Бұқаралық ақпарат құралдардың теориялық метадологиялық негіздері
Жоспар
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3.5бб
І. БҰҚАРАЛЫҚ АҚПАРАТ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
МЕТАДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6.11бб
1.1 Бұқаралық ақпарат құралдары құбылыс ретінде ... ... ... ... ... .. 12.17бб
1.2 БАҚ.ның құрылымы мен қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... . 18.23бб
1.3 БАҚ . билік ресурсы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24.35бб
II. БАҚ.НЫҢ ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАН САЯСИ ӨМІРІНДЕГІ
ОРНЫ МЕН РӨЛІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... .. 36.37бб
2.1 а. Баспасөз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38.42бб
б. Телевидение ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42.44бб
в. Радио ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44.46бб
2.2 БАҚ.ның қазіргі Қазақстандағы өзекті
даму тенденциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47.55бб
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 56.57бб
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 58.60бб
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61.63бб
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3.5бб
І. БҰҚАРАЛЫҚ АҚПАРАТ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
МЕТАДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6.11бб
1.1 Бұқаралық ақпарат құралдары құбылыс ретінде ... ... ... ... ... .. 12.17бб
1.2 БАҚ.ның құрылымы мен қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... . 18.23бб
1.3 БАҚ . билік ресурсы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24.35бб
II. БАҚ.НЫҢ ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАН САЯСИ ӨМІРІНДЕГІ
ОРНЫ МЕН РӨЛІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... .. 36.37бб
2.1 а. Баспасөз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38.42бб
б. Телевидение ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42.44бб
в. Радио ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44.46бб
2.2 БАҚ.ның қазіргі Қазақстандағы өзекті
даму тенденциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47.55бб
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 56.57бб
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 58.60бб
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61.63бб
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Міне XXI ғасырға адамзат зор жетістіктермен, ілгерішіл саяси- әлеуметтік, экономикалық, табыстармен еніп отыр. Дәл осы өркениеттік үрдіспен қоғамдық даму да алға басып барады. Соның бір парасы, әрине, әлемдік бұқаралық ақпарат құралдарының кең қанат жаюы дер едік.
Негізінен, XVI-XVII ғасырдан бастау алатын бұқаралық ақпарат құралдарының нақты жұмыс процесі қазір де лайықты жалғасын тауып келеді. А.Байтұрсынов бабамыз “Газет – халықтың көзі, құлағы және тілі” демекші, көп жетістіктердің болмысы мен сипатын осынау БАҚ-тың прогрестік мәнінен аңғарамыз.
Ақпараттық технология барған сайын өз мүмкіндіктерін тереңдей ашуда. Бұқаралық ақпарат құралдары, барлық уақытта мемлекетаралық қатынастарды нығайтуда, халықтар арасында жайма шуақ, достық қарым қатынас орнатуда, экономикалық – саяси және мәдени ынтымақтастықты кеңейтуде, жалпы азаматтық құндылықтарды насихаттау мен таратуда орасан рөл атқарып келеді.
Ал жаһандану кең құлашын жайған XXI - ғасырда бұқаралық ақпарат құралдарының рөлі мен оның алдында тұрған міндеттердің аумағы өсіп, неғұрлым жауапты бола бастады. Елдер мен халықтардың жақындасуына белсенді ықпал ете отырып, баспасөз, электронды бұқаралық ақпарат құралдары іскерлік пен мәдени ынтымақастықтың жаңа мүмкіндіктерін ғана ашып қана қоймай оны дамытудың түрлі жолдарын көрсетуге күш салуда.
Негізінен баспасөзге, бүтіндей бұқаралық ақпарат құралдарына қатысты “қоғам өмірінің айнасы”, “саяси қызметтің қаруы”, “төртішші билік тұтқасы” деген айтылуы тегін емес.
Егер БАҚ-тың соңғы оншақты жыл көлеміндегі бүкіл табиғатына, атқарған қызметіне зер сала қарасақ, жоғарыда айтылған баламалардың негізі бар екендігіне көз жеткізуге болады.
Тақырыптың зерттеу деңгейі. Қоғамдағы саяси-ақпараттық, экономикалық, мәдени-рухани процестердегі БАҚ-тың қызметін талдауға, қазақстандық ақпараттық саясаттың қалыптасуы мен бүгінгі проблемалық мәселелеріне арналған немесе көпшілікке ұсынған К.С.Гаджиевтің “Политическая наука”, Я.Н.Засурскийдің “Основные понятия журналистики”, Е.П.Прохровтың “Введение в теорию журналист”, М.К.Барманқұловтың “Телевидение: деньги и власть”, Ғ.Ж. Ибраеваның “Политика и телевидение”, С.Қ. Қозыбаевтің “Крах и новые витки СМИ Казахстана в мировом коммуникативном пространстве”, А.С.Сарсенбаевтің “Становление демократической системи средств массовой информаций Республики Казахстана”, ғылыми-диссертациялық, публистикалық еңбектері бұл саладағы алғашқы құнды зерттеулердің қатарына жатады. Бұл ғалымдардың қай-қайсысы да БАҚ-тың қоғамдық саяси өміріміздегі алар орнын барынша білгірілікпен талдап, өз көзқарастарын білдіреді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Қазіргі Қазақстанның мәдени – ақпараттық негіздерін айқындау және саяси өмірдегі орны мен рөлін ашып көрсету болып табылады. Яғни, БАҚ-тың алға қойған мақсат-мүддесі мен позициясын анықтау керек. Мұның өзі сайып келгенде, саясат пен қоғам дамуына, елдік мүддеге қатысты болып келеді де, бұқаралық ақпарат құралдарының әр жерде өзіндік ерекшелігі болатынын жоққа шығармайды. Сонымен қатар Қазақстанның билік саласының бір бөлігі ретінде және БАҚ-сыз қоғамды елестету мүмкін емес екендігін көрсету.
Зерттеу жұмысының объектісі. Тәуелсіз Қазақстанның саяси өміріндегі БАҚ-тың алатын орны. Мысалы, саясаттанушы К.С.Гаджиев “...БАҚ-ы саясат пен шығармашылықтың синтезі ғана емес, ол “төртінші биліктің” басалқы элементі”- деп баға береді [1.252б].
Бүгінгі таңдағы көптеген саясатшылар мен саясаттанушылардың пікірі осы ыңғайлас болып келеді. Бұл арада мынаны айту керек. Қазақстандық жас демократия даму деңгейде дамыса, оның бүкіл табиғаты қазақстандық БАҚ-тың даму деңгейімен тағдырлас болды. Себебі, пікір еркіндігі мен сөз бостандығының шынайылығы БАҚ-тан ғана көрініс табуы.
Осы тұста журналистиканың саяси сахынадағы рөліне баға беріп жүрген ғалым Е.П.Прохоровтың “... қоғамдық пікірді қалыптастыра білетін БАҚ-ның биліктегілердің таңдау құқына әсер етуі мүмкін, тіпті олар билік басына оппозициялық күштерді алып келуі де ғажап емес. ” деген пікірін айтады [ 2.79б].
Ал, саясаттанушы А.С.Сарсенбаев өтпелі кезең тұсындағы “төртінші биліктің” ақпараттық кеңістіктегі алар орнына сипаттама береді. Демократиялық қрғам құру жолындағы күрестегі баспасөз өкілдерінің атқарар рөліне назар аударады [3.26б].
Зерттелу жұмысының пәні. БАҚ-тың құрылымы, қызметі, Қазақстандағы БАҚ-ң қалыптасу жолдары мен даму тенденциялары. Ал, мұның бәрі бір жағынан БАҚ-тың даму мүмкіндігін кеңейтеді, ол шын мәнінде саяси билікке ықпал ететін күшке айнала бастайды.
Осы айтылған жағдайлар түптеп келгенде, жаңа дәуір талабына сай өз қызметін құрсам деген талпыныс қазақстандықтардың БАҚ-ын тұтастай әлеуметтік, саяси институт ретінде қалыптастыруға итермелейді. Яғни, ол әлеуметтанудың, саясаттанудың қайнар көздерінің бірі бола алады.
Өйткені ашық ақпараттық кеңістік саясатының үстемдігі оқырмандар мен көрермендердің пікір алуандылығына кепілдік берсе, мұның өзі қалың қауымның көзқарастары мен пікірін тиянақты зерттеу факторына айналды.
Сөйтіп БАҚ-ры әлеуметтің белгілі бір мәселелер төңірегіндегі көңіл-күйін ғана зерттеп қоймай, қоғамдық пікір қалыптастырудың құралы да болды. Себебі, жаңа ақпараттық кеңістіктегі ақпараттық саясат, оның елеулі нәтижелері билік басындағылар мен мамандардың назарын аудартпай қоймайды, тың шешімдер қабылдап, өмірге енгізуге итермелейді.
Әдістемелік негізі. Бұл жұмыста демократиялық ақпарат кеңістігін қалыптастыруына байланысты Қазақстандық және шетелдік авторлардың ғылыми жұмыстары мен елімізде өткен Еуразиялық медиа-форумдар материалдары және Елбасының халыққа жолдауларын, БАҚ туралы Заң және мақалалар мен деректерді және де белгілі саясатшылардың оқулықтарына сараптама жасадым
Тақырыптың өзектілігі. Міне XXI ғасырға адамзат зор жетістіктермен, ілгерішіл саяси- әлеуметтік, экономикалық, табыстармен еніп отыр. Дәл осы өркениеттік үрдіспен қоғамдық даму да алға басып барады. Соның бір парасы, әрине, әлемдік бұқаралық ақпарат құралдарының кең қанат жаюы дер едік.
Негізінен, XVI-XVII ғасырдан бастау алатын бұқаралық ақпарат құралдарының нақты жұмыс процесі қазір де лайықты жалғасын тауып келеді. А.Байтұрсынов бабамыз “Газет – халықтың көзі, құлағы және тілі” демекші, көп жетістіктердің болмысы мен сипатын осынау БАҚ-тың прогрестік мәнінен аңғарамыз.
Ақпараттық технология барған сайын өз мүмкіндіктерін тереңдей ашуда. Бұқаралық ақпарат құралдары, барлық уақытта мемлекетаралық қатынастарды нығайтуда, халықтар арасында жайма шуақ, достық қарым қатынас орнатуда, экономикалық – саяси және мәдени ынтымақтастықты кеңейтуде, жалпы азаматтық құндылықтарды насихаттау мен таратуда орасан рөл атқарып келеді.
Ал жаһандану кең құлашын жайған XXI - ғасырда бұқаралық ақпарат құралдарының рөлі мен оның алдында тұрған міндеттердің аумағы өсіп, неғұрлым жауапты бола бастады. Елдер мен халықтардың жақындасуына белсенді ықпал ете отырып, баспасөз, электронды бұқаралық ақпарат құралдары іскерлік пен мәдени ынтымақастықтың жаңа мүмкіндіктерін ғана ашып қана қоймай оны дамытудың түрлі жолдарын көрсетуге күш салуда.
Негізінен баспасөзге, бүтіндей бұқаралық ақпарат құралдарына қатысты “қоғам өмірінің айнасы”, “саяси қызметтің қаруы”, “төртішші билік тұтқасы” деген айтылуы тегін емес.
Егер БАҚ-тың соңғы оншақты жыл көлеміндегі бүкіл табиғатына, атқарған қызметіне зер сала қарасақ, жоғарыда айтылған баламалардың негізі бар екендігіне көз жеткізуге болады.
Тақырыптың зерттеу деңгейі. Қоғамдағы саяси-ақпараттық, экономикалық, мәдени-рухани процестердегі БАҚ-тың қызметін талдауға, қазақстандық ақпараттық саясаттың қалыптасуы мен бүгінгі проблемалық мәселелеріне арналған немесе көпшілікке ұсынған К.С.Гаджиевтің “Политическая наука”, Я.Н.Засурскийдің “Основные понятия журналистики”, Е.П.Прохровтың “Введение в теорию журналист”, М.К.Барманқұловтың “Телевидение: деньги и власть”, Ғ.Ж. Ибраеваның “Политика и телевидение”, С.Қ. Қозыбаевтің “Крах и новые витки СМИ Казахстана в мировом коммуникативном пространстве”, А.С.Сарсенбаевтің “Становление демократической системи средств массовой информаций Республики Казахстана”, ғылыми-диссертациялық, публистикалық еңбектері бұл саладағы алғашқы құнды зерттеулердің қатарына жатады. Бұл ғалымдардың қай-қайсысы да БАҚ-тың қоғамдық саяси өміріміздегі алар орнын барынша білгірілікпен талдап, өз көзқарастарын білдіреді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Қазіргі Қазақстанның мәдени – ақпараттық негіздерін айқындау және саяси өмірдегі орны мен рөлін ашып көрсету болып табылады. Яғни, БАҚ-тың алға қойған мақсат-мүддесі мен позициясын анықтау керек. Мұның өзі сайып келгенде, саясат пен қоғам дамуына, елдік мүддеге қатысты болып келеді де, бұқаралық ақпарат құралдарының әр жерде өзіндік ерекшелігі болатынын жоққа шығармайды. Сонымен қатар Қазақстанның билік саласының бір бөлігі ретінде және БАҚ-сыз қоғамды елестету мүмкін емес екендігін көрсету.
Зерттеу жұмысының объектісі. Тәуелсіз Қазақстанның саяси өміріндегі БАҚ-тың алатын орны. Мысалы, саясаттанушы К.С.Гаджиев “...БАҚ-ы саясат пен шығармашылықтың синтезі ғана емес, ол “төртінші биліктің” басалқы элементі”- деп баға береді [1.252б].
Бүгінгі таңдағы көптеген саясатшылар мен саясаттанушылардың пікірі осы ыңғайлас болып келеді. Бұл арада мынаны айту керек. Қазақстандық жас демократия даму деңгейде дамыса, оның бүкіл табиғаты қазақстандық БАҚ-тың даму деңгейімен тағдырлас болды. Себебі, пікір еркіндігі мен сөз бостандығының шынайылығы БАҚ-тан ғана көрініс табуы.
Осы тұста журналистиканың саяси сахынадағы рөліне баға беріп жүрген ғалым Е.П.Прохоровтың “... қоғамдық пікірді қалыптастыра білетін БАҚ-ның биліктегілердің таңдау құқына әсер етуі мүмкін, тіпті олар билік басына оппозициялық күштерді алып келуі де ғажап емес. ” деген пікірін айтады [ 2.79б].
Ал, саясаттанушы А.С.Сарсенбаев өтпелі кезең тұсындағы “төртінші биліктің” ақпараттық кеңістіктегі алар орнына сипаттама береді. Демократиялық қрғам құру жолындағы күрестегі баспасөз өкілдерінің атқарар рөліне назар аударады [3.26б].
Зерттелу жұмысының пәні. БАҚ-тың құрылымы, қызметі, Қазақстандағы БАҚ-ң қалыптасу жолдары мен даму тенденциялары. Ал, мұның бәрі бір жағынан БАҚ-тың даму мүмкіндігін кеңейтеді, ол шын мәнінде саяси билікке ықпал ететін күшке айнала бастайды.
Осы айтылған жағдайлар түптеп келгенде, жаңа дәуір талабына сай өз қызметін құрсам деген талпыныс қазақстандықтардың БАҚ-ын тұтастай әлеуметтік, саяси институт ретінде қалыптастыруға итермелейді. Яғни, ол әлеуметтанудың, саясаттанудың қайнар көздерінің бірі бола алады.
Өйткені ашық ақпараттық кеңістік саясатының үстемдігі оқырмандар мен көрермендердің пікір алуандылығына кепілдік берсе, мұның өзі қалың қауымның көзқарастары мен пікірін тиянақты зерттеу факторына айналды.
Сөйтіп БАҚ-ры әлеуметтің белгілі бір мәселелер төңірегіндегі көңіл-күйін ғана зерттеп қоймай, қоғамдық пікір қалыптастырудың құралы да болды. Себебі, жаңа ақпараттық кеңістіктегі ақпараттық саясат, оның елеулі нәтижелері билік басындағылар мен мамандардың назарын аудартпай қоймайды, тың шешімдер қабылдап, өмірге енгізуге итермелейді.
Әдістемелік негізі. Бұл жұмыста демократиялық ақпарат кеңістігін қалыптастыруына байланысты Қазақстандық және шетелдік авторлардың ғылыми жұмыстары мен елімізде өткен Еуразиялық медиа-форумдар материалдары және Елбасының халыққа жолдауларын, БАҚ туралы Заң және мақалалар мен деректерді және де белгілі саясатшылардың оқулықтарына сараптама жасадым
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Кітаптар:
1. К.С.Гаджиев. Политическая наука. М., 1995. 569б (252б)
2. Е.П.Прохоров. Введение в теорию журналист. М., 1995. 79б
3. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы. 1998. 10б
4. Н.Ә.Назарбаев. “Қазақстан-2030” Қазақстан халқына жолдауы. Алматы: Білім, 1997. 256б.
5. Н.Ә.Назарбаев. Қазақстан егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы. Алматы. 1992, 12б.
6. Н.Ә.Назарбаев. “Қазақстанның болашағы – қоғамның идеялық бірілігінде.” Алматы. 1993. 21б
7. К.С.Гаджиев. Введение в политическую науку. М., “Логос”. 1997. (325б).
8. С.В.Бориснев. Социология Коммуникаций. ЮНИТИ. М., 2003. 270б
9. В.П.Пугачев., А.И.Соловьев. Введение в политологию. М., Аспект Пресс. 1997, 447б (346б).
10. Қозыбаев С., Рамазанова А., Алдаберген Қ. Әлем баспасөзінің тарихынан.Алматы: Санат 1998 ж. (22б)
11. И.Н.Гомеров. Государство и государственная власть. М., 2002. 560б(553б)
12. Б.Ельцин. Президентский марафон. М., 2000, (32б).
13. Л.Ә.Байделдинов. Теориялық саясаттану. Оқулық. Алматы: Издат.центр ОФППИ. “Интерлигал”. 2005, 264б (67б).
14. Т.Бекниязов. Демократиялық қоғам және баспасөз. Алматы. Қаз.Ун. 2005.
15. Ғ.Ж.Ибраева. Политика и телевидение. Алматы: Қаз.Ун. 1996, (54б).
16. М.М.Петровская. США: политика сквозовь призму опросов. М., 1982, (132-133бб).
17. В.Л.Энтин. Средств массовой информаций в политической системе совремменого капитализма. М., 1988. 17б.
18. Қ.Е.Сіләмғазыұлы. Саясаттану негіздері. Алматы: “Дәуір”, 2005. 224б
(97б)
19. М.К.Бармақұлов. Телевидение: деньги и власть. Алматы. “Санат”. 1997,
272б.
20. А.В.Силантьев. Четвертая власть СМИ. М., 1991, 128б.
21. Т.Бекниязов. Журналистің шығармашылық шеберлігі. Алматы, Қаз.Ун. 2004, 174б (20-22бб).
22. Я.Н.Засурский. Основные понятия журналистики. М., 1993, 223б (62б).
23. С.З. Нарматов. Өтпелі және партисипаторлық саяси мәдениеттің негізгі белгілері. // Адам және саясат. Оқу құралы. Алматы. 1998, 52б.
24. С.Қ.Қозыбаев. Крах и новые витки СМИ Казахстана в мировом коммуникативном пространстве. Алматы. 996, 120б
25. Ахметова.Л.С. Қазақстандағы PR мен БАҚ. Алматы: Нұр, 2003.118б (26).
26. Информационная политика: Уч.// Под. общ. ред. В.Д.Попова. М., РАГС, 2003. (201-202бб)
Мерзімді басылымдар:
27. Қазақстан Республикасының Заңы “Бұқаралық ақпарат құралдары туралы” // “Егемен Қазақстан”. 1999, 6.08.
28. Н.Ә.Назарбаев: “Баспасөз – саяси ықпал жасаудың тетігі.” // “Халық кеңесі”. 1994, 29.11.
29. Н.Ә.Назарбаев: “Ең бастысы – ел тыныштығы” // “Егемен Қазақстан”. 2001, 7.02.
30. Н.Ә.Назарбаев: “ Мемлекеттік емес БАҚ-ның жағдайы.”// “Астана ақшамы”. 2002, 21.05.
31. Т.Бекниязов: “Демократиялық талаптар мен Баспасөз” // “Егемен Қазақстан”.2005, 12.03.
32. Мұхтар Құл-Мұхаммед: “Мемлекет пен ақпарат құралдары бірін-бірі қолдай отырып дамиды” // “Астана ақшамы”. 2002, 21.05.
33. А.Айталы: “ Сіз қайда тұрасыз? ” Қазақстандағы ақпарат кеңістігі туралы. // “Түркістан”. 2003, 23.10.
34. Д.Назарбаева: “Сөз бостандығы – демократияның басты белгісі” // “Астана ақшамы”. 2002, 27.06.
35. В.Третьянков: “ Режим Путина и Россия. ” // “Независимая газета”. 2000, 14.09.
36. Ерік Рахым. “Қазақстанда БАҚ кімге жұмыс істейді: халыққа ма, билікке ме? ” // “Жас Алаш”. 2006, №5. 19.01.
37. Я.Н.Засурский. Роль СМИ в обществе. // Вестник. МГУ. Сер. Жур. 1995, №2. (3-4бб).
38. С.У.Нургисаев., И.Л.Ким. “Информационные технологий и эффективность государственного управления” // Технологий управления. 2002, №1.
39. С.Қ.Қозыбаев. “Масс – медиа как индикатор свободы общества”// Вестник ҚазҰУ. Сер. Жур. 1997, №1 (11б)
40. С.Қисымов. Журналистиканың функциялары мен принциптеріне жаңаша көзқарас. ҚазҰУ хабаршысы. Сер. Жур. 1998, №13. 145б.
41. Сейдолла Садықұлы. “Баспасөзде билік бар ма? ” // Ақиқат. 2002, №2.(63б).
42. Нәубат Қалиев. “Мемлекеттік билік және БАҚ: өзара қатынастар ережесі.” // Ақиқат. 2003, №4. (38б) .
43. Сағдат Әділбеков. “Билік және баспасөз” //Ақиқат. 2001, №11.
44. Досалы Салқынбек. “Қазақ баспасөзі тәуелсіздік жылдарында” // Ақиқат. 2001, №12. 41-42бб.
45. Сағдат Әділбеков. “Билік пен баспасөздің бәтуасы.” // Ақиқат. 2003, №2
46. Темірбек Қожакеев. “Бұқаралық ақпарат құралдары: бүгін және ертең” // Ақиқат. 2001, №5. 44б.
47. А.К. Юсупов. Уровень информированности население. // Саясат. 1998,
№8. 74б
Диссертациялар:
48. А.С.Сарсенбаев “Становление демократической системи средств массовой информаций Республики Казахстана” Автореф. дис. канд. – Алматы: 1997. 24б
49. А.С.Сарсенбаев. Формирование информационной политики Республики Казахстана. Алматы. 1999, 165б.
50. С.Адилбеков. Взаймодействие власти и средств массовой информаций Казахстана. Алматы. 2003, 154б.
51. Ж.О.Кенжалин. БАҚ-тың Қазақстандық патриотизмді қалыптастырудағы рөлі. Алматы. 2004, 137б
52. И.Б.Өксікбайұлы. БАҚ-ы мен Қазақстандағы этносаяси процестер. Алматы. 1998, 120б
Кітаптар:
1. К.С.Гаджиев. Политическая наука. М., 1995. 569б (252б)
2. Е.П.Прохоров. Введение в теорию журналист. М., 1995. 79б
3. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы. 1998. 10б
4. Н.Ә.Назарбаев. “Қазақстан-2030” Қазақстан халқына жолдауы. Алматы: Білім, 1997. 256б.
5. Н.Ә.Назарбаев. Қазақстан егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы. Алматы. 1992, 12б.
6. Н.Ә.Назарбаев. “Қазақстанның болашағы – қоғамның идеялық бірілігінде.” Алматы. 1993. 21б
7. К.С.Гаджиев. Введение в политическую науку. М., “Логос”. 1997. (325б).
8. С.В.Бориснев. Социология Коммуникаций. ЮНИТИ. М., 2003. 270б
9. В.П.Пугачев., А.И.Соловьев. Введение в политологию. М., Аспект Пресс. 1997, 447б (346б).
10. Қозыбаев С., Рамазанова А., Алдаберген Қ. Әлем баспасөзінің тарихынан.Алматы: Санат 1998 ж. (22б)
11. И.Н.Гомеров. Государство и государственная власть. М., 2002. 560б(553б)
12. Б.Ельцин. Президентский марафон. М., 2000, (32б).
13. Л.Ә.Байделдинов. Теориялық саясаттану. Оқулық. Алматы: Издат.центр ОФППИ. “Интерлигал”. 2005, 264б (67б).
14. Т.Бекниязов. Демократиялық қоғам және баспасөз. Алматы. Қаз.Ун. 2005.
15. Ғ.Ж.Ибраева. Политика и телевидение. Алматы: Қаз.Ун. 1996, (54б).
16. М.М.Петровская. США: политика сквозовь призму опросов. М., 1982, (132-133бб).
17. В.Л.Энтин. Средств массовой информаций в политической системе совремменого капитализма. М., 1988. 17б.
18. Қ.Е.Сіләмғазыұлы. Саясаттану негіздері. Алматы: “Дәуір”, 2005. 224б
(97б)
19. М.К.Бармақұлов. Телевидение: деньги и власть. Алматы. “Санат”. 1997,
272б.
20. А.В.Силантьев. Четвертая власть СМИ. М., 1991, 128б.
21. Т.Бекниязов. Журналистің шығармашылық шеберлігі. Алматы, Қаз.Ун. 2004, 174б (20-22бб).
22. Я.Н.Засурский. Основные понятия журналистики. М., 1993, 223б (62б).
23. С.З. Нарматов. Өтпелі және партисипаторлық саяси мәдениеттің негізгі белгілері. // Адам және саясат. Оқу құралы. Алматы. 1998, 52б.
24. С.Қ.Қозыбаев. Крах и новые витки СМИ Казахстана в мировом коммуникативном пространстве. Алматы. 996, 120б
25. Ахметова.Л.С. Қазақстандағы PR мен БАҚ. Алматы: Нұр, 2003.118б (26).
26. Информационная политика: Уч.// Под. общ. ред. В.Д.Попова. М., РАГС, 2003. (201-202бб)
Мерзімді басылымдар:
27. Қазақстан Республикасының Заңы “Бұқаралық ақпарат құралдары туралы” // “Егемен Қазақстан”. 1999, 6.08.
28. Н.Ә.Назарбаев: “Баспасөз – саяси ықпал жасаудың тетігі.” // “Халық кеңесі”. 1994, 29.11.
29. Н.Ә.Назарбаев: “Ең бастысы – ел тыныштығы” // “Егемен Қазақстан”. 2001, 7.02.
30. Н.Ә.Назарбаев: “ Мемлекеттік емес БАҚ-ның жағдайы.”// “Астана ақшамы”. 2002, 21.05.
31. Т.Бекниязов: “Демократиялық талаптар мен Баспасөз” // “Егемен Қазақстан”.2005, 12.03.
32. Мұхтар Құл-Мұхаммед: “Мемлекет пен ақпарат құралдары бірін-бірі қолдай отырып дамиды” // “Астана ақшамы”. 2002, 21.05.
33. А.Айталы: “ Сіз қайда тұрасыз? ” Қазақстандағы ақпарат кеңістігі туралы. // “Түркістан”. 2003, 23.10.
34. Д.Назарбаева: “Сөз бостандығы – демократияның басты белгісі” // “Астана ақшамы”. 2002, 27.06.
35. В.Третьянков: “ Режим Путина и Россия. ” // “Независимая газета”. 2000, 14.09.
36. Ерік Рахым. “Қазақстанда БАҚ кімге жұмыс істейді: халыққа ма, билікке ме? ” // “Жас Алаш”. 2006, №5. 19.01.
37. Я.Н.Засурский. Роль СМИ в обществе. // Вестник. МГУ. Сер. Жур. 1995, №2. (3-4бб).
38. С.У.Нургисаев., И.Л.Ким. “Информационные технологий и эффективность государственного управления” // Технологий управления. 2002, №1.
39. С.Қ.Қозыбаев. “Масс – медиа как индикатор свободы общества”// Вестник ҚазҰУ. Сер. Жур. 1997, №1 (11б)
40. С.Қисымов. Журналистиканың функциялары мен принциптеріне жаңаша көзқарас. ҚазҰУ хабаршысы. Сер. Жур. 1998, №13. 145б.
41. Сейдолла Садықұлы. “Баспасөзде билік бар ма? ” // Ақиқат. 2002, №2.(63б).
42. Нәубат Қалиев. “Мемлекеттік билік және БАҚ: өзара қатынастар ережесі.” // Ақиқат. 2003, №4. (38б) .
43. Сағдат Әділбеков. “Билік және баспасөз” //Ақиқат. 2001, №11.
44. Досалы Салқынбек. “Қазақ баспасөзі тәуелсіздік жылдарында” // Ақиқат. 2001, №12. 41-42бб.
45. Сағдат Әділбеков. “Билік пен баспасөздің бәтуасы.” // Ақиқат. 2003, №2
46. Темірбек Қожакеев. “Бұқаралық ақпарат құралдары: бүгін және ертең” // Ақиқат. 2001, №5. 44б.
47. А.К. Юсупов. Уровень информированности население. // Саясат. 1998,
№8. 74б
Диссертациялар:
48. А.С.Сарсенбаев “Становление демократической системи средств массовой информаций Республики Казахстана” Автореф. дис. канд. – Алматы: 1997. 24б
49. А.С.Сарсенбаев. Формирование информационной политики Республики Казахстана. Алматы. 1999, 165б.
50. С.Адилбеков. Взаймодействие власти и средств массовой информаций Казахстана. Алматы. 2003, 154б.
51. Ж.О.Кенжалин. БАҚ-тың Қазақстандық патриотизмді қалыптастырудағы рөлі. Алматы. 2004, 137б
52. И.Б.Өксікбайұлы. БАҚ-ы мен Қазақстандағы этносаяси процестер. Алматы. 1998, 120б
Жоспар
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... . 3-5бб
І. БҰҚАРАЛЫҚ АҚПАРАТ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
МЕТАДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6-11бб
1.1 Бұқаралық ақпарат құралдары құбылыс ретінде
... ... ... ... ... .. 12-17бб
1.2 БАҚ-ның құрылымы мен қызметі
... ... ... ... ... ... ... ... . 18-23бб
1.3 БАҚ – билік ресурсы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24-35бб
II. БАҚ-НЫҢ ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАН САЯСИ ӨМІРІНДЕГІ
ОРНЫ МЕН РӨЛІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... .. 36-37бб
2.1 а. Баспасөз
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
38-42бб
б. Телевидение
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 42-
44бб
в. Радио
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 44-46бб
2.2 БАҚ-ның қазіргі Қазақстандағы өзекті
даму тенденциясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 47-55бб
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .. 56-57бб
СІЛТЕМЕЛЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .. 58-60бб
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61-
63бб
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Міне XXI ғасырға адамзат зор жетістіктермен,
ілгерішіл саяси- әлеуметтік, экономикалық, табыстармен еніп отыр. Дәл осы
өркениеттік үрдіспен қоғамдық даму да алға басып барады. Соның бір парасы,
әрине, әлемдік бұқаралық ақпарат құралдарының кең қанат жаюы дер едік.
Негізінен, XVI-XVII ғасырдан бастау алатын бұқаралық ақпарат
құралдарының нақты жұмыс процесі қазір де лайықты жалғасын тауып келеді.
А.Байтұрсынов бабамыз “Газет – халықтың көзі, құлағы және тілі” демекші,
көп жетістіктердің болмысы мен сипатын осынау БАҚ-тың прогрестік мәнінен
аңғарамыз.
Ақпараттық технология барған сайын өз мүмкіндіктерін тереңдей ашуда.
Бұқаралық ақпарат құралдары, барлық уақытта мемлекетаралық қатынастарды
нығайтуда, халықтар арасында жайма шуақ, достық қарым қатынас орнатуда,
экономикалық – саяси және мәдени ынтымақтастықты кеңейтуде, жалпы азаматтық
құндылықтарды насихаттау мен таратуда орасан рөл атқарып келеді.
Ал жаһандану кең құлашын жайған XXI - ғасырда бұқаралық ақпарат
құралдарының рөлі мен оның алдында тұрған міндеттердің аумағы өсіп,
неғұрлым жауапты бола бастады. Елдер мен халықтардың жақындасуына белсенді
ықпал ете отырып, баспасөз, электронды бұқаралық ақпарат құралдары іскерлік
пен мәдени ынтымақастықтың жаңа мүмкіндіктерін ғана ашып қана қоймай оны
дамытудың түрлі жолдарын көрсетуге күш салуда.
Негізінен баспасөзге, бүтіндей бұқаралық ақпарат құралдарына қатысты
“қоғам өмірінің айнасы”, “саяси қызметтің қаруы”, “төртішші билік тұтқасы”
деген айтылуы тегін емес.
Егер БАҚ-тың соңғы оншақты жыл көлеміндегі бүкіл табиғатына, атқарған
қызметіне зер сала қарасақ, жоғарыда айтылған баламалардың негізі бар
екендігіне көз жеткізуге болады.
Тақырыптың зерттеу деңгейі. Қоғамдағы саяси-ақпараттық, экономикалық,
мәдени-рухани процестердегі БАҚ-тың қызметін талдауға, қазақстандық
ақпараттық саясаттың қалыптасуы мен бүгінгі проблемалық мәселелеріне
арналған немесе көпшілікке ұсынған К.С.Гаджиевтің “Политическая наука”,
Я.Н.Засурскийдің “Основные понятия журналистики”, Е.П.Прохровтың “Введение
в теорию журналист”, М.К.Барманқұловтың “Телевидение: деньги и власть”,
Ғ.Ж. Ибраеваның “Политика и телевидение”, С.Қ. Қозыбаевтің “Крах и новые
витки СМИ Казахстана в мировом коммуникативном пространстве”,
А.С.Сарсенбаевтің “Становление демократической системи средств массовой
информаций Республики Казахстана”, ғылыми-диссертациялық, публистикалық
еңбектері бұл саладағы алғашқы құнды зерттеулердің қатарына жатады. Бұл
ғалымдардың қай-қайсысы да БАҚ-тың қоғамдық саяси өміріміздегі алар орнын
барынша білгірілікпен талдап, өз көзқарастарын білдіреді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Қазіргі Қазақстанның мәдени – ақпараттық
негіздерін айқындау және саяси өмірдегі орны мен рөлін ашып көрсету болып
табылады. Яғни, БАҚ-тың алға қойған мақсат-мүддесі мен позициясын анықтау
керек. Мұның өзі сайып келгенде, саясат пен қоғам дамуына, елдік мүддеге
қатысты болып келеді де, бұқаралық ақпарат құралдарының әр жерде өзіндік
ерекшелігі болатынын жоққа шығармайды. Сонымен қатар Қазақстанның билік
саласының бір бөлігі ретінде және БАҚ-сыз қоғамды елестету мүмкін емес
екендігін көрсету.
Зерттеу жұмысының объектісі. Тәуелсіз Қазақстанның саяси өміріндегі БАҚ-тың
алатын орны. Мысалы, саясаттанушы К.С.Гаджиев “...БАҚ-ы саясат пен
шығармашылықтың синтезі ғана емес, ол “төртінші биліктің” басалқы элементі”-
деп баға береді [1.252б].
Бүгінгі таңдағы көптеген саясатшылар мен саясаттанушылардың пікірі
осы ыңғайлас болып келеді. Бұл арада мынаны айту керек. Қазақстандық жас
демократия даму деңгейде дамыса, оның бүкіл табиғаты қазақстандық БАҚ-тың
даму деңгейімен тағдырлас болды. Себебі, пікір еркіндігі мен сөз
бостандығының шынайылығы БАҚ-тан ғана көрініс табуы.
Осы тұста журналистиканың саяси сахынадағы рөліне баға беріп жүрген
ғалым Е.П.Прохоровтың “... қоғамдық пікірді қалыптастыра білетін БАҚ-ның
биліктегілердің таңдау құқына әсер етуі мүмкін, тіпті олар билік басына
оппозициялық күштерді алып келуі де ғажап емес. ” деген пікірін айтады [
2.79б].
Ал, саясаттанушы А.С.Сарсенбаев өтпелі кезең тұсындағы “төртінші
биліктің” ақпараттық кеңістіктегі алар орнына сипаттама береді.
Демократиялық қрғам құру жолындағы күрестегі баспасөз өкілдерінің атқарар
рөліне назар аударады [3.26б].
Зерттелу жұмысының пәні. БАҚ-тың құрылымы, қызметі, Қазақстандағы БАҚ-ң
қалыптасу жолдары мен даму тенденциялары. Ал, мұның бәрі бір жағынан БАҚ-
тың даму мүмкіндігін кеңейтеді, ол шын мәнінде саяси билікке ықпал ететін
күшке айнала бастайды.
Осы айтылған жағдайлар түптеп келгенде, жаңа дәуір талабына сай өз
қызметін құрсам деген талпыныс қазақстандықтардың БАҚ-ын тұтастай
әлеуметтік, саяси институт ретінде қалыптастыруға итермелейді. Яғни, ол
әлеуметтанудың, саясаттанудың қайнар көздерінің бірі бола алады.
Өйткені ашық ақпараттық кеңістік саясатының үстемдігі оқырмандар мен
көрермендердің пікір алуандылығына кепілдік берсе, мұның өзі қалың қауымның
көзқарастары мен пікірін тиянақты зерттеу факторына айналды.
Сөйтіп БАҚ-ры әлеуметтің белгілі бір мәселелер төңірегіндегі көңіл-күйін
ғана зерттеп қоймай, қоғамдық пікір қалыптастырудың құралы да болды.
Себебі, жаңа ақпараттық кеңістіктегі ақпараттық саясат, оның елеулі
нәтижелері билік басындағылар мен мамандардың назарын аудартпай қоймайды,
тың шешімдер қабылдап, өмірге енгізуге итермелейді.
Әдістемелік негізі. Бұл жұмыста демократиялық ақпарат кеңістігін
қалыптастыруына байланысты Қазақстандық және шетелдік авторлардың ғылыми
жұмыстары мен елімізде өткен Еуразиялық медиа-форумдар материалдары және
Елбасының халыққа жолдауларын, БАҚ туралы Заң және мақалалар мен деректерді
және де белгілі саясатшылардың оқулықтарына сараптама жасадым.
Деректемелік базасы. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1998ж,
“Бұқаралық ақпарат құралдары туралы” заңы 1999ж. Президенттің “Қазақстан
халқына Жолдауы”2003 жылғы сәуір айы.
Біздер бұқаралық ақпарат құралдарындағы еркіндікті шынайы демократияның
ажырамас бір бөлігі деп білеміз.
Бұл ретте “Мемлекет пен бұқаралық ақпарат құралдары бір-бірін қолдай
отырып дамиды”-дейді Мұхтар Құл-Мұхаммед. Сондықтан да өткір тілді, шынайы
объективті сынға негізделіп құралған қазақ тілдегі бұқаралық ақпарат
құралдары алдағы уақытта көбейе берсе дейміз. Бүгінгі күннің маңызды
мәселесінің бірі – мемлекеттік бұқаралық ақпарат құралдардың алдындағы
міндеттері мен мақсаттарын айқындап алуы. Осы орайда алдымен мемлекет нақты
іс-әрекетке көшті [4].
Ал, Д.Назарбаева: “БАҚ-ның алдында тұрған міндет, ең алдымен жүктелер
жауапкершілікке мемлекеттік тұрғыдан қарау керек”-деді [ 5 ].
Десек те, уақыт өткен сайын БАҚ-да қызмет ететін тұлғалардың беделі
арта түсуде. Оның үстіне 2002-жылғы Алматыда Дүниежүзілік журналистердің
медиа-форумының өтуі әлем қауымдастығы алдында Қазақстан БАҚ-ның абыройы
биік екенін көрсетті. Сонымен бірге, бұқаралық ақпарат құралдарының
қоғамдық-саяси өмірдегі маңызды саяси науқан – сайлауға да ықпалы зор
екенін атап айтуға болады. БАҚ-қа деген ерекше ықылас, назар аударудан
туған оң тенденция, халықтық ниет-пиғылдан келіп шығатын пікір-түйіндер
нәтижесі болып табылады.
Өйткені бұқаралық ақпарат құралдары жер жүзі бойынша шекараны білмейтін
сала. Бірақ, бұл орайда әлі талай ізденістер мен зор еңбектер керек.
Дипломдық жұмыс: кіріспеден, екі тараудан, әр тарау үш парографтан
тұрады және қорытынды мен қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I. Бұқаралық ақпарат құралдардың теориялық–
метадологиялық негіздері.
Коммуникация әлеуметтік құбылыс ретінде XX-ғасырдың басында зерттеле
бастады. Оның ішінде бқұаралық коммуникацияны зерттеуге көп көңіл бөлінді.
М.Вебер 1910-жылы бұқаралық ақпарат құралдарының социологиялық асбектіде
зерттелу қажеттілігін метадологиялық тұрғыдан негіздеп берді. Ол
баспасөздің әртүрлі әлеуметтік құрылымдағы үстемдігін және адамның осы
қоғамның мүшесі ретінде қалыптасуына ықпал ететінін дәлелдеп береді.
Кейіннен БАҚ-ты зерттеу 3 аспекті де қарастырылды:
- теоретикалық,
- прагматикалық,
- экспериментальды-
қолданбалы.
Бұқаралық ақпарат құралдарды зерттеудің негізгі теоретикалық бағыты
оның негізгі мәнін түсінуге негізделген. Бұл теорияны үстем ететін
функциясына сәйкес 3 топқа біріктіруге болады:
- саяси бақылау
- рухани бақылау
- мәдени бақылау.
Сонымен бірге БАҚ-тың рөлін зерттейтін Ақпараттық қоғам теориясы жеке
қарастыруды талап етеді.
Теорияның бірінші тобында – БАҚ-ры саяси бақылаудың функциясы, саяси
билік рөлін атқарушы ретінде айқындалады. Оның өзі 2 топқа бөлінеді:
1. материальды-экономикалық
2. идеологиялық
Бірінші материальды-экономикалық топқа: Бұқаралық қоғам теориясы
жатады. Онда қоғамның беделді және билік институттарының өзара
әрекеттерінің нәтижесінде БАҚ-ы билік ұғымының саяси-экономикалық бағытын
қолдай отырып, халықтың өз қиыншылықтарын аз уақыт болса да ұмытып, рухани
тептеңдікті қалпына келтіруге көмектеседі. Бұл өз кезегінде билік
құрылымдарының халық үстінен бақылауы мен қоғамдағы тұрақтылықты қамтамасыз
етеді.
Бұл теория БАҚ-тың қоғамдық пікірді қалыптастырудағы рөлін ерекше
атап көрсетеді. БАҚ-ры – бір жағынан қоғамдық пікірді бақылап отырса, ( бұл
В.Парето мен К.Мангеймнің еңбектерінде жақсы көрсетілген) екінші жағынан –
адамдарға қиын жағдайда өмір сүруге көмектеседі. Бұл теорияның осы және
басқа да үлгілері БАҚ-ын ең алдымен өндіріс құралы ретінде қарайтын
марксистік түсінікке негізделеді.
Саяси-экономикалық теория ( Г.Мердок, П. Голдинг) марксизмнің
постулатін пайдаланады. Онда ең алдымен БАҚ-тың функциясын айқындайтын
экономикалық фактор алдыңғы қатарға шығады. Саяси фактор да бұнда есепке
алынады, себебі БАҚ-ы жеке меншік иелерінің қолында.
Сындық теория қоғамдағы әлеуметтік процестерді анализдеу де
неомарксистік әдіске негізделеді.(М.Хоркхаймер, Г.Маркузе, Т.Адорно).
Маркстің жұмысына таптың революциялық мүмкіндіктері туралы идеясына сынмен
қарайды.
Ал, екінші идеологиялық топқа: гегемония теориясы мен бұқаралық
коммуникация теориясы жатады.
БАҚ-ның гегемония теориясы (үстемдік) немесе масс-медиалық үстемдік
теориясы (Н.Пулантзас, Л.Альтюссер). Бұл теориядағы “гегемония” сөзі
үстемдік етуші идеология ретінде айтылады. Бұл теория БАҚ-тың қоғамдағы
өзгерістерді жүзеге асыруға қабілетті, қуатты механизм ретінде рөл
атқаруына байланысты пайда болады.
Кеңестік социологиялық мектеп.(Б.А.Грушин, Б.М.Фирсов) марксистік-
лелиндік метадология негізінде әлеуметтік қарым-қатынас түрі ретінде
Бұқаралық коммуникация теориясын жасап шығарды. Бұл теория бойынша
Бұқаралық коммуникация адамдар әлеуметтік сезім мен әлеуметтік тәжірибеге
ие болған кезде ғана жүзеге асады. Бұл жерде рухани іс-әрекет пен қоғамдық
пікірді зерттеумен қатар, идеологиялық үгіт-насихатқа көп көңіл бөлінеді.
Ал теорияның екінші тобына құрылымдық-функционализм метадологиясына
негізделіп жасалған теориялар жатады.
Құрылымдық-функциональдық теория социологияда әлеуметтік-функциональды
мектепті қалыптастырған американдық социолог Т.Парсоностың социологиялық
теориясына және қоғамдағы барлық іс-әрекеттер оның қажеттілігінен туындайды
деп есептейтін американдық социолог Р.Мертонның ойына негізделеді. БАҚ-ры
өзін-өзі ұйымдастырушы және өзін-өзі бақылаушы жүйе ретінде қаралады.
Үшінші топтағы теория үшін бұқаралық коммуникация мен БАҚ-тың рөлін
түсінуде социо-мәдени бағыт тән. Қазіргі уақытта бұл бағыт дамып келе
жатыр.
Франкфурттік мектеп өз іс-әрекетінің екінші кезеңінде бұқаралық
коммуникацияның мәдениеттанушылық қалыптасу мәселелеріне көңіл бөле
бастады(Т.Адорно, Г.Энценсбергер). Бұл мектептің өкілдері қоғамдағы
әлеуметтік қатынастарды күрделендіре түсетін факторларды талдауда тарихи
бағыттың (әдістің) маңыздылығы туралы марксистік постулатты сақтап қалды.
Бирмингемдік мектеп 1970-жылы қалыптаса бастады. Ол бұқаралық
мәдениеттің қоғамдағы рөліне қарама-қарсы көзқарасты ұстанады (С.Холл).
Оның өкілдерінің еңбектері мен жұмыстарында бұқаралық мәдениет пен жастар,
жұмысшы, этникалық азшылықты құрайтын әртүрлі әлеуметтік құрылым арасындағы
өзара ықпал ету процессіндегі БАҚ-ның рөлін неғұрлым мұқият зерттеуге
тырысты. Сонымен қатар бұқаралық мәдениеттің позитивті рөлін мойындайды.
Бұқаралық коммуникацияның мәдениеттанушылық теориясын Г.Маклюэн мен
А.Моль ұсынды. Мәдениеттанушылық бағыт бұқаралық мәдениет БАҚ-н пайдалана
отырып, девиантты оппозициондық элементтердің жалпы әлеуметтік контексінен
байланысына қалай ықпал ететінін түсіндіруге тырысады.
Г.Маклюэн әртүрілі қарым-қатынас құралына негізделген мәдениет
жүйесінің типологиясын жасады. Оның ойынша, бұл адам мен коммуникативті
құралдар арасындағы қарым-қатынасты түсіну үшін қажет.
Ақпараттық қоғам теориясының негізінде Д.Белл жасап шығарған
постиндустриальды қоғам концепциясы жатыр. Бұл теорияның постулаттары
мынаған келіп саяды:
- ақпарат өндірістің басты қайнар көзі және құралы;
- БАҚ – ақпаратты қолдау мен оның бағасы үшін қуатты стимул,
олар коммуникативті технологияларды стимулдандыра түседі;
- Қоғамдағы өзгерістер ақпараттың мазмұнында емес, оның
тасымалдануы мен келешекте қолдануының әдіс-тәсілдерінде.
Қарастырылған теориялар БАҚ-ның рөліне бағытталған. Біреулері
биліктің БАҚ-тың үстінен үстемдігін, қоғамның мәдени деңгейінің түсіп
кеткенін, қоғам интеграциясының әлсірегенін айтады. Екіншілері, керісінше,
БАҚ ақпаратты еркі таңдау жағдайында көптеген артықшылықтарға ие болғанын
айтады [6.26-27бб].
Біздің отандық зерттеулерде БАҚ-ның тек қана рөлі ғана емес, оның
қоғамдық санаға әртүрлі каналдармен ықпал еудің ерекшеліктерін зерттеуге
көп көңіл аударылған.
Жалпы, коммуникация теориясы мен ақпарат теориясы негізінде бұқаралық
коммуникация философия, социология, психология, этнография, лингвистика
және т.б. қоғамдық ғылымдармен бірге қаралады. Бірақ теоретикалық және
прагматикалық аспектілер үшін ең маңыздысы психолингвистика,
социопсихология, социолингвистика, социокоммуникация т.б. ғылыми
дисциплиналар болып табылады. Себебі, бұқаралық коммуникацияны күрделендіре
түсетін көптеген факторлардың өзар іс-әрекетін зерттеу оның механизмін,
қоғам мен адамға ықпал ету әдісі мен құралдарын анықтауға мүмкіндік береді.
Психолингвистикада тілдің ықпал етуі мен мүмкіндіктері қаралады (
А.А.Монтьев, Е.Ф.Тарасов, Ю.Л.Сорокин). Бұл коммуникативті фазаның
ерекшеліктерін терең зеттеуге мүмкіндік берді. Коммуникативті процестің
ерекшеліктеріне сәйкес 2 фазалық, кей жағдайда 3 фазалық коммуникация
теориясы келіп шығады: коммуникативтіге дейін – коммуникативті –
посткомуникативті.
Бұл біріншіден, ой тілмен рәсімделеді, коммуникативті бірліктер (сөйлеу,
дискурс) тілдік бірліктерге қарағанда (сөз) коммуникация процесінде
қалыптасады.
Екіншіден, бұл сөйлеумен байланысты. Үшіншіден, посткоммуникативті
фазаның пайда болуы – шешім мен нақты іс-әрекеттің туындауына әкеліп
соқтырады.
Социопсихология үшін қоғамдық сананың өзгеруіне әсер ететін
психологиялық жағдайларды анықтау маңызда болып табылады. Эксперимент
түрінде қандай да бір әлеуметтік жағдайға жалпы бұқара қалай қараса, сол
топтың адамы да солай қарайтыны дәлелденген. Бұл әрине, егер осы әлеуметтік
топтың өзіндік санасы бар болса ғана дұрыс жүреді. Ал, егер бұлай болмаса,
онда болжам қате болуы мүмкін, және тек әлеуметтік ықпал ету процесін ғана
емес, сонымен қатар, көптеген факторлармен негізделетін өзара ықпал ету іс-
әрекетін зерттеуге тура келеді.
Социолингвистикалық аспектіде бұқаралық коммуникация тілдің әлеуметтік
қарым-қатынас түрі ретінде түсіну жағдайында қалыптасу ерекшеліктерін
зеріттейді. Осындай мақсатта мерзімді баспасөз стилінің қалыптасу
ерекшеліктері зерттеледі( В.Д.Швейцер, Г.Я.Солгоник). радио-телебағдарлама
( М.В.Зарва, С.В.Светана). Ең негізгі зерттеу мәселесі - әлеуметтік
дифференцияция, интеграция, интерференцины күрделендіре түсетін әлеуметтік
және лингвистикалық факторлардың ықпал ету механизмін анықтау болып
табылады.
Классикалық (сызықтық) модель. 1948ж Г.Лассуэл коммуникативті процестің
жай, қарапайым моделін ұсынды. Олд 5 элементтен тұрады:
кім? (ақпарат береді) – коммуникатор;
не? ( беріледі) – хабар;
қалай? ( жүзеге асады) – канал;
кімге? (бағытталған) – аудиторияға;
қандай эффектімен? (хабардың
тиімділігі) – нәтижесі.
Бұл схеманың әрбір элементі – көптеген зерттеушілердің объектісі болып
табылады. Мысалы, коммуникатордың сипаты анықталады. Адамның сөйлеген сөзі
тиімді эффект алуы үшін, ол тыңдаушылырдың пікірі бойынша, компенентілікке
( белгілі-бір білім мен дағдыға), сенімділікке (сенім тудыра білуі керек),
динамизмге (жеке басының ашықтылығы, белсенділігі, энтузиазм) ие болуы
керек.
Интернционистік (әлеуметтік-психологиялық)модель. Оны Т.Ньюкомбо жасап
шығарды. Ол өзара сөйлесіп отырып адамдардың қарым-қатынасын ескеруді
ұсынады. Егер де екеуі де бір-біріне жақсы қатынаста болса, олар сол әңгіме
болып отырған объектіге байланысты бір жақты көзқарасты ұстауға тырысады.
Ал егер, олардың арасындағы қатынас жаман болса, онда екеуінің ұстанған
көзқарасы да әртүрлі, қарама-қарсы болады.
Шулы модель, инженер К.Шеннон коммуникацияны телефонды байланыс құралы
арқылы сипаттаса, В.Вивер коммуникацияның барлық түріне шу – коммуникацияны
қиындататын кез-келген кедергілерді кіргізеді.
Г.Лассуэл мен К.Шеннон, В.Виверлердің моделдері бір бағыттағы
процестер. Әрине, бұндай модель шынайы коммуникациядан алыс емес. Кейінгі
моделдердің авторлары коммуникация процесінің компрненттері мен факторларын
олардың көптеген үлгілерін анықтауға тырысты. Мысалы, неміс зерттеушісі
Г.Марецки ұсынған факторлы модель жатады. Онда коммуникация процестерінің
контекстін құрайтын ондаған факторлар айтылады.
1954-жылы В.Шрамм мен К.Осгуд коммуникацияның циркулярлы моделін
ұсынады. Онда ақпаратты беруші және алушы өзара тең бірдей қарым-қатынасқа
түседі.
Осылайша, коммуникацияның негізгі элементтері тұтастай ғылыми
айналымға енеді. Бұндай элементке коммуникатор, ақпарат(хабар),
коммуникант, канал, нәтиже, кері байланыс, дыбыс(шу) жатады.
Текстік модель (А.Пятигорский). Оның ойынша басқа адамдарға
байланысиы белгілі-бір коммуникативті жағдай туындайды: “Текст бірден-бір
жағдайда пайда болады: субъективті жағдайда, ал ол көптеген объективті
жағжайлар негізінде уақыт пен орынға байланысты қабылданады. Ал хат үшін
уақыт маңызды емес; керісінше коррепонденцияның негізгі ағымы- уақыты қалай
да қысқарту. Идеалды түрде хат – таза кеңістіктік құбылыс, онда уақытты
үнемдеуге болады (телграмма, фототелеграмма және т.б.)”.
Кофликтологиялық модель (У.Юри) конфликті шешудің 3 деңгейін
ұсынады:
1.мүдделер. 2. құқық. 3. күш.
Мүдделер бұл – қажеттіліктер, тілек, қорқыныш, яғни бізді толғандыратын
нәрселер.
Құқық деңгейінде – сотқа шағымдану, кімнің дұрыс екенін анықтау.
Күш деңгейінде – забастовка, соғыс, төбелес жатады. Бұл, яғни кім күшті
екенін анықтау [6.30б].
БАҚ-н саясаттандыру – қалай масс-медиа біртіндеп саяси процеске еніп
бара жатқанын, оның бөлшегі бола бастағанын көрсететін құбылыс. БАҚ-н
саясаттандырудың бірнеше деңгейі мен аспектілері бар:
1. БАҚ-ның жеке саяси күшке айналуы;
2. Партиялық БАҚ-ның пайда болуы;
3. Саяси БАҚ-ның санының көбеюі;
4. БАҚ-н саяси мақсатқа пайдалану;
5. БАҚ-н сайлау алды күресте пайдалану;
6. Саясаттанған БАҚ санының ұлғаюы.
“БАҚ саяси іс-әрекеттің құралы” атты концепциясы. Бұндай концепцияны
марксизм ұстанған. Марксизм баспаны “ ұйымдық организатор, агитатор,
насихаттаушы ” деп жариялады. БАҚ-ң белсенділігі осы концепцияда өсе
түседі, алайда тұтастай саяси конъюнктураға бағынышты.
“БАҚ – қоғам айнасы”концепциясы. Бұл концепцияда БАҚ – қоғамдағы
процестерге белсенді араласады, олар қоғамдық-саяси жағдайға өзіндік
“диогноз” жасайды. Ал шын мәнәнде БАҚ қоғамдағы жағдайларды нақты
объективті тұрғыдан сипаттап, оны түзету үшін дұрыс жолдарды сілтеуі қажет.
“БАҚ- төртінші билік” концепциясы. Бұл концепция БАҚ-н жеке саяси күш
ретінде қарайды. БАҚ жеке, тәуелсіз, ол қоғамды басқаруға қатысады.
Концепция сонымен қатар, қазіргі БАҚ-ы басқа да саяси субъектілер мен бірге
өзінің арнайы мүдделері бар екенін, оларды тиімді жүзеге асыра алатындығын
көрсетеді.
“БАҚ - бизнес” концепциясы. Бұнда БАҚ – кіріс әкелетін іс-әрекет түрі
ретінде қаралады. Британ аналитигі Раймонд Уильмс былай деген: “ Не айтқың
келсе, соны айтуға болады, бірақ тек егер сіз өзіңізге сөйлеуге, оның
ішінде табыспен сөйлеуге рұқсат ете алсаңыз ғана ” [7.10б].
Әрине, бұл концепциялардың бірде-біреуі де таза күйінде бірде-бір
елде жүзеге асқан жоқ, және әр елде БАҚ-ры бұл концепциялардың бірнешеуіне
сәйкес келуі мүмкін.
1.1. Бұқаралық ақпарат құралдар - құбылыс ретінде.
Бұқаралық ақпарат құралдарының қай салада болмасын орны ерекше.
Еліміздің Коституциясында: “БАҚ-ры әрбір азаматқа өзінің құқықтары мен
мүдделеріне қатысты құжаттармен, шешімдеомен және ақпарат көздерімен танысу
мүмкіндігін қамтамасыз етуге міндетті.”[8] деп көрсетілсе, Қазақстан
Республикасының “ Бұқаралық ақпарат құралдары туралы” заңында оның “...
мерзімді баспасөз басылымы, радио және теледидар бағдарламасы,
киноқұжаттама, дыбысбейне жазбасы және бұқаралық ақпаратты мерзімді немесе
үздіксіз жария таратудың басқада нысаны ” [9] болып табылатыны айқындалған.
Ал, жалпы “БАҚ” деген атаудың өзі мына жайларды білдіреді:
1. Бұқараға бағыт немесе арнау. Яғни, бұқаралық ақпарат мәселелері
қоғамға, халыққа, көпшіліктің аудиториясына арналмақ, олармен тікелей
байланыс орнатылмақ;
2. Бүкіл ақпарат көпшіліктің сұраныс-қажеттілігін, талап-талғамын,
қанағаттандыру үшін берілмек;
3. Қоғамдық істерге байланысты әрі халық күткен мәселелерге белсенді
позиция ұстанып, соған жұртты жұмылдыруға ат салысу болмақ;
4. Көпшіліктің пайдалануына ақпараттың тиімді, қолайлы әрі арзан болуын
қалыптастыру. Жұрт ақпаратты қиналмай қабылдайтындай болу керек;
5. Жұртшылықтың бәрі бірдей және тұрақты түрде ақпарат алып отыруға
мүмкіндік туғызу;
6. Қажет еткен жағдайда әркімнің ақпарат орындарына қатысуына жол
ашу,т.б.
Сонымен қатар әрбір БАҚ берген материалдарда хабарлардың толық әрі
жеткілікті болуы өте қажет. Сонда ғана БАҚ-ның ісі ойдағыдай жүзеге
асады [10.20-22бб].
Көптеген социологиялық және социальды-психологиялық зерттеулер
нәтижелері көрсеткендей, БАҚ-ң қоғамдағы жалпы қалыптасқан құбылыстар мен
оқиғалардан ауытқу туралы үнемі хабарлап тұруы, оқырмандарды,
тыңдаушыларды, көрермендерде қалыптасқан әлемдік тәртіп, өмірдің ағымының
бұзылуы туралы, қоғамдағы өзорны мен өз болашағы туралы қорқу мен ұайым
туғызады. Сонымен қатар егер адамдар БАҚ-ң қызметіне жиі бой ұсынатын
болса, қоршаған әлемге байланысты негативті жағдайға көп ұрынады екен.
Егер тиімді пайдалана білсе, БАҚ-ы қоғамдық пікірлерді өзгертуге орасан
зор ықпал ететін алпауыт күш. Саяси жағдайларды шынайы суреттейтін,
дамыған, демократиялық тұрғыда ұйымдастырылған БАҚ-ның болуы,- қоғамды
тиімді басқарудың, тұрақты демократиялық мемлекет болуының ең негізгі
кепілдіктерінің бірі екендігі даусыз.
1776-жылы саясатшы әрі публицт Э.Берк айқандай, БАҚ-рын “төртінші билік”
деп санап, көпшілік арасында пікір қалыптасып кеткені секілді,
журналистикада жаңа көзқарас, ұғымдар пайда болып отыр. Кейбір саяси
қайраткерлер,- кім теледидарды көп бақыласа, сол бүкіл елді бақылай алады
деп санайды. Шынымен де, БАҚ – тың мүмкіншіліктері мол. Әсіресе, әрбір үйде
радио, теледидар бар кезде адамдар өз елдеріндегі жағдайды ғана емес,
әлемде не болып жатқанын көріп біліп отырады.
Ақпарат құралдарының маңызы шын мәнінде сөз, баспасөз бостандығы
берілген, оппазициялық партиялар бар елдерде арта түседі. Сонымен қатар,
ақпарат құралдарымен бірге билікті жүргізуде информациялық қордың да маңызы
өте зор. Өйткені бұқаралық ақпарат құралдары ның әлеуметтік институт
ретінде – басқа қоғамдық институттармен қарым-қатынаста болуы заңды. Сол
арқылы ол әр саламен, жан-дақты жұмыс істей алады. Демократия мен
плюрализмді пайдаланады. Қоғамдық пікір қалыптастыруға ықпал етеді.
Қоғамдық пікірді туғызатын да, жасайтын да халық, әлеуметтік-саяси
топтар. Қоғамдық пікір - өз кезегінде әлеуметтік-саяси өмірдің маңызды
мәселелеріне байланысты туады. Өткен мен бүгінге байланысты процестер мен
фактілерге байланысты өріс алады, және де актуальді оқиғалар мен
құбылыстар, іс-әрекеттер мен идеялар бағаланып, нақты мақсаттар мен
міндеттер және оған жету жолдары жөнінде қоғамдық пікір пайда болады. Білім
мен ғылыми мағлұматтарды алу, оларды тарату бүгінгі таңда алдыңғы қатарлы
орындарға ие.
БАҚ мемлекет пен ірі корпарация жағынан бақылаудан тәуелсіз бола
бастады. Жарнама БАҚ-ты қаржыландыру мен оған кіріс әкеліп отырған басты
қайнар көз болып табылады, және ол оның рухани және саяси тәуелсіздігіне
кедергі болып отыр. БАҚ-ң көптеген органдары мен ұйымдардың негізі
коммерциялық бастау, ақпаратты неғұрлым кең аудиторияға сату үшін нарықтық
пайдплану болып табылады. 1988-жылдың ақпанында АҚШ-тың 3 негізгі
телекомпаниялары Ақ үйдің Р.Рейганға солардың каналдары арқылы экранға шығу
ұсынысын қабылдамады. Бұл компанияның ресми өкілдері президенттік сөзде
ешбір жаңа нәрсенің болмайтынын айтты, компанияның коммерциялық мүдделері
оларға эфирді босқа пайдалануға рұқсат бермейміз деп жариялады.
Өздерінің репортаждарында, комментариясында БАҚ саясаттың жасырын
белгісіз тұстарын жариялап отырды. Мысалы, АҚШ-та БАҚ-ң жекелеген органдары
саяси аренадан Л.Джонсон мен Р.Никсонның кетуіне де аса зор рөл атқарды.
Басқаша айтқанда БАҚ арқылы қалыптасатын қоғамдық пікір билікті шектеуге
мүмкіндік береді [1.145б].
Қандай да бір қоғам, саяси жүйе болсын оның дамуында жалпы ақпараттық
қызметтің, бұқаралық ақпарат құралдарының атқарар қызметі мен рөлі зор.
Өйткені қоғамның қалыпты саяси-әлеуметтік өмірін күнделікті ақпарат тарату
қызметінсіз көзге елестету қиын. Олай болса ақпараттық қызмет дегеніміз не?
Оның мәні мен маңызы неде? Ол әуелі қоғам мүшелері мен билік орындарына
қажетті немесе сол қоғам үшін белгілі бір дәрежеде маңызы бар ақпараттарды
қабылдап, уақытында таратып отыратын арнайы қызмет жүйесі болып табылады.
Өз кезеңінде ақпараттар күнбе-күн БАҚ-ры арқылы таралады [11].
Жалпы алғанда БАҚ-ның қоғамға қажеттілігі олардың тікелей атқарар
функцияларынан туындайды [10.25б].
Бүгінде БАҚ-ның қоғамда атқаратын функциялары аз емес. Олардың
ішіндегі ең негізгілерінің бірі – бұқаралық ақпарат құраладарының
ақпараттық функциясы, яғни қоғам мен оның мүшелеріне күнделікті ақпарат
таратып отыруы. Өздері қабылдаған ақпарат негізінде адамдардың саяси-
экономикалық, мәдени әлеуметтік, рухани өмірі, билік тармақтарының қызметі
тағы басқалар жөнінде белгілі бір пікір қалыптасады. Екіншіден, қоғамның
дамуы, түрлі ішкі-сыртқы міндеттері мен саяси-экономикалық процестерді
мақсатты түрде реттеп, шешіп отыруы, қоғам мүшелерімен басқа да қоғамдық
институттармен арақатынасы тағы басқа да күнделікті ақпарат алмасуынсыз,
яғни БАҚ-ның коммуникативті қызметінсіз мүмкін емес.
Бұқаралық ақпарат құралдарының функциясы адамдарға түрлі процестер және
оқиғалар тұрғысында ой түйіндеуіне ықпал етеді, олар жөнінде түрлі
ақпараттар ағыны ішінде бағдар болуына көмектеседі. Басқаша айтқанда,
адамдардың қоғамдағы әлеуметтік шындыққа табиғи бейімделуін қамтамасыз
ететін олардың танымдық функциясы туындайды.
Бұқаралық ақпарат құралдарының билік пен оның субъектілері арасындағы
байланысты реттеп, қадағалап отыру функциясының маңызы бүгінгі кезеңде
тіпті арта түсуде. Бұл әсіресе дамыған демократиялық қоғамдарға тән қасиет.
Олардың қадағалаушылық қызметі өздері туғызатын қоғамдық пікірге арқа
сүйейді. Бұқаралық ақпарат құралдары мемлекеттік ресми қадағалау органдары
секілді әкімшілік-экономикалық шара қолдану құқына ие болмаса да, олар
болған оқиғаға, оған жауапты адамдарға тек құқықтық тұрғыдан ғана емес,
моральдық баға да береді.
Жалпы, Жапония ғалымдарының пайымдауынша, информация кімнің қолында
болса, XXI- ғасырда билік соның қолында болады дейді. Кез-келген қоғам
өмірінде ақпараттық қызмет жүйесінің қызметі мен рөлі зор. Бүгінде дамыған,
өркениетті қоғамдағы біліммен ақпарат билігі қаражат пен мемлекеттік
күштеуді екінші кезекке ысырып тастап, оны басқаруда шешуші ықпал ете
отырып олар саяси күшке айналып отыр.
Бұқаралық ақпарат құралдары коммуникативтік, ақпарат
таратушылық, танымдық пікір туғызу арқылы саяси билікке ықпал етушілік,
қадағалаушылық функцияларының маңызына қарай “төртінші билік ” аталған.
Мысалы,“Маңызды ақпаратқа ие болу билікке ие болуды білдіреді. Маңызды
ақпаратты маңызы жоқ ақпараттан ажырата білу одан да күшті билікті
білдіреді. Маңызды ақпаратты өз мүддеңе сай тарата білу мүмкіндігі болмаса
ол жөнінде мақсатты түрде үндемей қалу екі есе көп билікті білдіреді ”- деп
жазды белгілі неміс саясаткері, саясаттану оқу құралының авторы Von Klaus
Beume [12.50б].
Саяси билік әлеуметтік институттар арқылы жұмыс істейді. Ол
ұйымдар, мекемелер, техникалық, информациялық, қоғамдық қатынастарды
ұйымдастыру мен реттеуді қамтамасыз ететін ережелер арқылы іске асады [13].
Биліктің қайнар көзі, бастауына бедел, күш, байлық, заң, адамның
қоғамдағы алатын орны, ұйым, мүдде, білім және хабарлама мәліметтер яғни
информация жатады.
Жалпы, қоғамның саяси институттары қатарында айырықша мәні бар,
басқалармен салыстырғанда саяси билігі мен қызметі бөлектеу тұрғаны
бұқаралық ақпарат тарату жүйесі болып табылады. Бұл жүйе тікелей өндіруші
сала болмағанымен, қоғамдағы саяси - әлеуметтік ықпалы жағынан басым
болатыны белгілі. Қоғам өмірінің қай саласында да мемлекеттік ақпараттың
саясаты болады. Ішкі- сыртқы саясаттың күрделі міндеттерінен бастап,
күнделікті ауа райына дейін ақпараттың қамтамасыз етпейінше, алдағы
мақсатқа қол жеткізу, одан күткендей нәтиже тосу қиын. БАҚ- ның қоғам
өміріндегі ақпараттық, коммуникативтік, танымдық, қоғамдық пікір
туғызушылық функциялары мемлекет мүддесін қоғам мүшелеріне жеткізіп,
олардың ой- пікірін байқатады, қоғамдық институттар арқылы оның жүзеге
асуын қамтамасыз етеді.
Бұқаралық ақпарат құралдарының пәрменді саяси- әлеуметтік ықпалы
мен мүмкіндіктерін осы себептерге байланысты мемлекеттің үнемі пайдалануына
тура келеді. Бұл екіжақты байланыс ауқымы мен сипаты қоғамдағы билік
режимдері және формаларына байланысты өзгеріп отырады. Тоталитарлық, қатаң
авторитарлық саяси режимдерде БАҚ тұтастай мамлекеттің бақылауында болады.
Ондай қоғамдарда ақпарат кеңістігі мемлекет идеологиясына сай, сол бағытта
ғана қалыптасады, қоғамға тек мемлекеттік көзқарас таратылып, қоғамдық
пікір де сол бағытта қалыптасады [14].
КСРО кезіндегі тоталитарлық жүйе саясаты бұған айқын дәлел
болады. Ал, демократиялық мемлекеттерде БАҚ- ы мен мемлекет арасындағы
қарым- қатынас заңдылық негізінде белгіленіп, барлық мәселелер тек құқықтық
нормалар мен ережелер бойынша шешілді. Мұндай саяси режим баспасөз
бостандығын, пікірлер алшақтығы және көзқарас еркіндігін мойындайды,
сонымен қатар, ар-ождан бостандығы да сақталады.
Сөз бостандығын шектеу журналистерге қоқан-лоқы көрсетіп, қысым
жасау әлі де етек алып отырғаны жасырын емес. Өз кезегінде журналистер
тарапынан да заңды өрескел бұзушылық, жалақорлық пен жалған ақпарат беру
оқиғалары көптеп кездеседі. Осындай жөнсіздіктерді реттеп отыратын БАҚ
туралы жаңа заң қабылдау қажеттігі президент жолдауында атап көрсетілді.
Онда республикадағы БАҚ -дың ұлттық мүддені қорғаудан сырт қалмауға
тиістілігі де ескертілді. Бұқаралық ақпарат құралдары рыногында бәсекенің
белең алуы заңды құбылыс.
Кез келген ақпарат құралы бұқараның көңілін жаулап алу жолында
қызмет етеді. Оның ар жағында БАҚ-тың монополияналу қаупі тұр. Ал
монополияланған ақпарат шындықтың аулынан алыстап, жекелеген топтардың
мүддесін көздейтіні бесенеден белгілі. Сол себепті, бәсекелестік үкімет
тарапынан қатаң бақылауға алынады. Елбасы республикадағы БАҚ-ның халық
алдындағы жауапкершілігін жадынан шығармай, "өзінің дамуына жасалған
қамқорлыққа жауапты тұғыр ұстануымен, әділ де шынайы ақпарат таратуға деген
ұмтылысымен жауап қатады" деп зор үміт білдірді [15.146б].
Медиа-рынокта БАҚ-ның өсуімен қатар қоғамның ақпараттық
сұраныстарына сәйкес тақырыптық ауқымының да кеңейе бастағандығы байқалады.
Мемлекеттік ақпараттық саясатты жүргізуге байланысты бюжеттік
бағдарламаларды қаржыландыру көлемінің өсуі арқасында 2003-жылы мемлекеттік
тапсырысты Республикалық деңгейіндегі 31 газет, 21 журнал және 48 орталық
және аймақтық телерадио компания орындайды [16.11б].
Медиа-қауымдастықпен халықаралық ұйымдармен өзара сындарлы жұмыс
барысында Қазақстан Республикасының "Бұқаралық ақпарат құралдары туралы"
жаңа Заңның жобасы әзірленіп Үкіметке ұсынылған болатын. Сонымен қатар тағы
айта кететін мәселе ақпарат министрлігі құрылды. Яғни еліміздегі БАҚ-на аса
көңіл бөлініп отырғанын бір осы министрліктің құрылуынан - ақ байқауға
болады.
Өңірлік қауіпсіздік және сол процесстегі БАҚ-ның роліне байланысты
тақырып қазіргі кезде қай кездегіге қарағанда да өзекті болып отыр. Сөз бен
бейненің ролі қауіпсіздік ұғымында ғана емес, сонымен бірге оны
қалыптастыруда да әскери құрамдық секілді маңызды факторға айналып келеді.
Ғасыр бұрын Фридрих Ницще: "Факт дегеніміз жоқ - ұғындыру ғана бар" дегені
ақиқатқа көбірек жақын келеді. Медиа саланың түбегейлі өзгеру аймақ
шегіндегі емес, жаһандық құбылыс екендігі анық. Мамандардың есебі бойынша
50 миллион адамдық аудиторияны қамту үшін радиоға 38 жыл, телевизияға 13
жыл қажет болыпты да, ал Интернет бұл деңгейге 4 жылдың ішінде жетіпті.
2000-жылы Интернетті пайдаланушылар саны 700 миллион адамнан асып түскен.
Олдос Хаксли өзінің тоталитаризмге қарсы утопияларында тапқырлықпен былай
деп көрсеткен екен: "төрт жыл бойы аптасына үш рет жүз-жүздеп қайталасаң,
ақиқат қалыптасты дей бер" [17.22б].
Біздің халық демократиялык, еркіндікке үйренуде, және де бұл бүгінгі
ұрпақтың зор жетістігі. Алайда осындайлық қысқа мерзімде біздің неге қол
жеткізгенімізді қарасақ; бұл ретте осынау жылдары біздің ұзақ күткен
тәуелсіздігімізді сақтау және нығайту басты мақсат болды. Бұл бірінші
нөмірлі мәселе еді. Осы салада біздің БАҚ өте көп еңбек сіңірді. Олар
еліміздің тарихын, болып жатқан экономикалық үрдістерді жан-жақты зерделеп
оны халыққа жеткізе білді. Еркін баспасөз - біздің мемлекетіміздің
демократиялық бағыттан айнымайтындығының басты кепілі.
Демократия – біздің жолымыздың бастауы емес, түпкілікті мақсаты.
Ал келесі бір білуге тиіс нәрсе – бұқаралық ақпарат құралдарының
демократиялдығы. Яғни ол шынайы демократия үшін еңбек етеді, күреседі.
Демократияның тағы бір пайдасы – жариялылықты күшейтіп, әділетсіздікке
қарсы сынды дамытуға жағдай жасайды. Демократия мен БАҚ тығыз байланыста
болуы тиіс. Демократия кезінде БАҚ-ның рөлі одан сайын артып, қоғамдық
пікірдің ұйымдастырушысы мен жариялаушысы ретінде көрінеді. Ал, Төрегелді
Бекниязов өзінің “Демократиялық қоғам және баспасөз” атты оқу құралында:
“БАҚ қашанда халық мүддесін, мақсатын ұмытпауы керек, стихияды өмірдің
қайда апарып соғатыны белгілі. Демократияның өзі – заңды бұзу деген сөз
емес. Әлемнің дамыған алпауыт елдерінде де солай. Ендеше салауатты өмірді,
өркениетті көздесек, БАҚ-ры да соған қызмет етпек.” – дейді [18.149б ].
Яғни, бұл тұрғыда мемлекеттік бұқаралық ақпарат құралдары халықтың
өмірін және де басқа жағдайларды тереңдеп жазып келе жатқанын ешкім жоққа
шығармайды. Ал, тәуелсіз БАҚ-ры болса түрлі тақырыптарды қозғап, ақпаратты
кең спектрде көрсете білгенмен, халықтың өмірін, және де басқа мәселелерін
жеңіл-желпі беріп жүргені белгілі. Кейде парасат жағы жетпей жатқаны
байқалады. Бұған керісінше, мемлекеттік ақпарат құралдары ұстанымды да,
салмақты болып келеді.
1.2. Бұқаралық ақпарат құралдарының құрылымы мен
қызметі.
Қоғамдық сананың өзгеріп, өсуі – қоғам мүшелерінің мемлекет
өмірінен күнделікті мол, әрі объективті мағлұмат алу дәрежесіне тікелей
байланысты. Қоғамдық сана өз кезегінде қоғамдық пікір негізінде
қалыптаспақ. Бұл екеуінің де БАҚ-ры арқылы ғана пайда болып, одан әрі дами
алатындығын ескерсек, оның қадағалаушылық функциясы тіпті күшейе түспек.
Яғни қоғамдық пікір, билік тармақтарының белгілі бір шешімінің терістігіне
бұқаралық аұпарыт құралдары арқылы көз жеткізсе, ол оның шешімді өзгерту
үшін тағы да сол ақпарат қызметін пайдалана отырып ықпал ете алады.
Бұқаралық ақпарат құралдарының “төртінші билік” аталуы оның осындай саяси-
әлеуметтік функцияларының маңыздылығынан болса керек.
Өткен ғасырдың 60-шы жылдары шыққан “Баспасөздің төрт теориясы”
деп аталатын Сиберт, Шрамм, Питерсонның еңбегі бұқаралық ақпарат
құралдарының әлеуметтік жауапкершілігі туралы мәселелерді қозғауына
байланысты журналистикада, саясатта, қоғамда кеңінен пікір туғызды. Бірақ
оның бастапқы идеялары Еуропада жүздеген жыл бұрын айтыла бастаған еді.
Аталған еңбек соның қортындысы секілді көрінеді. Ал қарастырылған
проблемалар БАҚ-ның қоғамдағы орны мен рөліне, қызметіне байланысты болып
келеді:
1. Баспасөздің авторитарлық теориясы.
2. Баспасөздің либертариандық теориясы.
3. Баспасөздің әлеуметтік-жауапкершілік теориясы.
4. Баспасөздің кеңестік коммунистік теориясы.
Осындай мәселелерге талдаулар жасалып, көзқарас-пікірлер арқылы
жүйеленіп қорытындыланды [10.25-26бб ].
Өздігінен БАҚ әрқашан адам немесе топтардың саласындағы
өзгерістердің субъектісі бола бермейді. Өздігінен олар бұзу, жасау немесе
процестердің құралы да бола алмайды. Оның позитивті немесе негативті рөлі
оның қандай әлеуметтік күшпен және қандай мақсатпен қолданылуына байланысты
анықталады. Бұл жерде белгілі ағылшын тарихшысы Дж.М.Треверянның саясат-
әлеуметтік өзгерістердің себебі емес, нәтижесі деген сөзін айта кету қажет.
БАҚ тек сол өзгерістерге ықпал ететін қосымша факторлардың құралының бірі
болып табылады.
БАҚ-дағы қазіргі демократиялық бағыт пен гуманистік позиция
баршаға ортақ. Осындай жағдайда ғана өркениет пен мемлекеттің бәйгесінде
халықтық, ұлттық көкейкесті нәтижеге жетуге ұмтылатынымыз анық. Негізінен
бұқаралық ақпарат құралдарының маңызды рөлі – қоғамның қабілетті, өміршең
жағдайын қамтамасыз ету. Қоғамдағы болып жатқан экономикалық,
демократиялық, саяси-әлеуметтік өзгерістерді түсіну, жаңаша қабылдап,
бағалау процестері – енді қалыптаса бастаған Қазақстандық ақпарат
кеңістігінен анық көрінуде. Ақпарат қызмет жүйесі өтпелі қоғамның
әлеуметтік институттарының айрықша бір түрі ретінде ақпарат өндіріп, оны
адамдардың әлеуметтік кеңістігіне тарататын арнайы қызметтің өзіндік
формасына ие. Бұқаралық ақпарат құралдарының жоғарыда аталып өткен түрлі
саяси-әлеуметтік функциялары демократиялық қоғамда мейілінше толығырақ
көрінеді. Бұқаралық ақпарат құралдары демократия және оның құндылық
негіздерінің жұмыс істеу механизмінің құрамдас бөлігі болып табылады.
Демократияның бар құндылығы адам санасы мен саяси мәдениетіне
тікелей байланысты. Қоғам өміріндегі маңызды шешімдерді көпшілік дауыспен
қабылдайтын демократиялық қоғамда сол көпшілікке тікелей саяси-
психологиялық танымдық тұрғыдан ықпал ететін осы ақпарат құралдары.
Бұқаралық ақпарат құралдары азаматтардың жекелеген саяси құбылыстар мен
оқиғаларды қабылдауына белсенді әсер етіп қана қоймай, олардың қоғамдағы
жалпы саясатқа көзқарасын қалыптастырады.
“Демократиялық қоғамда бұқаралық ақпарат құралдары қоғамдық пікірлермен
қатар заңға сүйенеді.” [11].
Мемлекет пен ақпарат құралдары арасындағы қарым-қатынастың тағы
бір өзіндік формасы айқын байқалатын қоғам - өтпелі кезеңдегі саяси
жүйелер. Олардағы ақпарат құралдарымен арақатынас сипаты біршама
өзгешелеу, демократиялық негіздерге бағытталғанымен, өтпелі кезеңнің
қиындықтарынан шығу жолында авторитарлық форма тәсілдерін пайдалану
мүмкіндіктерін де жоққа шығармайды.
Бүгін де тәуелсіз Қазақстан мемлекеті дәл осындай өтпелі
кезеңді бастан кешіріп отыр деуге болады. Ақпарат құралдары мен мемлекет
арасындағы байланыс, өзара қарым –қатынас формалары мен мазмұны, құқықтық
негіздері, даму үрдістері әлі толық қалыптасып үлгерген жоқ. Дегенмен де,
олардың басым бағыттары және айқындаушы факторлары қазірдің өзінде байқалып
отыр. Қазақстан Конституциясы бойынша өзін зайырлы, құқықтық және
демократиялық қоғам санайтындықтан, ақпарат құралдарына саяси цензура
алынып тасталған.
Жалпы БАҚ туралы сауалнама жүрізу барысында халықтың төмендегідей ой-
пікірлерін білуге болады: БАҚ қазіргі уақытта ең бірінші Қазақстан
экономикасына үлкен мән беруі керек деп 48 пайызы дауыс берген. Бұдан кейін
әлеуметтік- тұрмыстық жәнек ішкі саясат тақырыбына 37 пайызы дауыс берді.
Ал, 34 пайызы үшін экология тақырыбы ең маңызды мәселе. 29 пайызы қоғамдық
қатынастар саласын өзекті деп есептейді. Дін тақырыбына арналған сюжеттер
мен мақаларды 12 пайызы қызу қуаттайды. Масс-медиа тақырыптарына
сенімсіздікпен қарайтындар да табылды. Тек 18 пайыз сұралғандар ғана БАҚ
толық шынайы ақпарат береді десе, 38 пайыз отандық БАҚ ақпараттарын
жартылай обьективті деп бағалайды, 36 пайызы Қазақстандағы БАҚ-ты
кейбіреулер өз ыңғайына қарай икемдеп отыр деп есептейді. Сұралғандардың
көпшілігі (56 пайыз) БАҚ-ты еліміздегі төртінші билік деп танымды, үштен
бірі (30 пайызы) отандық БАҚ санасуға тұралық билік иесі дейді. 81 пайыз
сұралғандар Қазақстандағы БАҚ қызметіне байланысты түрлі конференциялар,
форумдар, конгрестер өткізіп тұру керек десе, 13 пайызы оның соншалықты
қажеттілігін сезінбейді [19.54б].
Республика ақпарат кеңістігінде сөз бостандығына құқық берілген.
Ал, осы сөз бостандығын кім қалай пайдаланады деген мәселеде мемлекет пен
бұқаралық ақпарат құралдары арасында белгілі бір дәрежеде проблемалық
мәселелер орын алады. Бұл үрдіс әсіресе соңғы жылдары айқын байқалып отыр.
Еркін бәскелестік принципін ұстанған ақпарат құралдары қазір
меншік түрінде, әлеуметтік – саяси бағыты мен экономикалық мүмкіндіктеріне
қарай нарық жағдайына бейімделуде. Мемлекет тарапынан қаржылық қолдауға ие
болғандары билік басындағылардың ресми көзқарасын жақтаса, тәуелсіз, жеке
меншік ақпарат құралдары мемлекет саясатымен үнемі келісе бермейтіндіктерін
аңғартуда. Дегенмен, бұл қоғамдағы объективті құбылыс деп қабылданып отыр.
Өйткені тоталитарлық жүйе құрсауынан босап шыққан жас мемлекет ретінде
өмірінде айналып болмайтын қоғамның саяси – идеялық аспектілерінің бірі –
дәл осы ақпараттық айқындық проблемалары. Бұл айқындық, қоғамдағы жаңа,
саяси - әлеуметтік, мәдени – рухани құндылықтар айқындалмайынша, ел
экономикасы көтерілмейінше, өзінің зәрулігін жоймақ емес. Ақпарат
құралдарының қоғамдағы әлеуметтік – саяси функциялары үнемі мемлекет
мүддесіне сай қызмет атқара бермейді [20.54б].
Негізінен, мемлекет өзінің қандай да бір саясатын жүргізу
барысында ақпарат кеңістігіндегі түрлі көзқарастар мен пікірлер ағынымен
беттеседі.
Оларды үш топқа бөледі:
1. Мемлекеттің ресми саясатын толығымен жақтаушы бұқаралық ақпарат
құралдар. Оларға негізенен мемлекет бюжетінен қаржы бөлінетін басылымдар
мен телерадио арналары жатады;
2. Мемлекет саясатына либеральды көзқарастағы ақпарат құралдары.
Олардың қатарына түрлі меншік иелігіндегі, акционерлік қоғамдар мен
қоғамдық ұйымдардың, либералдық бағыттағы партиялар мен қозғалыстарының
жекелеген ақпарат құралдары жатады;
3. Мемлекет саясатын толық немесе белгілі бір дәрежеде қостамайтын,
өздерінің қарсылығын ашық немесе жанама түрде білдіруге тырысатын үшінші
топқа оппазициялық бағыттағы және жекеменшік ақпарат құралдарының бір тобы
жатады [21.36б].
Кез-келген баспасөз немесе электронды ақпарат құралдар хабары бейтарап
айтылмайды.
Негізінен, дамократиялық қоғамда кім – күнделікті жағдайдан үнемі
хабардар болып, соның бәрін екшеп-біліп отырса, сол билік жүргізеді деген
қағидаға жүгінетін болсақ, бұл орайда мемлекет мүддесі айқын болады. Ол –
ақпарат кеңістігіндегі түрлі көзқарас, пікірлердің заңдылық шеңберінен
шықпауы, жаңа мемлекеттілікті нығайтуға қатыстылығы және мемлекеттің саяси-
әлеуметтілік тұрақтылығына нұқсан келтірмеу [22.316б].
Жалпы, кейде мемлекеттік ақпарат құралдары қызметінің қоғам
дамуындағы өзгерістерге сай саяси- рухани сұранысты қанағаттандыруға үнемі
дайын емес екендіктерін де аңғартады. Алайда, бұл қоғам айрықша назар
аударған оқиғаларға, ресми билік басындағылардың іс-әрекетіне, үкімет
жұмысына сын көзбен қарап, өзінің субъективтік пікірін ашық айтудан
күмілжіп жатуынан туындайды. Өйткені белгілі бір мәселе жөнінде пікір
алшақтығына байланысты, мемлекеттік ақпарат құралы басшылығын ауыстырып
жіберу билік басындағыларға көп қиындық туғызбайды. Мемлекеттің ресми
саясатына либералды көзқарастағы БАҚ онымен ішінара келіспеуі мүмкін
дегенмен негізінен алғанда, ашық жақтамайды, қарсылығын да білдірмейді.
Қоғам дамуының демократиялық заңдылықтарына негізге ала отырып,
өз ұсыныс-пікірлерін, көзқарастарын ресми мемлекеттік басылымдар мен
оппазициялық бағыттағылардың ортасынан іздейді. Өзіне деген мұндай көзқарас
ресми билікке де қолайлы. Сондықтан да, олардың арасындағы қатынас,
негізінен екіжақты қолайлылық ахуалмен сипаттайды [18.66б].
Ақпарат кеңістігінде ресми саясатқа қарсы оппазициялық немесе оның
жекелеген тармақтарымен келіспейтін пікір, көзқарастар жиынтығын құрайтын
бөлігі мен мемлекет арасындағы қарым-қатынас өзінің күрделілігімен және
үнемі өзгеріп отыруымен ерекшелінеді. Бүгінгі таңда ол мемлекет пен
тәуелсіз ақпарат құралдары арасындағы байланыстың ауқымын, салмақ дәрежесін
айқындайтын негізгі фактор болып отыр.
Оппазициялық көзқарастағы немесе ресми саясатпен келіспейтін
тәуелсіз ақпарат құралдарының негізгі айырмашылығы мынада:
- экономикалық жағынан толық тәуелсіздік;
- кез-келген оқиғаға өз пікірі мен көзқарасын білдіру мүмкіндігінің
молдығы және әртүрлілігі;
- ресми биліктің саяси ықпалына мойын ұсынбауы;
- қоғамдық пікірді қалыптастыруға тікелей әсерінің жоғары болуы.
Ақпарат кеңістігіндегі мұндай келіспеушіліктер белгілі бір тақырыптар
төңірегінде өрбиді. Мысалы: оппозициялық бағыттағы ақпарат құралдарының
ресми саясаттың кейбір тармақтарымен келісетін, тіпті толық көрсететін
кездері де аз емес. Мемлекет пен көзқарасы қайшы ақпарат құралдарының
арасындағы пікір алшақтығы бірінің пайдасына шешіле бастағанда, олардың
арасындағы қатынастың да тепе- теңдігі өзгеріске ұшырайды. Әдетте қоғамдық
дамуға өзгерістердің келуі, идея, міндет, мақсаттың басқа арнаға түсуі,
әлеуметтік, саяси жаңа көзқарастар қалыптастыру қажеттігі бұқаралық ақпарат
құралдарының түр мазмұнына жаңалықтар әкеледі, рөл- маңызын өзгертеді,
қоғамдық санаға әсер- ықпалын күшейтеді. Бұл процесс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... . 3-5бб
І. БҰҚАРАЛЫҚ АҚПАРАТ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
МЕТАДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6-11бб
1.1 Бұқаралық ақпарат құралдары құбылыс ретінде
... ... ... ... ... .. 12-17бб
1.2 БАҚ-ның құрылымы мен қызметі
... ... ... ... ... ... ... ... . 18-23бб
1.3 БАҚ – билік ресурсы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24-35бб
II. БАҚ-НЫҢ ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАН САЯСИ ӨМІРІНДЕГІ
ОРНЫ МЕН РӨЛІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... .. 36-37бб
2.1 а. Баспасөз
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
38-42бб
б. Телевидение
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 42-
44бб
в. Радио
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 44-46бб
2.2 БАҚ-ның қазіргі Қазақстандағы өзекті
даму тенденциясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 47-55бб
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .. 56-57бб
СІЛТЕМЕЛЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .. 58-60бб
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61-
63бб
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Міне XXI ғасырға адамзат зор жетістіктермен,
ілгерішіл саяси- әлеуметтік, экономикалық, табыстармен еніп отыр. Дәл осы
өркениеттік үрдіспен қоғамдық даму да алға басып барады. Соның бір парасы,
әрине, әлемдік бұқаралық ақпарат құралдарының кең қанат жаюы дер едік.
Негізінен, XVI-XVII ғасырдан бастау алатын бұқаралық ақпарат
құралдарының нақты жұмыс процесі қазір де лайықты жалғасын тауып келеді.
А.Байтұрсынов бабамыз “Газет – халықтың көзі, құлағы және тілі” демекші,
көп жетістіктердің болмысы мен сипатын осынау БАҚ-тың прогрестік мәнінен
аңғарамыз.
Ақпараттық технология барған сайын өз мүмкіндіктерін тереңдей ашуда.
Бұқаралық ақпарат құралдары, барлық уақытта мемлекетаралық қатынастарды
нығайтуда, халықтар арасында жайма шуақ, достық қарым қатынас орнатуда,
экономикалық – саяси және мәдени ынтымақтастықты кеңейтуде, жалпы азаматтық
құндылықтарды насихаттау мен таратуда орасан рөл атқарып келеді.
Ал жаһандану кең құлашын жайған XXI - ғасырда бұқаралық ақпарат
құралдарының рөлі мен оның алдында тұрған міндеттердің аумағы өсіп,
неғұрлым жауапты бола бастады. Елдер мен халықтардың жақындасуына белсенді
ықпал ете отырып, баспасөз, электронды бұқаралық ақпарат құралдары іскерлік
пен мәдени ынтымақастықтың жаңа мүмкіндіктерін ғана ашып қана қоймай оны
дамытудың түрлі жолдарын көрсетуге күш салуда.
Негізінен баспасөзге, бүтіндей бұқаралық ақпарат құралдарына қатысты
“қоғам өмірінің айнасы”, “саяси қызметтің қаруы”, “төртішші билік тұтқасы”
деген айтылуы тегін емес.
Егер БАҚ-тың соңғы оншақты жыл көлеміндегі бүкіл табиғатына, атқарған
қызметіне зер сала қарасақ, жоғарыда айтылған баламалардың негізі бар
екендігіне көз жеткізуге болады.
Тақырыптың зерттеу деңгейі. Қоғамдағы саяси-ақпараттық, экономикалық,
мәдени-рухани процестердегі БАҚ-тың қызметін талдауға, қазақстандық
ақпараттық саясаттың қалыптасуы мен бүгінгі проблемалық мәселелеріне
арналған немесе көпшілікке ұсынған К.С.Гаджиевтің “Политическая наука”,
Я.Н.Засурскийдің “Основные понятия журналистики”, Е.П.Прохровтың “Введение
в теорию журналист”, М.К.Барманқұловтың “Телевидение: деньги и власть”,
Ғ.Ж. Ибраеваның “Политика и телевидение”, С.Қ. Қозыбаевтің “Крах и новые
витки СМИ Казахстана в мировом коммуникативном пространстве”,
А.С.Сарсенбаевтің “Становление демократической системи средств массовой
информаций Республики Казахстана”, ғылыми-диссертациялық, публистикалық
еңбектері бұл саладағы алғашқы құнды зерттеулердің қатарына жатады. Бұл
ғалымдардың қай-қайсысы да БАҚ-тың қоғамдық саяси өміріміздегі алар орнын
барынша білгірілікпен талдап, өз көзқарастарын білдіреді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Қазіргі Қазақстанның мәдени – ақпараттық
негіздерін айқындау және саяси өмірдегі орны мен рөлін ашып көрсету болып
табылады. Яғни, БАҚ-тың алға қойған мақсат-мүддесі мен позициясын анықтау
керек. Мұның өзі сайып келгенде, саясат пен қоғам дамуына, елдік мүддеге
қатысты болып келеді де, бұқаралық ақпарат құралдарының әр жерде өзіндік
ерекшелігі болатынын жоққа шығармайды. Сонымен қатар Қазақстанның билік
саласының бір бөлігі ретінде және БАҚ-сыз қоғамды елестету мүмкін емес
екендігін көрсету.
Зерттеу жұмысының объектісі. Тәуелсіз Қазақстанның саяси өміріндегі БАҚ-тың
алатын орны. Мысалы, саясаттанушы К.С.Гаджиев “...БАҚ-ы саясат пен
шығармашылықтың синтезі ғана емес, ол “төртінші биліктің” басалқы элементі”-
деп баға береді [1.252б].
Бүгінгі таңдағы көптеген саясатшылар мен саясаттанушылардың пікірі
осы ыңғайлас болып келеді. Бұл арада мынаны айту керек. Қазақстандық жас
демократия даму деңгейде дамыса, оның бүкіл табиғаты қазақстандық БАҚ-тың
даму деңгейімен тағдырлас болды. Себебі, пікір еркіндігі мен сөз
бостандығының шынайылығы БАҚ-тан ғана көрініс табуы.
Осы тұста журналистиканың саяси сахынадағы рөліне баға беріп жүрген
ғалым Е.П.Прохоровтың “... қоғамдық пікірді қалыптастыра білетін БАҚ-ның
биліктегілердің таңдау құқына әсер етуі мүмкін, тіпті олар билік басына
оппозициялық күштерді алып келуі де ғажап емес. ” деген пікірін айтады [
2.79б].
Ал, саясаттанушы А.С.Сарсенбаев өтпелі кезең тұсындағы “төртінші
биліктің” ақпараттық кеңістіктегі алар орнына сипаттама береді.
Демократиялық қрғам құру жолындағы күрестегі баспасөз өкілдерінің атқарар
рөліне назар аударады [3.26б].
Зерттелу жұмысының пәні. БАҚ-тың құрылымы, қызметі, Қазақстандағы БАҚ-ң
қалыптасу жолдары мен даму тенденциялары. Ал, мұның бәрі бір жағынан БАҚ-
тың даму мүмкіндігін кеңейтеді, ол шын мәнінде саяси билікке ықпал ететін
күшке айнала бастайды.
Осы айтылған жағдайлар түптеп келгенде, жаңа дәуір талабына сай өз
қызметін құрсам деген талпыныс қазақстандықтардың БАҚ-ын тұтастай
әлеуметтік, саяси институт ретінде қалыптастыруға итермелейді. Яғни, ол
әлеуметтанудың, саясаттанудың қайнар көздерінің бірі бола алады.
Өйткені ашық ақпараттық кеңістік саясатының үстемдігі оқырмандар мен
көрермендердің пікір алуандылығына кепілдік берсе, мұның өзі қалың қауымның
көзқарастары мен пікірін тиянақты зерттеу факторына айналды.
Сөйтіп БАҚ-ры әлеуметтің белгілі бір мәселелер төңірегіндегі көңіл-күйін
ғана зерттеп қоймай, қоғамдық пікір қалыптастырудың құралы да болды.
Себебі, жаңа ақпараттық кеңістіктегі ақпараттық саясат, оның елеулі
нәтижелері билік басындағылар мен мамандардың назарын аудартпай қоймайды,
тың шешімдер қабылдап, өмірге енгізуге итермелейді.
Әдістемелік негізі. Бұл жұмыста демократиялық ақпарат кеңістігін
қалыптастыруына байланысты Қазақстандық және шетелдік авторлардың ғылыми
жұмыстары мен елімізде өткен Еуразиялық медиа-форумдар материалдары және
Елбасының халыққа жолдауларын, БАҚ туралы Заң және мақалалар мен деректерді
және де белгілі саясатшылардың оқулықтарына сараптама жасадым.
Деректемелік базасы. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1998ж,
“Бұқаралық ақпарат құралдары туралы” заңы 1999ж. Президенттің “Қазақстан
халқына Жолдауы”2003 жылғы сәуір айы.
Біздер бұқаралық ақпарат құралдарындағы еркіндікті шынайы демократияның
ажырамас бір бөлігі деп білеміз.
Бұл ретте “Мемлекет пен бұқаралық ақпарат құралдары бір-бірін қолдай
отырып дамиды”-дейді Мұхтар Құл-Мұхаммед. Сондықтан да өткір тілді, шынайы
объективті сынға негізделіп құралған қазақ тілдегі бұқаралық ақпарат
құралдары алдағы уақытта көбейе берсе дейміз. Бүгінгі күннің маңызды
мәселесінің бірі – мемлекеттік бұқаралық ақпарат құралдардың алдындағы
міндеттері мен мақсаттарын айқындап алуы. Осы орайда алдымен мемлекет нақты
іс-әрекетке көшті [4].
Ал, Д.Назарбаева: “БАҚ-ның алдында тұрған міндет, ең алдымен жүктелер
жауапкершілікке мемлекеттік тұрғыдан қарау керек”-деді [ 5 ].
Десек те, уақыт өткен сайын БАҚ-да қызмет ететін тұлғалардың беделі
арта түсуде. Оның үстіне 2002-жылғы Алматыда Дүниежүзілік журналистердің
медиа-форумының өтуі әлем қауымдастығы алдында Қазақстан БАҚ-ның абыройы
биік екенін көрсетті. Сонымен бірге, бұқаралық ақпарат құралдарының
қоғамдық-саяси өмірдегі маңызды саяси науқан – сайлауға да ықпалы зор
екенін атап айтуға болады. БАҚ-қа деген ерекше ықылас, назар аударудан
туған оң тенденция, халықтық ниет-пиғылдан келіп шығатын пікір-түйіндер
нәтижесі болып табылады.
Өйткені бұқаралық ақпарат құралдары жер жүзі бойынша шекараны білмейтін
сала. Бірақ, бұл орайда әлі талай ізденістер мен зор еңбектер керек.
Дипломдық жұмыс: кіріспеден, екі тараудан, әр тарау үш парографтан
тұрады және қорытынды мен қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I. Бұқаралық ақпарат құралдардың теориялық–
метадологиялық негіздері.
Коммуникация әлеуметтік құбылыс ретінде XX-ғасырдың басында зерттеле
бастады. Оның ішінде бқұаралық коммуникацияны зерттеуге көп көңіл бөлінді.
М.Вебер 1910-жылы бұқаралық ақпарат құралдарының социологиялық асбектіде
зерттелу қажеттілігін метадологиялық тұрғыдан негіздеп берді. Ол
баспасөздің әртүрлі әлеуметтік құрылымдағы үстемдігін және адамның осы
қоғамның мүшесі ретінде қалыптасуына ықпал ететінін дәлелдеп береді.
Кейіннен БАҚ-ты зерттеу 3 аспекті де қарастырылды:
- теоретикалық,
- прагматикалық,
- экспериментальды-
қолданбалы.
Бұқаралық ақпарат құралдарды зерттеудің негізгі теоретикалық бағыты
оның негізгі мәнін түсінуге негізделген. Бұл теорияны үстем ететін
функциясына сәйкес 3 топқа біріктіруге болады:
- саяси бақылау
- рухани бақылау
- мәдени бақылау.
Сонымен бірге БАҚ-тың рөлін зерттейтін Ақпараттық қоғам теориясы жеке
қарастыруды талап етеді.
Теорияның бірінші тобында – БАҚ-ры саяси бақылаудың функциясы, саяси
билік рөлін атқарушы ретінде айқындалады. Оның өзі 2 топқа бөлінеді:
1. материальды-экономикалық
2. идеологиялық
Бірінші материальды-экономикалық топқа: Бұқаралық қоғам теориясы
жатады. Онда қоғамның беделді және билік институттарының өзара
әрекеттерінің нәтижесінде БАҚ-ы билік ұғымының саяси-экономикалық бағытын
қолдай отырып, халықтың өз қиыншылықтарын аз уақыт болса да ұмытып, рухани
тептеңдікті қалпына келтіруге көмектеседі. Бұл өз кезегінде билік
құрылымдарының халық үстінен бақылауы мен қоғамдағы тұрақтылықты қамтамасыз
етеді.
Бұл теория БАҚ-тың қоғамдық пікірді қалыптастырудағы рөлін ерекше
атап көрсетеді. БАҚ-ры – бір жағынан қоғамдық пікірді бақылап отырса, ( бұл
В.Парето мен К.Мангеймнің еңбектерінде жақсы көрсетілген) екінші жағынан –
адамдарға қиын жағдайда өмір сүруге көмектеседі. Бұл теорияның осы және
басқа да үлгілері БАҚ-ын ең алдымен өндіріс құралы ретінде қарайтын
марксистік түсінікке негізделеді.
Саяси-экономикалық теория ( Г.Мердок, П. Голдинг) марксизмнің
постулатін пайдаланады. Онда ең алдымен БАҚ-тың функциясын айқындайтын
экономикалық фактор алдыңғы қатарға шығады. Саяси фактор да бұнда есепке
алынады, себебі БАҚ-ы жеке меншік иелерінің қолында.
Сындық теория қоғамдағы әлеуметтік процестерді анализдеу де
неомарксистік әдіске негізделеді.(М.Хоркхаймер, Г.Маркузе, Т.Адорно).
Маркстің жұмысына таптың революциялық мүмкіндіктері туралы идеясына сынмен
қарайды.
Ал, екінші идеологиялық топқа: гегемония теориясы мен бұқаралық
коммуникация теориясы жатады.
БАҚ-ның гегемония теориясы (үстемдік) немесе масс-медиалық үстемдік
теориясы (Н.Пулантзас, Л.Альтюссер). Бұл теориядағы “гегемония” сөзі
үстемдік етуші идеология ретінде айтылады. Бұл теория БАҚ-тың қоғамдағы
өзгерістерді жүзеге асыруға қабілетті, қуатты механизм ретінде рөл
атқаруына байланысты пайда болады.
Кеңестік социологиялық мектеп.(Б.А.Грушин, Б.М.Фирсов) марксистік-
лелиндік метадология негізінде әлеуметтік қарым-қатынас түрі ретінде
Бұқаралық коммуникация теориясын жасап шығарды. Бұл теория бойынша
Бұқаралық коммуникация адамдар әлеуметтік сезім мен әлеуметтік тәжірибеге
ие болған кезде ғана жүзеге асады. Бұл жерде рухани іс-әрекет пен қоғамдық
пікірді зерттеумен қатар, идеологиялық үгіт-насихатқа көп көңіл бөлінеді.
Ал теорияның екінші тобына құрылымдық-функционализм метадологиясына
негізделіп жасалған теориялар жатады.
Құрылымдық-функциональдық теория социологияда әлеуметтік-функциональды
мектепті қалыптастырған американдық социолог Т.Парсоностың социологиялық
теориясына және қоғамдағы барлық іс-әрекеттер оның қажеттілігінен туындайды
деп есептейтін американдық социолог Р.Мертонның ойына негізделеді. БАҚ-ры
өзін-өзі ұйымдастырушы және өзін-өзі бақылаушы жүйе ретінде қаралады.
Үшінші топтағы теория үшін бұқаралық коммуникация мен БАҚ-тың рөлін
түсінуде социо-мәдени бағыт тән. Қазіргі уақытта бұл бағыт дамып келе
жатыр.
Франкфурттік мектеп өз іс-әрекетінің екінші кезеңінде бұқаралық
коммуникацияның мәдениеттанушылық қалыптасу мәселелеріне көңіл бөле
бастады(Т.Адорно, Г.Энценсбергер). Бұл мектептің өкілдері қоғамдағы
әлеуметтік қатынастарды күрделендіре түсетін факторларды талдауда тарихи
бағыттың (әдістің) маңыздылығы туралы марксистік постулатты сақтап қалды.
Бирмингемдік мектеп 1970-жылы қалыптаса бастады. Ол бұқаралық
мәдениеттің қоғамдағы рөліне қарама-қарсы көзқарасты ұстанады (С.Холл).
Оның өкілдерінің еңбектері мен жұмыстарында бұқаралық мәдениет пен жастар,
жұмысшы, этникалық азшылықты құрайтын әртүрлі әлеуметтік құрылым арасындағы
өзара ықпал ету процессіндегі БАҚ-ның рөлін неғұрлым мұқият зерттеуге
тырысты. Сонымен қатар бұқаралық мәдениеттің позитивті рөлін мойындайды.
Бұқаралық коммуникацияның мәдениеттанушылық теориясын Г.Маклюэн мен
А.Моль ұсынды. Мәдениеттанушылық бағыт бұқаралық мәдениет БАҚ-н пайдалана
отырып, девиантты оппозициондық элементтердің жалпы әлеуметтік контексінен
байланысына қалай ықпал ететінін түсіндіруге тырысады.
Г.Маклюэн әртүрілі қарым-қатынас құралына негізделген мәдениет
жүйесінің типологиясын жасады. Оның ойынша, бұл адам мен коммуникативті
құралдар арасындағы қарым-қатынасты түсіну үшін қажет.
Ақпараттық қоғам теориясының негізінде Д.Белл жасап шығарған
постиндустриальды қоғам концепциясы жатыр. Бұл теорияның постулаттары
мынаған келіп саяды:
- ақпарат өндірістің басты қайнар көзі және құралы;
- БАҚ – ақпаратты қолдау мен оның бағасы үшін қуатты стимул,
олар коммуникативті технологияларды стимулдандыра түседі;
- Қоғамдағы өзгерістер ақпараттың мазмұнында емес, оның
тасымалдануы мен келешекте қолдануының әдіс-тәсілдерінде.
Қарастырылған теориялар БАҚ-ның рөліне бағытталған. Біреулері
биліктің БАҚ-тың үстінен үстемдігін, қоғамның мәдени деңгейінің түсіп
кеткенін, қоғам интеграциясының әлсірегенін айтады. Екіншілері, керісінше,
БАҚ ақпаратты еркі таңдау жағдайында көптеген артықшылықтарға ие болғанын
айтады [6.26-27бб].
Біздің отандық зерттеулерде БАҚ-ның тек қана рөлі ғана емес, оның
қоғамдық санаға әртүрлі каналдармен ықпал еудің ерекшеліктерін зерттеуге
көп көңіл аударылған.
Жалпы, коммуникация теориясы мен ақпарат теориясы негізінде бұқаралық
коммуникация философия, социология, психология, этнография, лингвистика
және т.б. қоғамдық ғылымдармен бірге қаралады. Бірақ теоретикалық және
прагматикалық аспектілер үшін ең маңыздысы психолингвистика,
социопсихология, социолингвистика, социокоммуникация т.б. ғылыми
дисциплиналар болып табылады. Себебі, бұқаралық коммуникацияны күрделендіре
түсетін көптеген факторлардың өзар іс-әрекетін зерттеу оның механизмін,
қоғам мен адамға ықпал ету әдісі мен құралдарын анықтауға мүмкіндік береді.
Психолингвистикада тілдің ықпал етуі мен мүмкіндіктері қаралады (
А.А.Монтьев, Е.Ф.Тарасов, Ю.Л.Сорокин). Бұл коммуникативті фазаның
ерекшеліктерін терең зеттеуге мүмкіндік берді. Коммуникативті процестің
ерекшеліктеріне сәйкес 2 фазалық, кей жағдайда 3 фазалық коммуникация
теориясы келіп шығады: коммуникативтіге дейін – коммуникативті –
посткомуникативті.
Бұл біріншіден, ой тілмен рәсімделеді, коммуникативті бірліктер (сөйлеу,
дискурс) тілдік бірліктерге қарағанда (сөз) коммуникация процесінде
қалыптасады.
Екіншіден, бұл сөйлеумен байланысты. Үшіншіден, посткоммуникативті
фазаның пайда болуы – шешім мен нақты іс-әрекеттің туындауына әкеліп
соқтырады.
Социопсихология үшін қоғамдық сананың өзгеруіне әсер ететін
психологиялық жағдайларды анықтау маңызда болып табылады. Эксперимент
түрінде қандай да бір әлеуметтік жағдайға жалпы бұқара қалай қараса, сол
топтың адамы да солай қарайтыны дәлелденген. Бұл әрине, егер осы әлеуметтік
топтың өзіндік санасы бар болса ғана дұрыс жүреді. Ал, егер бұлай болмаса,
онда болжам қате болуы мүмкін, және тек әлеуметтік ықпал ету процесін ғана
емес, сонымен қатар, көптеген факторлармен негізделетін өзара ықпал ету іс-
әрекетін зерттеуге тура келеді.
Социолингвистикалық аспектіде бұқаралық коммуникация тілдің әлеуметтік
қарым-қатынас түрі ретінде түсіну жағдайында қалыптасу ерекшеліктерін
зеріттейді. Осындай мақсатта мерзімді баспасөз стилінің қалыптасу
ерекшеліктері зерттеледі( В.Д.Швейцер, Г.Я.Солгоник). радио-телебағдарлама
( М.В.Зарва, С.В.Светана). Ең негізгі зерттеу мәселесі - әлеуметтік
дифференцияция, интеграция, интерференцины күрделендіре түсетін әлеуметтік
және лингвистикалық факторлардың ықпал ету механизмін анықтау болып
табылады.
Классикалық (сызықтық) модель. 1948ж Г.Лассуэл коммуникативті процестің
жай, қарапайым моделін ұсынды. Олд 5 элементтен тұрады:
кім? (ақпарат береді) – коммуникатор;
не? ( беріледі) – хабар;
қалай? ( жүзеге асады) – канал;
кімге? (бағытталған) – аудиторияға;
қандай эффектімен? (хабардың
тиімділігі) – нәтижесі.
Бұл схеманың әрбір элементі – көптеген зерттеушілердің объектісі болып
табылады. Мысалы, коммуникатордың сипаты анықталады. Адамның сөйлеген сөзі
тиімді эффект алуы үшін, ол тыңдаушылырдың пікірі бойынша, компенентілікке
( белгілі-бір білім мен дағдыға), сенімділікке (сенім тудыра білуі керек),
динамизмге (жеке басының ашықтылығы, белсенділігі, энтузиазм) ие болуы
керек.
Интернционистік (әлеуметтік-психологиялық)модель. Оны Т.Ньюкомбо жасап
шығарды. Ол өзара сөйлесіп отырып адамдардың қарым-қатынасын ескеруді
ұсынады. Егер де екеуі де бір-біріне жақсы қатынаста болса, олар сол әңгіме
болып отырған объектіге байланысты бір жақты көзқарасты ұстауға тырысады.
Ал егер, олардың арасындағы қатынас жаман болса, онда екеуінің ұстанған
көзқарасы да әртүрлі, қарама-қарсы болады.
Шулы модель, инженер К.Шеннон коммуникацияны телефонды байланыс құралы
арқылы сипаттаса, В.Вивер коммуникацияның барлық түріне шу – коммуникацияны
қиындататын кез-келген кедергілерді кіргізеді.
Г.Лассуэл мен К.Шеннон, В.Виверлердің моделдері бір бағыттағы
процестер. Әрине, бұндай модель шынайы коммуникациядан алыс емес. Кейінгі
моделдердің авторлары коммуникация процесінің компрненттері мен факторларын
олардың көптеген үлгілерін анықтауға тырысты. Мысалы, неміс зерттеушісі
Г.Марецки ұсынған факторлы модель жатады. Онда коммуникация процестерінің
контекстін құрайтын ондаған факторлар айтылады.
1954-жылы В.Шрамм мен К.Осгуд коммуникацияның циркулярлы моделін
ұсынады. Онда ақпаратты беруші және алушы өзара тең бірдей қарым-қатынасқа
түседі.
Осылайша, коммуникацияның негізгі элементтері тұтастай ғылыми
айналымға енеді. Бұндай элементке коммуникатор, ақпарат(хабар),
коммуникант, канал, нәтиже, кері байланыс, дыбыс(шу) жатады.
Текстік модель (А.Пятигорский). Оның ойынша басқа адамдарға
байланысиы белгілі-бір коммуникативті жағдай туындайды: “Текст бірден-бір
жағдайда пайда болады: субъективті жағдайда, ал ол көптеген объективті
жағжайлар негізінде уақыт пен орынға байланысты қабылданады. Ал хат үшін
уақыт маңызды емес; керісінше коррепонденцияның негізгі ағымы- уақыты қалай
да қысқарту. Идеалды түрде хат – таза кеңістіктік құбылыс, онда уақытты
үнемдеуге болады (телграмма, фототелеграмма және т.б.)”.
Кофликтологиялық модель (У.Юри) конфликті шешудің 3 деңгейін
ұсынады:
1.мүдделер. 2. құқық. 3. күш.
Мүдделер бұл – қажеттіліктер, тілек, қорқыныш, яғни бізді толғандыратын
нәрселер.
Құқық деңгейінде – сотқа шағымдану, кімнің дұрыс екенін анықтау.
Күш деңгейінде – забастовка, соғыс, төбелес жатады. Бұл, яғни кім күшті
екенін анықтау [6.30б].
БАҚ-н саясаттандыру – қалай масс-медиа біртіндеп саяси процеске еніп
бара жатқанын, оның бөлшегі бола бастағанын көрсететін құбылыс. БАҚ-н
саясаттандырудың бірнеше деңгейі мен аспектілері бар:
1. БАҚ-ның жеке саяси күшке айналуы;
2. Партиялық БАҚ-ның пайда болуы;
3. Саяси БАҚ-ның санының көбеюі;
4. БАҚ-н саяси мақсатқа пайдалану;
5. БАҚ-н сайлау алды күресте пайдалану;
6. Саясаттанған БАҚ санының ұлғаюы.
“БАҚ саяси іс-әрекеттің құралы” атты концепциясы. Бұндай концепцияны
марксизм ұстанған. Марксизм баспаны “ ұйымдық организатор, агитатор,
насихаттаушы ” деп жариялады. БАҚ-ң белсенділігі осы концепцияда өсе
түседі, алайда тұтастай саяси конъюнктураға бағынышты.
“БАҚ – қоғам айнасы”концепциясы. Бұл концепцияда БАҚ – қоғамдағы
процестерге белсенді араласады, олар қоғамдық-саяси жағдайға өзіндік
“диогноз” жасайды. Ал шын мәнәнде БАҚ қоғамдағы жағдайларды нақты
объективті тұрғыдан сипаттап, оны түзету үшін дұрыс жолдарды сілтеуі қажет.
“БАҚ- төртінші билік” концепциясы. Бұл концепция БАҚ-н жеке саяси күш
ретінде қарайды. БАҚ жеке, тәуелсіз, ол қоғамды басқаруға қатысады.
Концепция сонымен қатар, қазіргі БАҚ-ы басқа да саяси субъектілер мен бірге
өзінің арнайы мүдделері бар екенін, оларды тиімді жүзеге асыра алатындығын
көрсетеді.
“БАҚ - бизнес” концепциясы. Бұнда БАҚ – кіріс әкелетін іс-әрекет түрі
ретінде қаралады. Британ аналитигі Раймонд Уильмс былай деген: “ Не айтқың
келсе, соны айтуға болады, бірақ тек егер сіз өзіңізге сөйлеуге, оның
ішінде табыспен сөйлеуге рұқсат ете алсаңыз ғана ” [7.10б].
Әрине, бұл концепциялардың бірде-біреуі де таза күйінде бірде-бір
елде жүзеге асқан жоқ, және әр елде БАҚ-ры бұл концепциялардың бірнешеуіне
сәйкес келуі мүмкін.
1.1. Бұқаралық ақпарат құралдар - құбылыс ретінде.
Бұқаралық ақпарат құралдарының қай салада болмасын орны ерекше.
Еліміздің Коституциясында: “БАҚ-ры әрбір азаматқа өзінің құқықтары мен
мүдделеріне қатысты құжаттармен, шешімдеомен және ақпарат көздерімен танысу
мүмкіндігін қамтамасыз етуге міндетті.”[8] деп көрсетілсе, Қазақстан
Республикасының “ Бұқаралық ақпарат құралдары туралы” заңында оның “...
мерзімді баспасөз басылымы, радио және теледидар бағдарламасы,
киноқұжаттама, дыбысбейне жазбасы және бұқаралық ақпаратты мерзімді немесе
үздіксіз жария таратудың басқада нысаны ” [9] болып табылатыны айқындалған.
Ал, жалпы “БАҚ” деген атаудың өзі мына жайларды білдіреді:
1. Бұқараға бағыт немесе арнау. Яғни, бұқаралық ақпарат мәселелері
қоғамға, халыққа, көпшіліктің аудиториясына арналмақ, олармен тікелей
байланыс орнатылмақ;
2. Бүкіл ақпарат көпшіліктің сұраныс-қажеттілігін, талап-талғамын,
қанағаттандыру үшін берілмек;
3. Қоғамдық істерге байланысты әрі халық күткен мәселелерге белсенді
позиция ұстанып, соған жұртты жұмылдыруға ат салысу болмақ;
4. Көпшіліктің пайдалануына ақпараттың тиімді, қолайлы әрі арзан болуын
қалыптастыру. Жұрт ақпаратты қиналмай қабылдайтындай болу керек;
5. Жұртшылықтың бәрі бірдей және тұрақты түрде ақпарат алып отыруға
мүмкіндік туғызу;
6. Қажет еткен жағдайда әркімнің ақпарат орындарына қатысуына жол
ашу,т.б.
Сонымен қатар әрбір БАҚ берген материалдарда хабарлардың толық әрі
жеткілікті болуы өте қажет. Сонда ғана БАҚ-ның ісі ойдағыдай жүзеге
асады [10.20-22бб].
Көптеген социологиялық және социальды-психологиялық зерттеулер
нәтижелері көрсеткендей, БАҚ-ң қоғамдағы жалпы қалыптасқан құбылыстар мен
оқиғалардан ауытқу туралы үнемі хабарлап тұруы, оқырмандарды,
тыңдаушыларды, көрермендерде қалыптасқан әлемдік тәртіп, өмірдің ағымының
бұзылуы туралы, қоғамдағы өзорны мен өз болашағы туралы қорқу мен ұайым
туғызады. Сонымен қатар егер адамдар БАҚ-ң қызметіне жиі бой ұсынатын
болса, қоршаған әлемге байланысты негативті жағдайға көп ұрынады екен.
Егер тиімді пайдалана білсе, БАҚ-ы қоғамдық пікірлерді өзгертуге орасан
зор ықпал ететін алпауыт күш. Саяси жағдайларды шынайы суреттейтін,
дамыған, демократиялық тұрғыда ұйымдастырылған БАҚ-ның болуы,- қоғамды
тиімді басқарудың, тұрақты демократиялық мемлекет болуының ең негізгі
кепілдіктерінің бірі екендігі даусыз.
1776-жылы саясатшы әрі публицт Э.Берк айқандай, БАҚ-рын “төртінші билік”
деп санап, көпшілік арасында пікір қалыптасып кеткені секілді,
журналистикада жаңа көзқарас, ұғымдар пайда болып отыр. Кейбір саяси
қайраткерлер,- кім теледидарды көп бақыласа, сол бүкіл елді бақылай алады
деп санайды. Шынымен де, БАҚ – тың мүмкіншіліктері мол. Әсіресе, әрбір үйде
радио, теледидар бар кезде адамдар өз елдеріндегі жағдайды ғана емес,
әлемде не болып жатқанын көріп біліп отырады.
Ақпарат құралдарының маңызы шын мәнінде сөз, баспасөз бостандығы
берілген, оппазициялық партиялар бар елдерде арта түседі. Сонымен қатар,
ақпарат құралдарымен бірге билікті жүргізуде информациялық қордың да маңызы
өте зор. Өйткені бұқаралық ақпарат құралдары ның әлеуметтік институт
ретінде – басқа қоғамдық институттармен қарым-қатынаста болуы заңды. Сол
арқылы ол әр саламен, жан-дақты жұмыс істей алады. Демократия мен
плюрализмді пайдаланады. Қоғамдық пікір қалыптастыруға ықпал етеді.
Қоғамдық пікірді туғызатын да, жасайтын да халық, әлеуметтік-саяси
топтар. Қоғамдық пікір - өз кезегінде әлеуметтік-саяси өмірдің маңызды
мәселелеріне байланысты туады. Өткен мен бүгінге байланысты процестер мен
фактілерге байланысты өріс алады, және де актуальді оқиғалар мен
құбылыстар, іс-әрекеттер мен идеялар бағаланып, нақты мақсаттар мен
міндеттер және оған жету жолдары жөнінде қоғамдық пікір пайда болады. Білім
мен ғылыми мағлұматтарды алу, оларды тарату бүгінгі таңда алдыңғы қатарлы
орындарға ие.
БАҚ мемлекет пен ірі корпарация жағынан бақылаудан тәуелсіз бола
бастады. Жарнама БАҚ-ты қаржыландыру мен оған кіріс әкеліп отырған басты
қайнар көз болып табылады, және ол оның рухани және саяси тәуелсіздігіне
кедергі болып отыр. БАҚ-ң көптеген органдары мен ұйымдардың негізі
коммерциялық бастау, ақпаратты неғұрлым кең аудиторияға сату үшін нарықтық
пайдплану болып табылады. 1988-жылдың ақпанында АҚШ-тың 3 негізгі
телекомпаниялары Ақ үйдің Р.Рейганға солардың каналдары арқылы экранға шығу
ұсынысын қабылдамады. Бұл компанияның ресми өкілдері президенттік сөзде
ешбір жаңа нәрсенің болмайтынын айтты, компанияның коммерциялық мүдделері
оларға эфирді босқа пайдалануға рұқсат бермейміз деп жариялады.
Өздерінің репортаждарында, комментариясында БАҚ саясаттың жасырын
белгісіз тұстарын жариялап отырды. Мысалы, АҚШ-та БАҚ-ң жекелеген органдары
саяси аренадан Л.Джонсон мен Р.Никсонның кетуіне де аса зор рөл атқарды.
Басқаша айтқанда БАҚ арқылы қалыптасатын қоғамдық пікір билікті шектеуге
мүмкіндік береді [1.145б].
Қандай да бір қоғам, саяси жүйе болсын оның дамуында жалпы ақпараттық
қызметтің, бұқаралық ақпарат құралдарының атқарар қызметі мен рөлі зор.
Өйткені қоғамның қалыпты саяси-әлеуметтік өмірін күнделікті ақпарат тарату
қызметінсіз көзге елестету қиын. Олай болса ақпараттық қызмет дегеніміз не?
Оның мәні мен маңызы неде? Ол әуелі қоғам мүшелері мен билік орындарына
қажетті немесе сол қоғам үшін белгілі бір дәрежеде маңызы бар ақпараттарды
қабылдап, уақытында таратып отыратын арнайы қызмет жүйесі болып табылады.
Өз кезеңінде ақпараттар күнбе-күн БАҚ-ры арқылы таралады [11].
Жалпы алғанда БАҚ-ның қоғамға қажеттілігі олардың тікелей атқарар
функцияларынан туындайды [10.25б].
Бүгінде БАҚ-ның қоғамда атқаратын функциялары аз емес. Олардың
ішіндегі ең негізгілерінің бірі – бұқаралық ақпарат құраладарының
ақпараттық функциясы, яғни қоғам мен оның мүшелеріне күнделікті ақпарат
таратып отыруы. Өздері қабылдаған ақпарат негізінде адамдардың саяси-
экономикалық, мәдени әлеуметтік, рухани өмірі, билік тармақтарының қызметі
тағы басқалар жөнінде белгілі бір пікір қалыптасады. Екіншіден, қоғамның
дамуы, түрлі ішкі-сыртқы міндеттері мен саяси-экономикалық процестерді
мақсатты түрде реттеп, шешіп отыруы, қоғам мүшелерімен басқа да қоғамдық
институттармен арақатынасы тағы басқа да күнделікті ақпарат алмасуынсыз,
яғни БАҚ-ның коммуникативті қызметінсіз мүмкін емес.
Бұқаралық ақпарат құралдарының функциясы адамдарға түрлі процестер және
оқиғалар тұрғысында ой түйіндеуіне ықпал етеді, олар жөнінде түрлі
ақпараттар ағыны ішінде бағдар болуына көмектеседі. Басқаша айтқанда,
адамдардың қоғамдағы әлеуметтік шындыққа табиғи бейімделуін қамтамасыз
ететін олардың танымдық функциясы туындайды.
Бұқаралық ақпарат құралдарының билік пен оның субъектілері арасындағы
байланысты реттеп, қадағалап отыру функциясының маңызы бүгінгі кезеңде
тіпті арта түсуде. Бұл әсіресе дамыған демократиялық қоғамдарға тән қасиет.
Олардың қадағалаушылық қызметі өздері туғызатын қоғамдық пікірге арқа
сүйейді. Бұқаралық ақпарат құралдары мемлекеттік ресми қадағалау органдары
секілді әкімшілік-экономикалық шара қолдану құқына ие болмаса да, олар
болған оқиғаға, оған жауапты адамдарға тек құқықтық тұрғыдан ғана емес,
моральдық баға да береді.
Жалпы, Жапония ғалымдарының пайымдауынша, информация кімнің қолында
болса, XXI- ғасырда билік соның қолында болады дейді. Кез-келген қоғам
өмірінде ақпараттық қызмет жүйесінің қызметі мен рөлі зор. Бүгінде дамыған,
өркениетті қоғамдағы біліммен ақпарат билігі қаражат пен мемлекеттік
күштеуді екінші кезекке ысырып тастап, оны басқаруда шешуші ықпал ете
отырып олар саяси күшке айналып отыр.
Бұқаралық ақпарат құралдары коммуникативтік, ақпарат
таратушылық, танымдық пікір туғызу арқылы саяси билікке ықпал етушілік,
қадағалаушылық функцияларының маңызына қарай “төртінші билік ” аталған.
Мысалы,“Маңызды ақпаратқа ие болу билікке ие болуды білдіреді. Маңызды
ақпаратты маңызы жоқ ақпараттан ажырата білу одан да күшті билікті
білдіреді. Маңызды ақпаратты өз мүддеңе сай тарата білу мүмкіндігі болмаса
ол жөнінде мақсатты түрде үндемей қалу екі есе көп билікті білдіреді ”- деп
жазды белгілі неміс саясаткері, саясаттану оқу құралының авторы Von Klaus
Beume [12.50б].
Саяси билік әлеуметтік институттар арқылы жұмыс істейді. Ол
ұйымдар, мекемелер, техникалық, информациялық, қоғамдық қатынастарды
ұйымдастыру мен реттеуді қамтамасыз ететін ережелер арқылы іске асады [13].
Биліктің қайнар көзі, бастауына бедел, күш, байлық, заң, адамның
қоғамдағы алатын орны, ұйым, мүдде, білім және хабарлама мәліметтер яғни
информация жатады.
Жалпы, қоғамның саяси институттары қатарында айырықша мәні бар,
басқалармен салыстырғанда саяси билігі мен қызметі бөлектеу тұрғаны
бұқаралық ақпарат тарату жүйесі болып табылады. Бұл жүйе тікелей өндіруші
сала болмағанымен, қоғамдағы саяси - әлеуметтік ықпалы жағынан басым
болатыны белгілі. Қоғам өмірінің қай саласында да мемлекеттік ақпараттың
саясаты болады. Ішкі- сыртқы саясаттың күрделі міндеттерінен бастап,
күнделікті ауа райына дейін ақпараттың қамтамасыз етпейінше, алдағы
мақсатқа қол жеткізу, одан күткендей нәтиже тосу қиын. БАҚ- ның қоғам
өміріндегі ақпараттық, коммуникативтік, танымдық, қоғамдық пікір
туғызушылық функциялары мемлекет мүддесін қоғам мүшелеріне жеткізіп,
олардың ой- пікірін байқатады, қоғамдық институттар арқылы оның жүзеге
асуын қамтамасыз етеді.
Бұқаралық ақпарат құралдарының пәрменді саяси- әлеуметтік ықпалы
мен мүмкіндіктерін осы себептерге байланысты мемлекеттің үнемі пайдалануына
тура келеді. Бұл екіжақты байланыс ауқымы мен сипаты қоғамдағы билік
режимдері және формаларына байланысты өзгеріп отырады. Тоталитарлық, қатаң
авторитарлық саяси режимдерде БАҚ тұтастай мамлекеттің бақылауында болады.
Ондай қоғамдарда ақпарат кеңістігі мемлекет идеологиясына сай, сол бағытта
ғана қалыптасады, қоғамға тек мемлекеттік көзқарас таратылып, қоғамдық
пікір де сол бағытта қалыптасады [14].
КСРО кезіндегі тоталитарлық жүйе саясаты бұған айқын дәлел
болады. Ал, демократиялық мемлекеттерде БАҚ- ы мен мемлекет арасындағы
қарым- қатынас заңдылық негізінде белгіленіп, барлық мәселелер тек құқықтық
нормалар мен ережелер бойынша шешілді. Мұндай саяси режим баспасөз
бостандығын, пікірлер алшақтығы және көзқарас еркіндігін мойындайды,
сонымен қатар, ар-ождан бостандығы да сақталады.
Сөз бостандығын шектеу журналистерге қоқан-лоқы көрсетіп, қысым
жасау әлі де етек алып отырғаны жасырын емес. Өз кезегінде журналистер
тарапынан да заңды өрескел бұзушылық, жалақорлық пен жалған ақпарат беру
оқиғалары көптеп кездеседі. Осындай жөнсіздіктерді реттеп отыратын БАҚ
туралы жаңа заң қабылдау қажеттігі президент жолдауында атап көрсетілді.
Онда республикадағы БАҚ -дың ұлттық мүддені қорғаудан сырт қалмауға
тиістілігі де ескертілді. Бұқаралық ақпарат құралдары рыногында бәсекенің
белең алуы заңды құбылыс.
Кез келген ақпарат құралы бұқараның көңілін жаулап алу жолында
қызмет етеді. Оның ар жағында БАҚ-тың монополияналу қаупі тұр. Ал
монополияланған ақпарат шындықтың аулынан алыстап, жекелеген топтардың
мүддесін көздейтіні бесенеден белгілі. Сол себепті, бәсекелестік үкімет
тарапынан қатаң бақылауға алынады. Елбасы республикадағы БАҚ-ның халық
алдындағы жауапкершілігін жадынан шығармай, "өзінің дамуына жасалған
қамқорлыққа жауапты тұғыр ұстануымен, әділ де шынайы ақпарат таратуға деген
ұмтылысымен жауап қатады" деп зор үміт білдірді [15.146б].
Медиа-рынокта БАҚ-ның өсуімен қатар қоғамның ақпараттық
сұраныстарына сәйкес тақырыптық ауқымының да кеңейе бастағандығы байқалады.
Мемлекеттік ақпараттық саясатты жүргізуге байланысты бюжеттік
бағдарламаларды қаржыландыру көлемінің өсуі арқасында 2003-жылы мемлекеттік
тапсырысты Республикалық деңгейіндегі 31 газет, 21 журнал және 48 орталық
және аймақтық телерадио компания орындайды [16.11б].
Медиа-қауымдастықпен халықаралық ұйымдармен өзара сындарлы жұмыс
барысында Қазақстан Республикасының "Бұқаралық ақпарат құралдары туралы"
жаңа Заңның жобасы әзірленіп Үкіметке ұсынылған болатын. Сонымен қатар тағы
айта кететін мәселе ақпарат министрлігі құрылды. Яғни еліміздегі БАҚ-на аса
көңіл бөлініп отырғанын бір осы министрліктің құрылуынан - ақ байқауға
болады.
Өңірлік қауіпсіздік және сол процесстегі БАҚ-ның роліне байланысты
тақырып қазіргі кезде қай кездегіге қарағанда да өзекті болып отыр. Сөз бен
бейненің ролі қауіпсіздік ұғымында ғана емес, сонымен бірге оны
қалыптастыруда да әскери құрамдық секілді маңызды факторға айналып келеді.
Ғасыр бұрын Фридрих Ницще: "Факт дегеніміз жоқ - ұғындыру ғана бар" дегені
ақиқатқа көбірек жақын келеді. Медиа саланың түбегейлі өзгеру аймақ
шегіндегі емес, жаһандық құбылыс екендігі анық. Мамандардың есебі бойынша
50 миллион адамдық аудиторияны қамту үшін радиоға 38 жыл, телевизияға 13
жыл қажет болыпты да, ал Интернет бұл деңгейге 4 жылдың ішінде жетіпті.
2000-жылы Интернетті пайдаланушылар саны 700 миллион адамнан асып түскен.
Олдос Хаксли өзінің тоталитаризмге қарсы утопияларында тапқырлықпен былай
деп көрсеткен екен: "төрт жыл бойы аптасына үш рет жүз-жүздеп қайталасаң,
ақиқат қалыптасты дей бер" [17.22б].
Біздің халық демократиялык, еркіндікке үйренуде, және де бұл бүгінгі
ұрпақтың зор жетістігі. Алайда осындайлық қысқа мерзімде біздің неге қол
жеткізгенімізді қарасақ; бұл ретте осынау жылдары біздің ұзақ күткен
тәуелсіздігімізді сақтау және нығайту басты мақсат болды. Бұл бірінші
нөмірлі мәселе еді. Осы салада біздің БАҚ өте көп еңбек сіңірді. Олар
еліміздің тарихын, болып жатқан экономикалық үрдістерді жан-жақты зерделеп
оны халыққа жеткізе білді. Еркін баспасөз - біздің мемлекетіміздің
демократиялық бағыттан айнымайтындығының басты кепілі.
Демократия – біздің жолымыздың бастауы емес, түпкілікті мақсаты.
Ал келесі бір білуге тиіс нәрсе – бұқаралық ақпарат құралдарының
демократиялдығы. Яғни ол шынайы демократия үшін еңбек етеді, күреседі.
Демократияның тағы бір пайдасы – жариялылықты күшейтіп, әділетсіздікке
қарсы сынды дамытуға жағдай жасайды. Демократия мен БАҚ тығыз байланыста
болуы тиіс. Демократия кезінде БАҚ-ның рөлі одан сайын артып, қоғамдық
пікірдің ұйымдастырушысы мен жариялаушысы ретінде көрінеді. Ал, Төрегелді
Бекниязов өзінің “Демократиялық қоғам және баспасөз” атты оқу құралында:
“БАҚ қашанда халық мүддесін, мақсатын ұмытпауы керек, стихияды өмірдің
қайда апарып соғатыны белгілі. Демократияның өзі – заңды бұзу деген сөз
емес. Әлемнің дамыған алпауыт елдерінде де солай. Ендеше салауатты өмірді,
өркениетті көздесек, БАҚ-ры да соған қызмет етпек.” – дейді [18.149б ].
Яғни, бұл тұрғыда мемлекеттік бұқаралық ақпарат құралдары халықтың
өмірін және де басқа жағдайларды тереңдеп жазып келе жатқанын ешкім жоққа
шығармайды. Ал, тәуелсіз БАҚ-ры болса түрлі тақырыптарды қозғап, ақпаратты
кең спектрде көрсете білгенмен, халықтың өмірін, және де басқа мәселелерін
жеңіл-желпі беріп жүргені белгілі. Кейде парасат жағы жетпей жатқаны
байқалады. Бұған керісінше, мемлекеттік ақпарат құралдары ұстанымды да,
салмақты болып келеді.
1.2. Бұқаралық ақпарат құралдарының құрылымы мен
қызметі.
Қоғамдық сананың өзгеріп, өсуі – қоғам мүшелерінің мемлекет
өмірінен күнделікті мол, әрі объективті мағлұмат алу дәрежесіне тікелей
байланысты. Қоғамдық сана өз кезегінде қоғамдық пікір негізінде
қалыптаспақ. Бұл екеуінің де БАҚ-ры арқылы ғана пайда болып, одан әрі дами
алатындығын ескерсек, оның қадағалаушылық функциясы тіпті күшейе түспек.
Яғни қоғамдық пікір, билік тармақтарының белгілі бір шешімінің терістігіне
бұқаралық аұпарыт құралдары арқылы көз жеткізсе, ол оның шешімді өзгерту
үшін тағы да сол ақпарат қызметін пайдалана отырып ықпал ете алады.
Бұқаралық ақпарат құралдарының “төртінші билік” аталуы оның осындай саяси-
әлеуметтік функцияларының маңыздылығынан болса керек.
Өткен ғасырдың 60-шы жылдары шыққан “Баспасөздің төрт теориясы”
деп аталатын Сиберт, Шрамм, Питерсонның еңбегі бұқаралық ақпарат
құралдарының әлеуметтік жауапкершілігі туралы мәселелерді қозғауына
байланысты журналистикада, саясатта, қоғамда кеңінен пікір туғызды. Бірақ
оның бастапқы идеялары Еуропада жүздеген жыл бұрын айтыла бастаған еді.
Аталған еңбек соның қортындысы секілді көрінеді. Ал қарастырылған
проблемалар БАҚ-ның қоғамдағы орны мен рөліне, қызметіне байланысты болып
келеді:
1. Баспасөздің авторитарлық теориясы.
2. Баспасөздің либертариандық теориясы.
3. Баспасөздің әлеуметтік-жауапкершілік теориясы.
4. Баспасөздің кеңестік коммунистік теориясы.
Осындай мәселелерге талдаулар жасалып, көзқарас-пікірлер арқылы
жүйеленіп қорытындыланды [10.25-26бб ].
Өздігінен БАҚ әрқашан адам немесе топтардың саласындағы
өзгерістердің субъектісі бола бермейді. Өздігінен олар бұзу, жасау немесе
процестердің құралы да бола алмайды. Оның позитивті немесе негативті рөлі
оның қандай әлеуметтік күшпен және қандай мақсатпен қолданылуына байланысты
анықталады. Бұл жерде белгілі ағылшын тарихшысы Дж.М.Треверянның саясат-
әлеуметтік өзгерістердің себебі емес, нәтижесі деген сөзін айта кету қажет.
БАҚ тек сол өзгерістерге ықпал ететін қосымша факторлардың құралының бірі
болып табылады.
БАҚ-дағы қазіргі демократиялық бағыт пен гуманистік позиция
баршаға ортақ. Осындай жағдайда ғана өркениет пен мемлекеттің бәйгесінде
халықтық, ұлттық көкейкесті нәтижеге жетуге ұмтылатынымыз анық. Негізінен
бұқаралық ақпарат құралдарының маңызды рөлі – қоғамның қабілетті, өміршең
жағдайын қамтамасыз ету. Қоғамдағы болып жатқан экономикалық,
демократиялық, саяси-әлеуметтік өзгерістерді түсіну, жаңаша қабылдап,
бағалау процестері – енді қалыптаса бастаған Қазақстандық ақпарат
кеңістігінен анық көрінуде. Ақпарат қызмет жүйесі өтпелі қоғамның
әлеуметтік институттарының айрықша бір түрі ретінде ақпарат өндіріп, оны
адамдардың әлеуметтік кеңістігіне тарататын арнайы қызметтің өзіндік
формасына ие. Бұқаралық ақпарат құралдарының жоғарыда аталып өткен түрлі
саяси-әлеуметтік функциялары демократиялық қоғамда мейілінше толығырақ
көрінеді. Бұқаралық ақпарат құралдары демократия және оның құндылық
негіздерінің жұмыс істеу механизмінің құрамдас бөлігі болып табылады.
Демократияның бар құндылығы адам санасы мен саяси мәдениетіне
тікелей байланысты. Қоғам өміріндегі маңызды шешімдерді көпшілік дауыспен
қабылдайтын демократиялық қоғамда сол көпшілікке тікелей саяси-
психологиялық танымдық тұрғыдан ықпал ететін осы ақпарат құралдары.
Бұқаралық ақпарат құралдары азаматтардың жекелеген саяси құбылыстар мен
оқиғаларды қабылдауына белсенді әсер етіп қана қоймай, олардың қоғамдағы
жалпы саясатқа көзқарасын қалыптастырады.
“Демократиялық қоғамда бұқаралық ақпарат құралдары қоғамдық пікірлермен
қатар заңға сүйенеді.” [11].
Мемлекет пен ақпарат құралдары арасындағы қарым-қатынастың тағы
бір өзіндік формасы айқын байқалатын қоғам - өтпелі кезеңдегі саяси
жүйелер. Олардағы ақпарат құралдарымен арақатынас сипаты біршама
өзгешелеу, демократиялық негіздерге бағытталғанымен, өтпелі кезеңнің
қиындықтарынан шығу жолында авторитарлық форма тәсілдерін пайдалану
мүмкіндіктерін де жоққа шығармайды.
Бүгін де тәуелсіз Қазақстан мемлекеті дәл осындай өтпелі
кезеңді бастан кешіріп отыр деуге болады. Ақпарат құралдары мен мемлекет
арасындағы байланыс, өзара қарым –қатынас формалары мен мазмұны, құқықтық
негіздері, даму үрдістері әлі толық қалыптасып үлгерген жоқ. Дегенмен де,
олардың басым бағыттары және айқындаушы факторлары қазірдің өзінде байқалып
отыр. Қазақстан Конституциясы бойынша өзін зайырлы, құқықтық және
демократиялық қоғам санайтындықтан, ақпарат құралдарына саяси цензура
алынып тасталған.
Жалпы БАҚ туралы сауалнама жүрізу барысында халықтың төмендегідей ой-
пікірлерін білуге болады: БАҚ қазіргі уақытта ең бірінші Қазақстан
экономикасына үлкен мән беруі керек деп 48 пайызы дауыс берген. Бұдан кейін
әлеуметтік- тұрмыстық жәнек ішкі саясат тақырыбына 37 пайызы дауыс берді.
Ал, 34 пайызы үшін экология тақырыбы ең маңызды мәселе. 29 пайызы қоғамдық
қатынастар саласын өзекті деп есептейді. Дін тақырыбына арналған сюжеттер
мен мақаларды 12 пайызы қызу қуаттайды. Масс-медиа тақырыптарына
сенімсіздікпен қарайтындар да табылды. Тек 18 пайыз сұралғандар ғана БАҚ
толық шынайы ақпарат береді десе, 38 пайыз отандық БАҚ ақпараттарын
жартылай обьективті деп бағалайды, 36 пайызы Қазақстандағы БАҚ-ты
кейбіреулер өз ыңғайына қарай икемдеп отыр деп есептейді. Сұралғандардың
көпшілігі (56 пайыз) БАҚ-ты еліміздегі төртінші билік деп танымды, үштен
бірі (30 пайызы) отандық БАҚ санасуға тұралық билік иесі дейді. 81 пайыз
сұралғандар Қазақстандағы БАҚ қызметіне байланысты түрлі конференциялар,
форумдар, конгрестер өткізіп тұру керек десе, 13 пайызы оның соншалықты
қажеттілігін сезінбейді [19.54б].
Республика ақпарат кеңістігінде сөз бостандығына құқық берілген.
Ал, осы сөз бостандығын кім қалай пайдаланады деген мәселеде мемлекет пен
бұқаралық ақпарат құралдары арасында белгілі бір дәрежеде проблемалық
мәселелер орын алады. Бұл үрдіс әсіресе соңғы жылдары айқын байқалып отыр.
Еркін бәскелестік принципін ұстанған ақпарат құралдары қазір
меншік түрінде, әлеуметтік – саяси бағыты мен экономикалық мүмкіндіктеріне
қарай нарық жағдайына бейімделуде. Мемлекет тарапынан қаржылық қолдауға ие
болғандары билік басындағылардың ресми көзқарасын жақтаса, тәуелсіз, жеке
меншік ақпарат құралдары мемлекет саясатымен үнемі келісе бермейтіндіктерін
аңғартуда. Дегенмен, бұл қоғамдағы объективті құбылыс деп қабылданып отыр.
Өйткені тоталитарлық жүйе құрсауынан босап шыққан жас мемлекет ретінде
өмірінде айналып болмайтын қоғамның саяси – идеялық аспектілерінің бірі –
дәл осы ақпараттық айқындық проблемалары. Бұл айқындық, қоғамдағы жаңа,
саяси - әлеуметтік, мәдени – рухани құндылықтар айқындалмайынша, ел
экономикасы көтерілмейінше, өзінің зәрулігін жоймақ емес. Ақпарат
құралдарының қоғамдағы әлеуметтік – саяси функциялары үнемі мемлекет
мүддесіне сай қызмет атқара бермейді [20.54б].
Негізінен, мемлекет өзінің қандай да бір саясатын жүргізу
барысында ақпарат кеңістігіндегі түрлі көзқарастар мен пікірлер ағынымен
беттеседі.
Оларды үш топқа бөледі:
1. Мемлекеттің ресми саясатын толығымен жақтаушы бұқаралық ақпарат
құралдар. Оларға негізенен мемлекет бюжетінен қаржы бөлінетін басылымдар
мен телерадио арналары жатады;
2. Мемлекет саясатына либеральды көзқарастағы ақпарат құралдары.
Олардың қатарына түрлі меншік иелігіндегі, акционерлік қоғамдар мен
қоғамдық ұйымдардың, либералдық бағыттағы партиялар мен қозғалыстарының
жекелеген ақпарат құралдары жатады;
3. Мемлекет саясатын толық немесе белгілі бір дәрежеде қостамайтын,
өздерінің қарсылығын ашық немесе жанама түрде білдіруге тырысатын үшінші
топқа оппазициялық бағыттағы және жекеменшік ақпарат құралдарының бір тобы
жатады [21.36б].
Кез-келген баспасөз немесе электронды ақпарат құралдар хабары бейтарап
айтылмайды.
Негізінен, дамократиялық қоғамда кім – күнделікті жағдайдан үнемі
хабардар болып, соның бәрін екшеп-біліп отырса, сол билік жүргізеді деген
қағидаға жүгінетін болсақ, бұл орайда мемлекет мүддесі айқын болады. Ол –
ақпарат кеңістігіндегі түрлі көзқарас, пікірлердің заңдылық шеңберінен
шықпауы, жаңа мемлекеттілікті нығайтуға қатыстылығы және мемлекеттің саяси-
әлеуметтілік тұрақтылығына нұқсан келтірмеу [22.316б].
Жалпы, кейде мемлекеттік ақпарат құралдары қызметінің қоғам
дамуындағы өзгерістерге сай саяси- рухани сұранысты қанағаттандыруға үнемі
дайын емес екендіктерін де аңғартады. Алайда, бұл қоғам айрықша назар
аударған оқиғаларға, ресми билік басындағылардың іс-әрекетіне, үкімет
жұмысына сын көзбен қарап, өзінің субъективтік пікірін ашық айтудан
күмілжіп жатуынан туындайды. Өйткені белгілі бір мәселе жөнінде пікір
алшақтығына байланысты, мемлекеттік ақпарат құралы басшылығын ауыстырып
жіберу билік басындағыларға көп қиындық туғызбайды. Мемлекеттің ресми
саясатына либералды көзқарастағы БАҚ онымен ішінара келіспеуі мүмкін
дегенмен негізінен алғанда, ашық жақтамайды, қарсылығын да білдірмейді.
Қоғам дамуының демократиялық заңдылықтарына негізге ала отырып,
өз ұсыныс-пікірлерін, көзқарастарын ресми мемлекеттік басылымдар мен
оппазициялық бағыттағылардың ортасынан іздейді. Өзіне деген мұндай көзқарас
ресми билікке де қолайлы. Сондықтан да, олардың арасындағы қатынас,
негізінен екіжақты қолайлылық ахуалмен сипаттайды [18.66б].
Ақпарат кеңістігінде ресми саясатқа қарсы оппазициялық немесе оның
жекелеген тармақтарымен келіспейтін пікір, көзқарастар жиынтығын құрайтын
бөлігі мен мемлекет арасындағы қарым-қатынас өзінің күрделілігімен және
үнемі өзгеріп отыруымен ерекшелінеді. Бүгінгі таңда ол мемлекет пен
тәуелсіз ақпарат құралдары арасындағы байланыстың ауқымын, салмақ дәрежесін
айқындайтын негізгі фактор болып отыр.
Оппазициялық көзқарастағы немесе ресми саясатпен келіспейтін
тәуелсіз ақпарат құралдарының негізгі айырмашылығы мынада:
- экономикалық жағынан толық тәуелсіздік;
- кез-келген оқиғаға өз пікірі мен көзқарасын білдіру мүмкіндігінің
молдығы және әртүрлілігі;
- ресми биліктің саяси ықпалына мойын ұсынбауы;
- қоғамдық пікірді қалыптастыруға тікелей әсерінің жоғары болуы.
Ақпарат кеңістігіндегі мұндай келіспеушіліктер белгілі бір тақырыптар
төңірегінде өрбиді. Мысалы: оппозициялық бағыттағы ақпарат құралдарының
ресми саясаттың кейбір тармақтарымен келісетін, тіпті толық көрсететін
кездері де аз емес. Мемлекет пен көзқарасы қайшы ақпарат құралдарының
арасындағы пікір алшақтығы бірінің пайдасына шешіле бастағанда, олардың
арасындағы қатынастың да тепе- теңдігі өзгеріске ұшырайды. Әдетте қоғамдық
дамуға өзгерістердің келуі, идея, міндет, мақсаттың басқа арнаға түсуі,
әлеуметтік, саяси жаңа көзқарастар қалыптастыру қажеттігі бұқаралық ақпарат
құралдарының түр мазмұнына жаңалықтар әкеледі, рөл- маңызын өзгертеді,
қоғамдық санаға әсер- ықпалын күшейтеді. Бұл процесс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz