Отбасы тәрбиесін жетілдірудегі педагогикалық ұжым мен отбасының бірлескен қызметі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І тарау. Отбасы тәрбиесі және педагогикалық ұжым мен отбасының бірлескен іс.әрекетінің ғылыми теориялық негіздері
1.1. Отбасы және отбасы тәрбиесінің бала дамуында алатын орны ... ... ... ... .6
1.2. Отбасындағы қарым.қатынас және оның бала дамуына тигізетін ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.3. Педагогикалық ұжым мен отбасының бірлескен іс.әрекеті және оның бала тәрбиесі мен ата.аналардың мәдениетін көтерудегі маңызы ... ... ... ... ...25
1.4. Оқу сапасын арттырудағы педагогикалық ұжым мен отбасының бірлескен қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
ІІ тарау. Отбасылық қарым.қатынаста ата.ана ықпалын арттырудың педагогикалық шарттарын тексеру бойынша тәжірибелік.эксперименттік жұмыс мазмұны
2.1. Педагогикалық ұжым мен отбасының бірлескен қызметі негізінде ата.аналардың педагогикалық білімін арттыру бойынша жүргізілген жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
2.2. Ата.аналардың педагогикалық білімін арттыру бойынша жүргізілген жұмыстар нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І тарау. Отбасы тәрбиесі және педагогикалық ұжым мен отбасының бірлескен іс.әрекетінің ғылыми теориялық негіздері
1.1. Отбасы және отбасы тәрбиесінің бала дамуында алатын орны ... ... ... ... .6
1.2. Отбасындағы қарым.қатынас және оның бала дамуына тигізетін ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.3. Педагогикалық ұжым мен отбасының бірлескен іс.әрекеті және оның бала тәрбиесі мен ата.аналардың мәдениетін көтерудегі маңызы ... ... ... ... ...25
1.4. Оқу сапасын арттырудағы педагогикалық ұжым мен отбасының бірлескен қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
ІІ тарау. Отбасылық қарым.қатынаста ата.ана ықпалын арттырудың педагогикалық шарттарын тексеру бойынша тәжірибелік.эксперименттік жұмыс мазмұны
2.1. Педагогикалық ұжым мен отбасының бірлескен қызметі негізінде ата.аналардың педагогикалық білімін арттыру бойынша жүргізілген жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
2.2. Ата.аналардың педагогикалық білімін арттыру бойынша жүргізілген жұмыстар нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69
Кіріспе
Қоғамдық жаңғыру кезеңінде, Қазақстандағы әлеуметтік, саяси, экономикалық қатынастардың институттарының да жұмыс бағыты мен мазмұнына жаңа талаптар қойып отыр. Осының өзі қоғамдағы отбасының орны, оның басты міндеті – бала тәрбиесінде болған көзқарасты өзгертіп, жаңа тұрғыдан тану мәселесін туындатты. Қазіргі педагогика, қоғамтану, саясаттану, психология, философия, әлеуметтану, демография секілді ғылым салалары адамның дамып қалыптасуындағы отбасының өзіндік орнын баса көрсетуде.
Отбасында ата-ана өзінің баласын қандай адам етіп тәрбиелеуді өздері алдын-ала белгілейді. Отбасы тәрбиесінде қолданылатын әдістер де өзгеше екені белгілі. Онда баланың аз да болса өзіндік өмір тәжірибесі, әдет, дағдылары, құмарлығы мен қызығулары қалыптасады және ескертіні бар. Көптеген ғылыми-педагогикалық, психологиялық әдебиеттерде қоғамдық мекемелердегі тәрбие қаншалықты ғылыми негізді болса да баланың дамып қалыптасуына отбасы тәрбиесінің ықпалының аса пәрменді болатынын көрсеткен. Бұлай болуының басты себебі – отбасы мүшелерінің арасындағы қарым-қатынас сипатында екені тағы белгілі. Алайда Кеңес одағы кезіндегі идеологияға байланысты отбасы тәрбиесі адам өміріндегі басты кезең емес, керісінше, оның құны төмендеп, қоғамдық тәрбиеге ерекше мән берілгені белгілі. Сол себепті Кеңес одағындағы азаматтардың өмірі туған күннен бастап алдын-ала жоспарланатын – ясли, балабақша, бастуыш мектеп, орта мектеп, кәсіптік орта оқу орындары, жоғары мектеп т.б. баланы отбасында емес, мектепте тәрбиелеу, оқыту арқылы ұйымдастыру бағдарламалары жасалып жұмыс жүргізіле бастады.
1994 жылды БҰҰ Халықаралық отбасы жылы деп белгілеп әлемдік қауымдастықтың бұл мәселеге мән беруін көздеген еді. Осы шараның нәтижесі ретінде қазіргі күні Қазақстанда «Отбасы және демография», «Отбасын әлеуметтік қамсыздандыру қоры», «Ана және бала денсаулығы» секілді ұйымдар қызмет етуде. Атаулары көрсетіп тұрғандай бұл ұйымдардың әрқайсысының өз функциясы бар болғанымен олар ата-аналардың педагогикалық сауатын ашу, отбасы тәрбиесінің шарттарымен қаруландыру мәселесін шешпейді. Баланың отбасынан қашықтап, оның ықпалынан сырт қалуының психикасына әсерін Т.В.Лодкина, А.И.Захаров, В.С.Мухина, Е.О.Смирновалар атап көосеткен. А.Н.Леонтьев, С.А.Козлова, балаға отбасы жылулығының ықпалын атап өткен. Жақын адамдардың ықпалын баланың алдымен сезініп, түйсінуі және сөз түрінде бейнелеуінің маңызын А.В.Запорожец, А.Д.Кошелева және т.б. белгіленген. Отбасы тәрбиесінің терең эмоциялы сипатын, қаны бір адамдар арасындағы сүйіспеншілік қарым-қатынасын ата-ана мен баланы жақындатуының маңызын – Ю.П.Азарова, И.В.Гребенников, Т.А.Маркова, А.Г.Харчев т.б. белгіленген. Қазіргі заман отбасыларының дефектілерін «неблагополучные» дейді М.И.Буянов ажырасудың бала психикасына ықпалын З.Матеичик, Х.Фигдор т.б. белгіленген. Екінші некенің бала тәрбиесіне, дамуына теріс әсерін Е.П.Арнаутова, А.И.Захарова, Е.И.Кульчицкая т.б. Жалғыз бала тәрбиесі туралы А.П.Усова, егіздер тәрбиесін Р.Скиннер, К.Витек т.б. зерттеген. Бала психикасының қалыптасуына ананың әсерін психотерапевт А.И.Захарова, психолог Д.Б.Эльконин, А.Я.Варга т.б. зерттеген.
Отбасында бала тәрбиелеу ешкандай дайындықты керек етпейтін қарапайым әрекет секілді болып көрінеді. Көпшілік қауымның осындай көзқараста екені оларға қойылған сұрақтар мен өткізілген сауалнамалар, әңгімелерден белгілі болды. Жалпы мектеп жасына дейінгі бала тәрбиесі, бастауыш мектеп жасындағы бала тәрбиесі жан-жақты зерттеліп келгенімен ауылды жерлердегі ата-аналарды отбасында бала тәрбиесін ұйымдастыруға даярлау не болмаса педагогика, психология саласынан элементарлы болса білім беріп, сауатын ашу мәселесі Отанымызда әлі күнге зерттелуге алынбаған. Сондықтан бұл мәселелер зерттеу тақырыбының өзектілігін айқындайды.
Зерттеу нысаны – отбасында ата-ананың балаға тәрбиелік ықпалы.
Қоғамдық жаңғыру кезеңінде, Қазақстандағы әлеуметтік, саяси, экономикалық қатынастардың институттарының да жұмыс бағыты мен мазмұнына жаңа талаптар қойып отыр. Осының өзі қоғамдағы отбасының орны, оның басты міндеті – бала тәрбиесінде болған көзқарасты өзгертіп, жаңа тұрғыдан тану мәселесін туындатты. Қазіргі педагогика, қоғамтану, саясаттану, психология, философия, әлеуметтану, демография секілді ғылым салалары адамның дамып қалыптасуындағы отбасының өзіндік орнын баса көрсетуде.
Отбасында ата-ана өзінің баласын қандай адам етіп тәрбиелеуді өздері алдын-ала белгілейді. Отбасы тәрбиесінде қолданылатын әдістер де өзгеше екені белгілі. Онда баланың аз да болса өзіндік өмір тәжірибесі, әдет, дағдылары, құмарлығы мен қызығулары қалыптасады және ескертіні бар. Көптеген ғылыми-педагогикалық, психологиялық әдебиеттерде қоғамдық мекемелердегі тәрбие қаншалықты ғылыми негізді болса да баланың дамып қалыптасуына отбасы тәрбиесінің ықпалының аса пәрменді болатынын көрсеткен. Бұлай болуының басты себебі – отбасы мүшелерінің арасындағы қарым-қатынас сипатында екені тағы белгілі. Алайда Кеңес одағы кезіндегі идеологияға байланысты отбасы тәрбиесі адам өміріндегі басты кезең емес, керісінше, оның құны төмендеп, қоғамдық тәрбиеге ерекше мән берілгені белгілі. Сол себепті Кеңес одағындағы азаматтардың өмірі туған күннен бастап алдын-ала жоспарланатын – ясли, балабақша, бастуыш мектеп, орта мектеп, кәсіптік орта оқу орындары, жоғары мектеп т.б. баланы отбасында емес, мектепте тәрбиелеу, оқыту арқылы ұйымдастыру бағдарламалары жасалып жұмыс жүргізіле бастады.
1994 жылды БҰҰ Халықаралық отбасы жылы деп белгілеп әлемдік қауымдастықтың бұл мәселеге мән беруін көздеген еді. Осы шараның нәтижесі ретінде қазіргі күні Қазақстанда «Отбасы және демография», «Отбасын әлеуметтік қамсыздандыру қоры», «Ана және бала денсаулығы» секілді ұйымдар қызмет етуде. Атаулары көрсетіп тұрғандай бұл ұйымдардың әрқайсысының өз функциясы бар болғанымен олар ата-аналардың педагогикалық сауатын ашу, отбасы тәрбиесінің шарттарымен қаруландыру мәселесін шешпейді. Баланың отбасынан қашықтап, оның ықпалынан сырт қалуының психикасына әсерін Т.В.Лодкина, А.И.Захаров, В.С.Мухина, Е.О.Смирновалар атап көосеткен. А.Н.Леонтьев, С.А.Козлова, балаға отбасы жылулығының ықпалын атап өткен. Жақын адамдардың ықпалын баланың алдымен сезініп, түйсінуі және сөз түрінде бейнелеуінің маңызын А.В.Запорожец, А.Д.Кошелева және т.б. белгіленген. Отбасы тәрбиесінің терең эмоциялы сипатын, қаны бір адамдар арасындағы сүйіспеншілік қарым-қатынасын ата-ана мен баланы жақындатуының маңызын – Ю.П.Азарова, И.В.Гребенников, Т.А.Маркова, А.Г.Харчев т.б. белгіленген. Қазіргі заман отбасыларының дефектілерін «неблагополучные» дейді М.И.Буянов ажырасудың бала психикасына ықпалын З.Матеичик, Х.Фигдор т.б. белгіленген. Екінші некенің бала тәрбиесіне, дамуына теріс әсерін Е.П.Арнаутова, А.И.Захарова, Е.И.Кульчицкая т.б. Жалғыз бала тәрбиесі туралы А.П.Усова, егіздер тәрбиесін Р.Скиннер, К.Витек т.б. зерттеген. Бала психикасының қалыптасуына ананың әсерін психотерапевт А.И.Захарова, психолог Д.Б.Эльконин, А.Я.Варга т.б. зерттеген.
Отбасында бала тәрбиелеу ешкандай дайындықты керек етпейтін қарапайым әрекет секілді болып көрінеді. Көпшілік қауымның осындай көзқараста екені оларға қойылған сұрақтар мен өткізілген сауалнамалар, әңгімелерден белгілі болды. Жалпы мектеп жасына дейінгі бала тәрбиесі, бастауыш мектеп жасындағы бала тәрбиесі жан-жақты зерттеліп келгенімен ауылды жерлердегі ата-аналарды отбасында бала тәрбиесін ұйымдастыруға даярлау не болмаса педагогика, психология саласынан элементарлы болса білім беріп, сауатын ашу мәселесі Отанымызда әлі күнге зерттелуге алынбаған. Сондықтан бұл мәселелер зерттеу тақырыбының өзектілігін айқындайды.
Зерттеу нысаны – отбасында ата-ананың балаға тәрбиелік ықпалы.
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Дипломдық жұмыс
Отбасы тәрбиесін жетілдірудегі педагогикалық ұжым мен отбасының бірлескен
қызметі
Орындаған:
Ғылыми жетекші:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І тарау. Отбасы тәрбиесі және педагогикалық ұжым мен отбасының бірлескен іс-
әрекетінің ғылыми теориялық негіздері
1.1. Отбасы және отбасы тәрбиесінің бала дамуында алатын
орны ... ... ... ... .6
1.2. Отбасындағы қарым-қатынас және оның бала дамуына тигізетін
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
3. Педагогикалық ұжым мен отбасының бірлескен іс-әрекеті және оның
бала тәрбиесі мен ата-аналардың мәдениетін көтерудегі
маңызы ... ... ... ... ...25
4. Оқу сапасын арттырудағы педагогикалық ұжым мен отбасының бірлескен
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
ІІ тарау. Отбасылық қарым-қатынаста ата-ана ықпалын арттырудың
педагогикалық шарттарын тексеру бойынша тәжірибелік-эксперименттік жұмыс
мазмұны
2.1. Педагогикалық ұжым мен отбасының бірлескен қызметі негізінде ата-
аналардың педагогикалық білімін арттыру бойынша жүргізілген
жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
2.2. Ата-аналардың педагогикалық білімін арттыру бойынша жүргізілген
жұмыстар
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 67
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69
Кіріспе
Қоғамдық жаңғыру кезеңінде, Қазақстандағы әлеуметтік, саяси,
экономикалық қатынастардың институттарының да жұмыс бағыты мен мазмұнына
жаңа талаптар қойып отыр. Осының өзі қоғамдағы отбасының орны, оның басты
міндеті – бала тәрбиесінде болған көзқарасты өзгертіп, жаңа тұрғыдан тану
мәселесін туындатты. Қазіргі педагогика, қоғамтану, саясаттану, психология,
философия, әлеуметтану, демография секілді ғылым салалары адамның дамып
қалыптасуындағы отбасының өзіндік орнын баса көрсетуде.
Отбасында ата-ана өзінің баласын қандай адам етіп тәрбиелеуді өздері
алдын-ала белгілейді. Отбасы тәрбиесінде қолданылатын әдістер де өзгеше
екені белгілі. Онда баланың аз да болса өзіндік өмір тәжірибесі, әдет,
дағдылары, құмарлығы мен қызығулары қалыптасады және ескертіні бар.
Көптеген ғылыми-педагогикалық, психологиялық әдебиеттерде қоғамдық
мекемелердегі тәрбие қаншалықты ғылыми негізді болса да баланың дамып
қалыптасуына отбасы тәрбиесінің ықпалының аса пәрменді болатынын көрсеткен.
Бұлай болуының басты себебі – отбасы мүшелерінің арасындағы қарым-қатынас
сипатында екені тағы белгілі. Алайда Кеңес одағы кезіндегі идеологияға
байланысты отбасы тәрбиесі адам өміріндегі басты кезең емес, керісінше,
оның құны төмендеп, қоғамдық тәрбиеге ерекше мән берілгені белгілі. Сол
себепті Кеңес одағындағы азаматтардың өмірі туған күннен бастап алдын-ала
жоспарланатын – ясли, балабақша, бастуыш мектеп, орта мектеп, кәсіптік орта
оқу орындары, жоғары мектеп т.б. баланы отбасында емес, мектепте тәрбиелеу,
оқыту арқылы ұйымдастыру бағдарламалары жасалып жұмыс жүргізіле бастады.
1994 жылды БҰҰ Халықаралық отбасы жылы деп белгілеп әлемдік
қауымдастықтың бұл мәселеге мән беруін көздеген еді. Осы шараның нәтижесі
ретінде қазіргі күні Қазақстанда Отбасы және демография, Отбасын
әлеуметтік қамсыздандыру қоры, Ана және бала денсаулығы секілді ұйымдар
қызмет етуде. Атаулары көрсетіп тұрғандай бұл ұйымдардың әрқайсысының өз
функциясы бар болғанымен олар ата-аналардың педагогикалық сауатын ашу,
отбасы тәрбиесінің шарттарымен қаруландыру мәселесін шешпейді. Баланың
отбасынан қашықтап, оның ықпалынан сырт қалуының психикасына әсерін
Т.В.Лодкина, А.И.Захаров, В.С.Мухина, Е.О.Смирновалар атап көосеткен.
А.Н.Леонтьев, С.А.Козлова, балаға отбасы жылулығының ықпалын атап өткен.
Жақын адамдардың ықпалын баланың алдымен сезініп, түйсінуі және сөз түрінде
бейнелеуінің маңызын А.В.Запорожец, А.Д.Кошелева және т.б. белгіленген.
Отбасы тәрбиесінің терең эмоциялы сипатын, қаны бір адамдар арасындағы
сүйіспеншілік қарым-қатынасын ата-ана мен баланы жақындатуының маңызын –
Ю.П.Азарова, И.В.Гребенников, Т.А.Маркова, А.Г.Харчев т.б. белгіленген.
Қазіргі заман отбасыларының дефектілерін неблагополучные дейді М.И.Буянов
ажырасудың бала психикасына ықпалын З.Матеичик, Х.Фигдор т.б. белгіленген.
Екінші некенің бала тәрбиесіне, дамуына теріс әсерін Е.П.Арнаутова,
А.И.Захарова, Е.И.Кульчицкая т.б. Жалғыз бала тәрбиесі туралы А.П.Усова,
егіздер тәрбиесін Р.Скиннер, К.Витек т.б. зерттеген. Бала психикасының
қалыптасуына ананың әсерін психотерапевт А.И.Захарова, психолог
Д.Б.Эльконин, А.Я.Варга т.б. зерттеген.
Отбасында бала тәрбиелеу ешкандай дайындықты керек етпейтін
қарапайым әрекет секілді болып көрінеді. Көпшілік қауымның осындай
көзқараста екені оларға қойылған сұрақтар мен өткізілген сауалнамалар,
әңгімелерден белгілі болды. Жалпы мектеп жасына дейінгі бала тәрбиесі,
бастауыш мектеп жасындағы бала тәрбиесі жан-жақты зерттеліп келгенімен
ауылды жерлердегі ата-аналарды отбасында бала тәрбиесін ұйымдастыруға
даярлау не болмаса педагогика, психология саласынан элементарлы болса білім
беріп, сауатын ашу мәселесі Отанымызда әлі күнге зерттелуге алынбаған.
Сондықтан бұл мәселелер зерттеу тақырыбының өзектілігін айқындайды.
Зерттеу нысаны – отбасында ата-ананың балаға тәрбиелік ықпалы.
Зерттеу пәні – бала мен ата-ана қарым-қатынасының тәрбиелік ықпалын
арттырудың педагогикалық шарттары.
Зерттеу болжамы: егер, ата-аналар мен педагогикалық ұжым мүшелері
арасындағы бірлескен іс-әрекетті жүйелі тұрғыдан ұйымдастырып жүргізетін
болсақ, онда ол ата-аналардың педагогикалық мәдениетін көтеруге үлкен
ықпалын тигізеді.
Зерттеу міндеттері:
- отбасы тәрбиесі және педагогикалық ұжым мен отбасының бірлескен іс-
әрекетінің ғылыми теориялық негіздерін зерттеу;
- отбасылық қарым-қатынаста ата-ана ықпалын арттырудың педагогикалық
шарттарын тексеру бойынша тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар жүргізу.
Зерттеудің теориялық және әдімнамалық негіздері болып – отандық және
шетелдік педагогика-психология ғылымындағы ата-ананың балаға тәлім-
тәрбиелік ықпалына қатысты ізгілікті философиялық тұжырымдар; отбасы қарым-
қатынасы жайлы А.С.Макаренко; В.А.Сухомлинский, Д.И.Фельдштейн сынды
ғалымдардың ой-пікірлері мен ережелері.
Зерттеу көздері – Қазақстан Республикасының Конституциясы Неке және
отбасы туралы заң, педагог, философ, әлеуметтану ғылымындағы отбасы қарым-
қатынасына қатысты еңбектер. Білім туралы заң, тәрбие туралы тұжырымдама;
оқулықтар, оқу-әдістемелік құралдар, отбасы тәрбиесі бойынша Знание
қоғамы, жекеленген ғалымдардың ата-аналардың бала тәрбиесі бойынша сауатын
ашуға арналған бағдарламалары.
Зерттеу әдістері – ғылыми-педагогикалық, тарихи-әлеуметтік
еңбектерге теориялық талдау, бақылау, байқау; ата-аналар және ұстаздармен
әңгіме, сұхбат; Отбасы қарым-қатынасының педагогикалық ықпалын арттыру
бағдарламасы бойынша эксперименттік жұмыс; сауалнама және тест арқылы білім-
білік тексеру; алынған нәтижелерді статистикалық зерделеу.
І тарау. Отбасы тәрбиесі және педагогикалық ұжым мен отбасының бірлескен іс-
әрекетінің ғылыми теориялық негіздері
1.1. Отбасы және отбасы тәрбиесінің бала дамуында алатын орны
Отбасы бүкіл ғасырлар бойы адам баласы тәрбиесінің құралы болып
келеді. Сондықтан ол адам үшін ең үлкен мәнге ие орта.
Отбасы белгілі дәстүрлердің, жағымды өнегелердің, мұралардың
сақтаушысы. Онда бала алғашқы рет өмір жолымен танысады, моральдық
нормаларды игереді. Сондықтан отбасылық өмір жеке адамның азамат болып
өсуінің негізі.
Отбасы- оқыту мен тәрбие жұмысындағы мектептің одақтасы. Ол бала
тәрбиесі жөнінде мектеппен тығыз байланысты болуды өте жақсы түсінеді.
Өйткені бала тәрбиесінің отбасында, мектепте нәтижелі болуы осындай
ынтымақтастыққа негізделеді.
Отбасы тәрбиесі-бұл қоғамдық тәрбиенің бір бөлігі, мемлекет алдындағы
ата- аналардың борышы. Оған дәлел: балалар мекемелері жөнінде халықтың
қажеттілігін толық қанағаттандыру, балалардың еңбек, спорт лагерлерінің,
жас натуралистер станцияларының, ғылыми- техникалық және көркемдік
шығармашылық үйірмелерінің жүйесін кеңейту; ананы, балалық шақты қорғауға
ерекше көңіл бөлу; отбасы мүшелерінің демалуы үшін санаторийлердің, демалыс
үйлерінің жүйесін кеңейту; аналар жағдайын еске алып, әйелдердің халық
шаруашылығына қатысуын үйлестіру.
Отбасында басты мәселелердің бірі- баланың тіршілік әрекетін
ұйымдастыру. Бұған баланың күн ырғағы, міндеттері, қойылатын талаптар, оның
үй еңбегіне қатысуы, оқу- әрекеті бос уақытын ұйымдастыру жатады.
Отбасы, барлық уақытта да, өсіп келе жатқан ұрпақтың тәрбиесі
мәселелерін шешуде үлкен мүмкіндіктерге ие болған. Қазіргі заманғы
отбасының өсіп келе жатқан ұрпақтың тәрбиесі мәселелерін шешудегі
ерекшелігі – ата-ананың білім және жалпы мәдени деңгейінің жоғары болуы.
Балалардың отбасынбағы тәрбиесі оның белгілі бір тұрақты әлеуметтік
институт ретінде анықталады. Ол отбасы мүшелері арасындағы өзара
қатынастардың қалыптасуы мен дамуына септігін тигізетін адамдардың
жақындығы, туыстық қатынастар, өзара үйелмендік, тұрмыстық өмір. Отбасы
тәрбиесінің артықшылығы да осы қатынастарда, оны тәрбиенің ешкандай да түрі
алмастыра алмайды.
Отбасы – болашақ азаматтың әлеуметтену жолындағы алғашқы қадамдарын
жасайтын бастапқы адым. Ол балаға моральдық қалпы туралы алғашқы түсініктер
береді, оны еңбекке баулып, өз-өзіне қызмет ету дағдыларын қалыптастырады.
Ата-ананың іс-әрекеті мен мінез-құлқы, өмір сүру салты арқылы балаға
дүниетанымдық, адамгершілік, әлеуметтік-саяси құндылықтар беріледі.
Отбасы тәрбиесінің қоғамдық және мемлекеттік тәрбиеге қарағанда
артықшылығы басым. Алайда, қазіргі қоғамдық өмірде болып жатқан әлеуметтік,
экономикалық және демографиялық өзгерістер отбасына белгілі бір
қиыншылықтар туғызады.
Ата-аналардың білім деңгейіне байланысты да отбасында ерекшеліктер
орын алады. Мысалы:ата-аналардың білімі жоғары болған сайын олардың
балалары мектепте жақсы оқиды. Қазіргі ата-аналар жұмыс басты болғандықтан
бала тәрбиесі көбінесе білімі төмен ата мен әжелерге жүктеледі.
Қоғамда жүріп жатқан тұрғындардың материалдық жағдайға байланысты
жіктелуі отбасы тәрбиесіне материалдық жағдайы әртүрлі ата-аналардың қарым-
қатынасына әсер етеді.Отбасында балаларға отбасылық бюджеттің 25-
50%жұмсалады. Материалдық кірісі мол отбасыларда педагогикалық көзсоқырлық,
тойынғандық жағдайға алып барады. Тойынғандық дегеніміз- өмірге,өмірдегі
мкатериалдық және рухани құндылықтарға деген жеккөрінішті, келекетті
қатынас.
Жастайынан осындай ортада өскен балалардың арасына торығушылар,
қаңғыбастар ,”қызықты”әсерді іздеушілер өсіп шығады.
Қазіргі кезде отбасының “уақталу”процесі жүруде. Ол дегеніміз- жас
ата-аналардан тұратын әжесіз, атасыз отбасылар. Бұл отбасының беріктігін
нығайтып, дербес ұжымды қатынастырады. Қиындықтар достық пен
ынтымақтастықты нығайтып, қуаныш пен қайғыны бөлісуге тәрбиелейді.
Дегениен, жас отбасында алғашқы кезде тұрмыстың түзелмеуі,бала тәрбиесі
сияқты қиындықтар кездескенімен, олард ышешу қоғамның құзырында.
Отбасы мүшелерінің келуі, туылған бала санының азаюы да отбасы
дамуының ерекшелігін құрайды. Қалалық отбасында бір-екі бала ғана
тәрбиеленеді. Бала туудың азаюының себептері сан алуан және өте күрделі;
олар ата-аналардың жұмысбастылығын; мектепке дейінгі мекемелермен
қамтамасыз етілмеуі;бала тәрбиесіне шығынның көп жұмсалуы; әйел ананың
шамадан тыс жұмысбастылығы; отбасының қолайсыз тұрғын үйі; тұрмыстық
жағдайы; ата-аналардың “өзі үшін өмір сүруге”ұмтылған тоғышарлық ұмтылысы
және т.б.Бала туудың азаюы- шағын отбасындағы тәрбие әдістерін жасау деген
және педагогикалық проблеманы алуға тосады.
Қазіргі отбасы ажырасу санының едәуір артуымен сипатталады. Ажырасудың
90% тұрмыс қолайсыздығы мен дайындықсыздың салдары. Дегенмен барлық
ажырасуларға жағымсыз баға беруге болмайды, өйткені кей жағдайда ажырасу
баланың психикасына теріс әсер ететін ұрыс- жанжал, отбасылық кикілжіңді
алдын алады.
Бір балалы отбасы көпшілікпен араласу, ұжымдық қызмет тәжірибесін
игеру жағынан баланы қиын жағдайға қалдырады.Бұндай отбасыларда аға,әпке
сияқты тәлімгер іні, қарындас сияқты қамқорлығына алатын бауырдың болмауы
ұжымдық туыстық қатынастар аясын мүлдем тарылта түседі. Осындай жағдайда
баланың қызығушылығы мен қажеттілігін қамтамасыз етуде ата-аналардың
педагогикалық нормаларды сақтамауынан бастауыш сынып кезінен оның бойында
тоғышарлық, ұжымды жатырқаушылық қасиеттердің қалыптасқандығын аңғарамыз.
Нарық қатынастарының дамуы нәтижесінде отбасында айтарлықтай
адамгершілік тұрғыдан ересектердің де, балалардың да жаңа құндылық
бағыттарын қалыптастырып, отбасы өміріне елеулі өзгерістер әкелді. Ата-ана
мен мұғалімдердің міндеті – қоғамдық қатынастардың жаңа жүйесі ұсынып
отырған әлеуметтік мүмкіншілікті дұрыс пайдалану. Мектеп пен отбасы
балаларды тауар мен ақша қатынастарының мәдениетіне үйрету жұмыстарын
ойластыру қажет, сондай-ақ алып-сату пайда табу немесе пайдақорлық емес, ол
жалпы игілік үшін және өз қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін құқықтық екі
жақты қызмет көрсету екенін түсіндіру. Ата-ананың маңызды міндеті
балаларымен біріккен коммерциялық қызмет-әрекетке қатысып, оны бақылау,
оларды баланың адалдығын, адамгершілігін, ұқыптылығын дамытатын қызмет
көрсетудің әртүрін орындауға үйрету. Нарық отбасы мүшелерінің алатын орнына
жанама әсер етеді, олардың өміріне жаңа әлеуметтік бағдарлар еенгізеді.
Қоғамдық және мемлекеттік тәрбие беделінің төмендеуі отбасы өмірінің
тәрбиесіне өзінше қиындық әкеледі.
Өркениетті қоғам дамыған сайын отбасындағы бала саны азайып келеді.
Аз бала отбасында, негізінен бір баласы бар отбасында, ішкі отбасылық
тәрбиенің ең басты жағдайы жоқ, ол – балалар қарым-қатынасы. Бір баланың
тәрбиесі қосымша педагогикалық күш салуды талап етеді. Жалғыз балаға деген
ата-ананың, әжесі мен атасының артық қөңіл бөлуі оны белсенділігінен
айырып, оның эгоистік жақтарының басым болуы.
Толық емес отбасында, ата-анасының біреуі жоқ болған отбасыларында
тәрбиелік мәселелерді шешуде кейбір адамгершілік-психологиялық
ыңғайсыздықтар болуы мүмкін. Мұндай отбасылардың көбінде ана және бала ғана
болады.
Отбасы тәрбиесінің проблемасы – ананың отбасы тұрмысынан қолы
босамауы. Ананың уақыты жетпеуі көбінесе насихат, жазғыру, ұрсу сияқты
тәрбиелік ықпалдың нәтижесіз әдістерін пайдалануға мәжбүр болады.
Микроклиматы жағымсыз, отбасы өмірі ұрыс-керіске, ата-ананың бір-
біріне, балаларына деген шағымдарына, айқай-шуға, қорлық сөздер мен іс-
әрекеттерге толы отбасында өте маңызды тәрбие проблемелары туындайды.
Ата-ана құқығына айрылғалы тұрған ата-аналар әлеуметтік және
педагогикалық проблемалар тудырады. Мемлекет олардың ата-аналық
құқықтарынан айырғанда балалардың мақсат-мүддесін басшылыққа алады. Алайда
бұл ретте олардың өмірі өз мәнін барынша жоғалтады, өйткені өмір сүру мен
дамудың маңыздылығы кемиді.
Елдегі түбегейді әлеуметтік-экономикалық өзгерістерге, жекеменшіктің
пайда болуына, жеке адамның баю мүмкіндігінің тууына байланысты материалдық
жағынан ауқатты отбасылар пайда бола бастайды. Мұндай отбасыларда тәрбие
белгілі бір проблемаға кездеседі. Көбінесе бұндай отбасындағы бала балалық
ұжымдардан алшақ болады, оның ерекшелік сезімі қалыптасып, қоршаған
адамдарға деген жөнсіз наразылық эгоизмі тууы мүмкін.
Отбасының жоғары материалдық ауқаттылығы отбасы жұмысын
ұйымдастыруда қолаңсыз жағдайлар туғызады. Мектеп отбасы әдістемелерін
нақтылап, оның кемшіліктерін түзете отырып, бұл проблемаларды жеңуге
тырысу.
Осылайша, демократиялық қоғамда ата-ананың бала тәрбиесіндегі
қызметі толығымен қалпына келетінін есте ұстауымыз керек. Алайда, қазіргі
заманғы әлеуметтік-экономикалық жағдайлар бала тәрбиесінде қиыншылықтар
туғызып отыр. Ата-ана отбасы тәрбиесінің маңыздылығы баланың құндылық
бағыттарын, оның моральдық қасиеттерін қалыптастыру.
Отбасында басты мәселелердің бірі- баланың тіршілік әрекетін
ұйымдастыру. Бұған баланың күн ырғағы, міндеттері, қойылатын талаптар, оның
үй еңбегіне қатысуы, оқу- әрекеті бос уақытын ұйымдастыру жатады.
Бала өмірін және іс- әрекетін ұйымдастыруда негізгі жағдайлардың бірі-
ұтымды ырғақ жасау. Күн ырғағы өмір тәртібі, еңбек пен демалыстың
парасаттыллықпен, кезектесіп өтуі, талаптарды орындау, жақсы әдеттерді
қалыптастыру.
Балалардың күн ырғағы И. П. Павловтың іліміне негізделеді. Ол жұмыс
қабілетін толық сақтау үшін еңбек пен демалыстың кезектесіп өтуінің қажет
екендігін көрсетті. Күн ырғағы баланы жинақтылыққа, тіл алғыштыққа,
дәлдікке, мұқияттылыққа үйретеді, денсаулығын нығайтады, еңбек қабілетін
жақсартады. Күн ырғағын жасауда ата- ана баланың жасын, үй жағдайын,
денсаулығын, мұғалімдер мен сынып жетекшілерінің кеңесін, отбасы мен мектеп
ырғағының бірлігін еске алуы тиіс. Отбасында күн ырғағының негізгі
элементтері- еңбек демалыс, ойын, сабаққа дайындалу, тамақтану, ұйқы т.б.
дұрыс алмасып отыруы қажет. Күн ырғағын сақтау негізінде мидың үлкен жарты
шарының қабында рефлекстер жүйесі (динамикалық стереотил) пайда болады.
Мысалы: бала белгілі бір уақытта ұйықтауға үйренсе, оның ми қабатында
тежелу процесі басым болады да тез ұйықтауға кіріседі. Сондықтан ата-
аналар балалардың белгілі бір уақытта сабаққа дайындалуға, тұруға
үйретулері, яғни ырғақ элементтері берік орындалуы тиіс.
Сонымен, дұрыс ұйымдастырылған күн ырғағы белгілі дағдыға үйретеді,
дағды әдетке айналады, ал әдет келешекке бала қажетін қанағаттандырады.
Отбасы жағдайын және баланың жас ерекшелігін ескере отырып, оны ата-
аналар түрлі еңбек іс- әрекеттеріне үйретулері қажет. Бала отбасы мүшесі,
оның өз міндетін адал ниетпен орындауы қажет. Бала отбасы мүшесі, оның өз
міндетін адал ниетпен орындауы зор қуаныш. Отбасының бала еңбегіне артық
салмақ түсірмей, парасатты ұйымдастырғаны жөн. Үйге берілген оқу
тапсырмаларын үнемі орындап отыруға бақылау жасау, көмектесу, балаларды өз
бетімен жұмыс жасай білуге үйрету.
Балалардың бос уақыты- бұл шығармашылық елігу, қызығу дүниесі. Бала
бос уақытында қоғамдық пайдалы істерге, спорт ойындарына, кинофильмдерге,
спектакльдерге қатысады.
Көптеген отбасыларында ата- аналардың балаларымен бірігіп серуендеуі
ізгі дәстүрге айналады. Егер ата- аналар қоршаған табиғат және өз өлкесінің
көз тартарлық көрнекі орындары жөнінде әңгіме өткізсе, мұндай серуендердің
танымдық маңызы зор болады.
Отбасылық тәрбиенің басты жағдайларының бірі-бұл ерлі- зайыптының
өзара махаббатына, көзқарасының, мүдделерінің, сенімділіктерінің және
ұжымдық іс- әрекеттерінің бірлігіне негізделген татулық. Мұндай ортада
қиыншылықты жеңе білетін қабілетті, байсалды, ақжарқын адамдар өседі. Олар
ұжымды жеке басының қамын ойламайды, басқа адамдар үшін де өмір сүре алады.
Отбасында балалардың тәрбие процесіне табысты ықпал жасауда басқа да
жағдайларды сипаттайтын белгілерді атауға болады. Ж. Б. Қоянбаев,
Р. М. Қоянбаевтың пікірінше, оларға мына мәселелер жатады:
1. Отбасының этикалық құрамы және құрамы: толық емес отбасы, бір
балалы, көп балалы отбасы, бір ұлттық, көп ұлттық отбасы;
1. Тіршілік әрекетінің және орталық жағдайлары: отбасы мүшелерінің білім
дәрежесі, еңбектану, кәсіптік құрамы, бюджеті, жалпы материалдық әл-
ауқаты, селолық және қалалық отбасы:
2. Отбасының мәдени потенцияллы: күнделікті тұрмыстың жалпы мәдениеті; күн
ырғағы, демалыс, оның формалары, кітапхананы, теледидарды, музыка
аспаптарын пайдалана білуі, спортпен айналысу, үйелмендік дәстүрлік
мерекелер:
3. Ішкі отбасылық қатынастар отбасы микроклиматтарының сипаттамасы,
үйелменде көзқарастың бірлігі және айырмашылығы,
отбасы мүшелерінің өз міндеттеріне көзқарасы;
4. Қоғамға көзқарасы: еңбек және қоғамдық міндеттерге, қоғамдық тәрбие
институттарына қатысы;
5. Отбасының тәрбиелік потенциялы: отбасылық тәрбие, қолданылатын әдістер,
ата- аналардың және басқа мүшелердің педагогикалық мәдени дәрежесі
(20,194).
Отбасының осы көрсетіліп отырған ерекше белгілерінің тәрбиелік ықпалы өте
күшті, оларды тәрбие барысында ескеру қажет.
Отбасының өзіне тән ерекше функциялары бар. Олар: халық санының өсуі;
адамзат ұрпағын әрі қарай жалғастыру, қажеттілік- шаруашылық функциясы,
отбасының тәрбиелік функциясы отбасы мүшелерінің өзара және туған-
туысқандарымен қарым- қатынас жасау функциясы.
Отбасылық тәрбие бірқалыпты жағдайда іске асырылып отырмайды. Зерттеу
мәліметтеріне қарағанда отбасылық тәрбиенің сәтсіздікке ұшырауының басты
себебі- үлкен адамдардың педагогикалық көзқарастарының қауқарсыздығынан
болады.
Біріншіден: отбасында болатын өктемдік баланы өзін- өзі билеушілігінен
айырады, әрбір қадамына бақылау жасайды, ол өз күшіне, мүмкіншілігіне
сенімсіз және ішкі жәй- күйі төмен болады.
Екіншіден: баланы еркелетушілік, бетімен жіберушілік, ата- аналардың
бәрін кешірушілік сүйіспеншілігіне байланысты. Баланың жетегіне түсіп,
еркіне жіберушілік өзімшілікке тәрбиелейді.
Үшіншіден: әке мен ананың және басқа отбасы мүшелерінің тарапынан
бірыңғай талаптың жоқтығы. Осының нәтижесінде ата- аналарды немесе ересек
отбасы мүшелерінің көзқарастарындағы алалықты пайдаланып, бала екі жүзді
және жағымсыз нәрсеге бейім болып өседі.
Төртіншіден: ата- аналар балаларды еркімен қарым- қатынас жасаудан,
өмірден аулақтауға тырысады, бөгет жасайды. Бұл баланың қалыптасуына,
дамуына залалды әсер етеді.
Бесіншіден: егер әке мен ана өз баласының іс- әрекетіне немқұрайлы,
жауапсыздықпен қараса, онда соны пайдаланып, кездейсоқ, күмәнді адамдармен
танысуға мүмкіндік алады.
Осымен бірге тәрбие процесінде жалған беделдерде кездеседі. А. С.
Макаренко олардың бірнеше түрін көрсетті: “Басу беделі”, “Мейірімділік
беделі”, “Сатып алу беделі”, “Тақуалық беделі” т.б.
Отбасы тәрбиесінде халқымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан тәжірбиесін,
ұлттық ерекшелігін есепке алу өте қажет. Отбасына қатысы бар адамдардың
әлеуметтік орны біздің халықта өте терең жіктелген. Мысалы, ата мен әже,
әке мен шеше, аға мен апа, іні мен қарындас, немере, шөпшек, жиен, жиеншар,
құда мен құдағи, құда бала мен құдаша, қайын мен қайынсіңілі, жезде, бажа,
т.б. жеті ата мен одан тарайтын шаңырақтар ру, жүз, т.с.с.
Адамдардың ара-қатынасын белгілейтін ұғымдар сырына терең үңілсек,
адамгершілікті адамның тұлғалық жан дүниесінен орыналатын рухани байлықты
байқауға болады. Адамның өмір салтын құрайтын іс-әрекет пен тұрғысынан
қарасақ, біздің халықта бұл мәдениет әр адамның әлеуметтік орнына қарай
қалыптасқан қарым-қатынастың іс-әрекеттік байлығы адам тұлғасының орынды
сапалық қасиеттерінің қайнар көзі болып табылады. Отбасында, мектепте бұл
қатынастар тәрбиенің пәрменді құралына айналуы қажет.
Біздің халқымыздың отбасы жағдайында жас ұрпақ тәрбиесіндегі жетекші
буын ата әже іс-әрекетінің төңірегіне шоғырланған. Себебі, отбасында әке
мен шеше негізгі еңбек иелері, отбасы қажеттілігін қамтамасыз етушілер. Ал
ата мен әженің өмір тәжірибесі өз дәрежесінде даналық ақыл-ойдың, орынды
дүниетанымының, талғамның, денсаулық бағбанының, орынды тәртіп пен мінез-
құлықтың мектебі болып табылады.
Қорыта айтқанда, күнделікті ертемен маңдайынан иіскемеген, әже
бауырының ыстығын сезбей өскен бөбектің рухани жан дүниесіне нұсқан келе
береді.
Өскелең жас ұрпақ қазақ шаңырағының берік болғандығын өмірінің арқауы
еткені, аға ұрпақ дәстүрінен аттамаған жөн.
Отбасы-туысқандық байланыста болатын (күйеуі, әйелі, ата-анасы, әкесі,
т.б.), бірлесіп, әлеуметтік тұрмыстық өмір сүретін адамдар. Онда мынадай
функциялар жүзеге асырылады. Репродуктивтік, яғни балалардың тууы,
шаруашылық-эколомикалық, тәрбиелеушілік, адамгершілік-психологиялық ахуалды
қамтамасыз ету; отбасыішілік қарым-қатынасты ұйымдастыру; бос уақытты
тиімді ұйымдастыру.
Отбасы- қоғамның алғашқы ұяларының бірі. Отбасында баланың айналасын
қоршаған дүние жайлы алғашқы түсінігі, көзқарасы, сезімі, әдет- дағдылары
бой көрсетіп қалыптасады.
Баланың дұрыс өсуіне қажетті жағдайлар жасау, оның орта білім алуына,
мамандық, кәсіп таңдауына көмектесу, еңбекке дағдыландыру, қоғам мен өз
мүлкіне ұқыпты қарауға үйрету ата- ананың басты борышы.
Баланы бүгінгі өмір талабына сай азамат етіп өсіру үшін оған жас
кезінен дұрыс тәрбие қажет. Ата- ана өз баласының неге қызығатының, нені
жақсы көретінін, неден қорқатынын, қандай іс- әрекеттерге ынта- ықыласы
барын, қандай іске бейім екенін біліп отыруға тиіс.
“Ел болу үшін бесігінді түзе” деген ел сенімін ақтап, ата даңқын
шығарар: білімді, парасатты, ұл- қыз, немере тәрбиелеу бәріміздің ұлы
парызымыз.
“Неке және отбасы” туралы Заңда ата- аналардың балалары алдындағы
міндеттері айқын көрсетілген. Мысалы, 62- бапта мыналар көрсетілген.
- ата- аналар өз балаларының денсаулығына қамқорлық жасауға міндетті;
- ата- аналар өз балаларын тәрбиелеуге құқығы бар және оған міндетті;
- ата - аналардың басқа да барлық адамдарға қарағанда өз балаларын
тәрбиелеуге басым құқығы бар;
- бала тәрбиелеуші ата- аналар өздерінің қабілеттері мен қаржылық
мүмкіндіктерінің шегінде оның дене, психикалық, адамгершілік және
рухани жағынан дамуына қажетті өмір сүру жағдайларын қамтамасыз ету
үшін негізгі жауапкершілікте болады; (41)
Міне осы заң арқылы қоғам ата- аналардың өз балаларын тәрбиелеудегі
жауапкершілігін арттырып отыр.
Отбасы тәрбиесінің, ата-ананың әлеуметтік-жаупкершілік қызмет-
әрекеті ретінде басты құқықтық негізі бар. 1989 жылдың 20 қарашасында БӘӘ
Бас Ассамблеясы қабылдаған Бала құқығы туралы конвенцияның маңызды
негізгі құжат.
Балаға дене жағынан және ақыл-ойының жетілмегендігінен, арнайы
қорғау мен қамқорлық, соның ішінде, туылғанға дейінгі және туылғаннан
кейінгі тиісті құқықтық қорғау, - деп жазылған Конвенцияда.
Баланың өмір сүру, тіршілік ету және салауатты даму құқығын жариялай
отырып, Конвенция баланың жеке тұлғалық дамуында өзінің дербестігін,
даралығын сақтау құқығына ерекше көңіл бөледі. Сондай-ақ баланың ата-анаға
деген құқығы да ескеріледі. Ата-ана баланың мақсат-мүддесі үшін қажетін
орындамаған жағдайда ғана өз құқықтарынан айырылады.
Осы Конвенцияға қол қойған мемлекеттер мына міндеттерді орындауы
тиіс: ақысыз және бәріне міндетті бастауыш білім енгізу, орта және кәсіби
білім алуға жағдай жасау, жоғары білім алуға жол ашу. Конвенцияның 28
тарауында мектептегі тәртіп баланың адами қадір-қасиетіне құрмет
көрсететін әдістер арқылы жүргізілуі тиіс деп ерекше аталып кеткен.
Конвенция, сондай-ақ БӘӘ Бас Ассамблеясының 1959 жылдың 20
қарашасында қабылданған Бала құқығының декларациясы; Адам құқықтарының
жалпы декларациясы және басқа да көптеген халықаралық құүжаттар ҚР
Конституциясының ішкі отбасылық қатынастарды, баланың отбасы мен қоғамдық
тәрбиесі және ағартушылығы мәселелерін қамтитын тарауларына негіз болды. ҚР
Констинуциясының 27 тарауында былай делінген:
1. Неке мен отбасы, аналық, әкелік және балалық мемлекет
қамқорлығының аясында.
2. Балаларды қорғау мен тәрбиелеу – ата-ананың табиғи құқығы және
міндеті.
3. Кәмелетке толған және еңбекке жарамды балалар еңбекке жарамсыз
ата-аналарына қамқорлық жасауы тиіс.
1.2. Отбасындағы қарым-қатынас және оның бала дамуына тигізетін ықпалы
Қазақстан Республикасының Конституциясында балаларына қамқорлық
жасау және оларды тәрбиелеу – ата-ананың табиғи құқығы әрі парызы деп,
отбасының міндеті анық көрсетіледі. Қазқстан-2030 бағдарламасында
балаларымызды алыс болашақта қандай сапада көруіміз керектігі айтылған.
Сонымен бірге отбасы туралы заң жоғары және орта білім тұжырымдамасында
әрбір отбасына өзінің ұрпағын тәрбиелеп, қатарға қосу міндеті жүктелген.
Сөйтіп, отбасының әуел бастан-ақ өзіне тән киелі міндетін орындау
қажеттілігі бекемделе түсті.
Отбасы – баланың ең жақын әлеуметтендіру ортасы қатарында өмірдің
мақсаты, оның құндылықтары не біліп, қалай ұстау керектігі туралы алғашқы
мағлұматтарды береді және онда басқалармен қарым-қатынас орнатуына іс
жүзінде дағдыланады. Сөйтіп, өзінің кім және қандай екенін, басқалардың
кім және қандай екенін практикада сынап байқап көреді. Отбасында
әртүрлі жағдаяттар мен төтенше ахуалдарда өзін ұстаудың нормаларын, мінез-
құлқын реттеудің өлшемдерін меңгереді. Ата-ананың үгіт-насихаты,
түсіндіруі, олардың үлгі өнегесі, үйдегі ахуал, отбасының психологиялық
тынысы арқылы балалардың әдеті, мінез-құлқы жақсы-жаманды бағалау уәзіндері
(критерий) қалыптасуымен бірге қандай қылықтары үшін сөгіс алып, не үшін
жазаланатынын, әділдік пен адалдық туралы ұғынып түсінеді.
Қазіргі заман отбасының құрылымы өзгеріп, ондағы мүшелер саны
азайып, бала саны да кеми түсті. Қоғамдағы әлеуметтік, мәдени, экономикалық
жаңғырулар, әртүрлі сипаттағы әлемдік деңгейдегі ақпарат алмасу, отбасы
мүшелерінің арасындағы қарым-қатынас сипатына да аз әсерін тигізіп отыр.
Өйткені әкеге бағыну, өзінен үлкен апа, ағаны сыйлау қазақ арасында
жоғалмағанымен әлсірей түсті. Ендігі кезде отбасын асыраушы әке ғана емес,
ана да оған елеулі үлес қосуы себепті олардың рөлдік қызметі теңеліп,
бұнымен байланысты жауапкершілік сипаты да өзгермелі күйге түсті. Көп
жағдайда әке жауапкершілігі әлсіреп, керісінше, аналар отбасы үшін
жауапкершілікті өз мойындарына алуда.
Қарым-қатынас – адамзат өмірінің аса маңызды және негізгі сферасы
болып, соның нәтижесінде тұлғааралық байланыс орнығып, өзара мәміле
қалыптасып дамиды. Қарым-қатынас дегеніміз өзара пікір алмасу, сезім
әлемінде бірлесіп ләззат алу, қайғы, қуанышта ортақтас болу секілді кең
ауқымды эмоция спектрлерін қамтиды. Қарым-қатынас барысында екі не бірнеше
психологиялық жүйе, екі не бірнеше рухани әлем және ой-пікір, сана-сезім,
мінез-құлық, қылық-жорықтар арасында келісім, не өзара түсінік тұрғысында,
не болмаса қақтығыс, талас-тартыс, қарама-қайшылық тұрғысындағы мәміле
үрдісі іске асады.
Отбасы қарама-қатынасында, олардың ішінен келісім, өзара түсіністік,
бірінің екіншісіне бой сынуы, бірінің екіншісін құптауы секілді қарым-
қатынасының қазіргі кездегі басты ерекшелігі - әр тұлғаның мейлі балалары,
мейлі ересектері болсын, мағлұмат байлығы (информационное богатство) болып,
өзара қарым-қатынас осы мағлұмат алмасу кезінде өте тығыз орнығуы ықтимал.
Өзара мағлұмат алмасу отбасы мүшелерінің рухани кемелденуіне алып келсе,
мұндай отбасының болашағы бар. Отбасы мүшелерін қарым-қатынас арқылы
біріктіретін, зара туысқандық байланыстарын нығайта түсетін аса маңызды
сфера – мақсатты (отбасын материалық қамсыздандыру мақсатындағы) бірлесіп
еңбек ету, нәтижесіне ортақтасу, бөлісу. Мұндай қарым-қатынас алдымен,
отбасы иелері - әке мен шеше ортасында түсіністікпен орнаса, соның өзі
балаларға өнеге болатыны өмірден белгілі. Бұдан басқа әке мен ұл, анасы мен
қызы, бір туғандардың бірлесіп, бір мақсатта еңбектенуі өзара түсіністікті
нығайтатын аса маңызды құрал – қарым-қатынас екені педагог, психолог
ғалымдар тарапынан дәлелденген.
Қарым-қатынас барысындағы біреудің екінші бір адамға әсерін, не
болмаса өзара қарым-қатынас нәтижесіндегі ықпалдастықтың әдіс-тәсілдері
педагогикалық сипатта болғанымен, ішкі тетіктері (механизмдері) адамның
психикалық ахуалына, сезімі, ой-санасына, қылық-жорығы, жүріс-тұрысына
тікелей, жанама, сөз арқылы әсер ету болып саналады.
Психолингвист ғалымдар бала болсын, ересек адам болсын, алдымен
сөздің дауыстағы астарына мән беретінін белгіленген. Олардың зерттеулері
бойынша сөз арқылы қарым-қатынасқа енуде алдымен дауыс басымы не ырғағы
көңіл-күйді білдіретін тұстарына, одан соң айтушының ым-ишарасына, ең
соңында барып, сөздің мәнін аңғартатыны туралы эксперимент түрінде
дәлелденген.
Солардың ішінде А.Е.Личко, У.А.Блинков, К.С.Лебединская, И.С.Кон,
Дж.Джанпайд, М.Ю.Долфтов т.б. әке-шешесінің баламен қарым-қатынасында, оның
мінез-құлық ерекшеліктерін ескермеуінен келіспеушілік туындап, ол баланың
психикалық кеселге ұшырауына: ашушаң, қырсықты, не болмаса ынжық, ез,
тарыншақ, жағымпаз, жасқаншақтық қылықтардың қалыптасуына себеп болатынын
эксперимент түрінде дәлелдеген. Олар осыған орай отбасы қарым-қатынасының
дұрыс болмауынан келіп шығатын тәрбиедегі қателіктерді төмендегідей
жіктеді:
• баланың қуанышы, күйзелісі, қайғысы секілді ішкі жан дүниесіндегі
толқыныстарды көре тұра мән бермеу, не оны байқамау, осындай балаға
қамқорлық пен бақылаудың жетіспеушілігін – гиперпротекция деп
атаған;
• қызымырлық пен көзден бір елі таса қылмай, бақылаудың да жақсылық
әкелмейтіндігін белгілеп, оны әсіреқамқорлық (гиперпротекцияның)
күшті түрі деп белгілейді. Бұдан душар болған балалар өсе келе
еркіндікті қатты аңсайды да, оған қолы жеткен кезден бастап,
жүгенсіз кеткен жылқы секілді алды-артына қарамай әртүрлі жағымсыз
жағдайларға ұшырайды. Кейде мұны реттеп алу қиынға соғады да,
баланы болашағы күмәнді істерге соқтырады;
• бланың жүріс-тұрысын мүлде бақылаусыз қалдыру, келтірген
қателіктеріне ескертулердің болмауы, тиымсыздық, тойымсыздық
балаларды ызақорлық пен алаңғасарлық, қанағатсыздыққа тез сынып
қалатын жігерсіздікке соқтырады;
• ауыруын, әлсіздігін сылтаулатып, ата-анаға дегенін істету
өзімшілдік, тәкаппарлық, бағасын арттыру секілді қылықтардың
қаншалықты назар аударуды талап ететінін нақты мөлшерлеу күрделі
болса да, маңызды мәселе екенін естен шығармау керек;
• баланың өзін қажетсіз сезінуі, ешкімге керек емес екенін түйсініп,
сезінуі тұрлаусыз, секем алғыш секілді жүйке әлсіздігіне соқтырады
және талма ауруына бейімділігін арттырады;
• отбасындағы қаталдық: ата-ананың өзара қарым-қатынасындағы, олардың
балаларға қатынасындағы қаталдық – рақымсыздық пен қатыгездікке
жоқтан өзгені сылтауратып әлімжеттік істейтін бейбастық, содырлыққа
соқтырады тазы ашуын тырнадан алады дейді қазақ, мұндай мінезді;
• балаға әлі жетпейтін міндеттер жүктеп, одан ерекше үміт күту сағын
сындырып, кінәмшілдік, өзіне сенімсіздік тудырады. Себебі, ол әке-
шешесі күткен үмітті ақтай алмаймын-ау деген қорқынышта болып,
шамасы келмейтініне көзі жткендіктен, өзін нашар, әлсіз сезінеді;
• тәрбиедегі қарым-қайшылық: әкесі бір сөз айтса, шешесі оған қарсы
бір іс айтса, мұғалім олардың екеуін де жоққа шығарып, өз білгенін
айтса, бала кімнің тілін аларын білмей, кімдікі дұрыс, кімнің
айтқаны қате екенін ажырата алмай дал болады да, ақыры өз білгенін
істеп кетеді. Сөйтіп, ол ешкімнің ақылын тыңдамайтын, ересектердің
ой-пікірімен санаспайтын тонмойын, тілазар болып өседі.
Қарым-қатынас арқылы ықпал етудің қай түрін не тәсілін алып қарасақ
та, ол алдымен баланың психикасына әсер ету, сол арқылы жүрегіне, жан
дүниесі мен санасына жол тауып қалаған пікірді, іс-әрекет түрінде орындауды
1-суреттен көруге болады.
1-сурет. Отбасы қарым-қатынасының тәрбиелік ықпалының үлгісі
Ата-ананың өз
ойындағысының
орындатуға
Бала өз
ойындағысын
орындауға
мүдделі
Жігерсіз,
еріксіз,
жалтақ,
ұқыпсыздық,
тартымшақ,
жалқау,
зорлықшы,
қатігез,
мейірімсіз,
сембеушілік
, әлсіздік,
ойсыздық
Өзіне
сенім,
басқаларға
сенім,
жауапкершіл
ік,
табанды,
мейрім-қайр
ым,
жігерлі,
батыл,
ойлану,
ұқыптылық,
әділ, адал,
т.б.
Ата-ана
Балалар
Ықпал ету тәсілдері
Шектен тыс Нандыру
қамқорлық
Санаспау Сендіру
Шектен тыс Иландыру
қадағалау
Мүлде бақылаусыз Білгірлігін
көрсету
Дегеніне жүгіну Соңынан ерту
Балаға дегенін Еліктету
істету
Зекіп, ұрсып, Балаға өтініш
қақпайлау жасау
Ата-ананың Ақыл-кеңес
әркелкі әсері
Жәбірлеу Келісім
Мазақтау Пікірлесу
Баланы керексіз Бірлескен
ету іс-әрекет
Алдау Ынтымаққа келу
Нәтиже
Теріс Оң
Көреді, естиді,
түйсінеді,
сезінеді
Көреді, естиді,
түйсінеді,
сезінеді
Жалпы, тәрбиелеу әдістері педагогикада сана-сезіміне ықпал ету, іс-
әрекетін ұйымдастыру, ынталандыру болып топтастырылған. Отбасы тәрбиесіне
байланысты ғылыми-педагогикалық, пратикалық бағыттағы, отбасы тәрбиесінің
психологиясына байланысты әдебиеттерді зерттеу және өзіміздің практикалық
жұмыстарымыздың нәтижесінде ата-ананың балаға ықпал ету әдістерін:
• ықпал ету арқылы баланың өзіне сенімін нығайту;
• ықпал ету арқылы баланың психикасын тежеу;
• ықпал ету арқылы қуаныш сезімін ояту;
• ықпал ету арқылы теріс әрекеттерге итермелеу деп топтастырдық (2-
кесте).
2-кесте. Ата-ананың балаға ықпал ету әдістерін топтастыру
№ Әдістер Мазмұндық Нәтижелері
көрсеткіштер
1 Ықпал ету арқылы Нандыру, сендіру, иландыру:Өзіне сенімі артады
баланың өзіне сенімінақыл-кеңес, іс-әрекетін
нығайту қуаттау, нұсқау, қолдау,
орынды көтермелеу,
дәлеледеу, дұрыс бағалау,
әділ ескерту, баламен
санасу, пікірлес болу т.б.
2 Ықпал ету арқылы Ата-ананың балаға өз Тартыншақ, қорқақа,
тежеу дегенін күштеп істетуі, ырықсыз, жігерсіз,
қақпайлау, үстемдік пиғылынжалтақ, өтірік,
көрсету, беделімен басыну, қулық, т.с.с.
санаспау т.б.
3 Ықпал ету арқылы Орынды мақтау, мадақтау, Көңілі өсіп,
қуаныш сезімін оятуы көңілін көтеру, демалысын марқаяды, батылдық,
ұйымдастыру, керекті өзіне сенімі, өмірге
деңгейде қажетін өтеу, т.б.құштарлығы,
қабілеттері ашылады.
4 Теріс әрекетке түрткіБаланың ырқына көну, Қырсықты, өзімшіл,
болатын әдістер артықша еркелету, балаға рақымсыз, ұқыпсыз,
мән бермеу, бақылаусыз жалқау, ынтасыз,
қалдыру, жәбірлеу, зекіп, бірбеткей, қатыгез,
ұрысу, орынсыз кінәлау, зорлықшыл, озбыр,
алдау, мазақ ету, нашар т.б.
үлгі көрсету т.б.
Отбасы тәрбиесіндегі тәртіпке қатысты ғылыми-педагогикалық және
психологиялық еңбектерді зерделей келе және бақылауларымыз бен практикалық
жұмыстарымыздың қорытындысына сүйене отырып, біз отбасының күн тәртібі бала
тәрбиесіндегі аса қажетті компонент екеніне көз жеткіздік. Отбасы тәртібі,
оның әр мүшесінің жүріс-тұрысы, мінез-құлық, іс-әрекет және сөйлеу
мәдениетін қамтитыны белгілі. Осыған орай, Ақжайық ауданындағы мектеп
оқушыларының ата-аналары арасында жүргізілген сауалнама, әңгіме, сұхбат
нәтижесінде олардың барлығының, тәртіп дегенде: ол баланың сабағына өз
уақытында баруы – 79%, сабаққа дайындалуы – 82%, әдеп сақтауы, мектепке
кешікпеуі – 92%, қалғандарының барлығы әйтеуір жақсы жүрсе болды да – 8%
деп жауап берген.
Жоғарыда келтірілген мағлұматтардан ата-аналардың тәртіпті, жалпы
отбасына онша қатысы жоқ, көбінесе, мектепке байланысты мәселе ретінде
қарастыратынын байқадық. Олардың ішінде бір де бір ата-ана, отбасы
мүшесінің әрқайсысының өзіне ғана тиесілі күн тәртібі болуы мүмкін, өйткені
ол оның негізгі іс-әрекетімен тығыз байланысты екенін ескермеген. Көпшілік
ата-аналар тәртіп пен күн тәртібінің ара жігін нақты ажырата алмағаны
байқалады. Олар сондай-ақ, отбасы гигиенасы мен санитариясы, әр адамның
жеке гигиенасын тәртіпке жатқызбайды.
Осы және басқа да тексеру жұмыстарының нәтижесінде, отбасы тәрбиесі,
әсіресе, ауылды жерде ретсіз, жүйесіз екені, көпшілік ата-аналар бала
тәрбиесіне өзінен өзі жүріп жататын әдеттегі нәрсе ретінде қарайтыны және
тәртіп, күн тәртібі туралы ұғымдарының өте таяз, сыңаржақты екенін
көрсетті.
3. Педагогикалық ұжым мен отбасының бірлескен іс-әрекеті және оның
бала тәрбиесі мен ата-аналардың мәдениетін көтерудегі маңызы
Мектеп- өскелең ұрпақты тәрбиелеу жүйесіндегі шешуші буын. Оның жас
ұрпақты тәрбиелеудегі ролі өте зор. Еліміздің бүкіл жастары мектеп арқылы
өмірге жолдама алады. Мектеп еш уақытта отбасынан, қоғамнан бөлініп, өз
бетінше жеке автономиялық мекеме болған емес, сондықтан оның іс-әрекеті
отбасымен, жұртшылықпен, еңбек ұжымдарымен тығыз байланысты. Міне,
мектептің үлкен тәрбиелік функциясы осында.
Мектеп тәрбиеге байланысты барлық қоғамдық күштерді ұйымдастыру және
біріктіру рөлін атқарады. Ол ішкі тәрбие процесін басқарып қана қоймайды,
сонымен бірге мөлтек аудандарда, кәсіпорындарда жүргізілетін тәрбие
жұмысының мақсатқа бағыттылығын қамтамасыз етеді. Осы тұрғыдан мектеп
балалармен тәрбие жұмысын ұйымдастырудың, жеке адамның дамуында және
қалыптасуында әр түрлі факторлардың ықпалын үйлестірудің, біріктірудің
орталығы.
Мектеп іс- әрекеттің ең бастысы- тәрбие түрлерінің (дүниетаным, еңбек
мінез- құлық, эстетикалық және дене тәрбиесі) мақсаттары және міндеттері
жүзеге асырылады.
Мектеп басшылығымен жүргізілетін тәрбие жұмысының формалары көптеп
саналады. Олар: ата- аналармен жұмыс, сынып жетекшілерінің және мұғалімнің
отбасымен жұмысы, сыныптан және мектептен тыс тәрбие жұмыстары. Осы
жұмыстардың барлығына мектеп басшылық жасайды, көмектеседі, тиісті
адамдармен, ұйымдармен бірігіп, іске асыруды қамтамасыз етеді.
Тәрбие жүйесінде, әсіресе жеке адамның жоғары моральдық қасиеттерін
қалыптастыруда, адамгершілік сезімін, эстетикалық талғамын дамытуда
қоғамдық тәрбие институттарының алатын орны ерекше. Олардың ынтымақтасып
істейтін жұмыстарының негізгі бағыттары: педагогикалық ұжым, ата- аналар
комитеті тәрбие жұмысының жоспарын жасап, оны басшылыққа алады.
Мектеп оқу- тәрбие жұмысының мазмұнын жақсартуға қамқорлық жасайды,
ата- аналарды, барлық жұрт шылықты қатыстырады.
Мектеп пен отбасы ынтымақтастығының бірнеше формалары бар. Мектеп пен
отбасы байланысының басты формасы ата- аналар жиналысы. Онда көптеген
мәселелер, мысалы күнделік өмір, еңбек, демалыс, оқушылардың бос уақыты,
кәсіптік бағдар, оқу және тәрбие жұмысы т.б. талқыланды. Оларды одан әрі
жетілдірудің жолдары қарастырылады.
Байланыс формаларының бірі- педагогтардың оқушылар үйіне баруы.
Мақсат: оқушылардың үй- жағдайымен, күнделікөмірмен, тұрмысымен танысу, оқу
және тәрбиеге байланысты әр түрлі тақырыптарға ата- аналармен әңгіме
өткізу, пікір алмасу.
Мектеп пен отбасы ынтымақтастығының тағы бір формасы- педагогикалық
насихат, яғни- ата- аналарға білім беру.
Қазір ата- аналар және қалың бұқара арасында психологиялық және
педагогикалық білімді насихаттаудың маңызы өте зор. Насихат жұмысы оқыту
мен тәрбие міндеттерін шешуде болымды әсер етеді. Н. К. Крупская өзінің
еңбектерінде ата- аналарды педагогикалық минимуммен қаруландырудың қажет
екенін бірнеше рет айтқан болатын.
Ата- аналардың тәрбие процесінде жеке адамның қалыптасуына ықпалы,
олардың жалпы және педагогикалық мәдениетіне байланысты. Осы тұрғыдан
педагогикалық- психологиялық білім негіздерімен ата- аналарды қаруландыру-
мектеп алдында тұрған басты міндеттердің бірі.
Мектептің ата- аналар комитеті мұғалімдерге, ата- аналарғакөмектеседі,
балалардың десалысын, қиын балаларды шефтікке алуы, балалардың тұрған
жеріндегі жұмыстарды ұйымдастыруға қатысады. Ата- аналар жиналыстарын,
олардың конференцияларын, пікірталастарды, балалар мерекелерін өткізудің
ұйымдық жұмыстарына қатысады.
Мектептің, отбасының бүкіл халықтың және мемлекеттің негізгі мақсаты
қазіргі заманның талаптарына сәйкес балаларды және жастарды тәрбиелеу,
оларды мамандық таңдауға арнайы орта және жоғары оқу орындарына түсуге,
халық шаруашылығының салаларында еңбек етуге даярлау. Міне осы тұрғыдан
тәрбие бүкіл жұртшылықтың ісі болып отыр.
Мектеп жасындағы балаларды тәрбиелеуде және оқытуда мектеп шешуші роль
атқарады. Оның маман тәрбиеші кадрлары бар және ол өзінің жұмысын ең
алдыңғы қатарлы педагогикалық теория негізінде жүргізеді. Мемлекет балалар
тәрбиелеуде отбасына мектеп арқылы көмектесіп, отбасылық тәрбиені мазмұны
мен ұйымдастыруларына әсер етіп отырады. Мектеп мемлекеттік мекеме есебінде
отбасын соңынан ертіп, балаларды, жасөспірімдер мен жастарды дұрыс
тәрбиелеуге, жәрдемдесуге ата- аналар арасында идеологиялық насихатты
белсене жүргізуге міндетті. Отбасы өз тарапынан оқу- тәрбие жұмысын
ұйымдастыруда мектепке көмектеседі.
Мектептің отбасымен және жұртшылықпен байланысы, негізінен сынып
жетекшілері арқылы жүзеге асырылады. Төменгі сыныптарда мұғалімдер ата-
аналармен, қоғамдық ұйымдармен үнемі байланыста болады. Жоғары сыныптарда
да әр мұғалім белгілі мөлшерде ата- анамен байланысты, бірақ олармен үзбей
байланыста болатын тек сынып жетекшілері ғана.
Қазақстан мектебі халықтың имандылық- адамгершілік мәдени дәрежесін
көтеру ісіне үлкен қосуы тиіс. Бұл міндеттерді ол оқушыларға ғана емес,
олардың ата- аналарына да тәрбиелік әсер ету жолымен жете алады.
Балаларды саналы мақсаттылыққа, еңбек сүйгіштікке, өр мінезді және
өзіне жоғары талап қоя білетін азамат етіп тәрбиелеуде мектеп пен отбасының
атқаратын міндеті зор.
Сондықтан да жасөспірімдерді жаңа заман талабына сай тәрбиелеуде
мұғалімдер ұжымы мен мектептің қиын да жауапты ісіне көмектесуге үкімет ата-
аналарға зор талап қоюда.
Балалар мектеп қабырғасында жүріп, ауыл шаруашылығының еңбеккерлері,
педагог, қоғам қайраткерлері болуды армандайды. Олар келешекте кім
болмасын, осы армандарына жетуге қәзірден бастап даярлануы керек, оқуға
жауапты қарауға, тәртіпке бой ұсына білуге, өз бойында ерік пен еңбек
сүйгіштікті табанды түрде шынықтыруға тиісті.
Саналы тәртіпті қалай тәрбиелеу керек? Әлде- қандай бір күшпен
көндірме, әлде үстемдік ету арқылы ма? Жоқ, бұл екі көзқарас та дұрыс емес.
саналы тәртіп көптеген тәрбие істерарқылы іске асырылады. Ал біз қозғап,
сөз етіп отырған “Отбасында баланы мадақтау және жазалау”- осы көптәрбие
әдісінің бірі.
Кейбір ата- ана баласының мінезіндегі оғаштық, тұрпайылық, тағы басқа
жағымсызқылықтарды көргенде, жете түсінбей таңданады. Ондай ата- аналар осы
айтылғандарды бала мінез- құлқынанаңғарса- ақ мектеппен, сынып жетекшісімен
байланысып, дереу оларды болдырмаудың жолын бірлесе отырып іздемейді.
Сонымен бірге ол баланың осындайлығына отбасында себеп бар ма, болмаса он
не? деген сияқтыларды ойланбайды.
Тәрбие жұмысында бір ізділік, бір бағыттылық, жүйелілік болуы шарт.
Сонда ол дұрыс нәтиже береді. Кейбір ата- аналар мектепке шақырмаса
бармайды. Соның салдарынан баласының сабақтан басқа қоғам жұмысына қандай
қатысы бар, неге құмар, нені жаратпайды, кіммен өзін қалай ұстайды,
сыныптас достарымен қандай қарым- қатынаста дегендерді саралап біліп,
баласының әрбір әрекетіне баға беріп бағыттап отырмайды.
Мектептің, отбасының және мемлекетіміздің достық және ынтымақтасу
идеясы мемлекетіміздің көптеген құжаттарында жазылған. Өйткені, қоғамның
объективтік даму қозғалысына сәйкес мектептің, отбасының және жұртшылықтың
ынтымақтастығы- балалар мен жастардың тәрбие процесін жеделдетудің негізгі
жолдарының бірі болады.
“Білім туралы” заңда мектеп пен отбасының және жұртшылықтың жеткіншек
ұрпаққа білім, тәрбие беру ісін бірлесіп жүзеге асыратындығы атап айтылады.
(9)
Жеке адамның дамуы мен қалыптасуына ықпал жасайтын әр түрлі тәрбие
факторларды педагогикалық мақсатта пайдаланған жөн. Осыған байланысты
мектеп пен отбасының күш салып бірігуімен асырылатын тәрбиенің жүйесін
қарастырған жөн.
Мектептің сенімді одақтасының бірі- отбасы. Қоғамның тәрбие жүйесінде
отбасының алатын орны зор. Қазақстандық отбасы кішігірім ұжым, көп ұлтты
мемлекетіміздің негізі осы шағын ұжымдардан қаланады. Осы тұрғыдан әрбір
отбасы өзін қоғамның бір бөлігі деп түсінеді. Еліміздегі отбасында
жасөспірімге дұрыс тәрбие беру, жарқын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыс
Отбасы тәрбиесін жетілдірудегі педагогикалық ұжым мен отбасының бірлескен
қызметі
Орындаған:
Ғылыми жетекші:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І тарау. Отбасы тәрбиесі және педагогикалық ұжым мен отбасының бірлескен іс-
әрекетінің ғылыми теориялық негіздері
1.1. Отбасы және отбасы тәрбиесінің бала дамуында алатын
орны ... ... ... ... .6
1.2. Отбасындағы қарым-қатынас және оның бала дамуына тигізетін
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
3. Педагогикалық ұжым мен отбасының бірлескен іс-әрекеті және оның
бала тәрбиесі мен ата-аналардың мәдениетін көтерудегі
маңызы ... ... ... ... ...25
4. Оқу сапасын арттырудағы педагогикалық ұжым мен отбасының бірлескен
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
ІІ тарау. Отбасылық қарым-қатынаста ата-ана ықпалын арттырудың
педагогикалық шарттарын тексеру бойынша тәжірибелік-эксперименттік жұмыс
мазмұны
2.1. Педагогикалық ұжым мен отбасының бірлескен қызметі негізінде ата-
аналардың педагогикалық білімін арттыру бойынша жүргізілген
жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
2.2. Ата-аналардың педагогикалық білімін арттыру бойынша жүргізілген
жұмыстар
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 67
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69
Кіріспе
Қоғамдық жаңғыру кезеңінде, Қазақстандағы әлеуметтік, саяси,
экономикалық қатынастардың институттарының да жұмыс бағыты мен мазмұнына
жаңа талаптар қойып отыр. Осының өзі қоғамдағы отбасының орны, оның басты
міндеті – бала тәрбиесінде болған көзқарасты өзгертіп, жаңа тұрғыдан тану
мәселесін туындатты. Қазіргі педагогика, қоғамтану, саясаттану, психология,
философия, әлеуметтану, демография секілді ғылым салалары адамның дамып
қалыптасуындағы отбасының өзіндік орнын баса көрсетуде.
Отбасында ата-ана өзінің баласын қандай адам етіп тәрбиелеуді өздері
алдын-ала белгілейді. Отбасы тәрбиесінде қолданылатын әдістер де өзгеше
екені белгілі. Онда баланың аз да болса өзіндік өмір тәжірибесі, әдет,
дағдылары, құмарлығы мен қызығулары қалыптасады және ескертіні бар.
Көптеген ғылыми-педагогикалық, психологиялық әдебиеттерде қоғамдық
мекемелердегі тәрбие қаншалықты ғылыми негізді болса да баланың дамып
қалыптасуына отбасы тәрбиесінің ықпалының аса пәрменді болатынын көрсеткен.
Бұлай болуының басты себебі – отбасы мүшелерінің арасындағы қарым-қатынас
сипатында екені тағы белгілі. Алайда Кеңес одағы кезіндегі идеологияға
байланысты отбасы тәрбиесі адам өміріндегі басты кезең емес, керісінше,
оның құны төмендеп, қоғамдық тәрбиеге ерекше мән берілгені белгілі. Сол
себепті Кеңес одағындағы азаматтардың өмірі туған күннен бастап алдын-ала
жоспарланатын – ясли, балабақша, бастуыш мектеп, орта мектеп, кәсіптік орта
оқу орындары, жоғары мектеп т.б. баланы отбасында емес, мектепте тәрбиелеу,
оқыту арқылы ұйымдастыру бағдарламалары жасалып жұмыс жүргізіле бастады.
1994 жылды БҰҰ Халықаралық отбасы жылы деп белгілеп әлемдік
қауымдастықтың бұл мәселеге мән беруін көздеген еді. Осы шараның нәтижесі
ретінде қазіргі күні Қазақстанда Отбасы және демография, Отбасын
әлеуметтік қамсыздандыру қоры, Ана және бала денсаулығы секілді ұйымдар
қызмет етуде. Атаулары көрсетіп тұрғандай бұл ұйымдардың әрқайсысының өз
функциясы бар болғанымен олар ата-аналардың педагогикалық сауатын ашу,
отбасы тәрбиесінің шарттарымен қаруландыру мәселесін шешпейді. Баланың
отбасынан қашықтап, оның ықпалынан сырт қалуының психикасына әсерін
Т.В.Лодкина, А.И.Захаров, В.С.Мухина, Е.О.Смирновалар атап көосеткен.
А.Н.Леонтьев, С.А.Козлова, балаға отбасы жылулығының ықпалын атап өткен.
Жақын адамдардың ықпалын баланың алдымен сезініп, түйсінуі және сөз түрінде
бейнелеуінің маңызын А.В.Запорожец, А.Д.Кошелева және т.б. белгіленген.
Отбасы тәрбиесінің терең эмоциялы сипатын, қаны бір адамдар арасындағы
сүйіспеншілік қарым-қатынасын ата-ана мен баланы жақындатуының маңызын –
Ю.П.Азарова, И.В.Гребенников, Т.А.Маркова, А.Г.Харчев т.б. белгіленген.
Қазіргі заман отбасыларының дефектілерін неблагополучные дейді М.И.Буянов
ажырасудың бала психикасына ықпалын З.Матеичик, Х.Фигдор т.б. белгіленген.
Екінші некенің бала тәрбиесіне, дамуына теріс әсерін Е.П.Арнаутова,
А.И.Захарова, Е.И.Кульчицкая т.б. Жалғыз бала тәрбиесі туралы А.П.Усова,
егіздер тәрбиесін Р.Скиннер, К.Витек т.б. зерттеген. Бала психикасының
қалыптасуына ананың әсерін психотерапевт А.И.Захарова, психолог
Д.Б.Эльконин, А.Я.Варга т.б. зерттеген.
Отбасында бала тәрбиелеу ешкандай дайындықты керек етпейтін
қарапайым әрекет секілді болып көрінеді. Көпшілік қауымның осындай
көзқараста екені оларға қойылған сұрақтар мен өткізілген сауалнамалар,
әңгімелерден белгілі болды. Жалпы мектеп жасына дейінгі бала тәрбиесі,
бастауыш мектеп жасындағы бала тәрбиесі жан-жақты зерттеліп келгенімен
ауылды жерлердегі ата-аналарды отбасында бала тәрбиесін ұйымдастыруға
даярлау не болмаса педагогика, психология саласынан элементарлы болса білім
беріп, сауатын ашу мәселесі Отанымызда әлі күнге зерттелуге алынбаған.
Сондықтан бұл мәселелер зерттеу тақырыбының өзектілігін айқындайды.
Зерттеу нысаны – отбасында ата-ананың балаға тәрбиелік ықпалы.
Зерттеу пәні – бала мен ата-ана қарым-қатынасының тәрбиелік ықпалын
арттырудың педагогикалық шарттары.
Зерттеу болжамы: егер, ата-аналар мен педагогикалық ұжым мүшелері
арасындағы бірлескен іс-әрекетті жүйелі тұрғыдан ұйымдастырып жүргізетін
болсақ, онда ол ата-аналардың педагогикалық мәдениетін көтеруге үлкен
ықпалын тигізеді.
Зерттеу міндеттері:
- отбасы тәрбиесі және педагогикалық ұжым мен отбасының бірлескен іс-
әрекетінің ғылыми теориялық негіздерін зерттеу;
- отбасылық қарым-қатынаста ата-ана ықпалын арттырудың педагогикалық
шарттарын тексеру бойынша тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар жүргізу.
Зерттеудің теориялық және әдімнамалық негіздері болып – отандық және
шетелдік педагогика-психология ғылымындағы ата-ананың балаға тәлім-
тәрбиелік ықпалына қатысты ізгілікті философиялық тұжырымдар; отбасы қарым-
қатынасы жайлы А.С.Макаренко; В.А.Сухомлинский, Д.И.Фельдштейн сынды
ғалымдардың ой-пікірлері мен ережелері.
Зерттеу көздері – Қазақстан Республикасының Конституциясы Неке және
отбасы туралы заң, педагог, философ, әлеуметтану ғылымындағы отбасы қарым-
қатынасына қатысты еңбектер. Білім туралы заң, тәрбие туралы тұжырымдама;
оқулықтар, оқу-әдістемелік құралдар, отбасы тәрбиесі бойынша Знание
қоғамы, жекеленген ғалымдардың ата-аналардың бала тәрбиесі бойынша сауатын
ашуға арналған бағдарламалары.
Зерттеу әдістері – ғылыми-педагогикалық, тарихи-әлеуметтік
еңбектерге теориялық талдау, бақылау, байқау; ата-аналар және ұстаздармен
әңгіме, сұхбат; Отбасы қарым-қатынасының педагогикалық ықпалын арттыру
бағдарламасы бойынша эксперименттік жұмыс; сауалнама және тест арқылы білім-
білік тексеру; алынған нәтижелерді статистикалық зерделеу.
І тарау. Отбасы тәрбиесі және педагогикалық ұжым мен отбасының бірлескен іс-
әрекетінің ғылыми теориялық негіздері
1.1. Отбасы және отбасы тәрбиесінің бала дамуында алатын орны
Отбасы бүкіл ғасырлар бойы адам баласы тәрбиесінің құралы болып
келеді. Сондықтан ол адам үшін ең үлкен мәнге ие орта.
Отбасы белгілі дәстүрлердің, жағымды өнегелердің, мұралардың
сақтаушысы. Онда бала алғашқы рет өмір жолымен танысады, моральдық
нормаларды игереді. Сондықтан отбасылық өмір жеке адамның азамат болып
өсуінің негізі.
Отбасы- оқыту мен тәрбие жұмысындағы мектептің одақтасы. Ол бала
тәрбиесі жөнінде мектеппен тығыз байланысты болуды өте жақсы түсінеді.
Өйткені бала тәрбиесінің отбасында, мектепте нәтижелі болуы осындай
ынтымақтастыққа негізделеді.
Отбасы тәрбиесі-бұл қоғамдық тәрбиенің бір бөлігі, мемлекет алдындағы
ата- аналардың борышы. Оған дәлел: балалар мекемелері жөнінде халықтың
қажеттілігін толық қанағаттандыру, балалардың еңбек, спорт лагерлерінің,
жас натуралистер станцияларының, ғылыми- техникалық және көркемдік
шығармашылық үйірмелерінің жүйесін кеңейту; ананы, балалық шақты қорғауға
ерекше көңіл бөлу; отбасы мүшелерінің демалуы үшін санаторийлердің, демалыс
үйлерінің жүйесін кеңейту; аналар жағдайын еске алып, әйелдердің халық
шаруашылығына қатысуын үйлестіру.
Отбасында басты мәселелердің бірі- баланың тіршілік әрекетін
ұйымдастыру. Бұған баланың күн ырғағы, міндеттері, қойылатын талаптар, оның
үй еңбегіне қатысуы, оқу- әрекеті бос уақытын ұйымдастыру жатады.
Отбасы, барлық уақытта да, өсіп келе жатқан ұрпақтың тәрбиесі
мәселелерін шешуде үлкен мүмкіндіктерге ие болған. Қазіргі заманғы
отбасының өсіп келе жатқан ұрпақтың тәрбиесі мәселелерін шешудегі
ерекшелігі – ата-ананың білім және жалпы мәдени деңгейінің жоғары болуы.
Балалардың отбасынбағы тәрбиесі оның белгілі бір тұрақты әлеуметтік
институт ретінде анықталады. Ол отбасы мүшелері арасындағы өзара
қатынастардың қалыптасуы мен дамуына септігін тигізетін адамдардың
жақындығы, туыстық қатынастар, өзара үйелмендік, тұрмыстық өмір. Отбасы
тәрбиесінің артықшылығы да осы қатынастарда, оны тәрбиенің ешкандай да түрі
алмастыра алмайды.
Отбасы – болашақ азаматтың әлеуметтену жолындағы алғашқы қадамдарын
жасайтын бастапқы адым. Ол балаға моральдық қалпы туралы алғашқы түсініктер
береді, оны еңбекке баулып, өз-өзіне қызмет ету дағдыларын қалыптастырады.
Ата-ананың іс-әрекеті мен мінез-құлқы, өмір сүру салты арқылы балаға
дүниетанымдық, адамгершілік, әлеуметтік-саяси құндылықтар беріледі.
Отбасы тәрбиесінің қоғамдық және мемлекеттік тәрбиеге қарағанда
артықшылығы басым. Алайда, қазіргі қоғамдық өмірде болып жатқан әлеуметтік,
экономикалық және демографиялық өзгерістер отбасына белгілі бір
қиыншылықтар туғызады.
Ата-аналардың білім деңгейіне байланысты да отбасында ерекшеліктер
орын алады. Мысалы:ата-аналардың білімі жоғары болған сайын олардың
балалары мектепте жақсы оқиды. Қазіргі ата-аналар жұмыс басты болғандықтан
бала тәрбиесі көбінесе білімі төмен ата мен әжелерге жүктеледі.
Қоғамда жүріп жатқан тұрғындардың материалдық жағдайға байланысты
жіктелуі отбасы тәрбиесіне материалдық жағдайы әртүрлі ата-аналардың қарым-
қатынасына әсер етеді.Отбасында балаларға отбасылық бюджеттің 25-
50%жұмсалады. Материалдық кірісі мол отбасыларда педагогикалық көзсоқырлық,
тойынғандық жағдайға алып барады. Тойынғандық дегеніміз- өмірге,өмірдегі
мкатериалдық және рухани құндылықтарға деген жеккөрінішті, келекетті
қатынас.
Жастайынан осындай ортада өскен балалардың арасына торығушылар,
қаңғыбастар ,”қызықты”әсерді іздеушілер өсіп шығады.
Қазіргі кезде отбасының “уақталу”процесі жүруде. Ол дегеніміз- жас
ата-аналардан тұратын әжесіз, атасыз отбасылар. Бұл отбасының беріктігін
нығайтып, дербес ұжымды қатынастырады. Қиындықтар достық пен
ынтымақтастықты нығайтып, қуаныш пен қайғыны бөлісуге тәрбиелейді.
Дегениен, жас отбасында алғашқы кезде тұрмыстың түзелмеуі,бала тәрбиесі
сияқты қиындықтар кездескенімен, олард ышешу қоғамның құзырында.
Отбасы мүшелерінің келуі, туылған бала санының азаюы да отбасы
дамуының ерекшелігін құрайды. Қалалық отбасында бір-екі бала ғана
тәрбиеленеді. Бала туудың азаюының себептері сан алуан және өте күрделі;
олар ата-аналардың жұмысбастылығын; мектепке дейінгі мекемелермен
қамтамасыз етілмеуі;бала тәрбиесіне шығынның көп жұмсалуы; әйел ананың
шамадан тыс жұмысбастылығы; отбасының қолайсыз тұрғын үйі; тұрмыстық
жағдайы; ата-аналардың “өзі үшін өмір сүруге”ұмтылған тоғышарлық ұмтылысы
және т.б.Бала туудың азаюы- шағын отбасындағы тәрбие әдістерін жасау деген
және педагогикалық проблеманы алуға тосады.
Қазіргі отбасы ажырасу санының едәуір артуымен сипатталады. Ажырасудың
90% тұрмыс қолайсыздығы мен дайындықсыздың салдары. Дегенмен барлық
ажырасуларға жағымсыз баға беруге болмайды, өйткені кей жағдайда ажырасу
баланың психикасына теріс әсер ететін ұрыс- жанжал, отбасылық кикілжіңді
алдын алады.
Бір балалы отбасы көпшілікпен араласу, ұжымдық қызмет тәжірибесін
игеру жағынан баланы қиын жағдайға қалдырады.Бұндай отбасыларда аға,әпке
сияқты тәлімгер іні, қарындас сияқты қамқорлығына алатын бауырдың болмауы
ұжымдық туыстық қатынастар аясын мүлдем тарылта түседі. Осындай жағдайда
баланың қызығушылығы мен қажеттілігін қамтамасыз етуде ата-аналардың
педагогикалық нормаларды сақтамауынан бастауыш сынып кезінен оның бойында
тоғышарлық, ұжымды жатырқаушылық қасиеттердің қалыптасқандығын аңғарамыз.
Нарық қатынастарының дамуы нәтижесінде отбасында айтарлықтай
адамгершілік тұрғыдан ересектердің де, балалардың да жаңа құндылық
бағыттарын қалыптастырып, отбасы өміріне елеулі өзгерістер әкелді. Ата-ана
мен мұғалімдердің міндеті – қоғамдық қатынастардың жаңа жүйесі ұсынып
отырған әлеуметтік мүмкіншілікті дұрыс пайдалану. Мектеп пен отбасы
балаларды тауар мен ақша қатынастарының мәдениетіне үйрету жұмыстарын
ойластыру қажет, сондай-ақ алып-сату пайда табу немесе пайдақорлық емес, ол
жалпы игілік үшін және өз қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін құқықтық екі
жақты қызмет көрсету екенін түсіндіру. Ата-ананың маңызды міндеті
балаларымен біріккен коммерциялық қызмет-әрекетке қатысып, оны бақылау,
оларды баланың адалдығын, адамгершілігін, ұқыптылығын дамытатын қызмет
көрсетудің әртүрін орындауға үйрету. Нарық отбасы мүшелерінің алатын орнына
жанама әсер етеді, олардың өміріне жаңа әлеуметтік бағдарлар еенгізеді.
Қоғамдық және мемлекеттік тәрбие беделінің төмендеуі отбасы өмірінің
тәрбиесіне өзінше қиындық әкеледі.
Өркениетті қоғам дамыған сайын отбасындағы бала саны азайып келеді.
Аз бала отбасында, негізінен бір баласы бар отбасында, ішкі отбасылық
тәрбиенің ең басты жағдайы жоқ, ол – балалар қарым-қатынасы. Бір баланың
тәрбиесі қосымша педагогикалық күш салуды талап етеді. Жалғыз балаға деген
ата-ананың, әжесі мен атасының артық қөңіл бөлуі оны белсенділігінен
айырып, оның эгоистік жақтарының басым болуы.
Толық емес отбасында, ата-анасының біреуі жоқ болған отбасыларында
тәрбиелік мәселелерді шешуде кейбір адамгершілік-психологиялық
ыңғайсыздықтар болуы мүмкін. Мұндай отбасылардың көбінде ана және бала ғана
болады.
Отбасы тәрбиесінің проблемасы – ананың отбасы тұрмысынан қолы
босамауы. Ананың уақыты жетпеуі көбінесе насихат, жазғыру, ұрсу сияқты
тәрбиелік ықпалдың нәтижесіз әдістерін пайдалануға мәжбүр болады.
Микроклиматы жағымсыз, отбасы өмірі ұрыс-керіске, ата-ананың бір-
біріне, балаларына деген шағымдарына, айқай-шуға, қорлық сөздер мен іс-
әрекеттерге толы отбасында өте маңызды тәрбие проблемелары туындайды.
Ата-ана құқығына айрылғалы тұрған ата-аналар әлеуметтік және
педагогикалық проблемалар тудырады. Мемлекет олардың ата-аналық
құқықтарынан айырғанда балалардың мақсат-мүддесін басшылыққа алады. Алайда
бұл ретте олардың өмірі өз мәнін барынша жоғалтады, өйткені өмір сүру мен
дамудың маңыздылығы кемиді.
Елдегі түбегейді әлеуметтік-экономикалық өзгерістерге, жекеменшіктің
пайда болуына, жеке адамның баю мүмкіндігінің тууына байланысты материалдық
жағынан ауқатты отбасылар пайда бола бастайды. Мұндай отбасыларда тәрбие
белгілі бір проблемаға кездеседі. Көбінесе бұндай отбасындағы бала балалық
ұжымдардан алшақ болады, оның ерекшелік сезімі қалыптасып, қоршаған
адамдарға деген жөнсіз наразылық эгоизмі тууы мүмкін.
Отбасының жоғары материалдық ауқаттылығы отбасы жұмысын
ұйымдастыруда қолаңсыз жағдайлар туғызады. Мектеп отбасы әдістемелерін
нақтылап, оның кемшіліктерін түзете отырып, бұл проблемаларды жеңуге
тырысу.
Осылайша, демократиялық қоғамда ата-ананың бала тәрбиесіндегі
қызметі толығымен қалпына келетінін есте ұстауымыз керек. Алайда, қазіргі
заманғы әлеуметтік-экономикалық жағдайлар бала тәрбиесінде қиыншылықтар
туғызып отыр. Ата-ана отбасы тәрбиесінің маңыздылығы баланың құндылық
бағыттарын, оның моральдық қасиеттерін қалыптастыру.
Отбасында басты мәселелердің бірі- баланың тіршілік әрекетін
ұйымдастыру. Бұған баланың күн ырғағы, міндеттері, қойылатын талаптар, оның
үй еңбегіне қатысуы, оқу- әрекеті бос уақытын ұйымдастыру жатады.
Бала өмірін және іс- әрекетін ұйымдастыруда негізгі жағдайлардың бірі-
ұтымды ырғақ жасау. Күн ырғағы өмір тәртібі, еңбек пен демалыстың
парасаттыллықпен, кезектесіп өтуі, талаптарды орындау, жақсы әдеттерді
қалыптастыру.
Балалардың күн ырғағы И. П. Павловтың іліміне негізделеді. Ол жұмыс
қабілетін толық сақтау үшін еңбек пен демалыстың кезектесіп өтуінің қажет
екендігін көрсетті. Күн ырғағы баланы жинақтылыққа, тіл алғыштыққа,
дәлдікке, мұқияттылыққа үйретеді, денсаулығын нығайтады, еңбек қабілетін
жақсартады. Күн ырғағын жасауда ата- ана баланың жасын, үй жағдайын,
денсаулығын, мұғалімдер мен сынып жетекшілерінің кеңесін, отбасы мен мектеп
ырғағының бірлігін еске алуы тиіс. Отбасында күн ырғағының негізгі
элементтері- еңбек демалыс, ойын, сабаққа дайындалу, тамақтану, ұйқы т.б.
дұрыс алмасып отыруы қажет. Күн ырғағын сақтау негізінде мидың үлкен жарты
шарының қабында рефлекстер жүйесі (динамикалық стереотил) пайда болады.
Мысалы: бала белгілі бір уақытта ұйықтауға үйренсе, оның ми қабатында
тежелу процесі басым болады да тез ұйықтауға кіріседі. Сондықтан ата-
аналар балалардың белгілі бір уақытта сабаққа дайындалуға, тұруға
үйретулері, яғни ырғақ элементтері берік орындалуы тиіс.
Сонымен, дұрыс ұйымдастырылған күн ырғағы белгілі дағдыға үйретеді,
дағды әдетке айналады, ал әдет келешекке бала қажетін қанағаттандырады.
Отбасы жағдайын және баланың жас ерекшелігін ескере отырып, оны ата-
аналар түрлі еңбек іс- әрекеттеріне үйретулері қажет. Бала отбасы мүшесі,
оның өз міндетін адал ниетпен орындауы қажет. Бала отбасы мүшесі, оның өз
міндетін адал ниетпен орындауы зор қуаныш. Отбасының бала еңбегіне артық
салмақ түсірмей, парасатты ұйымдастырғаны жөн. Үйге берілген оқу
тапсырмаларын үнемі орындап отыруға бақылау жасау, көмектесу, балаларды өз
бетімен жұмыс жасай білуге үйрету.
Балалардың бос уақыты- бұл шығармашылық елігу, қызығу дүниесі. Бала
бос уақытында қоғамдық пайдалы істерге, спорт ойындарына, кинофильмдерге,
спектакльдерге қатысады.
Көптеген отбасыларында ата- аналардың балаларымен бірігіп серуендеуі
ізгі дәстүрге айналады. Егер ата- аналар қоршаған табиғат және өз өлкесінің
көз тартарлық көрнекі орындары жөнінде әңгіме өткізсе, мұндай серуендердің
танымдық маңызы зор болады.
Отбасылық тәрбиенің басты жағдайларының бірі-бұл ерлі- зайыптының
өзара махаббатына, көзқарасының, мүдделерінің, сенімділіктерінің және
ұжымдық іс- әрекеттерінің бірлігіне негізделген татулық. Мұндай ортада
қиыншылықты жеңе білетін қабілетті, байсалды, ақжарқын адамдар өседі. Олар
ұжымды жеке басының қамын ойламайды, басқа адамдар үшін де өмір сүре алады.
Отбасында балалардың тәрбие процесіне табысты ықпал жасауда басқа да
жағдайларды сипаттайтын белгілерді атауға болады. Ж. Б. Қоянбаев,
Р. М. Қоянбаевтың пікірінше, оларға мына мәселелер жатады:
1. Отбасының этикалық құрамы және құрамы: толық емес отбасы, бір
балалы, көп балалы отбасы, бір ұлттық, көп ұлттық отбасы;
1. Тіршілік әрекетінің және орталық жағдайлары: отбасы мүшелерінің білім
дәрежесі, еңбектану, кәсіптік құрамы, бюджеті, жалпы материалдық әл-
ауқаты, селолық және қалалық отбасы:
2. Отбасының мәдени потенцияллы: күнделікті тұрмыстың жалпы мәдениеті; күн
ырғағы, демалыс, оның формалары, кітапхананы, теледидарды, музыка
аспаптарын пайдалана білуі, спортпен айналысу, үйелмендік дәстүрлік
мерекелер:
3. Ішкі отбасылық қатынастар отбасы микроклиматтарының сипаттамасы,
үйелменде көзқарастың бірлігі және айырмашылығы,
отбасы мүшелерінің өз міндеттеріне көзқарасы;
4. Қоғамға көзқарасы: еңбек және қоғамдық міндеттерге, қоғамдық тәрбие
институттарына қатысы;
5. Отбасының тәрбиелік потенциялы: отбасылық тәрбие, қолданылатын әдістер,
ата- аналардың және басқа мүшелердің педагогикалық мәдени дәрежесі
(20,194).
Отбасының осы көрсетіліп отырған ерекше белгілерінің тәрбиелік ықпалы өте
күшті, оларды тәрбие барысында ескеру қажет.
Отбасының өзіне тән ерекше функциялары бар. Олар: халық санының өсуі;
адамзат ұрпағын әрі қарай жалғастыру, қажеттілік- шаруашылық функциясы,
отбасының тәрбиелік функциясы отбасы мүшелерінің өзара және туған-
туысқандарымен қарым- қатынас жасау функциясы.
Отбасылық тәрбие бірқалыпты жағдайда іске асырылып отырмайды. Зерттеу
мәліметтеріне қарағанда отбасылық тәрбиенің сәтсіздікке ұшырауының басты
себебі- үлкен адамдардың педагогикалық көзқарастарының қауқарсыздығынан
болады.
Біріншіден: отбасында болатын өктемдік баланы өзін- өзі билеушілігінен
айырады, әрбір қадамына бақылау жасайды, ол өз күшіне, мүмкіншілігіне
сенімсіз және ішкі жәй- күйі төмен болады.
Екіншіден: баланы еркелетушілік, бетімен жіберушілік, ата- аналардың
бәрін кешірушілік сүйіспеншілігіне байланысты. Баланың жетегіне түсіп,
еркіне жіберушілік өзімшілікке тәрбиелейді.
Үшіншіден: әке мен ананың және басқа отбасы мүшелерінің тарапынан
бірыңғай талаптың жоқтығы. Осының нәтижесінде ата- аналарды немесе ересек
отбасы мүшелерінің көзқарастарындағы алалықты пайдаланып, бала екі жүзді
және жағымсыз нәрсеге бейім болып өседі.
Төртіншіден: ата- аналар балаларды еркімен қарым- қатынас жасаудан,
өмірден аулақтауға тырысады, бөгет жасайды. Бұл баланың қалыптасуына,
дамуына залалды әсер етеді.
Бесіншіден: егер әке мен ана өз баласының іс- әрекетіне немқұрайлы,
жауапсыздықпен қараса, онда соны пайдаланып, кездейсоқ, күмәнді адамдармен
танысуға мүмкіндік алады.
Осымен бірге тәрбие процесінде жалған беделдерде кездеседі. А. С.
Макаренко олардың бірнеше түрін көрсетті: “Басу беделі”, “Мейірімділік
беделі”, “Сатып алу беделі”, “Тақуалық беделі” т.б.
Отбасы тәрбиесінде халқымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан тәжірбиесін,
ұлттық ерекшелігін есепке алу өте қажет. Отбасына қатысы бар адамдардың
әлеуметтік орны біздің халықта өте терең жіктелген. Мысалы, ата мен әже,
әке мен шеше, аға мен апа, іні мен қарындас, немере, шөпшек, жиен, жиеншар,
құда мен құдағи, құда бала мен құдаша, қайын мен қайынсіңілі, жезде, бажа,
т.б. жеті ата мен одан тарайтын шаңырақтар ру, жүз, т.с.с.
Адамдардың ара-қатынасын белгілейтін ұғымдар сырына терең үңілсек,
адамгершілікті адамның тұлғалық жан дүниесінен орыналатын рухани байлықты
байқауға болады. Адамның өмір салтын құрайтын іс-әрекет пен тұрғысынан
қарасақ, біздің халықта бұл мәдениет әр адамның әлеуметтік орнына қарай
қалыптасқан қарым-қатынастың іс-әрекеттік байлығы адам тұлғасының орынды
сапалық қасиеттерінің қайнар көзі болып табылады. Отбасында, мектепте бұл
қатынастар тәрбиенің пәрменді құралына айналуы қажет.
Біздің халқымыздың отбасы жағдайында жас ұрпақ тәрбиесіндегі жетекші
буын ата әже іс-әрекетінің төңірегіне шоғырланған. Себебі, отбасында әке
мен шеше негізгі еңбек иелері, отбасы қажеттілігін қамтамасыз етушілер. Ал
ата мен әженің өмір тәжірибесі өз дәрежесінде даналық ақыл-ойдың, орынды
дүниетанымының, талғамның, денсаулық бағбанының, орынды тәртіп пен мінез-
құлықтың мектебі болып табылады.
Қорыта айтқанда, күнделікті ертемен маңдайынан иіскемеген, әже
бауырының ыстығын сезбей өскен бөбектің рухани жан дүниесіне нұсқан келе
береді.
Өскелең жас ұрпақ қазақ шаңырағының берік болғандығын өмірінің арқауы
еткені, аға ұрпақ дәстүрінен аттамаған жөн.
Отбасы-туысқандық байланыста болатын (күйеуі, әйелі, ата-анасы, әкесі,
т.б.), бірлесіп, әлеуметтік тұрмыстық өмір сүретін адамдар. Онда мынадай
функциялар жүзеге асырылады. Репродуктивтік, яғни балалардың тууы,
шаруашылық-эколомикалық, тәрбиелеушілік, адамгершілік-психологиялық ахуалды
қамтамасыз ету; отбасыішілік қарым-қатынасты ұйымдастыру; бос уақытты
тиімді ұйымдастыру.
Отбасы- қоғамның алғашқы ұяларының бірі. Отбасында баланың айналасын
қоршаған дүние жайлы алғашқы түсінігі, көзқарасы, сезімі, әдет- дағдылары
бой көрсетіп қалыптасады.
Баланың дұрыс өсуіне қажетті жағдайлар жасау, оның орта білім алуына,
мамандық, кәсіп таңдауына көмектесу, еңбекке дағдыландыру, қоғам мен өз
мүлкіне ұқыпты қарауға үйрету ата- ананың басты борышы.
Баланы бүгінгі өмір талабына сай азамат етіп өсіру үшін оған жас
кезінен дұрыс тәрбие қажет. Ата- ана өз баласының неге қызығатының, нені
жақсы көретінін, неден қорқатынын, қандай іс- әрекеттерге ынта- ықыласы
барын, қандай іске бейім екенін біліп отыруға тиіс.
“Ел болу үшін бесігінді түзе” деген ел сенімін ақтап, ата даңқын
шығарар: білімді, парасатты, ұл- қыз, немере тәрбиелеу бәріміздің ұлы
парызымыз.
“Неке және отбасы” туралы Заңда ата- аналардың балалары алдындағы
міндеттері айқын көрсетілген. Мысалы, 62- бапта мыналар көрсетілген.
- ата- аналар өз балаларының денсаулығына қамқорлық жасауға міндетті;
- ата- аналар өз балаларын тәрбиелеуге құқығы бар және оған міндетті;
- ата - аналардың басқа да барлық адамдарға қарағанда өз балаларын
тәрбиелеуге басым құқығы бар;
- бала тәрбиелеуші ата- аналар өздерінің қабілеттері мен қаржылық
мүмкіндіктерінің шегінде оның дене, психикалық, адамгершілік және
рухани жағынан дамуына қажетті өмір сүру жағдайларын қамтамасыз ету
үшін негізгі жауапкершілікте болады; (41)
Міне осы заң арқылы қоғам ата- аналардың өз балаларын тәрбиелеудегі
жауапкершілігін арттырып отыр.
Отбасы тәрбиесінің, ата-ананың әлеуметтік-жаупкершілік қызмет-
әрекеті ретінде басты құқықтық негізі бар. 1989 жылдың 20 қарашасында БӘӘ
Бас Ассамблеясы қабылдаған Бала құқығы туралы конвенцияның маңызды
негізгі құжат.
Балаға дене жағынан және ақыл-ойының жетілмегендігінен, арнайы
қорғау мен қамқорлық, соның ішінде, туылғанға дейінгі және туылғаннан
кейінгі тиісті құқықтық қорғау, - деп жазылған Конвенцияда.
Баланың өмір сүру, тіршілік ету және салауатты даму құқығын жариялай
отырып, Конвенция баланың жеке тұлғалық дамуында өзінің дербестігін,
даралығын сақтау құқығына ерекше көңіл бөледі. Сондай-ақ баланың ата-анаға
деген құқығы да ескеріледі. Ата-ана баланың мақсат-мүддесі үшін қажетін
орындамаған жағдайда ғана өз құқықтарынан айырылады.
Осы Конвенцияға қол қойған мемлекеттер мына міндеттерді орындауы
тиіс: ақысыз және бәріне міндетті бастауыш білім енгізу, орта және кәсіби
білім алуға жағдай жасау, жоғары білім алуға жол ашу. Конвенцияның 28
тарауында мектептегі тәртіп баланың адами қадір-қасиетіне құрмет
көрсететін әдістер арқылы жүргізілуі тиіс деп ерекше аталып кеткен.
Конвенция, сондай-ақ БӘӘ Бас Ассамблеясының 1959 жылдың 20
қарашасында қабылданған Бала құқығының декларациясы; Адам құқықтарының
жалпы декларациясы және басқа да көптеген халықаралық құүжаттар ҚР
Конституциясының ішкі отбасылық қатынастарды, баланың отбасы мен қоғамдық
тәрбиесі және ағартушылығы мәселелерін қамтитын тарауларына негіз болды. ҚР
Констинуциясының 27 тарауында былай делінген:
1. Неке мен отбасы, аналық, әкелік және балалық мемлекет
қамқорлығының аясында.
2. Балаларды қорғау мен тәрбиелеу – ата-ананың табиғи құқығы және
міндеті.
3. Кәмелетке толған және еңбекке жарамды балалар еңбекке жарамсыз
ата-аналарына қамқорлық жасауы тиіс.
1.2. Отбасындағы қарым-қатынас және оның бала дамуына тигізетін ықпалы
Қазақстан Республикасының Конституциясында балаларына қамқорлық
жасау және оларды тәрбиелеу – ата-ананың табиғи құқығы әрі парызы деп,
отбасының міндеті анық көрсетіледі. Қазқстан-2030 бағдарламасында
балаларымызды алыс болашақта қандай сапада көруіміз керектігі айтылған.
Сонымен бірге отбасы туралы заң жоғары және орта білім тұжырымдамасында
әрбір отбасына өзінің ұрпағын тәрбиелеп, қатарға қосу міндеті жүктелген.
Сөйтіп, отбасының әуел бастан-ақ өзіне тән киелі міндетін орындау
қажеттілігі бекемделе түсті.
Отбасы – баланың ең жақын әлеуметтендіру ортасы қатарында өмірдің
мақсаты, оның құндылықтары не біліп, қалай ұстау керектігі туралы алғашқы
мағлұматтарды береді және онда басқалармен қарым-қатынас орнатуына іс
жүзінде дағдыланады. Сөйтіп, өзінің кім және қандай екенін, басқалардың
кім және қандай екенін практикада сынап байқап көреді. Отбасында
әртүрлі жағдаяттар мен төтенше ахуалдарда өзін ұстаудың нормаларын, мінез-
құлқын реттеудің өлшемдерін меңгереді. Ата-ананың үгіт-насихаты,
түсіндіруі, олардың үлгі өнегесі, үйдегі ахуал, отбасының психологиялық
тынысы арқылы балалардың әдеті, мінез-құлқы жақсы-жаманды бағалау уәзіндері
(критерий) қалыптасуымен бірге қандай қылықтары үшін сөгіс алып, не үшін
жазаланатынын, әділдік пен адалдық туралы ұғынып түсінеді.
Қазіргі заман отбасының құрылымы өзгеріп, ондағы мүшелер саны
азайып, бала саны да кеми түсті. Қоғамдағы әлеуметтік, мәдени, экономикалық
жаңғырулар, әртүрлі сипаттағы әлемдік деңгейдегі ақпарат алмасу, отбасы
мүшелерінің арасындағы қарым-қатынас сипатына да аз әсерін тигізіп отыр.
Өйткені әкеге бағыну, өзінен үлкен апа, ағаны сыйлау қазақ арасында
жоғалмағанымен әлсірей түсті. Ендігі кезде отбасын асыраушы әке ғана емес,
ана да оған елеулі үлес қосуы себепті олардың рөлдік қызметі теңеліп,
бұнымен байланысты жауапкершілік сипаты да өзгермелі күйге түсті. Көп
жағдайда әке жауапкершілігі әлсіреп, керісінше, аналар отбасы үшін
жауапкершілікті өз мойындарына алуда.
Қарым-қатынас – адамзат өмірінің аса маңызды және негізгі сферасы
болып, соның нәтижесінде тұлғааралық байланыс орнығып, өзара мәміле
қалыптасып дамиды. Қарым-қатынас дегеніміз өзара пікір алмасу, сезім
әлемінде бірлесіп ләззат алу, қайғы, қуанышта ортақтас болу секілді кең
ауқымды эмоция спектрлерін қамтиды. Қарым-қатынас барысында екі не бірнеше
психологиялық жүйе, екі не бірнеше рухани әлем және ой-пікір, сана-сезім,
мінез-құлық, қылық-жорықтар арасында келісім, не өзара түсінік тұрғысында,
не болмаса қақтығыс, талас-тартыс, қарама-қайшылық тұрғысындағы мәміле
үрдісі іске асады.
Отбасы қарама-қатынасында, олардың ішінен келісім, өзара түсіністік,
бірінің екіншісіне бой сынуы, бірінің екіншісін құптауы секілді қарым-
қатынасының қазіргі кездегі басты ерекшелігі - әр тұлғаның мейлі балалары,
мейлі ересектері болсын, мағлұмат байлығы (информационное богатство) болып,
өзара қарым-қатынас осы мағлұмат алмасу кезінде өте тығыз орнығуы ықтимал.
Өзара мағлұмат алмасу отбасы мүшелерінің рухани кемелденуіне алып келсе,
мұндай отбасының болашағы бар. Отбасы мүшелерін қарым-қатынас арқылы
біріктіретін, зара туысқандық байланыстарын нығайта түсетін аса маңызды
сфера – мақсатты (отбасын материалық қамсыздандыру мақсатындағы) бірлесіп
еңбек ету, нәтижесіне ортақтасу, бөлісу. Мұндай қарым-қатынас алдымен,
отбасы иелері - әке мен шеше ортасында түсіністікпен орнаса, соның өзі
балаларға өнеге болатыны өмірден белгілі. Бұдан басқа әке мен ұл, анасы мен
қызы, бір туғандардың бірлесіп, бір мақсатта еңбектенуі өзара түсіністікті
нығайтатын аса маңызды құрал – қарым-қатынас екені педагог, психолог
ғалымдар тарапынан дәлелденген.
Қарым-қатынас барысындағы біреудің екінші бір адамға әсерін, не
болмаса өзара қарым-қатынас нәтижесіндегі ықпалдастықтың әдіс-тәсілдері
педагогикалық сипатта болғанымен, ішкі тетіктері (механизмдері) адамның
психикалық ахуалына, сезімі, ой-санасына, қылық-жорығы, жүріс-тұрысына
тікелей, жанама, сөз арқылы әсер ету болып саналады.
Психолингвист ғалымдар бала болсын, ересек адам болсын, алдымен
сөздің дауыстағы астарына мән беретінін белгіленген. Олардың зерттеулері
бойынша сөз арқылы қарым-қатынасқа енуде алдымен дауыс басымы не ырғағы
көңіл-күйді білдіретін тұстарына, одан соң айтушының ым-ишарасына, ең
соңында барып, сөздің мәнін аңғартатыны туралы эксперимент түрінде
дәлелденген.
Солардың ішінде А.Е.Личко, У.А.Блинков, К.С.Лебединская, И.С.Кон,
Дж.Джанпайд, М.Ю.Долфтов т.б. әке-шешесінің баламен қарым-қатынасында, оның
мінез-құлық ерекшеліктерін ескермеуінен келіспеушілік туындап, ол баланың
психикалық кеселге ұшырауына: ашушаң, қырсықты, не болмаса ынжық, ез,
тарыншақ, жағымпаз, жасқаншақтық қылықтардың қалыптасуына себеп болатынын
эксперимент түрінде дәлелдеген. Олар осыған орай отбасы қарым-қатынасының
дұрыс болмауынан келіп шығатын тәрбиедегі қателіктерді төмендегідей
жіктеді:
• баланың қуанышы, күйзелісі, қайғысы секілді ішкі жан дүниесіндегі
толқыныстарды көре тұра мән бермеу, не оны байқамау, осындай балаға
қамқорлық пен бақылаудың жетіспеушілігін – гиперпротекция деп
атаған;
• қызымырлық пен көзден бір елі таса қылмай, бақылаудың да жақсылық
әкелмейтіндігін белгілеп, оны әсіреқамқорлық (гиперпротекцияның)
күшті түрі деп белгілейді. Бұдан душар болған балалар өсе келе
еркіндікті қатты аңсайды да, оған қолы жеткен кезден бастап,
жүгенсіз кеткен жылқы секілді алды-артына қарамай әртүрлі жағымсыз
жағдайларға ұшырайды. Кейде мұны реттеп алу қиынға соғады да,
баланы болашағы күмәнді істерге соқтырады;
• бланың жүріс-тұрысын мүлде бақылаусыз қалдыру, келтірген
қателіктеріне ескертулердің болмауы, тиымсыздық, тойымсыздық
балаларды ызақорлық пен алаңғасарлық, қанағатсыздыққа тез сынып
қалатын жігерсіздікке соқтырады;
• ауыруын, әлсіздігін сылтаулатып, ата-анаға дегенін істету
өзімшілдік, тәкаппарлық, бағасын арттыру секілді қылықтардың
қаншалықты назар аударуды талап ететінін нақты мөлшерлеу күрделі
болса да, маңызды мәселе екенін естен шығармау керек;
• баланың өзін қажетсіз сезінуі, ешкімге керек емес екенін түйсініп,
сезінуі тұрлаусыз, секем алғыш секілді жүйке әлсіздігіне соқтырады
және талма ауруына бейімділігін арттырады;
• отбасындағы қаталдық: ата-ананың өзара қарым-қатынасындағы, олардың
балаларға қатынасындағы қаталдық – рақымсыздық пен қатыгездікке
жоқтан өзгені сылтауратып әлімжеттік істейтін бейбастық, содырлыққа
соқтырады тазы ашуын тырнадан алады дейді қазақ, мұндай мінезді;
• балаға әлі жетпейтін міндеттер жүктеп, одан ерекше үміт күту сағын
сындырып, кінәмшілдік, өзіне сенімсіздік тудырады. Себебі, ол әке-
шешесі күткен үмітті ақтай алмаймын-ау деген қорқынышта болып,
шамасы келмейтініне көзі жткендіктен, өзін нашар, әлсіз сезінеді;
• тәрбиедегі қарым-қайшылық: әкесі бір сөз айтса, шешесі оған қарсы
бір іс айтса, мұғалім олардың екеуін де жоққа шығарып, өз білгенін
айтса, бала кімнің тілін аларын білмей, кімдікі дұрыс, кімнің
айтқаны қате екенін ажырата алмай дал болады да, ақыры өз білгенін
істеп кетеді. Сөйтіп, ол ешкімнің ақылын тыңдамайтын, ересектердің
ой-пікірімен санаспайтын тонмойын, тілазар болып өседі.
Қарым-қатынас арқылы ықпал етудің қай түрін не тәсілін алып қарасақ
та, ол алдымен баланың психикасына әсер ету, сол арқылы жүрегіне, жан
дүниесі мен санасына жол тауып қалаған пікірді, іс-әрекет түрінде орындауды
1-суреттен көруге болады.
1-сурет. Отбасы қарым-қатынасының тәрбиелік ықпалының үлгісі
Ата-ананың өз
ойындағысының
орындатуға
Бала өз
ойындағысын
орындауға
мүдделі
Жігерсіз,
еріксіз,
жалтақ,
ұқыпсыздық,
тартымшақ,
жалқау,
зорлықшы,
қатігез,
мейірімсіз,
сембеушілік
, әлсіздік,
ойсыздық
Өзіне
сенім,
басқаларға
сенім,
жауапкершіл
ік,
табанды,
мейрім-қайр
ым,
жігерлі,
батыл,
ойлану,
ұқыптылық,
әділ, адал,
т.б.
Ата-ана
Балалар
Ықпал ету тәсілдері
Шектен тыс Нандыру
қамқорлық
Санаспау Сендіру
Шектен тыс Иландыру
қадағалау
Мүлде бақылаусыз Білгірлігін
көрсету
Дегеніне жүгіну Соңынан ерту
Балаға дегенін Еліктету
істету
Зекіп, ұрсып, Балаға өтініш
қақпайлау жасау
Ата-ананың Ақыл-кеңес
әркелкі әсері
Жәбірлеу Келісім
Мазақтау Пікірлесу
Баланы керексіз Бірлескен
ету іс-әрекет
Алдау Ынтымаққа келу
Нәтиже
Теріс Оң
Көреді, естиді,
түйсінеді,
сезінеді
Көреді, естиді,
түйсінеді,
сезінеді
Жалпы, тәрбиелеу әдістері педагогикада сана-сезіміне ықпал ету, іс-
әрекетін ұйымдастыру, ынталандыру болып топтастырылған. Отбасы тәрбиесіне
байланысты ғылыми-педагогикалық, пратикалық бағыттағы, отбасы тәрбиесінің
психологиясына байланысты әдебиеттерді зерттеу және өзіміздің практикалық
жұмыстарымыздың нәтижесінде ата-ананың балаға ықпал ету әдістерін:
• ықпал ету арқылы баланың өзіне сенімін нығайту;
• ықпал ету арқылы баланың психикасын тежеу;
• ықпал ету арқылы қуаныш сезімін ояту;
• ықпал ету арқылы теріс әрекеттерге итермелеу деп топтастырдық (2-
кесте).
2-кесте. Ата-ананың балаға ықпал ету әдістерін топтастыру
№ Әдістер Мазмұндық Нәтижелері
көрсеткіштер
1 Ықпал ету арқылы Нандыру, сендіру, иландыру:Өзіне сенімі артады
баланың өзіне сенімінақыл-кеңес, іс-әрекетін
нығайту қуаттау, нұсқау, қолдау,
орынды көтермелеу,
дәлеледеу, дұрыс бағалау,
әділ ескерту, баламен
санасу, пікірлес болу т.б.
2 Ықпал ету арқылы Ата-ананың балаға өз Тартыншақ, қорқақа,
тежеу дегенін күштеп істетуі, ырықсыз, жігерсіз,
қақпайлау, үстемдік пиғылынжалтақ, өтірік,
көрсету, беделімен басыну, қулық, т.с.с.
санаспау т.б.
3 Ықпал ету арқылы Орынды мақтау, мадақтау, Көңілі өсіп,
қуаныш сезімін оятуы көңілін көтеру, демалысын марқаяды, батылдық,
ұйымдастыру, керекті өзіне сенімі, өмірге
деңгейде қажетін өтеу, т.б.құштарлығы,
қабілеттері ашылады.
4 Теріс әрекетке түрткіБаланың ырқына көну, Қырсықты, өзімшіл,
болатын әдістер артықша еркелету, балаға рақымсыз, ұқыпсыз,
мән бермеу, бақылаусыз жалқау, ынтасыз,
қалдыру, жәбірлеу, зекіп, бірбеткей, қатыгез,
ұрысу, орынсыз кінәлау, зорлықшыл, озбыр,
алдау, мазақ ету, нашар т.б.
үлгі көрсету т.б.
Отбасы тәрбиесіндегі тәртіпке қатысты ғылыми-педагогикалық және
психологиялық еңбектерді зерделей келе және бақылауларымыз бен практикалық
жұмыстарымыздың қорытындысына сүйене отырып, біз отбасының күн тәртібі бала
тәрбиесіндегі аса қажетті компонент екеніне көз жеткіздік. Отбасы тәртібі,
оның әр мүшесінің жүріс-тұрысы, мінез-құлық, іс-әрекет және сөйлеу
мәдениетін қамтитыны белгілі. Осыған орай, Ақжайық ауданындағы мектеп
оқушыларының ата-аналары арасында жүргізілген сауалнама, әңгіме, сұхбат
нәтижесінде олардың барлығының, тәртіп дегенде: ол баланың сабағына өз
уақытында баруы – 79%, сабаққа дайындалуы – 82%, әдеп сақтауы, мектепке
кешікпеуі – 92%, қалғандарының барлығы әйтеуір жақсы жүрсе болды да – 8%
деп жауап берген.
Жоғарыда келтірілген мағлұматтардан ата-аналардың тәртіпті, жалпы
отбасына онша қатысы жоқ, көбінесе, мектепке байланысты мәселе ретінде
қарастыратынын байқадық. Олардың ішінде бір де бір ата-ана, отбасы
мүшесінің әрқайсысының өзіне ғана тиесілі күн тәртібі болуы мүмкін, өйткені
ол оның негізгі іс-әрекетімен тығыз байланысты екенін ескермеген. Көпшілік
ата-аналар тәртіп пен күн тәртібінің ара жігін нақты ажырата алмағаны
байқалады. Олар сондай-ақ, отбасы гигиенасы мен санитариясы, әр адамның
жеке гигиенасын тәртіпке жатқызбайды.
Осы және басқа да тексеру жұмыстарының нәтижесінде, отбасы тәрбиесі,
әсіресе, ауылды жерде ретсіз, жүйесіз екені, көпшілік ата-аналар бала
тәрбиесіне өзінен өзі жүріп жататын әдеттегі нәрсе ретінде қарайтыны және
тәртіп, күн тәртібі туралы ұғымдарының өте таяз, сыңаржақты екенін
көрсетті.
3. Педагогикалық ұжым мен отбасының бірлескен іс-әрекеті және оның
бала тәрбиесі мен ата-аналардың мәдениетін көтерудегі маңызы
Мектеп- өскелең ұрпақты тәрбиелеу жүйесіндегі шешуші буын. Оның жас
ұрпақты тәрбиелеудегі ролі өте зор. Еліміздің бүкіл жастары мектеп арқылы
өмірге жолдама алады. Мектеп еш уақытта отбасынан, қоғамнан бөлініп, өз
бетінше жеке автономиялық мекеме болған емес, сондықтан оның іс-әрекеті
отбасымен, жұртшылықпен, еңбек ұжымдарымен тығыз байланысты. Міне,
мектептің үлкен тәрбиелік функциясы осында.
Мектеп тәрбиеге байланысты барлық қоғамдық күштерді ұйымдастыру және
біріктіру рөлін атқарады. Ол ішкі тәрбие процесін басқарып қана қоймайды,
сонымен бірге мөлтек аудандарда, кәсіпорындарда жүргізілетін тәрбие
жұмысының мақсатқа бағыттылығын қамтамасыз етеді. Осы тұрғыдан мектеп
балалармен тәрбие жұмысын ұйымдастырудың, жеке адамның дамуында және
қалыптасуында әр түрлі факторлардың ықпалын үйлестірудің, біріктірудің
орталығы.
Мектеп іс- әрекеттің ең бастысы- тәрбие түрлерінің (дүниетаным, еңбек
мінез- құлық, эстетикалық және дене тәрбиесі) мақсаттары және міндеттері
жүзеге асырылады.
Мектеп басшылығымен жүргізілетін тәрбие жұмысының формалары көптеп
саналады. Олар: ата- аналармен жұмыс, сынып жетекшілерінің және мұғалімнің
отбасымен жұмысы, сыныптан және мектептен тыс тәрбие жұмыстары. Осы
жұмыстардың барлығына мектеп басшылық жасайды, көмектеседі, тиісті
адамдармен, ұйымдармен бірігіп, іске асыруды қамтамасыз етеді.
Тәрбие жүйесінде, әсіресе жеке адамның жоғары моральдық қасиеттерін
қалыптастыруда, адамгершілік сезімін, эстетикалық талғамын дамытуда
қоғамдық тәрбие институттарының алатын орны ерекше. Олардың ынтымақтасып
істейтін жұмыстарының негізгі бағыттары: педагогикалық ұжым, ата- аналар
комитеті тәрбие жұмысының жоспарын жасап, оны басшылыққа алады.
Мектеп оқу- тәрбие жұмысының мазмұнын жақсартуға қамқорлық жасайды,
ата- аналарды, барлық жұрт шылықты қатыстырады.
Мектеп пен отбасы ынтымақтастығының бірнеше формалары бар. Мектеп пен
отбасы байланысының басты формасы ата- аналар жиналысы. Онда көптеген
мәселелер, мысалы күнделік өмір, еңбек, демалыс, оқушылардың бос уақыты,
кәсіптік бағдар, оқу және тәрбие жұмысы т.б. талқыланды. Оларды одан әрі
жетілдірудің жолдары қарастырылады.
Байланыс формаларының бірі- педагогтардың оқушылар үйіне баруы.
Мақсат: оқушылардың үй- жағдайымен, күнделікөмірмен, тұрмысымен танысу, оқу
және тәрбиеге байланысты әр түрлі тақырыптарға ата- аналармен әңгіме
өткізу, пікір алмасу.
Мектеп пен отбасы ынтымақтастығының тағы бір формасы- педагогикалық
насихат, яғни- ата- аналарға білім беру.
Қазір ата- аналар және қалың бұқара арасында психологиялық және
педагогикалық білімді насихаттаудың маңызы өте зор. Насихат жұмысы оқыту
мен тәрбие міндеттерін шешуде болымды әсер етеді. Н. К. Крупская өзінің
еңбектерінде ата- аналарды педагогикалық минимуммен қаруландырудың қажет
екенін бірнеше рет айтқан болатын.
Ата- аналардың тәрбие процесінде жеке адамның қалыптасуына ықпалы,
олардың жалпы және педагогикалық мәдениетіне байланысты. Осы тұрғыдан
педагогикалық- психологиялық білім негіздерімен ата- аналарды қаруландыру-
мектеп алдында тұрған басты міндеттердің бірі.
Мектептің ата- аналар комитеті мұғалімдерге, ата- аналарғакөмектеседі,
балалардың десалысын, қиын балаларды шефтікке алуы, балалардың тұрған
жеріндегі жұмыстарды ұйымдастыруға қатысады. Ата- аналар жиналыстарын,
олардың конференцияларын, пікірталастарды, балалар мерекелерін өткізудің
ұйымдық жұмыстарына қатысады.
Мектептің, отбасының бүкіл халықтың және мемлекеттің негізгі мақсаты
қазіргі заманның талаптарына сәйкес балаларды және жастарды тәрбиелеу,
оларды мамандық таңдауға арнайы орта және жоғары оқу орындарына түсуге,
халық шаруашылығының салаларында еңбек етуге даярлау. Міне осы тұрғыдан
тәрбие бүкіл жұртшылықтың ісі болып отыр.
Мектеп жасындағы балаларды тәрбиелеуде және оқытуда мектеп шешуші роль
атқарады. Оның маман тәрбиеші кадрлары бар және ол өзінің жұмысын ең
алдыңғы қатарлы педагогикалық теория негізінде жүргізеді. Мемлекет балалар
тәрбиелеуде отбасына мектеп арқылы көмектесіп, отбасылық тәрбиені мазмұны
мен ұйымдастыруларына әсер етіп отырады. Мектеп мемлекеттік мекеме есебінде
отбасын соңынан ертіп, балаларды, жасөспірімдер мен жастарды дұрыс
тәрбиелеуге, жәрдемдесуге ата- аналар арасында идеологиялық насихатты
белсене жүргізуге міндетті. Отбасы өз тарапынан оқу- тәрбие жұмысын
ұйымдастыруда мектепке көмектеседі.
Мектептің отбасымен және жұртшылықпен байланысы, негізінен сынып
жетекшілері арқылы жүзеге асырылады. Төменгі сыныптарда мұғалімдер ата-
аналармен, қоғамдық ұйымдармен үнемі байланыста болады. Жоғары сыныптарда
да әр мұғалім белгілі мөлшерде ата- анамен байланысты, бірақ олармен үзбей
байланыста болатын тек сынып жетекшілері ғана.
Қазақстан мектебі халықтың имандылық- адамгершілік мәдени дәрежесін
көтеру ісіне үлкен қосуы тиіс. Бұл міндеттерді ол оқушыларға ғана емес,
олардың ата- аналарына да тәрбиелік әсер ету жолымен жете алады.
Балаларды саналы мақсаттылыққа, еңбек сүйгіштікке, өр мінезді және
өзіне жоғары талап қоя білетін азамат етіп тәрбиелеуде мектеп пен отбасының
атқаратын міндеті зор.
Сондықтан да жасөспірімдерді жаңа заман талабына сай тәрбиелеуде
мұғалімдер ұжымы мен мектептің қиын да жауапты ісіне көмектесуге үкімет ата-
аналарға зор талап қоюда.
Балалар мектеп қабырғасында жүріп, ауыл шаруашылығының еңбеккерлері,
педагог, қоғам қайраткерлері болуды армандайды. Олар келешекте кім
болмасын, осы армандарына жетуге қәзірден бастап даярлануы керек, оқуға
жауапты қарауға, тәртіпке бой ұсына білуге, өз бойында ерік пен еңбек
сүйгіштікті табанды түрде шынықтыруға тиісті.
Саналы тәртіпті қалай тәрбиелеу керек? Әлде- қандай бір күшпен
көндірме, әлде үстемдік ету арқылы ма? Жоқ, бұл екі көзқарас та дұрыс емес.
саналы тәртіп көптеген тәрбие істерарқылы іске асырылады. Ал біз қозғап,
сөз етіп отырған “Отбасында баланы мадақтау және жазалау”- осы көптәрбие
әдісінің бірі.
Кейбір ата- ана баласының мінезіндегі оғаштық, тұрпайылық, тағы басқа
жағымсызқылықтарды көргенде, жете түсінбей таңданады. Ондай ата- аналар осы
айтылғандарды бала мінез- құлқынанаңғарса- ақ мектеппен, сынып жетекшісімен
байланысып, дереу оларды болдырмаудың жолын бірлесе отырып іздемейді.
Сонымен бірге ол баланың осындайлығына отбасында себеп бар ма, болмаса он
не? деген сияқтыларды ойланбайды.
Тәрбие жұмысында бір ізділік, бір бағыттылық, жүйелілік болуы шарт.
Сонда ол дұрыс нәтиже береді. Кейбір ата- аналар мектепке шақырмаса
бармайды. Соның салдарынан баласының сабақтан басқа қоғам жұмысына қандай
қатысы бар, неге құмар, нені жаратпайды, кіммен өзін қалай ұстайды,
сыныптас достарымен қандай қарым- қатынаста дегендерді саралап біліп,
баласының әрбір әрекетіне баға беріп бағыттап отырмайды.
Мектептің, отбасының және мемлекетіміздің достық және ынтымақтасу
идеясы мемлекетіміздің көптеген құжаттарында жазылған. Өйткені, қоғамның
объективтік даму қозғалысына сәйкес мектептің, отбасының және жұртшылықтың
ынтымақтастығы- балалар мен жастардың тәрбие процесін жеделдетудің негізгі
жолдарының бірі болады.
“Білім туралы” заңда мектеп пен отбасының және жұртшылықтың жеткіншек
ұрпаққа білім, тәрбие беру ісін бірлесіп жүзеге асыратындығы атап айтылады.
(9)
Жеке адамның дамуы мен қалыптасуына ықпал жасайтын әр түрлі тәрбие
факторларды педагогикалық мақсатта пайдаланған жөн. Осыған байланысты
мектеп пен отбасының күш салып бірігуімен асырылатын тәрбиенің жүйесін
қарастырған жөн.
Мектептің сенімді одақтасының бірі- отбасы. Қоғамның тәрбие жүйесінде
отбасының алатын орны зор. Қазақстандық отбасы кішігірім ұжым, көп ұлтты
мемлекетіміздің негізі осы шағын ұжымдардан қаланады. Осы тұрғыдан әрбір
отбасы өзін қоғамның бір бөлігі деп түсінеді. Еліміздегі отбасында
жасөспірімге дұрыс тәрбие беру, жарқын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz