеттік монополистік реттеумен айналысты. 60-жылдардың соңында аталған
Кеңеске міндет ретінде экономикада ұлттық басымдылықтарды анықтау, ұзақ
мерзімдік болжау мен бағдарламалар жасау әдістерін әзірлеу жүктелінді.
Капиталистік елдерде бағдарламалаудың алғашқы кезендерінде экономиканы
басқарудың салааралық қағидасы қолданылды. Францияда, Швецияда, Жапонияда,
ФРГ және тағы басқа мемлекеттерде дайындалған салааралық бағдарламалар
барлық шешуші экономикалық салаларды қамтиды және олардың дамуын маңызды
және тұтастай болжауда үлкен рөл атқарады. 80-жылдың басында АҚШ-та мұндай
бағдарламалар 1200-ге жуық болды. Бүлардың ішінде энергияны үнемдеу,
космостық зерттеулер, аймақтық даму басты орын алды. Бүл бағдарламаларды
жүзеге асыру барысы салааралық байланыстарды күшейтуге бағытталған
мемлекеттік шараларды қажет етті. Сондықтан АҚШ-та 20 жыл бұрын орталық
экономиканы басқару органдарының аймақтық филиалдары қүрылған, тиісті
аймақтық Комиссияның міндеті бағдарламаларды жүзеге асыруға байланысты
ұйымдастырушылық мәселелерін шешу болып табылған. Бұл тәжірибе біздің
жағдайға пайдалы болар еді. Нарықтық жүйеге көшуге байланысты халық
шаруашылық мәселелерін тиімді шешу жолдарын кейінге қалдырады.
Францияда, Жапонияда, Түркияда және т.б. елдердЕ ағымдағы, орта
мерзімдегі жоспарлаудың ғылыми-әдістемелік және ұйымдастырушылық
мәселелерін арнайы мемлекеттік органдар шешеді. Францияда бүл қызметті
Жоспарлау бойынша бас Комиссариат жүргізеді, Жапонияда Экономикалық
жоспарлау басқармасы мен Аймақтық кешенді даму департаменті және т.б.
жүргізеді. Ұзақ мерзімді экономикалық даму және күрделі жұмсалымдар аясының
қүрылымдық саясатымен қатар өндірістің аймақтық орналасуының ұзақ мерзімдік
мақсаттарын белгілеу Жапонияның экономикасын жос-парлаудағы мықты жағы деп
саналады.
Түркияда орта мерзімді жоспарлау 1963 — 1967 жж. бірінші бесжылдық
жоспардан басталып, жүйелі түрде жоспарлау уақытының міндеттеріне
байланысты жүзеге асырылуда. Осындай алтыншы бесжылдық жоспарда (1988 —
1992 жж.) нарықтық жүйенің дамыған күйін ескеріп, халық шаруашылығының
макроэкономикалық көрсеткіштерін нақтылауға көп көңіл бөлінді.
Германияда экономиканы реттеу біраз басқаша, мұнда көбінесе
бәсекелестікті қорғауға, мемлекеттің антимонополиялық және бақылау қызметін
нығайтуға, нарықтағы ірі кәсіпорындардың қосылуына тыйым салуға, жоспарлар
мен бағдарламалардың әлеуметтік қызметін кеңейтуге көңіл бөлінуде.
Реттеуші органдардың басты міндеттерінің бірі аймақтардың үйлесімді
кешенді дамуын қамтамасыз ету. Мысалы, Францияда 1982 жылы жүргізілген
реформалардың нәтижесінде аймақтық шаруашылық жүйесін басқару иерархиясының
үш деңгейнің функциялары ажыратылған (коммуналар, департаменттер және
аймақтар). Ал департамеит құрамына кіретін кантондар мен аудандардың
өзіндік даму мәселелерін шешуде қүқықтық және ұйымдастырушылық тәуелсіздігі
жоқ .
Халық шаруашылығында аймақтық мәселелер мен оларды салалық экономикамен
үйлесімді байланыстыруға Швецияның, Англияның, Германияның, Оңтүстік
Кореяның және де басқа дамыған нарықтық жүйедегі елдердің көптеген
үкіметтік шешімдері арналған. Бүл шешімдердегі басты ой, жергілікті билік
органдары өзінің әлеуметтік-экономикалық саясатын жүргізе отырып жалпы
мемлекеттік және макроэкономикалық мақсатқа жету.
Көптеген елдердің жоспарлау тәжірибесін қорытындылай келіп американдық
маркетинг маманы Мелвилл Бранч маркетинг қызметін жетілдірудің бірнеше
қолайлы жақтарын бөледі. Соның ішінде, жоспарлау:
1) басшылардың үнемі болашақты ойлауын ынталандыруға мүмкіндік береді;
2) мемлекет және шаруашылық жүргізуші субъектілер қолданылатын
шараларды үйлестіреді;
3) көрсеткіштерді анықтау және олардың орындалуын қадағалауға жол
ашады;
4) алдағы мәселелердің және саяси ұстанымдардың нақты анықталуын талап
етеді;
5) шүғыл өзгерістерге дайындықты күшейтеді;
6) барлық қызметкерлердің міндеттерінің өзара байланыста, қарым-
қатынаста екенін көрсетеді.
Аталған пункттерден (халық шаруашылығының алдыңғы звеноларында ғана
емес) ең маңыздысы ретінде бірінші, екінші және алтыншыны айтуға болады,
өйткені қазіргі жағдайда жоспарлауда осы 3 пункт жетіспейді немесе өте аз
қолданылады.
Қарастырылып отырған мемлекеттердің тәжірибесінен мемлекеттердің
экономикасын реттеудегі күшті тетіктерінің бірі қаржы-бюджет ресурстарын
пайдалану және салық жинау механизмі болып табылады. Осы механизмдердің
маңызы мен оларды тәжірибе жүзінде қолдану зерттелді және де оқулықтарда
қарастырылған.
Осы механизмдерді негізге ала отырып, бірнеше тұжырым жасауға болады.
Біріншіден, бюджеттік қаржымен қаржыландыру арқылы (субсидиялар,дотациялар,
субвенциялар, бюджет шығындарын жоспарлау) халық шаруашылығының
басымдылықтарын және білімді көп қажет ететін салаларды жылдам дамыту
мәселелері шешіледі. Италияда, Норвегияда, Данияда, Швецияда, Бельгияда
және басқадай мемлекеттерде мемлекеттік бюджет арқылы бөлінетін үлттық
табыстың үлесі 50% жоғары, ал Францияда, Австрияда және ФРГ-де 50%
шамасында. Бүл керсеткіш АҚШ пен Жапонияда 30% ғана.
Екіншіден, қүрылымдық-инвестициялық саясатты жүзеге асыру үшін салық
салу механизмі үлкен ролді атқарады. Бұл механизм арқылы шаруашылық
жүргізуші субъектілердің қызығушылығын арттыруға болады, ойткені олар
өндіріс және өнеркәсіп салаларының тез дамуына әкеледі. Ол деген импортты
ауыстыратын және бәсекеге түсе алатын түрлі тауарларды шығару. Жапонияның
экономикалық ғылымының патриархы Сабуро Окита "Известия" (25.02.92)
газетінде: "Шенеуліктердің (әкімдердің) ақылдылығы телефон арқылы немесе
ведомстволық ережелер арқылы экономиканы басқару емес, салық
жеңілдіктерімен және инвестициялық саясат, салалық байланыстардың тиімді
және дұрыс тұжымырымдамасын анықтау, бәсекені күшейту арқылы басыңқы
салаларды дамыту" деген. Бұл нәтижелер құлдыраушылық (стагфляция) жағдайына
душар болған мемлекет үшін қолайлы. Дағдарыстан шығу үшін фискалдық саясат
арқылы ынталандыру қажет. Бұл саясаттың негізінде: а) мемлекеттік
шығындардың өсуі; а) салық ставкасының және мөлшерінің азаюы; б)
мемлекеттік шығындардың өсуі мен салықтың азаюын үйлестіре пайдалану жатыр.
Бұл әдістің біреуін тандап алу алға қойылған мақсатқа немесе объектіні
реттеуге байланысты. Үшіншіден, мемлекет әлеуметтік және ғылым салаларына
шығындарын азайтпауы қажет. Шығындарын азайтып бұл салалардағы сұранысты
қанағаттандыра алмаса, ол қайтадан шығындалуға мәжбүр болады және бұл жерде
екінші шығын бірінші шығыннан өте үлкен болады. Соңғы он жыл ішінде
Жапонияның әлеуметтік шаруашылық дамуындағы тәжірибесінен "ғылым және білім
экономикалық өсу моделінің интенсивті және негізгі құрылымдық факторы
ретінде көрінеді". Қазақстанда бұл салаларға көңіл бөлу жоқ, қаржыландыру
жүйесі бұрынғысынша, яғни қалдық қағидасымен жұмыс істеуде. Бірақ Президент
1994 жылдың басында болған Ұлттық Академиясының жалпы жиналысында:
"интеллектуалдық өндірісті қамтамасыз етуде, өндіргіш күштерді дамытуда,
ғылым интеграциясын қамтамасыз етуде негізгі мәселелерді шешуді ұмытып
кеттік" деген.
Дамыған өнеркәсіптік елдерде "экономикалық өсудің интенсивті моделінің"
икемді құралы экономиканы реттеудің ақша-несие механизмі болып табылады.
Нарықтық экономиканың білгірлері, АҚШ-тың ірі мамандары К.Р. Макконелл
және С.П. Брю, "осы ақша-несие саясатының мақсаты толық жұмыс бастылыққа
қол жеткізуге және инфляцияның болмауына экономикада жалпы өнеркәсіп
деңгейінің өсуіне көмектесу болып табылады" — деген. Мұндай саясат пен дем
беруші (жұмыссыздық болғанда) және ұстамды (инфляция болғанда) фискалды
саясат жүргізудің арасында тығыз байланыс бар екені көрінеді. Сонымен
қатар, мемлекеттік реттеудің ақша-несие механизмі Жоғарыда аталған
"көмекші" ретінде тек қана оның қолданылуы дайын өнім айналысына емес (яғни
коммерциялы-спекулятивті құрылымдардың баюына емес), Материалды игіліктерді
өндіруге бағытталған болса ғана көрінеді.
Нарық жүйесі дамыған елдерде бұл механизмді қолдану тәжірибесін зерттей
отырып, мынадай бірнеше негізгі қорытынды шығаруға болады:
1. Монетарлы саясаттың әсерін "сезінетін" ұзақ мерзімді тәжірибенің
басым болуы кейнсиандық ақша сұранысы теориясы мен оның трансмиссиондық
механизмі әлсіздігінен пайыз мөлшері және инвестицияға дем берудің арасында
байланыстың жоқтығы туралы қорытындысының қисынсыздығын көрсетеді,
айқындайды. АҚШ-тағы бұл тәжірибеге терең талдау жүргізу нәтижесінде П.
Самуэльсон ақша массасының қысқаруының салдары болып келетін несие бойынша
пайыз мөлшерінің өсімі бұл несиеге физикалық және занды тұлғалардың қол
жеткізуіне қиын жағдай туғызатыны туралы қорытынды жасайды. Ал несиенің
қымбаттылығы мен қолайсыздығы, өз кезегінде, дербес және мемлекеттік
инвестициялаудың қысқару тенденциясына әкеледі. Бірақ бұл тенденция күшті
трансмиссиондық механизмді қолдану арқасында біраз нивелирленуі
(тегістелінілуі) мүмкін (яғни акцияны, қозғалмайтын мүлікті, қолда бар
тауарды іске асыру арқасында инвестицияны ынталандыру).
2. Көптеген жағдайда несиенің арзандылығы (пайыз мөлшерлемесінің
төмендеуі) депрессия жағдайында инфляцияны жеделдететіні туралы қорқыныш
бостан-бос. Бұл жағдайда несие, егер ол тек өндірістік инвестициялауды
жеделдетсе, нарыққа шығарылған тауарлардың санын арттырады. Мұнда, басқа да
теңгермелі жағдайда (тұрақты баға мен ақша айналымының
жылдамдығы) айналымдағы тауар массасының өзгеруіне байланысты ақша
массасының өзгеру деңгейін көрсететін мулътипликатордың абсолютті
параметрлерін анықтау қибін емес. Егер бұл несие басқа құрылымға келіп
түссе, онда ол ақша массасын көбейтіп, артық сұранымның пайда болуына
әкеледі.
3. Егер фискалды және монетарлы саясат жалпы мемлекет мақсатында
жүргізілетін болса, онда пайыз мөлшерінің деңгейі (несиеге байланысты)
мемлекеттің бақылауы мен реттеуінде болуы керек. Экономика
дағдарысы мен фискалды саясатты дамыту (жетілдіру) кезінде несиенің
өндірістік инвестицияны жеделдетудегі рөлінің төмендеуі қисынсыз көрінуі
мүмкін. Несиелік және салық жеңілдіктерінің берілуі, сыртқы экономикалық
тарифтік саясаттың шамадан тыс икемділігі — мемлекеттік реттеудің сенімді
тетіктері, мұны АҚШ-та, Ұлыбританияда, Германияда, Жапонияда, Оңтүстік
Кореяда, Францияда, Италия және т.б. елдерде қолданып талдау жасаған кезде
айқындалды. Бірақ бұл тәжірибе Қазақстан Үкіметі 1994 жылдың басында кез
келген несиелік және салықтық жеңілдіктердің алынып тасталынуы туралы шешім
қабылдағанда ескерілмеді.
4. Жалпымемлекеттік мақсатқа жетуде ақша-несие механизмдерін тиімді
реттеу көбінесе оны қадағалайтын органдардың еркіндік дәрежесіне
байланысты. Әлемдік тәжірибе бойынша, егер бұл органдар саяси ағымдар мен
мүдделердің "шеңберіне" түссе, онда олардың іс-әрекеттерінің қорытындылары,
жалпымемлекеттік тұрғыдан бағалау кезінде негативті болуы мүмкін. Бұл
туралы Нобель сыйлығының иегері Ф.Хайек ақша саясатының басты мақсаты
ақшаның тұрақтылығын қамтамасыз ету керек деген қорытынды жасайды.
Австрия, Италия, Франция, Оңтүстік Корея, Жапония және тағы басқа
елдердің үкіметтерінің баға деңгейін реттеу АҚШ елімен салыстырғанда өте
қатал тәртіппен және арнаулы экономиканы басқару органдарымен жүзеге
асырылады. Мысалы, Францияда мемлекеттік баға реттеу қызметтері
бәсекелестік Кеңес арқылы жүргізіледі және халық шаруашылығындағы бағаның
бестен бір бөлігін қамтиды. Австрияда мұндай қызмет баға туралы арнайы заң
арқылы жүзеге асады. Ол мемлекеттің экономика өрісінде туындайтын төтенше
жағдайын болдырмауын реттеуде үлкен рол атқарады. Осы мемлекетте баға
ырықтандыруының бастапқы кезеңі соғыстан кейінгі (1946 — 1947) 3-4 он-
жылдыққа созылды. Бірақта, әлі күнге дейін экономика министрлігі мен
Үкіметтің тарапында сол елде өндірілген және импорттық тауарларға баға
деңгейін реттеу кең өріс алуда. Бірінші топтағы тауар туралы сөз болса,
онда оларға деген бағаны реттеу ең алдымен өндіруге кеткен шикізат материал
ресурсының бағасы иемдену фактісі ескеріледі, ал егер екінші топтағы болса,
онда ауыл шаруашылығында өндірілген өнімді елге өткізу кезінде қолданылатын
баж салығын төмендету фактілері ескеріледі. Мемлекеттің осындай бақылау
жасау функцияларын күшейту, әсіресе экономикалық дағдарыстан шығу кезінде
қолдану пайдалы екені тәжірибе жүзінде дәлелденген. Біздің жағдайымызда
француз үкіметінің шағын және орта бизнесті жеңілдетілген несие, салық салу
механизмдері арқылы және бағаны құруда арнайы құқықтар бойынша басқару ісін
жүргізу тәжрибесі пайдалы болар еді.
Мемлекеттік баға реттеудің басты объектісі ауыл шаруашылық өндірісі
болып табылатынын бүкіл дүние-жүзілік тәжірибе көрсетіп отыр. Ғылыми талдау
шаруашылық өндірісінің бірқатар ерекшеліктерін бөліп көрсетеді. Біріншіден,
ол табиғи-климаттық жағдайға байланысты. Бұл тәуелділік фермердің және
аграрлы сектор субъектісінің табиғи-климаттық фактордың қолайсыз жағдайда
да табыс пен пайда табуын объективті және өзекті проблемаға айналдырады.
Оны шешуде басты рөл ауыл шаруашылық өнімдеріне бағаны мемлекеттің реттеуі
және сол механизмдер арқылы ауыл Шаруашылық жұмыскерлерінің еңбегін
ынталандыру. Яғни, көптеген елдерде қарастырылып отырған саладағы өнімге
баға деңгейін анықтау "шығын қосылған табыс" қағидасы қолданылады. Демек,
фермер әр түрлі шығындар кезінде немесе өндіріске әсер ететін табиғи-
климаттық факторлардың қарама-қарсы жойылуына байланысты болғанда
табысқа қол жеткізе алады. Әлеуметтік бағыттағы баға құруда ауыл
еңбеккерлерінің тұрақтылығы, олардың шеберлігі өседі және де ұйымдастыру
мен өндірістік технологияның сабақтастығы қамтамасыз етіледі.
Екіншіден, тұрғындардың тамақ өнімдеріне қажеттілігін уақытында
қамтамасыз етілуінде (сондай-ақ өндіріс тауарларына) ауыл шаруашылық
өнімдерін табиғи өңделген түрлеріне негізгі көңіл болінеді. Әлеуметтік
түрдегі міндеттерді шешуде және тұрғындардың өмірін қамтамасыз етуден ауыл
шаруашылық өнімдеріне баға құру процесінде негізгі мемлекеттік басқару
органдары шеттеп тұра алмайды. Осындай объективті араласу әр түрлі басымды
механизмдерде әкімшілік, экономикалық, тікелей, жанама, құқықтық және
аймақтық реттеуде орын алады. Олар көбінесе әр елдің әлеуметтік-шаруашылық,
құрылымдық, институционалдық ерекшеліктеріне байланысты.
Үшіншіден, аграрлы сектор қандай да болмасын жүйеде мемлекеттің
қолдауына мұқтаж, әсіресе ғылыми-техникалық қызмет көрсету бағыты мен нақты
инновациялық-инвестициялық шараларды іске асыруда. Мысалы, АҚШ-та
мемлекеттік дотацияның үлес салмағы төрттен бірге жетеді, ал Еуропалық
экономикалық одақта (ЕЭО) жартысына жуық, Жапонияда фермерлердің барлық
табыстарының төрттен үшін құрайды. Канадада бұл көрсеткіш деңгейі шамамен
40% жетеді. Мемлекеттің ауыл шаруашылығын дамытуын қолдауда баға құру
механизмін жеке, кәсіпкерлік және жалпы мемлекеттік мүдделерін
байланыстыруда қолданады.
ЕЭО елдерінде ауыл шаруашылығы министрлерінің Кеңесінің шешімімен сала
өнімдерінің бағасы 95% дейін реттеледі және бұл жерде назар аударарлық
нәрсе ол сатып алу бағасының минималды деңгейі базар деңгейінің бағасының
өзгеру деңгейіне байланысты негізделеді.
Негізгі ауыл шаруашылығы өнімдеріне (ет, сүт, астық) баға құру саясаты
қолданылады, онымен арнайы органдар айналысады. Баға құру басымдылық болған
жағдайда "сиқырлы төрт бұрышта" (тұрақты өсу қарқыны, жұмысбастылық, баға
тұрақтылығы мен төлем балансы) олардың міндеті кеңейеді. Қытай Компартиясы
бесжылдық экономикалық реформалардың қорытындысын жасай отырып және
көрсетілген төртбұрыштың нақты "бұрыштары" басымдықтарын анықтай отырып,
өздерінің шешімдерінде (қазан, 1984 ж.) "бүкіл экономикалық жүйелердегі
реформа баға жүйесін реформалауға байланысты", деп ерекше көңіл аударған.
Бұл шешімдердің нәтижесін жүзеге асыруда екі жылдың ішінде бағаның төрт
түрі құралды "бірыңғай жоспарлы баға, шартты баға, еркін нарық бағасы
"жүзетін" жоспарлы баға". "Жүзетін'" және нарық бағасының жұмыс істеу
аясының кеңейуі тауарлар номенклатурасының қысқаруымен, бірыңғай жоспарлы
бағамен "қызмет ету" бағытын алған. Бұл толығынан ауыл шаруашылық өнімдер
бағасына қатысты, яғни жоспарланған түрде белгіленген сатып алу бағасын
қабылдамау өзара шартты (жоспарлы мемлекеттік сатып алу үшін) және нарықты
(сатып алу өзара шарттың үстінен) бағаны қабаттас енгізу. Ауыл шаруашылық
қызметкерлерінің өндіріс қызметтерін ынталандыруда еркін баға үлкен рөл
атқарады.
Дамыған елдердің шаруашылық тәжірибесі көрсеткендей, ішкі нарықтағы
тауар өндірушілердің ықыласын қорғауда және сыртқы экономикалық
қатынастардың тиімділігін арттыруда лицензиялық, кедендік кірістер және
тарифтік реттеу механизмдерін қолдану әр елдің геосаясатының, табиғи-
тарихтық, табиғи-экономикалық және әлеуметтік-мәдени ерекшеліктеріне
байланысты. Сонымен қатар әлемдік нарық пен әлем шаруашылық интеграциясына
кіру ықыласы ескеріледі.
Көптеген Шығыс Еуропа елдері бұрыннан Экономикалық өзара көмек
Кеңесінің құрамында болып (қаңтар 1949 ж.), қоғамның тұрмыстық экономикалық
негізі мен саяси құрылымы біркелкі болуына қарамастан орталықтандырылған
шаруашылық жүйесінен нарықтық экономикаға өте бастады. Экономикалық жағынан
қарайтын болсақ, олардың айырмашылығы меншік түрлерінің өндіріс
құралдарымен қатынасына, өнеркәсіптің мамандану түрлері, халық
шаруашылығының ұйымдастыру мен басқару құрылымына байланысты болуда.
Сондықтан экономикалық реформаны әр түрлі басымды механизмдерді қолдану
арқылы, яғни үдемелі қарқындық пен мерзімділік арқылы, әр түрлі жүйелер мен
ресурстарды сақтау қағидаларын қолдана отырып жүргізу керек. Міне осы
тұрғыдан алға қойған міндеттерді шешуге нарықтық экономикаға көшкен
елдердің тәжірибесін жинақтап жаңа нарықтық жолмен шаруашылық жүргізуге
көшу. Шаруашылық жүргізудің бір түрінен екінші түріне көшуде жоғарғы
жағдайды қорытындылай келіп, келесі ережелерге сүйенуімізге болады:
- меншік түрлеріне қарамастан мемлекеттік меншікті жекешелендіру
және шаруашылық әрекетіне жағдай жасау;
- мемлекеттік кәсіпорындарды уақтау, тауар өндірушілерді
демонополизацияландыру және монополияға қарсы күрестің қызметін күшейту;
- нарық механизмінің ерекшеліктеріне байланысты экономиканы басқару
құрылымын жетілдіру;
- қаржы-банк жүйелерін реформалау және бюджеттік инвестицияны
қысқарту;
- елдің экспорттық әлуетін арттыруда бәсекелестік қабілеті бар
өнеркәсіпті мемлекет тарапынан қолдау;
шетел инвестицияларын енгізуде және біріккен өндіріс қызметін қолдауда
саяси, құқықтық және шаруашылық жағдай жасау;
ұлттық валютаның айналымда болуын қолдау және қамтамасыз ету.
Жоғарыда көрсетілген шараларды экономикада нарықты реттеу механизмдері
ретінде қолдануда әр елде өзінің ерекшеліктері есепке алынады. Ең қолайлы
жағдайда Венгрия болды. Бұл елде экономикалық реформа үш-он жыл бұрын
басталған. Шаруашылық жүргізуде кәсіпкерлікті ынталандырудың түрлерін алдын
ала ескере жүргізген. Халық шаруашылығының алдыңғы буындарындағы құқық
негіздерін жасауда экономикалық ассоциациялар заңы негізгі рөл атқарады.
Мемлекеттік кәсіпорындарды экономикалық ассоциацияларға айналдыруда тиісті
шешімдер қолданылды. Мемлекеттік жекешелендіруде көп жағдайда уақтау және
жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарды қайта құру шаралары жүргізілді. Бұл
шаралар тек бұйрық түрімен емес, еңбек ұйымдарының және олардың
басшыларының қолдауымен жүргізілді. Соның нәтижесінде үш жылда (1989 — 1991
жж.) елде шағын және орта кәсіпорындар төрт есе көбейді. Конъюнктураның
өзгеруіне байланысты кәсіпорындардың қызметінде қажетті икемділік пайда
болды. Мемлекет тарапынан бұл процесс қолдау тапты. Қаржы-шаруашылық
жағдайлары мен халық шаруашылығына керекті өнім шығаратын кәсіпорындар
банкрот жағдайына ұшыраса, жеңілдік несие беріп санация жасалған немесе бұл
кәсіпорындарды басқа меншікке (соның ішінде шетелдіктерге) берілді.
Бұған нарық инфрақұрылымының құрылуы (қордық қызметтердің пайда болуы
мен дамуы, тауарлы және брокерлік биржалар, инвестициялық қорлар, несие-
банк қызметтері) және қаржы-банк жүйелерінің реформалануы мүмкіндік
туғызды. Экономикадағы дағдарыстық жағдайдан шығуда банкротқа ұшыраған
өнеркәсіптегі жекешелендіру процесі инвестициялық бағыт алды. 1993 ж. 600
өнеркосіптің жартысына жуығы инвестордың ықыласына байланысты
жекешелендірілген, ал 40%-дан жоғарысы өнеркәсіптердің өздерінің
ықыластарына байланысты жекешелендірілген. Нарықтық шаруашылық даму
"төменнен" негізделіп, жоғарыдан ұйымдық, құқықтық, экономикалық жағдай
жасалуы керек. Тәжірибе көрсеткендей, тауарлы материалдық құндылықтардың
өндіріс құралдары мен халық тұтыну тауарлары және "қозғалысына" толық
еркіндік беру маңызды шара болып табылады. Бірінші жағдайда олардың
қозғалысы шарт негізінде қамтамасыз етілсе, ал екінші жағдайда фирмалық
дүкендер негізі мен халыққа сауда қызметін көрсету орындары арқылы
жүргізіледі.
Нарықтық жағдайда шаруашылық жүргізуге дайын Австрия болды. Баға құру
мен еңбек ақыны реттеу, шетел инвестицияларымен ынталандыру, сыртқы
экономикалық қатынастарды либерализациялау, ақша айналымын тұрақтандыру,
ұлттық валютаны конверсиялау жөніндегі шаралар 40-жылдардың соңынан
жүргізіле бастады. Нәтижесінде осы шаралар "мемлекет пен жеке меншіктің
арасындағы ұтымды пропорцияны қалыптастыруға, орталықтандырылған және нарық
құрылымдарының байланысын үйлестіруге, халықтың басым көпшілігінің тұрмыс
дәрежесін жақсартуға" негіз болды.
Қаржы тепе-теңдігіне көңіл бөле отырып Австрия үкіметі әлеуметтік
серіктестік пен шағын бизнесті қолдауға ерекше көңіл бөлді. Австриялық
тәжірибедегі үкімет тарапынан жасалған бәсекелестік шаралары нарық
экономикасына қолайлы жағдай туғызуымен ерекшеленеді. Бұл жерде әсіресе
шағын және орта фирмалардың құрылуын және әлем шаруашылық процестеріне
ұлттық экономиканың араласуын қолдау шаралары көрсетіледі. Мұндай
ынталандыру жаңа құрылған шағын, орта фирмаларға мемлекет тарапынан
жәрдемақы немесе жеделдетілген салық салу түрлері арқылы жүргізіледі.
Осындай фирмалардың (өнеркәсіптердің) қызметтеріне тауарларды сату
ережелері, дұрыс емес бәсекелестікке жүргізілген шаралар, жергілікті
жабдықтау, картельдер туралы т.б. заңдар құқықтық негізі болып табылады.
Өнеркәсіптерді бақылау және кәсіпкерлер мен бизнесмендердің саудаға
шығу ережелерін бақылау мемлекеттің құқықтық қызметтерінің бірі болып
табылады.
Австрияның тиісті мемлекеттік органдары сыртқы экономикалық
қатынастарды тереңдетуде экспорттық түсімдердің және импорттық төлемдердің
тең болуы қағидаларына сүйенеді. Ұлттық банкінің монополистік жағдайы
жойылуына байланысты елдің валюталық режимі және сыртқы сауда
либерализацияланды және де валюталық операцияларды жүргізуде коммерциялық
банктердің қызмет ету аясы кеңейді. Көп жағдайда аталған -қағидалар
орындалмайды, сондықтан экспорттық түсімдердің көптеген бөлігі сыртқы
қарызды өтеуге кетеді.
Поляк Халық Республикасында нарықтық шаруашылық жүргізу моделіне
тездетіп өтудің белгілі бір тәжірибесі қалыптасып отыр, мұнда жеке
кәсіпкерлік қоғамның экономикалық өмірінде жаңа құбылыс болып табылмайды.
Оның рөлі ауыл шаруашылық өндірісінде, саудада, қоғамдық тамақтану
саласында елеулі. Бұл елде нарықтық қатынастар саласын кеңейту және олардың
инфрақұрылымын қалыптастыру жөніндегі шаралар "естен тандыру терапиясы"
деген атауға ие болған, бұл шаралар тауар өндірушілер мен оларды
тұтынушыларға қатаң сипатта болады. Жеткілікті түрде қатаң монетарлық
саясат жүргізу (ақша эимссиясының шұғыл қысқартылуы, берген несие үшін
жоғарғы мөлшерлемелер деңгейін белгілеу), салық жеңілдіктері мен
дотацияларды жою, бағаны ырықсыздандыру, дайын өнім мен материалдық-шикізат
ресурстарын бір орталықтан бөлуден бас тарту, халықтың әр түрлі топтарын
әлеуметтік қорғаудың жаңа қағидаларын енгізуде қаржы-шаруашылық қызметте
белгілі бір нәтижелерге қол жеткізу. Алайда бұлар өнеркәсіптің дамуына және
адамдардың әлеуметтік жағдайына жағымсыз әсер етуде. Тауарларға (қызмет
түрлеріне) деген сұраныстарды шұғыл қысқарту бағытын жүзеге асыру кезінде
барынша абай болудың қажеттілігі айтпаса да түсінікті, өйткені мұндай
қысқартудың ақылға қонымды "шекараларын" аттап өту, сұраныс пен ұсынысты
теңдестіру проблемасын шешуді кейінге қалдыруы мүмкін.
Чехия республикасы үшін әлеуметтік-экономикалық салада тиімді және
кешенді қайта құруларды салыстырмалы түрде қысқа мерзімде тез жүзеге асыру
тән. Кезінде (1994 ж. сәуірінде) осы республиканың премьер-министрінің
экономикалық реформалар барысын талдау негізінде жасаған қорытындылары
нақты қоғамдық өмірдің саяси, шаруашылық, әлеуметтік күрделілігі "нарықтық
экономиканы дамытуды және құруды бір орталықтан жоспарлауға мүмкіндік
бермейтінін" қуаттап береді.
Егер шаруашылық жүргізудің нарықтық моделіне өту зандылығын былай
қойсақ (жекешелендіруді реттеу, бағаны ырықсыздандыру және т.б.) онда ең
кемінде жоғарыда аталған қорытындылардың үш негізгі түріне көңіл аудару
керек.
Біріншіден, бұл жерде тиімді макроэкономикалық саясатты дұрыс негіздеу
және қолдау болып отыр. Оны жүзеге асыру бағаларды ырықсыздандыру және
сыртқы сауда үшін негіз дайындау мақсатында реструктивті вариантын (өндіріс
пен экспортты тежеу) тұрмысқа енгізуден басталды.
Екіншіден, ұлттық капиталмен салыстырғанда шетел капиталын тартуға
артықшылық берілмеуге тиіс. Мұның себептері мынадай: а) шетел капиталы ақыр
аяғында белгілі бір ел үшін екі есе қымбатқа түседі және ол шетел көмегі
көбіне екі үшты мағынаға ие.
Үшіншіден, "оған дүниеден кемек емес, сауда мен айырбас керек" деген
қағиданы басшылыққа ала отырып, шетелдік нарықты ашып, дамыту қажет.
Қытай Халық Республикасында экономиканы мемлекеттік реттеу тәжірибесі
белгілі бір қызығушылық туғызады. 70-жылдардың соңында ҚХР-да басталған
экономикалық реформалардың алғашқы қорытындыларына жасалған талдау
негізінде бірқатар тұжырымдамалар жасалған, бұл тұжырымдамалар, социалистік
тауарлы экономиканы, социализмнің бастапқы сатысын, меншіктің мемлекеттік,
қоғамдық және жеке түрлерін пайдалану және т.б. проблемаларды қамтиды.
Қытай компартиясының шешімдеріне сәйкес жоспарлы тауарлы экономика болып
табылатын экономикада реформалаудың басты бағыты "нарыққа бағыт ұстаған
микродеңгейде бақылауға болатын социалистік экономиканы құру" болып
табылатыны көрсетіледі.
Қытайдағы экономикалық реформалардың стратегиясы ұйымдық аспектіде
болғанмен "ауылдан қалаға" деген қағидаға негізделініп ерекшелінеді. Осы
қағидалар бойынша реформалардың алға басуы ауылдағы нарықтық қатынастар
элементтерінің пайда болуы мен оларды мемлекеттік жоспарлар арқылы реттеу
қамтамасыз етеді. Қытайдың жоспар мен нарықты біріктіру варианты шаруашылық
жүргізудің үш деңгейлі жүйесін пайда-лануды білдіреді. Осы үш деңгейдің
әрқайсысы өзіндік модельге сай келеді: жоғарғы деңгей үшін негізгі
өндірістік көрсеткіштерді директивті (экономика құрылымы және даму қарқыны
мемлекеттік резерізтер, тұрақты тауар сұранымы, мемлекеттік бюджет)
жоспарда қолданылады, екінші деңгей шаруашылық деңгейі, экономиканың
алғашқы саласын қамтиды. Мұнда шығаратын өнімді өткізу және кешенді
проблемаларды минималды-техникалық қамтамасыз етілуінің жоспарлауымен
айқындалады. Шаруашылықтың үшінші деңгейі жергілікті және мерзімді өндіріс
тауарларымен әр түрлі қызмет көрсетулермен және нарық механизмдерің
қолданумен реттеледі. Салық салу жүйесіндегі аса маңызды тәжірибесі салық
жеңілдіктерінің капиталдық салымдардың екі сфераға - өндеуші өнеркәсіптің
дамуы мен экспорттық потенциалдың өсуіне бағытталуын ынталандырады.
Көптеген экономикалық реформаларды бастан кешірген басқа елдерге
қарағанда, қытайдың реформасы мемлекеттік реттеудің күшті құралдарын
(директивті жоспарлау, салалық және аймақтық жоспарды үйлестіру, "ғылым-
өндіріс" циклін жоспарлау, несие-салық және баға саясатын жүйемен жүргізу)
қолданды. Сол сияқты нәтижелер бір қатар Оңтүстік Шығыс Азия елдерінде —
Жапониада, Оңтүстік Кореяда, Филиппинде, Сингапурда, Тайландта және т.б.
елдерде байқалады.
Жапония мен Оңтүстік Кореяда мемлекеттік реттеу ішкі, жалпыұлттық өнім,
жинақ көлемі және қор, еңбек ақының өсуі, еңбек өнімділігі т.б.
көрсеткіштерді қамтитын экономикалық жоспарлау арқылы жүргізіледі. Әлемдік
шаруашылық интеграцияға кіру стратегиясында қаржы-банк, салық баға және
сыртқы экономикалық саясатты жүргізу шаралары қолданылды.
Бұл шаралар жоғары аталған елдердің табиғи-экономикалық, геосаясаттық
және әлеуметтік ерекшеліктері бойынша жүргізілді: әр елдегі мемлекеттік
реттеудің тәжірибесін ретроспективалық талдау екі негізгі аспектіден
тұрады:
- біріншіден, экономиканы реформалауда басқа елдердің қатесін
болдырмау;
- екіншіден, біреудің позитивті тәжірибесін дұрыс пайдалану
реформаға кеткен шығынды азайтуға және уақытты үнемдеуге көмектеседі.
Мемлекеттік және нарықтық басқарудағы шетелдік экономикалық тәжірибені
ғылыми қорытындылау күн тәртібіне келесі мәселелерді қойып отыр: бұл
тәжірибе Қазақстан экономкасының жағдайыыа қаншалықты қолайлы және оны
енгізуге бола ма, әлде нарыққа өту кезінде Қазақстан үшін шаруашылық
жүргізудің өзіндік моделі болуға тиіс пе? Бұл сұраққа жауап беру жай нәрсе
емес, ол өзінің ғылыми негізін талап етеді. Еліміздің бірқатар экономика
ғалымдары қазіргі уақытта экономикалық жаңалықтардың теориялық негізін
анықтауды, шаруашьшықты басқарудың әкімшілдік және нарықтық механизмін
қолдануды, өтпелі кезеңнің экономикасын жасауды бекер тілге тиек етіп
жүрген жоқ. Бұл шешім қазіргі кезенде біздің аталмыш проблемалардың
теориясын анықтап енгізуіге байланысты туындап отыр.
2. Экономиканы мемлекеттік реттеудегі бағаның ролі
Рыноқтық экономика жағдайында діңгектік мәселенің бірі – бағаның
экономикалық базасын дұрыстап анықтау, себебі бағаның деңгейін соған
байланысты. Баға деңгейімен және оның жекелеген тауарларға ара қатынасы
көптеген халық шаруашылығы аспектісімен байланысты. Көтерме баға деңгейімен
кәсіпорын тиімділігі байланысты, бөлшек баға деңгейімен жұмыкердің нақты
жалақысы байланысты. Баға тарихы катерия. Бағаның деңгейін ғана емес,
сондай – ақ экономикалық мазмұны уақыт талабына сай өзгереді. Баға тауар
құының ақшалай өтемі болып, көбінесе тауар шығыны мөлшерінен ауытқып
отырады. Нақты механизм және ауытқу түрлері бағаға сұраным мен ұсынымның
әсер ету дәрежесіне байланысты, мемлекеттің бағаны реттеу мүмкіндігіне
әлеуметтік факторларға, айналымдағы қағаз ақша санына, сондай - ақ
инфляция деңгейіне, бәсеке сипатын, өндірушінің нарықтық монополиялық
жағдайына, пайдалылыққа, сиректікке, экономикалық тұрақсыздыққа т.б.
Бұған дейін болаған жоспарлы баға жүйесі орта салалық фактілі өзіндік
құнға құрылған, ал ауыл шаруашылығында орта аймақтың негізінде. Өзіндік құн
екі аспекті де қалыптасады. 1. шығынның экономикалық элеметті мен және 2
калькуляциялық баптармен.
Бағаның басқа элементтері - өндіріс пен айналыс аясындағы болатын
қосымша өнімнің әртүрлі формалары және оған айналыс шығындарын да қосамыз.
Өндіріс шығындарының өнеркәсіптегі үлесі 73 % пайдадағы үлесі – 12,5 %,
айналымдағы салық үлесі - 10%, тұрмыс жабдықтар бағасының үлесі - 22%,
бөлшек сауданың мөлшерін түсіру үлесі – 25 %, құрайды.
Рыноктық экономика жағдайында өнім өндірісіндегі шығындарға едәуір
көңіл бөлінеді, себебі әрбір жұмсалған ақша мөлшері кәсіпкердің пайдасын
кемітеді. Сондықтан практикада өнім өндірісі шығындарын есептеуде шекті
шығындар ұғымы енгізіледі. Өндірістегі өнімге артық жұмсалған қосымша
шығындарды шекті шығындар дейміз.
Одан басқа альтернативті шығындар мен жіберлген мүмкіндік
шығындары ұғымы қолданылады. Әрбір тауар өндіруші рынок жағдайында
тауарлардың пайдалы жағын қарастыру мәселесі тұрады. Әдетте жұмыс күшіне,
шикізат пен материалдарды алуға, қажетті тауарды өндіруге кететін
шығындардың балама варианты қарастырылады. Рыноктық экономика бағаның
экономикалық табиғатын жоққа шығармайды. Қайта жоспарлы – нұсқаулы
экономикалық талапқа қарағанда нарықтық экономика шығынға қарсы сыйпатты
алған тартады.
Жоспарлы – нұсқаулы экономика жағдайында бағаны құру принципі мынаған
негізделген: баға тауарды тікелей өндірген кезде немесе оны өндіргенге
дейін анықтау қажет. Бұл жағдайда нарық баға деңгейіне ешқандай әсер
етпейді. Рыноктық баға құрылымына өту баға моделін, оның қалыптасу
принципін өзгертеді. Себебі баға деңгейі рынокта қалыптасады немесе
тауардың өткерілу аясында жүзеге асады. Тек рынокта өндірілген өнім тауары
бағаланып, шығарушылар шығыны қоғамдағы қажетті шығын ретінде нақты
мойындалады.
Рыноктық баға стратегиясы тарихи қалыптаса отырып, ерікн рынок
жағдайында сатып алушы мен сатушы бір – бірінен мәмілеге келген соң баға
белгіленген. Сатушы өзінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 5
1. Нарықтық экономиканы реттеудегі экономиканың ролі ... ... ... ... 6-16
2. Экономиканы мемлекеттік реттеудегі бағаның ролі.
... ... ... ... ... .17-23
3. Экономиканы мемлекеттік реттеудегі субсидиялар мен
жеңілдіктердің
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 24-28
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...30
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .31
Кіріспе
Алдымен айта кетерлік жағдай, басқа елдердегі мемлекеттік реттеу
тәжірибесін оқып үйрену және ғылыми қорытындылау мақсаты, оны біздің
әлеуметтік-экономикалық жағдайымызға озгертпей кошіріп алу емес. Бүл келесі
объективті сипаттағы себептерге байланысты мүмкін емес:
1) республика басқа елдердегі саяси, табиғи-экономикалық әлеуметтік-
демографиялық этномәдени және тағы да басқа себептерге байланысты
өзгешеленеді;
2) қазіргі Қазақстан жағдайында біз ұлттық экономиканы құру
процесіндеміз және де әлемдік экономикалық тарихта әкімшілік-жоспарлық
шаруашылықтан нарықтық экономикаға өткен бізге ұқсас ешбір ел жоқ;
3) басқару жүйесі мен шаруашылықта негізгі озгерістер белгілі бір
себептерге байланысты тиісті негіздеусіз жүргізіледі және "революциялық"
көрініс табады, ал нарықтық экономиканы мемлекеттік реттеу шаралары
олардың эволюциялық даму "нәтижесі" болып табылады.
Бірақ та шет елдер тәжрибесін ғылыми қорытындылау қажеттігі келесі
жағдайлар бойынша түсіндіріледі: біріншіден, экономиканы мемлекеттік
реттеудің қағидалары мен жүйесінің тұжырымдамалы негізін, түбірін анықтауға
мүмкіндік туады, екіншіден, аралас экономиканың жалпы зандылықтарын анықтау
мүмкіндігі туады, және де бул Қазақстан жағдайында мемлекеттік реттеудің
механизмдерін "түйістіруге" мүмкіндік жасайды, үшіншіден, мүндай толықтыру
мемлекеттік реттеудің нәтижелерін салыстырып талдауға мүмкіндік береді және
де керек болған жағдайда экономикалық реформаларды құруды, әлемдік
шаруашылық процеске республиканың араласу мөлшерін ескере
отырып,реформаларды дүрыс жолмен жүргізуге мүмкіндік береді.
Өндірісі дамыған елдердің тәжірибесі, сонымен қатар аграрлы секторы
жақсы дамыған елдердің экономикасында бағаға мемлекеттік және жанама әсер
етуінің үлкен маңызы бар екенін көрсетеді. Егер бүкіл дүние жүзінде ешқашан
және еш жерде мемлекеттің араласуынсыз "таза нарықтың" болуы мүмкін емес
деген ғылыми дәлелденген тұжырымдаманы растайтын болсақ, онда дәл осылай
тарихта қоғам дамуындағы баға белгілеудің толық және жалпы даму бостандығы
болмады деген қорытынды да дұрыс деп есептелінеді.
Егер нарықтағы бағаға күтпеген тенденциялар әсер ететін болса, онда ол
фермерге минималды табыс деңгейін қамтамасыз етеді. Мұндай кепілдік
фермерлердің тауарлы-несие корпорацияларымен қарым-қатынасқа түскен кезде
қамтамасыз етіледі. Соңғылары, кепілдік баға арқылы фермерден қабылданған
өнім, олардың несиелері арқылы белгілі бір соманы қамтиды (баға көбейтілген
өнім) Қазақстан жағдайында да бұл жүйе орнықты болған болар еді. АҚШ
фермерлерінің төменгі табыс деңгейін қамтамасыз ететін, сонымен қатар
мақсатты баға тәжірибесі Қазақстан жағдайында жүргізілсе пайдалы болар еді.
1. Нарықтық экономикасы дамыған елдердегі мемлекеттік реттеудің
негізгі мәселелері
Әлеуметтік-экономикалық процестерге мемлекеттің араласу тәжірибесін
үйренуден шығатын қорытынды — көптеген алдыңғы қатарлы елдерде экономиканы
мемлекетгік реттеудің негізгі құралдары ретінде халық шаруашылығы дамуының
мақсаттары мен басымдылықтарын анықтау, болжау, жоспарлау, бағдарлама жасау
қарастырылады. Сыртқы, ішкі және оларға сәйкес факторлардың біртіндеп
шиеленісуі, мемлекет тек ғылыми негізделген экономикалық мақсаттарға
жетуде, әрқашан тарихи жағдайды ескеруді талап етеді. Американдық ірі
экономист П. Самуэльсон көрсеткендей, мүндай зерттеулерсіз "күннен-күнге
өсіп отырған қиыншылықтар мен әлеуметтік өзгерістерге эволюциялық жолмен
икемделе алмайтын экономикалық жүйелерге, қазіргі кезде қаншалықты мықты
болғаныменен, бара-бара күйреу қатері туындайды, өйткені ғылым мен техника
экономикалық өрістің табиғи дамуын үздіксіз озгертіп отырады". Басқаша
айтқанда, дәл біздің экономика сияқты, "әлсіз экономикалық жүйеге", барлық
туындайтын қиындықтарға "эволюциялық жолмен икемделу қажеттілігі" үздіксіз
ғылыми-техникалық процесс салдарынан туындайды.
"Ұлы дағдарыс" жылдары (20-жылдардың аяғы мен 30-жылдардың басы)
алдыңғы қатарлы капиталистік елдердің нарықтық экономиканың өзін-өзі толық
реттей алмайтындығына көздері жетті және де туындаған қиындықтарды
уақытында шешу тек әлеуметтік-экономикалық өмірге мемлекеттің
белсенді араласуымен ғана жүзеге асатынын түсінді. Бұл ақиқатты мойындау
елдегі экономикалық түрақтылықты қамтамасыз ететін ресми мемлекеттік
үйымдардың ресми ұстанымдарынан көрініс тапты. АҚШ-тағы "жұмыспен
қамтамасыз ету туралы Заңға" сәйкес (1946 ж.) құрылған Президенттік
экономикалық Кеңесі осы заңның талаптары бойынша барынша өндірісті толық
қолдап, жұмысбастылықты, халықтың тұтынушылық қабілетін сақтай отырып,
мемлекеттік монополистік реттеумен айналысты. 60-жылдардың соңында аталған
Кеңеске міндет ретінде экономикада ұлттық басымдылықтарды анықтау, ұзақ
мерзімдік болжау мен бағдарламалар жасау әдістерін әзірлеу жүктелінді.
Капиталистік елдерде бағдарламалаудың алғашқы кезендерінде экономиканы
басқарудың салааралық қағидасы қолданылды. Францияда, Швецияда, Жапонияда,
ФРГ және тағы басқа мемлекеттерде дайындалған салааралық бағдарламалар
барлық шешуші экономикалық салаларды қамтиды және олардың дамуын маңызды
және тұтастай болжауда үлкен рөл атқарады. 80-жылдың басында АҚШ-та мұндай
бағдарламалар 1200-ге жуық болды. Бүлардың ішінде энергияны үнемдеу,
космостық зерттеулер, аймақтық даму басты орын алды. Бүл бағдарламаларды
жүзеге асыру барысы салааралық байланыстарды күшейтуге бағытталған
мемлекеттік шараларды қажет етті. Сондықтан АҚШ-та 20 жыл бұрын орталық
экономиканы басқару органдарының аймақтық филиалдары қүрылған, тиісті
аймақтық Комиссияның міндеті бағдарламаларды жүзеге асыруға байланысты
ұйымдастырушылық мәселелерін шешу болып табылған. Бұл тәжірибе біздің
жағдайға пайдалы болар еді. Нарықтық жүйеге көшуге байланысты халық
шаруашылық мәселелерін тиімді шешу жолдарын кейінге қалдырады.
Францияда, Жапонияда, Түркияда және т.б. елдердЕ ағымдағы, орта
мерзімдегі жоспарлаудың ғылыми-әдістемелік және ұйымдастырушылық
мәселелерін арнайы мемлекеттік органдар шешеді. Францияда бүл қызметті
Жоспарлау бойынша бас Комиссариат жүргізеді, Жапонияда Экономикалық
жоспарлау басқармасы мен Аймақтық кешенді даму департаменті және т.б.
жүргізеді. Ұзақ мерзімді экономикалық даму және күрделі жұмсалымдар аясының
қүрылымдық саясатымен қатар өндірістің аймақтық орналасуының ұзақ мерзімдік
мақсаттарын белгілеу Жапонияның экономикасын жос-парлаудағы мықты жағы деп
саналады.
Түркияда орта мерзімді жоспарлау 1963 — 1967 жж. бірінші бесжылдық
жоспардан басталып, жүйелі түрде жоспарлау уақытының міндеттеріне
байланысты жүзеге асырылуда. Осындай алтыншы бесжылдық жоспарда (1988 —
1992 жж.) нарықтық жүйенің дамыған күйін ескеріп, халық шаруашылығының
макроэкономикалық көрсеткіштерін нақтылауға көп көңіл бөлінді.
Германияда экономиканы реттеу біраз басқаша, мұнда көбінесе
бәсекелестікті қорғауға, мемлекеттің антимонополиялық және бақылау қызметін
нығайтуға, нарықтағы ірі кәсіпорындардың қосылуына тыйым салуға, жоспарлар
мен бағдарламалардың әлеуметтік қызметін кеңейтуге көңіл бөлінуде.
Реттеуші органдардың басты міндеттерінің бірі аймақтардың үйлесімді
кешенді дамуын қамтамасыз ету. Мысалы, Францияда 1982 жылы жүргізілген
реформалардың нәтижесінде аймақтық шаруашылық жүйесін басқару иерархиясының
үш деңгейнің функциялары ажыратылған (коммуналар, департаменттер және
аймақтар). Ал департамеит құрамына кіретін кантондар мен аудандардың
өзіндік даму мәселелерін шешуде қүқықтық және ұйымдастырушылық тәуелсіздігі
жоқ .
Халық шаруашылығында аймақтық мәселелер мен оларды салалық экономикамен
үйлесімді байланыстыруға Швецияның, Англияның, Германияның, Оңтүстік
Кореяның және де басқа дамыған нарықтық жүйедегі елдердің көптеген
үкіметтік шешімдері арналған. Бүл шешімдердегі басты ой, жергілікті билік
органдары өзінің әлеуметтік-экономикалық саясатын жүргізе отырып жалпы
мемлекеттік және макроэкономикалық мақсатқа жету.
Көптеген елдердің жоспарлау тәжірибесін қорытындылай келіп американдық
маркетинг маманы Мелвилл Бранч маркетинг қызметін жетілдірудің бірнеше
қолайлы жақтарын бөледі. Соның ішінде, жоспарлау:
1) басшылардың үнемі болашақты ойлауын ынталандыруға мүмкіндік береді;
2) мемлекет және шаруашылық жүргізуші субъектілер қолданылатын
шараларды үйлестіреді;
3) көрсеткіштерді анықтау және олардың орындалуын қадағалауға жол
ашады;
4) алдағы мәселелердің және саяси ұстанымдардың нақты анықталуын талап
етеді;
5) шүғыл өзгерістерге дайындықты күшейтеді;
6) барлық қызметкерлердің міндеттерінің өзара байланыста, қарым-
қатынаста екенін көрсетеді.
Аталған пункттерден (халық шаруашылығының алдыңғы звеноларында ғана
емес) ең маңыздысы ретінде бірінші, екінші және алтыншыны айтуға болады,
өйткені қазіргі жағдайда жоспарлауда осы 3 пункт жетіспейді немесе өте аз
қолданылады.
Қарастырылып отырған мемлекеттердің тәжірибесінен мемлекеттердің
экономикасын реттеудегі күшті тетіктерінің бірі қаржы-бюджет ресурстарын
пайдалану және салық жинау механизмі болып табылады. Осы механизмдердің
маңызы мен оларды тәжірибе жүзінде қолдану зерттелді және де оқулықтарда
қарастырылған.
Осы механизмдерді негізге ала отырып, бірнеше тұжырым жасауға болады.
Біріншіден, бюджеттік қаржымен қаржыландыру арқылы (субсидиялар,дотациялар,
субвенциялар, бюджет шығындарын жоспарлау) халық шаруашылығының
басымдылықтарын және білімді көп қажет ететін салаларды жылдам дамыту
мәселелері шешіледі. Италияда, Норвегияда, Данияда, Швецияда, Бельгияда
және басқадай мемлекеттерде мемлекеттік бюджет арқылы бөлінетін үлттық
табыстың үлесі 50% жоғары, ал Францияда, Австрияда және ФРГ-де 50%
шамасында. Бүл керсеткіш АҚШ пен Жапонияда 30% ғана.
Екіншіден, қүрылымдық-инвестициялық саясатты жүзеге асыру үшін салық
салу механизмі үлкен ролді атқарады. Бұл механизм арқылы шаруашылық
жүргізуші субъектілердің қызығушылығын арттыруға болады, ойткені олар
өндіріс және өнеркәсіп салаларының тез дамуына әкеледі. Ол деген импортты
ауыстыратын және бәсекеге түсе алатын түрлі тауарларды шығару. Жапонияның
экономикалық ғылымының патриархы Сабуро Окита "Известия" (25.02.92)
газетінде: "Шенеуліктердің (әкімдердің) ақылдылығы телефон арқылы немесе
ведомстволық ережелер арқылы экономиканы басқару емес, салық
жеңілдіктерімен және инвестициялық саясат, салалық байланыстардың тиімді
және дұрыс тұжымырымдамасын анықтау, бәсекені күшейту арқылы басыңқы
салаларды дамыту" деген. Бұл нәтижелер құлдыраушылық (стагфляция) жағдайына
душар болған мемлекет үшін қолайлы. Дағдарыстан шығу үшін фискалдық саясат
арқылы ынталандыру қажет. Бұл саясаттың негізінде: а) мемлекеттік
шығындардың өсуі; а) салық ставкасының және мөлшерінің азаюы; б)
мемлекеттік шығындардың өсуі мен салықтың азаюын үйлестіре пайдалану жатыр.
Бұл әдістің біреуін тандап алу алға қойылған мақсатқа немесе объектіні
реттеуге байланысты. Үшіншіден, мемлекет әлеуметтік және ғылым салаларына
шығындарын азайтпауы қажет. Шығындарын азайтып бұл салалардағы сұранысты
қанағаттандыра алмаса, ол қайтадан шығындалуға мәжбүр болады және бұл жерде
екінші шығын бірінші шығыннан өте үлкен болады. Соңғы он жыл ішінде
Жапонияның әлеуметтік шаруашылық дамуындағы тәжірибесінен "ғылым және білім
экономикалық өсу моделінің интенсивті және негізгі құрылымдық факторы
ретінде көрінеді". Қазақстанда бұл салаларға көңіл бөлу жоқ, қаржыландыру
жүйесі бұрынғысынша, яғни қалдық қағидасымен жұмыс істеуде. Бірақ Президент
1994 жылдың басында болған Ұлттық Академиясының жалпы жиналысында:
"интеллектуалдық өндірісті қамтамасыз етуде, өндіргіш күштерді дамытуда,
ғылым интеграциясын қамтамасыз етуде негізгі мәселелерді шешуді ұмытып
кеттік" деген.
Дамыған өнеркәсіптік елдерде "экономикалық өсудің интенсивті моделінің"
икемді құралы экономиканы реттеудің ақша-несие механизмі болып табылады.
Нарықтық экономиканың білгірлері, АҚШ-тың ірі мамандары К.Р. Макконелл
және С.П. Брю, "осы ақша-несие саясатының мақсаты толық жұмыс бастылыққа
қол жеткізуге және инфляцияның болмауына экономикада жалпы өнеркәсіп
деңгейінің өсуіне көмектесу болып табылады" — деген. Мұндай саясат пен дем
беруші (жұмыссыздық болғанда) және ұстамды (инфляция болғанда) фискалды
саясат жүргізудің арасында тығыз байланыс бар екені көрінеді. Сонымен
қатар, мемлекеттік реттеудің ақша-несие механизмі Жоғарыда аталған
"көмекші" ретінде тек қана оның қолданылуы дайын өнім айналысына емес (яғни
коммерциялы-спекулятивті құрылымдардың баюына емес), Материалды игіліктерді
өндіруге бағытталған болса ғана көрінеді.
Нарық жүйесі дамыған елдерде бұл механизмді қолдану тәжірибесін зерттей
отырып, мынадай бірнеше негізгі қорытынды шығаруға болады:
1. Монетарлы саясаттың әсерін "сезінетін" ұзақ мерзімді тәжірибенің
басым болуы кейнсиандық ақша сұранысы теориясы мен оның трансмиссиондық
механизмі әлсіздігінен пайыз мөлшері және инвестицияға дем берудің арасында
байланыстың жоқтығы туралы қорытындысының қисынсыздығын көрсетеді,
айқындайды. АҚШ-тағы бұл тәжірибеге терең талдау жүргізу нәтижесінде П.
Самуэльсон ақша массасының қысқаруының салдары болып келетін несие бойынша
пайыз мөлшерінің өсімі бұл несиеге физикалық және занды тұлғалардың қол
жеткізуіне қиын жағдай туғызатыны туралы қорытынды жасайды. Ал несиенің
қымбаттылығы мен қолайсыздығы, өз кезегінде, дербес және мемлекеттік
инвестициялаудың қысқару тенденциясына әкеледі. Бірақ бұл тенденция күшті
трансмиссиондық механизмді қолдану арқасында біраз нивелирленуі
(тегістелінілуі) мүмкін (яғни акцияны, қозғалмайтын мүлікті, қолда бар
тауарды іске асыру арқасында инвестицияны ынталандыру).
2. Көптеген жағдайда несиенің арзандылығы (пайыз мөлшерлемесінің
төмендеуі) депрессия жағдайында инфляцияны жеделдететіні туралы қорқыныш
бостан-бос. Бұл жағдайда несие, егер ол тек өндірістік инвестициялауды
жеделдетсе, нарыққа шығарылған тауарлардың санын арттырады. Мұнда, басқа да
теңгермелі жағдайда (тұрақты баға мен ақша айналымының
жылдамдығы) айналымдағы тауар массасының өзгеруіне байланысты ақша
массасының өзгеру деңгейін көрсететін мулътипликатордың абсолютті
параметрлерін анықтау қибін емес. Егер бұл несие басқа құрылымға келіп
түссе, онда ол ақша массасын көбейтіп, артық сұранымның пайда болуына
әкеледі.
3. Егер фискалды және монетарлы саясат жалпы мемлекет мақсатында
жүргізілетін болса, онда пайыз мөлшерінің деңгейі (несиеге байланысты)
мемлекеттің бақылауы мен реттеуінде болуы керек. Экономика
дағдарысы мен фискалды саясатты дамыту (жетілдіру) кезінде несиенің
өндірістік инвестицияны жеделдетудегі рөлінің төмендеуі қисынсыз көрінуі
мүмкін. Несиелік және салық жеңілдіктерінің берілуі, сыртқы экономикалық
тарифтік саясаттың шамадан тыс икемділігі — мемлекеттік реттеудің сенімді
тетіктері, мұны АҚШ-та, Ұлыбританияда, Германияда, Жапонияда, Оңтүстік
Кореяда, Францияда, Италия және т.б. елдерде қолданып талдау жасаған кезде
айқындалды. Бірақ бұл тәжірибе Қазақстан Үкіметі 1994 жылдың басында кез
келген несиелік және салықтық жеңілдіктердің алынып тасталынуы туралы шешім
қабылдағанда ескерілмеді.
4. Жалпымемлекеттік мақсатқа жетуде ақша-несие механизмдерін тиімді
реттеу көбінесе оны қадағалайтын органдардың еркіндік дәрежесіне
байланысты. Әлемдік тәжірибе бойынша, егер бұл органдар саяси ағымдар мен
мүдделердің "шеңберіне" түссе, онда олардың іс-әрекеттерінің қорытындылары,
жалпымемлекеттік тұрғыдан бағалау кезінде негативті болуы мүмкін. Бұл
туралы Нобель сыйлығының иегері Ф.Хайек ақша саясатының басты мақсаты
ақшаның тұрақтылығын қамтамасыз ету керек деген қорытынды жасайды.
Австрия, Италия, Франция, Оңтүстік Корея, Жапония және тағы басқа
елдердің үкіметтерінің баға деңгейін реттеу АҚШ елімен салыстырғанда өте
қатал тәртіппен және арнаулы экономиканы басқару органдарымен жүзеге
асырылады. Мысалы, Францияда мемлекеттік баға реттеу қызметтері
бәсекелестік Кеңес арқылы жүргізіледі және халық шаруашылығындағы бағаның
бестен бір бөлігін қамтиды. Австрияда мұндай қызмет баға туралы арнайы заң
арқылы жүзеге асады. Ол мемлекеттің экономика өрісінде туындайтын төтенше
жағдайын болдырмауын реттеуде үлкен рол атқарады. Осы мемлекетте баға
ырықтандыруының бастапқы кезеңі соғыстан кейінгі (1946 — 1947) 3-4 он-
жылдыққа созылды. Бірақта, әлі күнге дейін экономика министрлігі мен
Үкіметтің тарапында сол елде өндірілген және импорттық тауарларға баға
деңгейін реттеу кең өріс алуда. Бірінші топтағы тауар туралы сөз болса,
онда оларға деген бағаны реттеу ең алдымен өндіруге кеткен шикізат материал
ресурсының бағасы иемдену фактісі ескеріледі, ал егер екінші топтағы болса,
онда ауыл шаруашылығында өндірілген өнімді елге өткізу кезінде қолданылатын
баж салығын төмендету фактілері ескеріледі. Мемлекеттің осындай бақылау
жасау функцияларын күшейту, әсіресе экономикалық дағдарыстан шығу кезінде
қолдану пайдалы екені тәжірибе жүзінде дәлелденген. Біздің жағдайымызда
француз үкіметінің шағын және орта бизнесті жеңілдетілген несие, салық салу
механизмдері арқылы және бағаны құруда арнайы құқықтар бойынша басқару ісін
жүргізу тәжрибесі пайдалы болар еді.
Мемлекеттік баға реттеудің басты объектісі ауыл шаруашылық өндірісі
болып табылатынын бүкіл дүние-жүзілік тәжірибе көрсетіп отыр. Ғылыми талдау
шаруашылық өндірісінің бірқатар ерекшеліктерін бөліп көрсетеді. Біріншіден,
ол табиғи-климаттық жағдайға байланысты. Бұл тәуелділік фермердің және
аграрлы сектор субъектісінің табиғи-климаттық фактордың қолайсыз жағдайда
да табыс пен пайда табуын объективті және өзекті проблемаға айналдырады.
Оны шешуде басты рөл ауыл шаруашылық өнімдеріне бағаны мемлекеттің реттеуі
және сол механизмдер арқылы ауыл Шаруашылық жұмыскерлерінің еңбегін
ынталандыру. Яғни, көптеген елдерде қарастырылып отырған саладағы өнімге
баға деңгейін анықтау "шығын қосылған табыс" қағидасы қолданылады. Демек,
фермер әр түрлі шығындар кезінде немесе өндіріске әсер ететін табиғи-
климаттық факторлардың қарама-қарсы жойылуына байланысты болғанда
табысқа қол жеткізе алады. Әлеуметтік бағыттағы баға құруда ауыл
еңбеккерлерінің тұрақтылығы, олардың шеберлігі өседі және де ұйымдастыру
мен өндірістік технологияның сабақтастығы қамтамасыз етіледі.
Екіншіден, тұрғындардың тамақ өнімдеріне қажеттілігін уақытында
қамтамасыз етілуінде (сондай-ақ өндіріс тауарларына) ауыл шаруашылық
өнімдерін табиғи өңделген түрлеріне негізгі көңіл болінеді. Әлеуметтік
түрдегі міндеттерді шешуде және тұрғындардың өмірін қамтамасыз етуден ауыл
шаруашылық өнімдеріне баға құру процесінде негізгі мемлекеттік басқару
органдары шеттеп тұра алмайды. Осындай объективті араласу әр түрлі басымды
механизмдерде әкімшілік, экономикалық, тікелей, жанама, құқықтық және
аймақтық реттеуде орын алады. Олар көбінесе әр елдің әлеуметтік-шаруашылық,
құрылымдық, институционалдық ерекшеліктеріне байланысты.
Үшіншіден, аграрлы сектор қандай да болмасын жүйеде мемлекеттің
қолдауына мұқтаж, әсіресе ғылыми-техникалық қызмет көрсету бағыты мен нақты
инновациялық-инвестициялық шараларды іске асыруда. Мысалы, АҚШ-та
мемлекеттік дотацияның үлес салмағы төрттен бірге жетеді, ал Еуропалық
экономикалық одақта (ЕЭО) жартысына жуық, Жапонияда фермерлердің барлық
табыстарының төрттен үшін құрайды. Канадада бұл көрсеткіш деңгейі шамамен
40% жетеді. Мемлекеттің ауыл шаруашылығын дамытуын қолдауда баға құру
механизмін жеке, кәсіпкерлік және жалпы мемлекеттік мүдделерін
байланыстыруда қолданады.
ЕЭО елдерінде ауыл шаруашылығы министрлерінің Кеңесінің шешімімен сала
өнімдерінің бағасы 95% дейін реттеледі және бұл жерде назар аударарлық
нәрсе ол сатып алу бағасының минималды деңгейі базар деңгейінің бағасының
өзгеру деңгейіне байланысты негізделеді.
Негізгі ауыл шаруашылығы өнімдеріне (ет, сүт, астық) баға құру саясаты
қолданылады, онымен арнайы органдар айналысады. Баға құру басымдылық болған
жағдайда "сиқырлы төрт бұрышта" (тұрақты өсу қарқыны, жұмысбастылық, баға
тұрақтылығы мен төлем балансы) олардың міндеті кеңейеді. Қытай Компартиясы
бесжылдық экономикалық реформалардың қорытындысын жасай отырып және
көрсетілген төртбұрыштың нақты "бұрыштары" басымдықтарын анықтай отырып,
өздерінің шешімдерінде (қазан, 1984 ж.) "бүкіл экономикалық жүйелердегі
реформа баға жүйесін реформалауға байланысты", деп ерекше көңіл аударған.
Бұл шешімдердің нәтижесін жүзеге асыруда екі жылдың ішінде бағаның төрт
түрі құралды "бірыңғай жоспарлы баға, шартты баға, еркін нарық бағасы
"жүзетін" жоспарлы баға". "Жүзетін'" және нарық бағасының жұмыс істеу
аясының кеңейуі тауарлар номенклатурасының қысқаруымен, бірыңғай жоспарлы
бағамен "қызмет ету" бағытын алған. Бұл толығынан ауыл шаруашылық өнімдер
бағасына қатысты, яғни жоспарланған түрде белгіленген сатып алу бағасын
қабылдамау өзара шартты (жоспарлы мемлекеттік сатып алу үшін) және нарықты
(сатып алу өзара шарттың үстінен) бағаны қабаттас енгізу. Ауыл шаруашылық
қызметкерлерінің өндіріс қызметтерін ынталандыруда еркін баға үлкен рөл
атқарады.
Дамыған елдердің шаруашылық тәжірибесі көрсеткендей, ішкі нарықтағы
тауар өндірушілердің ықыласын қорғауда және сыртқы экономикалық
қатынастардың тиімділігін арттыруда лицензиялық, кедендік кірістер және
тарифтік реттеу механизмдерін қолдану әр елдің геосаясатының, табиғи-
тарихтық, табиғи-экономикалық және әлеуметтік-мәдени ерекшеліктеріне
байланысты. Сонымен қатар әлемдік нарық пен әлем шаруашылық интеграциясына
кіру ықыласы ескеріледі.
Көптеген Шығыс Еуропа елдері бұрыннан Экономикалық өзара көмек
Кеңесінің құрамында болып (қаңтар 1949 ж.), қоғамның тұрмыстық экономикалық
негізі мен саяси құрылымы біркелкі болуына қарамастан орталықтандырылған
шаруашылық жүйесінен нарықтық экономикаға өте бастады. Экономикалық жағынан
қарайтын болсақ, олардың айырмашылығы меншік түрлерінің өндіріс
құралдарымен қатынасына, өнеркәсіптің мамандану түрлері, халық
шаруашылығының ұйымдастыру мен басқару құрылымына байланысты болуда.
Сондықтан экономикалық реформаны әр түрлі басымды механизмдерді қолдану
арқылы, яғни үдемелі қарқындық пен мерзімділік арқылы, әр түрлі жүйелер мен
ресурстарды сақтау қағидаларын қолдана отырып жүргізу керек. Міне осы
тұрғыдан алға қойған міндеттерді шешуге нарықтық экономикаға көшкен
елдердің тәжірибесін жинақтап жаңа нарықтық жолмен шаруашылық жүргізуге
көшу. Шаруашылық жүргізудің бір түрінен екінші түріне көшуде жоғарғы
жағдайды қорытындылай келіп, келесі ережелерге сүйенуімізге болады:
- меншік түрлеріне қарамастан мемлекеттік меншікті жекешелендіру
және шаруашылық әрекетіне жағдай жасау;
- мемлекеттік кәсіпорындарды уақтау, тауар өндірушілерді
демонополизацияландыру және монополияға қарсы күрестің қызметін күшейту;
- нарық механизмінің ерекшеліктеріне байланысты экономиканы басқару
құрылымын жетілдіру;
- қаржы-банк жүйелерін реформалау және бюджеттік инвестицияны
қысқарту;
- елдің экспорттық әлуетін арттыруда бәсекелестік қабілеті бар
өнеркәсіпті мемлекет тарапынан қолдау;
шетел инвестицияларын енгізуде және біріккен өндіріс қызметін қолдауда
саяси, құқықтық және шаруашылық жағдай жасау;
ұлттық валютаның айналымда болуын қолдау және қамтамасыз ету.
Жоғарыда көрсетілген шараларды экономикада нарықты реттеу механизмдері
ретінде қолдануда әр елде өзінің ерекшеліктері есепке алынады. Ең қолайлы
жағдайда Венгрия болды. Бұл елде экономикалық реформа үш-он жыл бұрын
басталған. Шаруашылық жүргізуде кәсіпкерлікті ынталандырудың түрлерін алдын
ала ескере жүргізген. Халық шаруашылығының алдыңғы буындарындағы құқық
негіздерін жасауда экономикалық ассоциациялар заңы негізгі рөл атқарады.
Мемлекеттік кәсіпорындарды экономикалық ассоциацияларға айналдыруда тиісті
шешімдер қолданылды. Мемлекеттік жекешелендіруде көп жағдайда уақтау және
жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарды қайта құру шаралары жүргізілді. Бұл
шаралар тек бұйрық түрімен емес, еңбек ұйымдарының және олардың
басшыларының қолдауымен жүргізілді. Соның нәтижесінде үш жылда (1989 — 1991
жж.) елде шағын және орта кәсіпорындар төрт есе көбейді. Конъюнктураның
өзгеруіне байланысты кәсіпорындардың қызметінде қажетті икемділік пайда
болды. Мемлекет тарапынан бұл процесс қолдау тапты. Қаржы-шаруашылық
жағдайлары мен халық шаруашылығына керекті өнім шығаратын кәсіпорындар
банкрот жағдайына ұшыраса, жеңілдік несие беріп санация жасалған немесе бұл
кәсіпорындарды басқа меншікке (соның ішінде шетелдіктерге) берілді.
Бұған нарық инфрақұрылымының құрылуы (қордық қызметтердің пайда болуы
мен дамуы, тауарлы және брокерлік биржалар, инвестициялық қорлар, несие-
банк қызметтері) және қаржы-банк жүйелерінің реформалануы мүмкіндік
туғызды. Экономикадағы дағдарыстық жағдайдан шығуда банкротқа ұшыраған
өнеркәсіптегі жекешелендіру процесі инвестициялық бағыт алды. 1993 ж. 600
өнеркосіптің жартысына жуығы инвестордың ықыласына байланысты
жекешелендірілген, ал 40%-дан жоғарысы өнеркәсіптердің өздерінің
ықыластарына байланысты жекешелендірілген. Нарықтық шаруашылық даму
"төменнен" негізделіп, жоғарыдан ұйымдық, құқықтық, экономикалық жағдай
жасалуы керек. Тәжірибе көрсеткендей, тауарлы материалдық құндылықтардың
өндіріс құралдары мен халық тұтыну тауарлары және "қозғалысына" толық
еркіндік беру маңызды шара болып табылады. Бірінші жағдайда олардың
қозғалысы шарт негізінде қамтамасыз етілсе, ал екінші жағдайда фирмалық
дүкендер негізі мен халыққа сауда қызметін көрсету орындары арқылы
жүргізіледі.
Нарықтық жағдайда шаруашылық жүргізуге дайын Австрия болды. Баға құру
мен еңбек ақыны реттеу, шетел инвестицияларымен ынталандыру, сыртқы
экономикалық қатынастарды либерализациялау, ақша айналымын тұрақтандыру,
ұлттық валютаны конверсиялау жөніндегі шаралар 40-жылдардың соңынан
жүргізіле бастады. Нәтижесінде осы шаралар "мемлекет пен жеке меншіктің
арасындағы ұтымды пропорцияны қалыптастыруға, орталықтандырылған және нарық
құрылымдарының байланысын үйлестіруге, халықтың басым көпшілігінің тұрмыс
дәрежесін жақсартуға" негіз болды.
Қаржы тепе-теңдігіне көңіл бөле отырып Австрия үкіметі әлеуметтік
серіктестік пен шағын бизнесті қолдауға ерекше көңіл бөлді. Австриялық
тәжірибедегі үкімет тарапынан жасалған бәсекелестік шаралары нарық
экономикасына қолайлы жағдай туғызуымен ерекшеленеді. Бұл жерде әсіресе
шағын және орта фирмалардың құрылуын және әлем шаруашылық процестеріне
ұлттық экономиканың араласуын қолдау шаралары көрсетіледі. Мұндай
ынталандыру жаңа құрылған шағын, орта фирмаларға мемлекет тарапынан
жәрдемақы немесе жеделдетілген салық салу түрлері арқылы жүргізіледі.
Осындай фирмалардың (өнеркәсіптердің) қызметтеріне тауарларды сату
ережелері, дұрыс емес бәсекелестікке жүргізілген шаралар, жергілікті
жабдықтау, картельдер туралы т.б. заңдар құқықтық негізі болып табылады.
Өнеркәсіптерді бақылау және кәсіпкерлер мен бизнесмендердің саудаға
шығу ережелерін бақылау мемлекеттің құқықтық қызметтерінің бірі болып
табылады.
Австрияның тиісті мемлекеттік органдары сыртқы экономикалық
қатынастарды тереңдетуде экспорттық түсімдердің және импорттық төлемдердің
тең болуы қағидаларына сүйенеді. Ұлттық банкінің монополистік жағдайы
жойылуына байланысты елдің валюталық режимі және сыртқы сауда
либерализацияланды және де валюталық операцияларды жүргізуде коммерциялық
банктердің қызмет ету аясы кеңейді. Көп жағдайда аталған -қағидалар
орындалмайды, сондықтан экспорттық түсімдердің көптеген бөлігі сыртқы
қарызды өтеуге кетеді.
Поляк Халық Республикасында нарықтық шаруашылық жүргізу моделіне
тездетіп өтудің белгілі бір тәжірибесі қалыптасып отыр, мұнда жеке
кәсіпкерлік қоғамның экономикалық өмірінде жаңа құбылыс болып табылмайды.
Оның рөлі ауыл шаруашылық өндірісінде, саудада, қоғамдық тамақтану
саласында елеулі. Бұл елде нарықтық қатынастар саласын кеңейту және олардың
инфрақұрылымын қалыптастыру жөніндегі шаралар "естен тандыру терапиясы"
деген атауға ие болған, бұл шаралар тауар өндірушілер мен оларды
тұтынушыларға қатаң сипатта болады. Жеткілікті түрде қатаң монетарлық
саясат жүргізу (ақша эимссиясының шұғыл қысқартылуы, берген несие үшін
жоғарғы мөлшерлемелер деңгейін белгілеу), салық жеңілдіктері мен
дотацияларды жою, бағаны ырықсыздандыру, дайын өнім мен материалдық-шикізат
ресурстарын бір орталықтан бөлуден бас тарту, халықтың әр түрлі топтарын
әлеуметтік қорғаудың жаңа қағидаларын енгізуде қаржы-шаруашылық қызметте
белгілі бір нәтижелерге қол жеткізу. Алайда бұлар өнеркәсіптің дамуына және
адамдардың әлеуметтік жағдайына жағымсыз әсер етуде. Тауарларға (қызмет
түрлеріне) деген сұраныстарды шұғыл қысқарту бағытын жүзеге асыру кезінде
барынша абай болудың қажеттілігі айтпаса да түсінікті, өйткені мұндай
қысқартудың ақылға қонымды "шекараларын" аттап өту, сұраныс пен ұсынысты
теңдестіру проблемасын шешуді кейінге қалдыруы мүмкін.
Чехия республикасы үшін әлеуметтік-экономикалық салада тиімді және
кешенді қайта құруларды салыстырмалы түрде қысқа мерзімде тез жүзеге асыру
тән. Кезінде (1994 ж. сәуірінде) осы республиканың премьер-министрінің
экономикалық реформалар барысын талдау негізінде жасаған қорытындылары
нақты қоғамдық өмірдің саяси, шаруашылық, әлеуметтік күрделілігі "нарықтық
экономиканы дамытуды және құруды бір орталықтан жоспарлауға мүмкіндік
бермейтінін" қуаттап береді.
Егер шаруашылық жүргізудің нарықтық моделіне өту зандылығын былай
қойсақ (жекешелендіруді реттеу, бағаны ырықсыздандыру және т.б.) онда ең
кемінде жоғарыда аталған қорытындылардың үш негізгі түріне көңіл аудару
керек.
Біріншіден, бұл жерде тиімді макроэкономикалық саясатты дұрыс негіздеу
және қолдау болып отыр. Оны жүзеге асыру бағаларды ырықсыздандыру және
сыртқы сауда үшін негіз дайындау мақсатында реструктивті вариантын (өндіріс
пен экспортты тежеу) тұрмысқа енгізуден басталды.
Екіншіден, ұлттық капиталмен салыстырғанда шетел капиталын тартуға
артықшылық берілмеуге тиіс. Мұның себептері мынадай: а) шетел капиталы ақыр
аяғында белгілі бір ел үшін екі есе қымбатқа түседі және ол шетел көмегі
көбіне екі үшты мағынаға ие.
Үшіншіден, "оған дүниеден кемек емес, сауда мен айырбас керек" деген
қағиданы басшылыққа ала отырып, шетелдік нарықты ашып, дамыту қажет.
Қытай Халық Республикасында экономиканы мемлекеттік реттеу тәжірибесі
белгілі бір қызығушылық туғызады. 70-жылдардың соңында ҚХР-да басталған
экономикалық реформалардың алғашқы қорытындыларына жасалған талдау
негізінде бірқатар тұжырымдамалар жасалған, бұл тұжырымдамалар, социалистік
тауарлы экономиканы, социализмнің бастапқы сатысын, меншіктің мемлекеттік,
қоғамдық және жеке түрлерін пайдалану және т.б. проблемаларды қамтиды.
Қытай компартиясының шешімдеріне сәйкес жоспарлы тауарлы экономика болып
табылатын экономикада реформалаудың басты бағыты "нарыққа бағыт ұстаған
микродеңгейде бақылауға болатын социалистік экономиканы құру" болып
табылатыны көрсетіледі.
Қытайдағы экономикалық реформалардың стратегиясы ұйымдық аспектіде
болғанмен "ауылдан қалаға" деген қағидаға негізделініп ерекшелінеді. Осы
қағидалар бойынша реформалардың алға басуы ауылдағы нарықтық қатынастар
элементтерінің пайда болуы мен оларды мемлекеттік жоспарлар арқылы реттеу
қамтамасыз етеді. Қытайдың жоспар мен нарықты біріктіру варианты шаруашылық
жүргізудің үш деңгейлі жүйесін пайда-лануды білдіреді. Осы үш деңгейдің
әрқайсысы өзіндік модельге сай келеді: жоғарғы деңгей үшін негізгі
өндірістік көрсеткіштерді директивті (экономика құрылымы және даму қарқыны
мемлекеттік резерізтер, тұрақты тауар сұранымы, мемлекеттік бюджет)
жоспарда қолданылады, екінші деңгей шаруашылық деңгейі, экономиканың
алғашқы саласын қамтиды. Мұнда шығаратын өнімді өткізу және кешенді
проблемаларды минималды-техникалық қамтамасыз етілуінің жоспарлауымен
айқындалады. Шаруашылықтың үшінші деңгейі жергілікті және мерзімді өндіріс
тауарларымен әр түрлі қызмет көрсетулермен және нарық механизмдерің
қолданумен реттеледі. Салық салу жүйесіндегі аса маңызды тәжірибесі салық
жеңілдіктерінің капиталдық салымдардың екі сфераға - өндеуші өнеркәсіптің
дамуы мен экспорттық потенциалдың өсуіне бағытталуын ынталандырады.
Көптеген экономикалық реформаларды бастан кешірген басқа елдерге
қарағанда, қытайдың реформасы мемлекеттік реттеудің күшті құралдарын
(директивті жоспарлау, салалық және аймақтық жоспарды үйлестіру, "ғылым-
өндіріс" циклін жоспарлау, несие-салық және баға саясатын жүйемен жүргізу)
қолданды. Сол сияқты нәтижелер бір қатар Оңтүстік Шығыс Азия елдерінде —
Жапониада, Оңтүстік Кореяда, Филиппинде, Сингапурда, Тайландта және т.б.
елдерде байқалады.
Жапония мен Оңтүстік Кореяда мемлекеттік реттеу ішкі, жалпыұлттық өнім,
жинақ көлемі және қор, еңбек ақының өсуі, еңбек өнімділігі т.б.
көрсеткіштерді қамтитын экономикалық жоспарлау арқылы жүргізіледі. Әлемдік
шаруашылық интеграцияға кіру стратегиясында қаржы-банк, салық баға және
сыртқы экономикалық саясатты жүргізу шаралары қолданылды.
Бұл шаралар жоғары аталған елдердің табиғи-экономикалық, геосаясаттық
және әлеуметтік ерекшеліктері бойынша жүргізілді: әр елдегі мемлекеттік
реттеудің тәжірибесін ретроспективалық талдау екі негізгі аспектіден
тұрады:
- біріншіден, экономиканы реформалауда басқа елдердің қатесін
болдырмау;
- екіншіден, біреудің позитивті тәжірибесін дұрыс пайдалану
реформаға кеткен шығынды азайтуға және уақытты үнемдеуге көмектеседі.
Мемлекеттік және нарықтық басқарудағы шетелдік экономикалық тәжірибені
ғылыми қорытындылау күн тәртібіне келесі мәселелерді қойып отыр: бұл
тәжірибе Қазақстан экономкасының жағдайыыа қаншалықты қолайлы және оны
енгізуге бола ма, әлде нарыққа өту кезінде Қазақстан үшін шаруашылық
жүргізудің өзіндік моделі болуға тиіс пе? Бұл сұраққа жауап беру жай нәрсе
емес, ол өзінің ғылыми негізін талап етеді. Еліміздің бірқатар экономика
ғалымдары қазіргі уақытта экономикалық жаңалықтардың теориялық негізін
анықтауды, шаруашьшықты басқарудың әкімшілдік және нарықтық механизмін
қолдануды, өтпелі кезеңнің экономикасын жасауды бекер тілге тиек етіп
жүрген жоқ. Бұл шешім қазіргі кезенде біздің аталмыш проблемалардың
теориясын анықтап енгізуіге байланысты туындап отыр.
2. Экономиканы мемлекеттік реттеудегі бағаның ролі
Рыноқтық экономика жағдайында діңгектік мәселенің бірі – бағаның
экономикалық базасын дұрыстап анықтау, себебі бағаның деңгейін соған
байланысты. Баға деңгейімен және оның жекелеген тауарларға ара қатынасы
көптеген халық шаруашылығы аспектісімен байланысты. Көтерме баға деңгейімен
кәсіпорын тиімділігі байланысты, бөлшек баға деңгейімен жұмыкердің нақты
жалақысы байланысты. Баға тарихы катерия. Бағаның деңгейін ғана емес,
сондай – ақ экономикалық мазмұны уақыт талабына сай өзгереді. Баға тауар
құының ақшалай өтемі болып, көбінесе тауар шығыны мөлшерінен ауытқып
отырады. Нақты механизм және ауытқу түрлері бағаға сұраным мен ұсынымның
әсер ету дәрежесіне байланысты, мемлекеттің бағаны реттеу мүмкіндігіне
әлеуметтік факторларға, айналымдағы қағаз ақша санына, сондай - ақ
инфляция деңгейіне, бәсеке сипатын, өндірушінің нарықтық монополиялық
жағдайына, пайдалылыққа, сиректікке, экономикалық тұрақсыздыққа т.б.
Бұған дейін болаған жоспарлы баға жүйесі орта салалық фактілі өзіндік
құнға құрылған, ал ауыл шаруашылығында орта аймақтың негізінде. Өзіндік құн
екі аспекті де қалыптасады. 1. шығынның экономикалық элеметті мен және 2
калькуляциялық баптармен.
Бағаның басқа элементтері - өндіріс пен айналыс аясындағы болатын
қосымша өнімнің әртүрлі формалары және оған айналыс шығындарын да қосамыз.
Өндіріс шығындарының өнеркәсіптегі үлесі 73 % пайдадағы үлесі – 12,5 %,
айналымдағы салық үлесі - 10%, тұрмыс жабдықтар бағасының үлесі - 22%,
бөлшек сауданың мөлшерін түсіру үлесі – 25 %, құрайды.
Рыноктық экономика жағдайында өнім өндірісіндегі шығындарға едәуір
көңіл бөлінеді, себебі әрбір жұмсалған ақша мөлшері кәсіпкердің пайдасын
кемітеді. Сондықтан практикада өнім өндірісі шығындарын есептеуде шекті
шығындар ұғымы енгізіледі. Өндірістегі өнімге артық жұмсалған қосымша
шығындарды шекті шығындар дейміз.
Одан басқа альтернативті шығындар мен жіберлген мүмкіндік
шығындары ұғымы қолданылады. Әрбір тауар өндіруші рынок жағдайында
тауарлардың пайдалы жағын қарастыру мәселесі тұрады. Әдетте жұмыс күшіне,
шикізат пен материалдарды алуға, қажетті тауарды өндіруге кететін
шығындардың балама варианты қарастырылады. Рыноктық экономика бағаның
экономикалық табиғатын жоққа шығармайды. Қайта жоспарлы – нұсқаулы
экономикалық талапқа қарағанда нарықтық экономика шығынға қарсы сыйпатты
алған тартады.
Жоспарлы – нұсқаулы экономика жағдайында бағаны құру принципі мынаған
негізделген: баға тауарды тікелей өндірген кезде немесе оны өндіргенге
дейін анықтау қажет. Бұл жағдайда нарық баға деңгейіне ешқандай әсер
етпейді. Рыноктық баға құрылымына өту баға моделін, оның қалыптасу
принципін өзгертеді. Себебі баға деңгейі рынокта қалыптасады немесе
тауардың өткерілу аясында жүзеге асады. Тек рынокта өндірілген өнім тауары
бағаланып, шығарушылар шығыны қоғамдағы қажетті шығын ретінде нақты
мойындалады.
Рыноктық баға стратегиясы тарихи қалыптаса отырып, ерікн рынок
жағдайында сатып алушы мен сатушы бір – бірінен мәмілеге келген соң баға
белгіленген. Сатушы өзінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz