Міндеттемелік құқық. Шарт туралы жалпы ережелер
1 МІНДЕТТЕМЕЛІК ҮҒЫМЫ МЕН ТҮРЛЕРІ
§ 2. МІНДЕТТЕМЕНІҢ ПАЙДА БОЛУ НЕПЗДЕРІ МЕН ТҮРЛЕРІ
§ 3. МІНДЕТТЕМЕЛІК ҚҰҚЫҚ
Шарт туралы жалпы ережелер
§1. ШАРТТЫҢ ҮҒЫМЫ МЕН ОНЫҢ МДҢЫЗЫ
§ 5.ШАРТТЫ ӨЗГЕРТУ ЖӘНЕ БҮЗУ
23.т а р а у. МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІ ОРЫНДАУ
§ 1. МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІ ОРЫНДАУДЫҢ ҮҒЫМЫ МЕН ПРИНЦИПТЕРІ
§ 2. МІНДЕТТЕМЕНІ ОРЫНДАУ СУБЪЕКТІЛЕРІ
§ 3. ОРЫНДАУ ПӘНІ
§ 4. МІНДЕТТЕМЕНІ ОРЫНДАУДЫҢ МЕРЗІМІ, ОРНЫ, ТӘСІЛІ
24.т а р а у. МІВДЕТТЕМЕНЩ ОРЫВДАЛУЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ
§1. МІНДЕТТЕМЕНІ ОРЫНДАУДЫ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ ҰҒЫМЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
§ 2. МІНДЕТТЕМЕНІ ОРЫНДАУДЫ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ ӘДІСТЕРІ
1. АЙЫП ТӨЛЕУ
§ 2. МІНДЕТТЕМЕНІҢ ПАЙДА БОЛУ НЕПЗДЕРІ МЕН ТҮРЛЕРІ
§ 3. МІНДЕТТЕМЕЛІК ҚҰҚЫҚ
Шарт туралы жалпы ережелер
§1. ШАРТТЫҢ ҮҒЫМЫ МЕН ОНЫҢ МДҢЫЗЫ
§ 5.ШАРТТЫ ӨЗГЕРТУ ЖӘНЕ БҮЗУ
23.т а р а у. МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІ ОРЫНДАУ
§ 1. МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІ ОРЫНДАУДЫҢ ҮҒЫМЫ МЕН ПРИНЦИПТЕРІ
§ 2. МІНДЕТТЕМЕНІ ОРЫНДАУ СУБЪЕКТІЛЕРІ
§ 3. ОРЫНДАУ ПӘНІ
§ 4. МІНДЕТТЕМЕНІ ОРЫНДАУДЫҢ МЕРЗІМІ, ОРНЫ, ТӘСІЛІ
24.т а р а у. МІВДЕТТЕМЕНЩ ОРЫВДАЛУЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ
§1. МІНДЕТТЕМЕНІ ОРЫНДАУДЫ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ ҰҒЫМЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
§ 2. МІНДЕТТЕМЕНІ ОРЫНДАУДЫ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ ӘДІСТЕРІ
1. АЙЫП ТӨЛЕУ
Міндеттеме ұғымының түбегейлі тұжырымдалған заңды негізі не ? Біз оны қалай түсінеміз ? Бұл туралы Азаматтык кодекстің 268-бабында: "Міндеттемеге сәйкес бір адам (борышкор) басқа адамның (несие берушінің) пайдасына мүлік беру, жұмыс орындау, акша төлеу және т.б. сияқты белгілі бір әрекеттер жасауға, не белгілі әрекет жасау-дан тартынуға міндетті, ал несие беруші борышкордан өз міндеттерін орындауын талап етугеқұкылы. Несие беруші бо-рышкордан аткарылғанды қабылдауға міндетті", — деп атап керсетеді. Демек, міндеттеме — азаматтық құқыктык, қатынас-тың бір түрі. Ал, талап ету мен міндеттеме — несие беруші мен борышқорға өзара жауапкершілік жүктейтін екіжақты кұкык-тық катынасқа жатады. Екіжақты құкықтық катынас: несие беруші тұрғысынан карағанда — талап ету (белсенді жағы), борышкор жағынан алып карағанда — міндеттемелік (бәсең жағы) болып есептеледі.
Заңгерлер: талап етуді "міндеттемелік кұкық" деп атайды. Бұл — "екіжақты құкықтық қатынас ақыр аяғына дейін жеткізілгенше жауапкершілікке шақыруға, яғни, талап етуге құқылы" деген сөз. Баска да азаматтық кұкықтык қатынастар сияқты, міндеттеменің де өзівдік құрамдас бөліктері болады: олар — субъект, мазмұн және объект.
Заңгерлер: талап етуді "міндеттемелік кұкық" деп атайды. Бұл — "екіжақты құкықтық қатынас ақыр аяғына дейін жеткізілгенше жауапкершілікке шақыруға, яғни, талап етуге құқылы" деген сөз. Баска да азаматтық кұкықтык қатынастар сияқты, міндеттеменің де өзівдік құрамдас бөліктері болады: олар — субъект, мазмұн және объект.
21-т а р а у. МІНДЕТТЕМЕЛІК ҚҰҚЫҚ
§1.МІНДЕТТЕМЕЛІК
ҮҒЫМЫ МЕН ТҮРЛЕРІ
1. Міндеттеменщ угымы. Міндеттеме ұғымының түбегейлі тұжырымдалған заңды
негізі не ? Біз оны қалай түсінеміз ? Бұл туралы Азаматтык кодекстің 268-
бабында: "Міндеттемеге сәйкес бір адам (борышкор) басқа адамның (несие
берушінің) пайдасына мүлік беру, жұмыс орындау, акша төлеу және т.б. сияқты
белгілі бір әрекеттер жасауға, не белгілі әрекет жасау-дан тартынуға
міндетті, ал несие беруші борышкордан өз міндеттерін орындауын талап
етугеқұкылы. Несие беруші бо-рышкордан аткарылғанды қабылдауға міндетті", —
деп атап керсетеді. Демек, міндеттеме — азаматтық құқыктык, қатынас-тың бір
түрі. Ал, талап ету мен міндеттеме — несие беруші мен борышқорға өзара
жауапкершілік жүктейтін екіжақты кұкык-тық катынасқа жатады. Екіжақты
құкықтық катынас: несие беруші тұрғысынан карағанда — талап ету (белсенді
жағы), борышкор жағынан алып карағанда — міндеттемелік (бәсең жағы) болып
есептеледі.
Заңгерлер: талап етуді "міндеттемелік кұкық" деп атайды. Бұл — "екіжақты
құкықтық қатынас ақыр аяғына дейін жеткізілгенше жауапкершілікке шақыруға,
яғни, талап етуге құқылы" деген сөз. Баска да азаматтық кұкықтык қатынастар
сияқты, міндеттеменің де өзівдік құрамдас бөліктері болады: олар — субъект,
мазмұн және объект.
2. Ал, енді, міндеттеменіц субъектілері кімдер ? Бүл туралы Азаматгык
кодекстін тағы да сол 268-бабында тайға таңба бас-
қандай: "Міндеттеменің субъектілері: борышкор мен несие беруші" деп
жазылған. Осы екі субъектіге нақтылы анықтама беретін болсақ, борышқор —
белгілі бір әрекетті жүзеге асы-руға міндетті, немесе, одан түрлі
себептерге байланысты бас тартатұратын жақ; несие беруші — борышқордан
мойнындағы міндеттемесін орындауды талап ететін жақ. Егер заң кұжатта-рында
баскдша көрсетілмесе, бұлар — азаматтар, заңды -тұлға-лар және мемлекеттін
міндеттеме тараптары деген сиякты өзіндік атауларымен нұсқаланады.
Азаматтык кодекстің 269-бабына сәйкес, несие беруші не-месе борышқор
ретівде міндеттемеге бір мезгілде бірнеше адам қатыса алады. Мұның аты —
көп тұлғалармен жасалған міндет-теме. Мұндай жағдайда. Азаматтык кодекстін
286-288 — бапта-рындакөрсетілгендей, улесті, ортақтасқаннемесесубсшһіялык,
(жәрдем берушілік) міндеттемешйдя болады.
Бұл секідді міндеттемелермен, негізінен алғанда, бірнеше жеке тұлға
өздерінің ортақ меншік қүқығындағы мүлікті сат-қанда, бірнеше жеке түлға
бірлесіп қарыз бергенде, бірнеше азамат кепіддеме жасағанда, бірнеше кісі
баска біреуге зиян келтіргевде және т.б. осыған ұқсас жағдайларда
жолығамьп. Қайсысы болмасын, аталған жағдайлардын, бәрінде де сол мәмілеге
кіріскен адамдар немесе басқа біреуге бірлесіп зиян келтіргендер завды
түрде пайда болған міндеттемелік кұқық қатынастарына түгелімен не борышкор,
не болмаса, несие беруші ретінде қатысады.
Егер міндеттемеде бірнеше тұлға борышқор ретінде көрсетілген болса,
міндеттемені орындау жауапкершілігі құ-жатқа сәйкес, үлесіне карай немесе
ортақ (бірлескен) болуы мүмкін.
Үлестік міндеттеме борышқордың әрқайсысы тек өзі үшін жауап береді, ал
несие берушілердін әркайсысы борышқордан тек өзіне тиесілі ғана үлесті
талап етуге құқылы. Міндеттеме өзінің үлесіне сәйкес қарызын толық өтеген
борышкор үшін тоқтатылады да, өтемеген басқа борышқорлар үшін күшінде кала
береді.
Несие берушілердің әрқайсысы, Азаматтык, кодекстің 287-бабына сәйкес,
борышқорлардан міндеттемені толык ат-қаруды талап етуге қүқылы, ал
борышқорлардың әркайсысы оны толық атқаруға міндетті. Осындай көп жак
катысатын міндеттемені ортактасқан міндеттеме деп атайды. Ортақтасқан
міндеттеменің үш түрі болады:
1) бір несие беруші мен бірнеше борышқорлар қатысканы — ортақтасқан
міндеттеме;
2) бір борышқор мен бірнеше несие берушілер катысқаны —
ортактасқан талап етуші;
3) бірнеше несие берушілер мен бірнеше борышқорлар
қатысқаны — аралас ортақтасу, — делінеді.
Егер шарттарда бұлар көзделмесе немесе зан кұжаттарында нақтылы
көрсетілмесе, сонымен бірге, міндетгеменін мәні бөле-жарьт анык,
нұсқаланбаса — ортақтасқан міндеттеме немесе ортақтаскан талап пайда
болады.
Кәсіпкерлік кызметпен байланысты міндеттеме бойынша бірнеше борышқордың
міндеттері, сол сияқты бірнеше несие берушініңталаптары, егер заң
құжаттарында немесе міндеттеме шарттарывда езгеше көзделмесе, — ортақтасқан
міндет бо-дып табылады.
Несие беруші ортақтасқан міндетті барлык борышкорлар-дан да, жеке-жеке
алғанда олардың кез келгенінен де, сондай-ақ, түгелдей де, бөлшектеп те
борышты талап етуге құкылы. Ортақтас борышқорлардын біріне толық
қанағаттанбаған не-сие беруші алымдарын олардың қалғандарынан талап етуге
де құқығы бар.
Ортактас борышқорлар міндеттеме толык орындалғанға дейін мівдетті болып
қала береді.
Борьшқорлардың бірінін ортақтас міндетті толык, орындал-уы қалғандарын
несие беруші алдындағы міндеттерінен боса-тады.
Талаптар ортақ болған жағдайда ортақтас несие беруші-лердің кез келгені
борышқорларға толық көлемівде талап қоюға қүқылы.
Ортақтас несие берушілердін біреуіне міндеттемені тольтқ орындау
борышкорды өзге несие берушілерге оны орындау-дан босатады.
Ортақтасқан міндет болған ретте борышқордың несие берушінін талаптарына
қарсы басқа борышқорлардың осы бо-рышқор катыспайтын несие берушіге осындай
катынастарына негізделген қарсылық білдіруге құқығы жоқ.
Талаптар ортақ болған жағдайда борышқордың ортактас несие берушілердін
біреуінің талабына қарсы осы несие беруші қатыспайтын борышқордың басқа
ортақтас несие берушімен осындай қатынастарына негізделген карсылық
білдіруіне құқығы жоқ.
Азаматтық кодекстің 288-бабына сәйкес негізгі борышкор несие берушінің
міндеттемені орьшдау туралы талабын қана-ғаттандырмаған жағдавда бұл талап
орындалмаған бөлігінде басқа борышқорға (субсидиялык борышқорға) мәлімдеуі
мүмкін екендігі заң құжаттарында немесе несие беруші мен борышкордың
арасындағы міндеттеме ережелерінде көзделуі
мүмкін.
Сонымен субсидиялық міндеттемедегенді түсіндіре кетелік, ягаи борышқор
езінін, алған негізгі міндеттемесіне орай атқа-руға тиісті әрекетін
мезгілінде орындай алмаса, міндетгемені баска борышқорға жүктейді. Мысалы,
субсидиялык міндетте-меде заңды тұлға құрылтайшысының (меншік иесінің)
жауапкершілігі қарастырылады, мүлігінің жетімсіздігіне бан-кротқа ұшыраған
ондай занды тұлғаның аурытпалығын негізгі қоғам езіне кетеріп алады.
3. Міндеттеме жүзеге асуы кезінде оньщ субъектілерінің құрамында
езгерістер болуы мүмкін Яғни қүкыктык катынас-қа бұрынғы несие берушінің
орнына жана катысушы келе ала-ды, совдай-ақ бұрынғы борышқордың орнын
кейінгісі баса-ды. Бұл жағдай жалпы қүкық қабылдаушылык, (әмбебап)
негізінде жүзеге асады. Мысалы, занды тұлғаны кайта кұрған-да, мүлік
мұрагерлікпен ауысқанда мұндай мәселе көрініс береді. Құқық кабылдау
кезінде бұрынғы тұлғаньщ барлық құқықтары мен міндеттері кейінгісіне
ауысады, сондықтан да сондай кұкыктарының біріне нақты міндеттемесі де
кіреді.
Заң міндеттемедегі тұлғаны ауыстыруға жеке қүкык, қабыл-даушылық
жағдайында рұқсат береді, яғни белгілі бір адамнан екіншісіне кандай да бір
міндет еткен кезде беретін тұлғаның баскақалған мүлкі сақталады.
Міндетгемедегі тұлғанын ауысуы мүндай жағдайда арнайы мәміле негізівде
жүзеге асады, бұл талап етуді беру шарттары мен борыштың ауысуы деп аталады
(АК-тін 339-347 және 348-баптары).
Несие берушіге талап етуді баска адамға беруіне жол беріледі. Несие
берушілер арасында борышқорға талап ету күкығы келісім шарт аркылы жүзеге
асады. Мысалы, карыз беруші өзі бір жаққа үзак уакытқа кеткенде інісіне
қарыз алу-шыдан алған карызды кайтаруды талап ету құқығын қалдыра-ды, Талап
етуді біреуге беру (мұны цессия деп атайды) баска шарттар сияқты жасалады,
оның күші, тәртібі және т.б. белгіленеді. Сонымен бірге талап етуді беруді
жүзеге асыру тәртібіне қатысты арнайы ереже болады. Несие берушінің жеке
басьша қатысты талап коюы цессияның аясына кірмейді. Не-сие берушінің жеке
басымен тығыз байланысты құкыктардың, атап айтқанда, алимент жөніндегі және
азаматтын еміріне не-месе денсаулығына келтірілген зиянның орнын толтыру
жөніндегі талаптардың басқа адамға ауысуына жол берілмейді (АК-тің 340-
бабы).
Несие беруші кұкықтарының басқа адамға ауысуы үшін, егер заң құжаттарында
немесе шартта өзгеше көзделмесе, бо-рышкордың келісімі талап етілмейді (АК-
тің 339-бабы 2-тар-мағы).
Дейтұрғанмен талап етуді беру шарты жасалғанда бұл еске салынуы тиіс.
Егер несие беруші құқыктарының басқа адамға ауысқаны жөнінде борышқорға
жазбаша түрде хабарланбаса, жаңа несие беруші осыдан туындайтын езіне
қолайсыз салдар-ға тәуекел етеді. Бұл жағдайда бастапқы несие берушіге
міндеттемені орындағаны тиісті несие берушіге орындағаны болып танылады (АК-
тің 339-бабы 3-тармағы).
Егер зан кұжаттарында немесе шартта өзгеше көзделмесе, бастапкы несие
берушінін күкығьт жяна несие берушіге құқық-тьщ ауысуы кезівде болған
көлемде және сондай жағдайларда ауысады. Атап айтқанда, жана несие берушіге
міндеттемені орындауды камтамасыз ететін, сондай-ак басқа да құқыкты, соның
ішінде алынбаған сыйакыға (мүддеге) кұкыкты талап етуге байланысты құқықтар
ауысады (АК-тің 341-бабы). Бо-рьшкор талаптардың осы адамға ауысқанына
дәлелдемелерді өзіне табыс еткенше жаңа несие берушіге міндеттемелерді
орындамауға құқылы (АК-тің 342-бабы 1-тармағы).
Талап етуді баска адамға берген несие беруші оған талап ету құқықтарын
куәлавдыратын құжатгарды беругё және та-лапты жүзеге асыру үшін маңызы бар
мәліметтерді хабарлауға міндетгі (АК-тін 342-бабы 2-тармағы).
Борышкор Міндеттеме жөніндегі күкыктардың жана несие берушіге ауысқаны
туралы хабарды алар кезінде бастапқы не-сие берушіге қоймакшы болған
қарсылыктарын жаңа несие берушінің талаптарына қарсы коюға құқылы (АК-тің
343-бабы).
Азаматтық кодекстің 344-бабына сәйкес, міндеттеме жөніндегі несие
берушінің құқықтары заң құжаттары және соларда көрсетілген мынадай
жағдайлардың болуы негізінде:
несие берушінің кұкыктарындағы әмбебап кұкықты ми-
расқорлық нәтижесінде;
заң құжаттарында мұвдай ауысу мүмкіндігі көзделсе, не-
сие беруші кұкыктарының басқаға ауысуы туралы сот шешімі
бойынша;
міндетгемені оньщ кепіл болушысы, тапсырушы немесе
осы міндеттеме бойынша борыпщор болып табылмайтын
кепілге зат берушінін орьшдауы нәтижесінде;
сақтандырушы сактандыратын жағдақдың басталуына
жауапты борышқорға несие берушінін кұкықтарын алып бер-
ген кезде;
5) заң құжаттарында көзделген өзге жағдайларда басқа адамға ауысады.
Борыштың ауысуы дегенді былай түсінген жен — несие беруші, борышкор және
үшінші тұлға арасындағы сонғысы-ның борышты өз мойнына алу жөніндегі
келісім-шарты. Бо-рышқордың өз борышын басқа адамға ауыстыруына тек несие
берушінін келісімімен ғана жол беріледі (АК-тін 348-бабы). Бұл түсінікті
де, өйткені, несие берушіге борышқорынын кім екендігін білу манызды ғой.
Сондай-ак борышқорының тын-дырымды әрі төлем төлей алатын қабілеті болғанын
калайды.
Оньщ үстіне бұрынғы борышқордың міндеті жаңасына айна-қатесіз ауысуы
шарт, жаңа борышкор несие берушімен бастапқы борыпіқордын арасындағы
қатынастарға негізделген қарсылыктарын несие берушінің талабына қарсы қоюға
құқылы (АК-тін 348-бабы 2-тармағы). Борыштың ауысуымен бірге үшінші жақтың
тағайындаған кепілі мен кепіл болушы-лык өзінің күшін тоқтатады. Ол тек
кепілдік беруші немесе кепіл беруші жаңа борышқор үшін жауап беруге
келісілген жағдайда ғана күшін жоймайды.
Ақшаны аудару жөніндегі мәміленің нысаны жөніндегі мәселе-талап етуді
беру нысанына сәйкес келуге тиіс (АК-тің 348-бабы 1 және 2 тармақтары).
4. Міндеттемелік кұкык катынастарында регрестік (шегер-
ме) міндеттеме ёрекше орын алады. Басқа адамның міндетте-
месін орындаған борышкор орьшдалған міндеттеме мөлшерінде
сол адамға кері талап қоюға қүқылы, осыны регрестік міндет-
теме деп атайды.
Азаматтық кодекстін 289-бабына сәйкес, үшінші адамның әрекеттері
салдарынан міндеттемені орындамаған борышкор осы адамнан залалдарын өтеуді
талап етуге құқылы. Ортақтас-қан мівдеттемені орындаған борышқор қалған
борышкорлар-дың әркайсысына оның өзіне тиесілі үлесін шегеріп, тең үлес-пен
кері талап коюға кұкылы. Борышқорлардың бірі ортақтас-қан міндетгі
орындаған борышқорға тәлемегені осы борыш-корларға және калған
борышқорларға тең үлесте түседі.
Борышкордың орындағанын кабылдаған ортактас несие беруші басқа несие
берушілерге, егер олардың арасындағы қатынастардан өзгеше дау туындамаса,
оларға тиесілі үлестерін өтеуге міндетті.
5. Азаматтық кодекстін 268-бабьша сәйкес міндеттеменің
объектілері мүлік беру, жұмыс орындау, ақша төлеу және т.б.
сиякты белгілі бір әрекеттер жасауға байланысты келеді (не-
месе белгілі бір әрекет жасаудан тартынуды да айтуға болады).
Міндетгеменің пәні ретівде әрекет зандық мүддені білдіреді немесе
міндеттеме кұкык аясывда өзіндік маңызға ие болады. Сейтіп, міндеттеменің
негізінде затгық, айрықша немесе өзінді к кұкық жатуы тиіс.
6. Міндеттеменіц мазмунын оған қатысушы — несие беруші мен борышқордың
субъективтік кұкыктары мен міндеттері құрайды. Мысалы, мүлікті жалға алудын
міндеттемелік кұкык қатынасыңда жалға алушы жалға берушіден мүлкін әкеліп
беруді талап ететін субъективті қүқыкқа ие екендігі көрсетіледі. Сондай-ақ,
жалға берушіге мүлкін пайдаланғаны үшін белгілі бір мөлшерде ақысын төлеуге
міндетті. Жалға беруші жалға алушыға мүлкін пайдалануға беруге
міндеттенеді. Әрі жалға алуіпыдян мулікті пяштялянғяны үшін ақысын төлеуді
талап ете алады, бұл оның субъективті құқығы болып табылады.
Сонымен міндеттеменің мазмұны қатысушылардың кұкығы арқылы, сондай-ақ
міндеті арқылы айқындала алады. Борыш-қордың мівдеті әдетте белгілі бір
әрекетгі жасауға келіп тіреледі (мүлікті беру, ақша төлеу, жұмысты орындау
және т.б.). Аза-маттықкодекстің 268-бабында көрсетілген тізімнен соны көру-
ге болады. Борышкордың міндеті басқа әрекетті жүзеге асы-рудан да білінеді,
мысалы, несие берушінің тапсырмасымен шарт жасайды. Кейбір міндеттемеге
сәйкес несие беруші бо-рышқордан белгілі бір әрекеттерге бармауын талап ете
алады. Айталық, мүлікті қорғайтын адамнан сол мүлікті гайдаланба-уътн талап
етуге кұкылы. Мүлікті жалға алушы (борышкор) оны басқа бір адамға жалға
бермеуге міндеттенеді.
Кейде міндеттемелік қүқыкка мүліктік емес сипаттағы әре-кеттер де жатады.
Мысалы, театр драмалык шығарманын авто-рымен жасаған шартка сәйкес
жарнамада автордың аты-жөнін көрсетеді. Мұндай мүліктік емес құқық пен
міндет мүліктік әрекетке байланысты болатын міндеттеме мазмұнында косал-кы
рел атқарады.
Міндеттемелер ащындаіган, факулыпативтік жяне балама-лык мазмунымен
ерекшеленеді. Айқындалган мазмүндагы міндеттемеде борышкордын жасайтын
әрекеттерінін сипаты біржақты бекітіледі. Мұвдай әрекеттерді басқасымен
ауысты-ру өр жақтың келісімімен ғана мүмкін болады, әйтпесе міндеггемені
борышқордың бұзғаны деп бағаланады. Несие беруші атқарылуға тиісті нәрсенін
бұрмалануымен келісе ал-майды, нәтижесінде міндетін бұрмалағаны үшін
санкция кол-данылады.
Факулыпативтік мазмундагы міндеттемеде борышкордын белгілі бір
әрекеттерді жасау міндеті бекітіледі, ал мұның өзі мүмкін болмаған жағдавда
басқа әрекет қолға алынады. Мы-салы, мердігерге жиһаз жасауға материал
бәлінсе, оны дайын-дауды міндеттейді, егер әлгі материалдар жок болса, онда
ғима-раттың кабырғасына кұрастылмалы нәрсені жасауды тапсыра-ды.
Факультативтік міндетгеменің бір ерекшелігі бастапқы ойға алған нәрсе
жүзеге аспаса, әрекет тоқтатылмайды, қайта жаңа мазмүвдағы іс жалғасын
табады. Демек міндеттеменін тек маз-мұнына ғана өзгеріс енгізіледі.
Баламамазмундагыміндеттемедеборъшко рдът, екі немесе одан да көп
әрекеттерді тең дәрежеде жүзеге асыру мүмкіндігі белгіленеді. Балама
міндеттеме уәкілетгі тұлғанын қай әрекетті таңдауына тәуелді келеді, яғни
таңдап алынған нұсқа гу!ІІІдгттг\:гІІҺІ пақты мазмұнына айналады.
Екі немесе бірнеше әрекеттің бірін жасауға міндетті борыш-қорға, егер
зандардан немесе міндеттеменің шарттарынан езге-ше туындамаса, тандау
құқығы беріледі(АК-тің 2Н5-бабына қараңыз). Мысалы, сатьш алушы дүкенге
келіп касында жоқ баласьша екі заттың бірін сатып алады, бұл жағдайда онын,
қай-сысын алуға ерік беріледі. Ал қалған жағдайда тандау қүқығы балама
міндетгемеде борышқордың еншісіне тиеді.
7. Қүкықтық қатынастарға сәйкес міндеттеме заңмен қор-ғалады. Борышқор өз
мівдетін орывдамаған жағдайда оған мем-лекет тарапынан мәжбүр ету шарасы
қолданыла алады. Сол арқылы міндеттемені талапқа сай орындауы қамтамасыз
етіледі. Нәтижесінде — несие берушінін бұзылған мүддесі қалпына
келтіріледі. Міндеттемені бузган кезде қолданылатын мәжбур-леу шарасына
санкцт жатады, сол арқылы міндеттемеге қажетті толықтыру енгізіледі. Бұл
мәжбүрлеу шарасының түп қазығы болып табылады. Ол тек міндеттеме бұзылған
жағдаида ғана жүзеге асады. Санкция колдану нәтижесінде борышқордың
міндеттемені бұзуына жол берілмейді немесе орын алған кемшіліктің жойылуына
жағдай жасалады, ал несие беруші кеткен ағатгыктан болған залалдьщ орнын
жабады. Бірак та, санкцияның әр түрі бұл міндетгерді әрқалай шешеді.
Кейбір санкциялар мівдеттеменің дұрыс орындалуына кыз-мет етеді. Бірақ ол
жарамсыз борышқорға қосымша мүліктік төлем төлетудіөзте мақсат етіп
коймайды. Мүндай түрлерін оперативтік санкция деп айтады. Ол атқаруды
жүзеге асыруға қолданылатьш тұтқа болып табылады, міндеттеменін мазмұны-на
өзгерістер енгізеді. Бұрмаланған тұстарды анықтаған соң, міндеттеме бойынша
жасалуға тиісті мәселелердің орындалу-ына мәжбүр етеді. Борышқордан аткару
құралын алып, несие берушіге беру, басқа тұлғаның күшімен борышқор есебінен
жұмыс істету тәрізді борышқор атқара алмаған жұмыстар жүзе-ге асырылады.
Санкцияның екінші тобына борышқордан қосымша мүлік-тік залалды өндіртіп
алу және несие берушінін міндеттемесін орындамауға байланысты болған
залалға өтемақы төлеу жа-тады. Бұлар мынадай мүліктік санкциялар:
міндеттеменің бұзы-луынан пайда болған залалды қалпына келтіру, айып төлеу.
Кейбір санкцияларда мүліктік төлем төлету элементтері мен оперативтік
сипаттағы шаралар кездеседі. Оларды оперативтік-мүліктік деп атайды. Оған,
мәселен, борышқордың өз кінәсін мойындап, акауы бар затты сапалы затпен
алмастыруын айтуға болады.
Санкцияньщ ерекше түрі деп міндеттемені тоқтятуды яйтяп едік (АК-тің 367-
377 баптары).
Бірқатар жағдайда міндеттеменің бұзылуы санкциялардын, бірнеше түрін
біріктіруді қолдануды қажетсінеді. Азаматтык кодекстің 9-бабында құқық
қорғаудың қажетті санкциялары келтірілген.
§ 2. МІНДЕТТЕМЕНІҢ ПАЙДА БОЛУ НЕПЗДЕРІ МЕН ТҮРЛЕРІ
1. Өзге де құқықтық қатынастар тәрізді міндеттеменің пай-да болу
негіздері белгілі бір зандық фактілерге байланысты және сол негіздерден
көрінеді, мұның өзі Азаматтык кодекстің 7-бабында көрініс тапқан. Азаматгық
кодекстің 271-бабы осы Кодекстің 7-бабында көрсетілген түжырымға сүйене
отырып, міндеттемелердін калай пайда болатынын айқындай түседі. Ягаи
міндеттеменің пайда болу негіздері шарттан, зиян келтіру-ден немесе өзге де
негіздерден пайда болады.
Азаматтық кодекстің 7-бабы әртүрлі қүқықтык қатынастар-дың мүмкін болу
негіздерін тізбелеп келтірген. Жоғарыда көрсетілген негіздерден басқа да
міндеттемемен байланысты бірқатар негіздер бар.
Бұл — ең алдымен, әкімшілік кұжаттары, әрине, біз бұл арада азаматтьік
кұкыктық қатынаскд қатыстысын айтып отыр-мыз. Әкімшілік кұжатының завды
күші бағынышты органға міндетті түрде өкімін жүргізетіндігінен көрінеді.
Сондыктан да барлык жағдайда да әкімшілік құжат органдар, яғни кұжат-
тышығарушы, аткаруіны, оньщ орындалуьш бақылаушы орган-дар және т.б.
арасында әкімшілік құқықтык. катанастарды ту-ғызады. Сонымен бірге ол
адресаттар арасында азаматтык міндеттемені де дүниеге әкеледі.
Алайда, мұндай жағдайлар салыстырмалы түрде сирек кездеседі, кәдімгі
жоспарлы тапсырманы (немесе басқалай
әкімшілік құжат) күрделі зандық қүрамның бір бөлшегі десе болады.
Мівдеттеменің пайда болу негізінде шарт әкімшілік құжатка келіп қосылады.
Міндеттеменің пайда болу негізіне құкықка кайшы нақты әрекеттер де
жатады. Бұған - біреудің мүлкін қасақана не кез-дейсоқ иелену, залал
келтіру арқылы өзгенің занмен қорғала-тын мүддесін бұзуды мысал етіп алуға
болады.
Міндеттеме азаматтық кодекстін 271-бабында қарастырыл-ған негіздерде де
пайда болуы мүмкін.
2. Міндеттеме өзінін мазмүнына, объектілерінің салалык ерекшеліктеріне
және субъектілерінің сипатына қарай мына-дай түрлерге бөлінеді:
1) жагамды мазмүндағы міндеттеме, жағымсыз мазмұндағы
міндеттеме;
2) біржақты және өзара ортак міндеттеме;
3) борышқор әрекетін нақты айқындайтын міндеттеме және
балама міндетгеме;
4) қатаң түрдегі жеке сипаттағы міндеттеме (бүл міндеттеме
субъект ретіндегі жеке сипаттылық міндеттеменің пайда болу-
ына, езгеруіне немесе тоқталуына әсер етпейді);
5) басты және тәуелді міндеттемелер;
6) шартқа негізделген міндеттемелер, шарттан тыс міндет-
теме және біржақты еркін құжат түрлеріндегі міндеттеме.
Міндеттемені жағымды мазмұндағы және жағымсыз маз-мүңдағы деп бөлгендегі
мақсат борышқор мен несие берушінін әрекет сипатын айқындай түсу. Бұл
орайда борышкорға белгілі бір әрекетті жасау жүктеледі, ал несие берушіге
сол әрекетті орьшдауды талап ету қүқығы беріледі. Мұның өзі жағымды маз-
мұндағы міндеттеме деп аталады. Мүндай міндеттеме жиі кездеседі, мәселен,
саяжай тұрғызуды айтуға болады.
Жағымсыз мазмұндағы міндеттеме деп борышқордын белгілі бір әрекет
жасаудан бас тарта тұруын, несие берушінін бас тартуды мәжбүр ету қүкығын
айтамыз. Мысалы, автор өз шығармасын жасалған шарт мерзімі бітпейінше баска
баспаға ұсынбауытиіс.
Міндеттеме біржақты және өзара ортақ та болады. Біржақты міндеттеме
дегеніміз міндеттемеге қатысушының біріне тек кана қүқық беріледі де,
екіншісіне тек қана міндет бөлінеді. Ал екі жақты міндеттеме деп әржақтын
әркайсының міндеті де, күқығы да болуын айтамыз. Оған сатып алу-сату
міндетгемесін мысалға келтірген дұрыс. Бүл міндеттемеде са-тып алушының да,
сатушының да бірқатар құкықтары мен міндеттері ескеріледі. Мұндай жағдайда
Азаматтык кодекстің 269-бабыньщ 3-тармағына сәйкес тараптардың әрқайсысы
бас-қа тараптын пайдасына міндет алса, бұл оньщ пайдасына жа-сауға міндетті
басқа тараптын борышқоры және сонымен бірге оған талап коюға құкығы бар
оның несие берушісі болып есептеледі.
Міндеттемеде әдетте несие беруші борышқордан белгілі бір әрекетгі
атқаруды талап етеді. Мысалы, мынадай затты кайта-ру, мынадай ақшаны беру
және т.б. Бірак, та мазмұны талап ету құкығы болып табылатьш міндетгеме де
кездеседі, оған тиісті міндеттемеге сәйкес бір немесе бірнеше әрекет
тандалынады. Бұл әрекеттердің бірін аяқтау міндеттемені атқаруды білдіреді.
Мүндай міндеттеме балама деп аталады (АК-тің 285-бабы).
Міндеттемелердін бір табын жеке сипаттаеыміндеттемеіер қурайды. Оған
борышкор мен несие берушінің жеке басына қатысты мівдеттемелер жатады
(мысалы, мүсіншінің міндет-темесі тапсырыс шартынан келіп шығады). Мұндай
міндетте-меде борышқордың немесе несие берушінің қайтыс болуымен байланысты
тоқтатылады (АК-тің 376-бабы).
Міндеттемелердін. туындауына орай оларды шартты, шарт-тан тыс деп те,
сондай-ақ, біржақты еркін күжат міндеттемесі деп те бөледі.
Міндеттемелердің шартты тобы өте көп кездеседі (сату — сатып алу,
тасьшалдау, сақтандыру және т.б.). Шарт-тан тыс мівдеттеме әр жақтың
келісімі бойынша пайда бол-майды, керісінше азаматтың жеке басына немесе
азаматтык құкықтың кез келген субъектісінің мүлкіне жасалған зиян
нәтижесінде кездеседі. Сондай-ақ, негізсіз баю салдарынан туывдайтын
міндеттемелер, яғни басқаньщ мүлкін не жинаған-дарын заңсыз немесе
мәмілемен белгіленген негіздерсіз иеле-ну жағдайывда да көрінеді.
Кейбір міңдеттемелер бір-бірімен тығыз байланыста бола-ды, мән-
мағыналарына орай негізгі және қосымша болып бөлінеді. Мысалға, жолаушы
және тендеме жүк тасымалдау шарты осының бір көрінісі дер едік. Біржакты
мәмілелер мәмі-ле жасаған адамға міндеттер жүктейді. Ол басқа адамдарға заң
құжаттарында белгіленген не сол адамдармен келісім болған реттерде ғана
мівдеттер жүктей алады (АК-тің 149-бабы).
§ 3. МІНДЕТТЕМЕЛІК ҚҰҚЫҚ
Міндеттемелік қатьшасты реттейтін, азаматтық құқыктын қосалқы саласы
болып табылатын, азаматтық-құкыктык нор-малардың жиынтығы мівдетгілік
құқығы деп аталады.
Азаматтык кодексте міндеттемелік құқық екі бөлімге бөлін-ген:
а) "Міндеттемелік құкық" (екі бөлімшеден: "Міндеттеме ту-ралы жалпы
ережелер" және "Шарт туралы жалпы ережелер-ден тұрады");
ә) "Міндеттемелердің жекелеген түрлері".
Сонымен міндеттемелік құқықтың қосалқы саласы азамат-тық-құқықтық
нормалардың белгілі бір бөлігін құрайды. Мін-детгемелік кұқықтьщ "Жалпы
бөлімі" бар, ол барлық немесе көптеген міндеттемелерге қолданылатын
ережелерді бекітеді. Ерекше бөлімінің әр тарауы міндеттеменің жекелеген
түрлерін реттейді. Міндеттемелік құқыктың Ерекше бөлімінің норма-лары
қосалқы заң құжаттарынан тұрады. Оның өзі Азаматтык кодекстің тиісті
тарауларымен каралмай калған міндеттеменің біркатар түрін реттейді.
Міндеттемелік құкықтың көптеген қатьшастары Азаматтык кодекске кірмей
калған әдденеше зандарда тәртіптелгенін айта кету керек. Осындай
нормалардың саны мейілінше көп, олар меншік, мүрагерлік, авторлыкжәнет.б.
қатынастарды реттейтін азаматгык-кұқықтык институттар құрамына енеді.
22-т а р а у. ШАРТ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР
§1. ШАРТТЫҢ ҮҒЫМЫ МЕН ОНЫҢ МДҢЫЗЫ
1. Шарт көне қуқықтық қурылымның бірі. Шарттың ғасыр-лар бойы
пайдаланылуы құқықтың икемді түрі екендігін көрсетеді, ол арқылы әртүрлі
қоғамдық катынастарды реттеу-ге болатындығы дәлелденген. Шарттың негізгі
міндеті заң шеңберінде адамдардың әрекетін реттеу. Ал оларды бұзу заң
талаптарын бұзушылықты білдіреді.
Шартты (сопІгасШз) рим кұкығы үш түрлі мағынада: құкык катынастарының
туындауы ретінде; құкықтық катынастың езі ретінде; ең сонында тиісті
құқыктыққатьшастың нысаны ретін-де қарастырады.'
Шарт туралы мұвдай көзқарастар накты іс жүзінде Қазак-стан
Республикасының Азаматтық кодексінде және баска да елдердің азаматтық
кодекстерінде тәртіптелген.
Азаматтық кодекстің 378-бабына сәйкес, екінемесе одан кап адамның
азаматтық қуқықтар мен міндеттерді белгілеу, өзгер-ту немесе тоқтату туралы
келісімішарт деп танылады. Мүндай өткен соң, егер зандарда шарттардьщ
жекелеген түрлері тура-лы өзге мерзім белгіленбесе, соттьщ қарауына беруге
кұкылы (АК-тің 399-бабының 1-тармағы).
Егер шарт жасасуға міндетті тарап жіберген-шарт жобасы-на отыз күн
мерзімде шарт жобасына келіспеушілік хаттамасы алынса, бұл тарап екінші
тарапка шартты сол редакциясында кабылдайтыны туралы, не келіспеушілік
хаттамасын қабылда-майтыны туралы келіспеушілік хаттамасын алған күннен бас-
тап отыз күн ішівде хабарлауға міндетті.
Келіспеушілік хаттамасына кабылдамаған, не оны көрсе-тілген мерзімде
қарау нәтижелері туралы хабарды алмаған жағ-дайда келіспеушілік хаттамасын
алған тарап мұндай келіспеу-шілікті соттьщ қарауына беруге құқылы (АК-тің
399-бабыиыц 3 тармағының 2-ші азат жолы).
Шарт жасасуға міндетті тарап оны жасасудан жалтарса, екінші тарап шарт
жасасуға мәжбүр ету туралы талап койып сотқа жүгінуге құқылы. Шарт
жасасудан негізсіз жалтаратын тарап екінші тарапқа шарт жасасудан бас тарту
аркылы туғыз-ған залалдың орнын толтыруға тиіс (АК-тің 399-бабының 4-
тармағы).
Шарт жасасу кезінде туындаған келіспеушіліктер тараптар-дың келісуімен
соттың қарауына берілген болса (АК-тің 399-бабы), шарттың тараптар
келіспеген ережелері сот шешіміне сәйкес белгіленеді (АК-тің 400-бабы).
§ 5.ШАРТТЫ ӨЗГЕРТУ ЖӘНЕ БҮЗУ
Шартты өзгерту және бузу заңда немесе шартта өзгеше көзделмесе,
тараптардыц келісуімен жузеге асуымумкін (АК-тің 401-бабы). Тараптардың
біреуінің талабы бойынша шарт:
1) екінші тарап шартты едәуір бұзған кезде;
2) занда немесе шартта кезделген өзге ретгерде тек сот шеші -
мімен езгертілуі немесе бұзылуы мүмкін (АК-тің 401 -бабының
2-тармағы).
Тараптардың біреуі шартты бұзып, ал екінші тарап шарт жасасу кезінде үміт
артуға күқылы болғанымен едәуір дәре-жедешығынға әкеліп соқса, бұл шарт
едәуір дәрежеде бұзыл-ды деп танылады.
Шартгы толық немесе ішінара орывдаудан біржақты бас тарткан ретте, мұндай
бас тартуға заң кұжаттарында немесе тараптардың келісімівде жол берілген
кезде, шарт тиісінше бұзылған немесе езгертілген болып есептеледі (АК-тін
401 -ба-бының 3-тармағы). Шартты бұзу кезінде тараптар міндеттемелері
тоқтатылады, ал өзгертілген кезде өзгертілген түрінде колданыла береді.
Егер тараптардьщ келісуімен немесешартгың өзгеру сипатонан өзге-ше
туындамайтын болса, міндеттемелер шартты өзгерту неме-се бұзу туралы
тараптар келісімге келген кезден бастап, ал шарт сот тәртібімен бұзылған
немесе өзгертілген жағдайда шартты бұзу немесе өзгерту туралы сот шешімі
занды күшіне енген кезден бастап тоқтатылған немесе өзгертілген болып
есептеледі.
Егер заңда немесе тараптардың келісімінде өзгеше белгі-ленбесе,
тараптардың шартты бұзған немесе өзгерген кезге дейін мівдеттеме бойынша
өздері аткарған жұмысты қайтарып беруді талап етуге құқығы жоқ.
Сгер шартты бұзуға нсмссс өзгсртугс бір тараптың шарттіл едәуір бұзғаны
негіз болса, екінші тарапшарттың бұзылуынан немесе өзгертілуінен
келтірілген залалдын, орнын толтыруын талап етуге құқылы.
23-т а р а у. МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІ ОРЫНДАУ
§ 1. МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІ ОРЫНДАУДЫҢ ҮҒЫМЫ МЕН ПРИНЦИПТЕРІ
Міндеттемелерді орындау дегеніміз борышқордың алган міндеттемесіне сай
белгілі бір әрекетті жасауы немесе несие берушініқ талап етуі қуқыгына
сәйкес оқшау әрекетті жасауды тоқтата гщруы. Міндеттемені орындау көбіне-
кеп борыш-қордьщ белсенді әрекетінен, не әрекетін кейде тоқтата түруы-нан
көрінеді.
Міндеттемені орындаудың алдына қоятын мақсаты болады. Міндеттемені
орындау аркасында азаматтардьщ, занды тұлға-лардьщ, мемлекет пен қоғамньщ
тұтастай алғанда материалдык және руханикажетгіліктерін қанағаттандыруға
қол жеткізіледі. Міндеттемені тиісті дәрежеде орындау оның тоқтатылуына
әкеледі.1
Міндеттемені орындаудың құқыктық тәртібі АК-тің 272-291 баптарында,
міндеттеменің жекелеген түрлерін ретгейтін (мысалы, сатып алу-сату,
жеткізу, келісім-шарт, электр және
жылу энергиясымен кдмтамасыз ету, жалға беру, мердігерлік және т.б.)
нормативтік актілерінде бекітілген.
Міндеттемені орындау Азаматтық кодексте бекітілген прин-циптерге сәйкес
жүзеге асырылуы тиіс. Оған міндеттемені тиісті дәрежеде орындау (272-бап)
және міндеттемені накты орын-дау (354-бап) жатады. Міндеттемені тиісті
дәрежеде орындау принципі борышкордың міндеттемені зандардьщ талаптары мен
міндеттеме шартына сәйкес орындауын білдіреді. Ал мұндай шарттар болмаған
жағдайда — дәстүрлі іскерлік айналымға немесе басқа да кәдімгі қойылған
талаптарға сәйкес орында-луы тиіс.
Міндеттемені тиісті дәрежеде орындауды сипаттайтын та-лаптар мен шарттар
зандарда, басқа да нормативті актілерде, міндеттеме алған жақтардың
келісімінде бекітіледі. Аталған талаптар мен шарттар қатысушыларды, пәнді,
мерзімді және міндеттеменің орындалу тәсілін айкындайды. Міндеттемені
орындауда осы айтылғандар сөзсіз орындалуы тиіс. Сонымен міндеттемені
тиісті дәрежеде орындау дегеніміз онын саны мен сапасына, субъектілеріне,
орнына, мерзімі мен тәсіліне қатыс-ты талаптар мен шарттарды дөлме-дәл
сақтай отырып, орын-дау болып саналады.
Міндеттеменіборышкортап-тұйнақтайет іпорындауы үшін несие беруші немесе
оған уәкілетті орган занда немесе шартта көрсетілген мерзімді, орынды,
белгілі бір төсілді міндеттемеге енгізуі тиіс.
Жоғарыда аталған шарттардың біреуі орындалмаса, онда міндеттемені тиісті
дәрежеде орындалды деп айтуға болмайды.
Міндеттеменің накты түрінде дәл принципі борышкордың мівдеттемені сол
қалпында орындау керектігін міндеттейді, демек, ол міндеттеме мазмұнында
көрсетілген жағдайлар (зат-ты тапсыру, жүмысты орындау, қызмет көрсету)
жүзеге асуы үшін әрекет етуге тиіс, бірақ бұл орайда ақшалай өтем жасай
алмайды.
Міндеттемені нақты түрінде дәл орындау принципі кебінесе несие берушінің
мүддесін қанағаттандырады.
Осы принципке сәйкес борышқор тап осындай әрекеттерге баруы керек немесе
орындау пәні болып табылатын нәрселер-ден бас тартады (мысаіы, басқа
мүлікті емес, берілуге тиісті мүлікті беру, немесе несие берушіге қүнын
төлей алмайды, басқа жұмысты емес, нақ тапсырылған жұмысты жасау және
т.б.).
Міндетгемені нақты түрінде орындау принципі Азаматтык кодекстің 354-
бабында бекітілген. Жаңа кодексте каралып отырған принципке анағұрлым
өзгерістер енгізілген. Бірінші-ден, міндеттемені тиісті дәрежеде
орьшдамағаны үшін айып төлеу және залалдарды өтеу борышқорларды, занда
баскаша қаралмаса, міндеттемені орындаудан босатпайды. Демек атал-ған
принцип борышқор міндетгемені бұзған кезде, заңда неме-се шартта өзгеше
көзделмесе, іс жүзінде оны нақты орында-уын талап етеді.
Екіншіден, міндеттемені орындамаған жағдайда залалды өтеу және оны
орындамағаны үшін айып төлеу борышкорды, егер заң құжаттарында немесе
шартта өзгеше көзделмесе, міндептемені заттай орывдаудан босатады (АК-тің
354-бабы-ның 2-тармағы).
Мерзімі өтіп кеткендіктен өзі үшін енді керегі болмай қал-ған
міндеттеменің орындалуынан несие берушінің бас тартуы, сондай-ақ бас тарту
төлемі ретінде белгіленген акшалай сома-ны төлеу, борышқорды міндеттемені
заттай орындаудан боса-тады (АК-тің 354-бабы).
Накты түрівде дәл орындау принципі Азаматтық кодекстің кейбір баптарында
мівдеттеменің жекелеген түрлерін колда-нуда тәртіптелген.
Міндеттемені тиісті дәрежеде орывдау нақты түрінде дәл орындаудың бір
мезгілде болғанын көрсетеді. Бірак, та бүл принциптерді араластыруға
болмайды. Тиісті дәрежеде орын-дау принципі накты түрінде дәл орындауға
қарағанда кеңірек: мысалы, затты уақытты өткізіп барып беру аркылы нақты
орьгн-дау мерзімнің бұзылуына байланысты тиісті дәрежеде орын-дау бола
алмайды.
§ 2. МІНДЕТТЕМЕНІ ОРЫНДАУ СУБЪЕКТІЛЕРІ
Жалпы ереже бойынша міндеттемені борышкор орындауы тиіс. Сонымен бірге,
занда, міндеттемешартывда, не оның мән-мағьшасында мівдеттемені борышқордын
тікелей өзі орындау керектігі көрсетілмесе, онда борышқор тек өзіне алған
міндет-теменің орындалуын үшінші жаққа жүктей алады. Мүндай жағдаДда несие
беруші борышқор үшін үшінші жак ұсынған орындау ісін қабылдауға міндетті
(АК-тін, 276-бабының 2-тар-мағы).
Егер міндеттемені орындау борышкордын тікелей езінен ғана талап етілетін
жағдайда (портрет салу, жұмысты жасау, қызмет көрсету және т.б.) несие
беруші үшінші жақтың ұсы-натын орындалған ісін қабылдамауға қүкылы. Шартган
туындайтын міндеттемені орындау үшінші жаққа, егер арнайы ережемен
қаралмаса, толыктай немесе ішінара жүктеледі. Мәселен, арнайы ережелер
көлік заңдарында кез-деседі, соған сәйкес жүкті жөнелтуші оны тасымалдайтын
көлік үйымымен шарт жасайды, бірак көлік жарғыларына сәйкес жүкті
тасымалдау міндеттемесі қалған көлік орындарына (бас-қа теміржол, кеме)
жаңа шарт жасамай-ак жүктеледі.
Занда көрсетілген ретте үшінші жақ, Азаматтық кодекстің 339—347-баптарына
сәйкес өзіне кешкен міндеттеме бойынша борышкордың келісімінсіз-ақ несие
берушінің талаптарын өз есебінен канағатгандыра береді.
Мұндай құқық несие берушінің борышқор мүлкінен акы өндіріп алуы
салдарынан өзінің бұл мүлікке құқығынан (ІІай-далану, иелену, кепілге салу
құкығы және баска құкыктары) айырылу каупі төнген жағдайда үшінші жаққа
беріледі. Мәсе-лен, қозғалмайтын мүлікті жалға алушы жалға берушінің не-сие
беруші алдында қарызы бар екендігін және оны өндіртіп алу ниетін білсе,
сондай-ақ жалға алу өзіне тиімді деп есепте-се, онда жалға берушінің
келісімісіз-ак оның карызын телеп тастайды. Бұдан кейін жалға алушының
міндеттемедегі жалға беруші алдындағы борышын өтейді. Несие беруші, мұндай
жағдаізда үшінші жақтың міндеттемені орындауын кабылдауға міндетті.
Нәтижесінде жалға алушы кейін жалға берушіден ол үшін төлеген каржысын
кайтарып алуды талап ете алады.
Міндеттемеде оның әр тарабы — несие беруші немесе бо-рышқор ретінде бір
мезгілде бірнеше адам қатыса алады (АК-тің 269-бабының 2-тармағы). Егер
міндеттемеде борышқордың немесенесие берушініңжағында бір емес, бірнеше
тұлға (қаты-сушылар) болса, онда көпшілік тұлғалармен міндеттеме пайда
болады. Мысалы, мұрагерлікке қалған жекешелендірілген пәтердің үш мұрагері
оны ерлі-зайыпты адамдарға сатты делік, сонда сатып алу-сату кезінде екі
жақтан да көгапілік тұлғалар пайда болады, бұл орайда сатушылар - үшеу, ал
сатып алушы-лар — екеу.
§ 3. ОРЫНДАУ ПӘНІ
1. Бір тараптың талап ету қуқыгы және екінші тараптың міндетіндезат
(нәрсе) жөнінде балса, сал міндеттеменің пәні б-лады.
Міндеттемені орындау пәні зат, оньщ ішінде ақша, бағалы қағаздар,
шығармашылык қызметтің нәтижесі, жасалатын белгілі бір жұмыстар т.с.с.
Демек, борышқор өз міндетін орындауда мүліктерді тапсыру, жүмыстың
нәтижесін беру, қызмет кәрсету, несие берушіге ақша төлеу тәрізді істерді
қолға ала-ды. Ал мұнсыз не нақты түрінде дәл, не тиісті дәрежеде орын-дау
болуы мүмкін емес.
Міндеттемені тиісінше орындау үшін борышқор міндетте-меде көрсетілген
пәнді орындауға тиіс, пәнге қойылатын та-лаптар шартта көрсетіледі. Ал,
олай болмаған жағдайда дәстүрлі құқықпен шешіледі. Мысалы, борышқор беруге
тиіс заттың сапасы міндеттемеде көрсетілуі керек, бұл орайда мемлекеттік
стандарттар мен үлгілердің талаптары ескеріледі.
2. Міндеттеменің пәні: кейбірінде жеке белгіленген затты беру, ал
кейбірінде тектес белгідегі заттар болуы мүмкін. Тек-тес Ослгілсрі бар
міндеттеменін, ең бастысы — ақшалы міндеттеме, яғни белгілі бір ақша
сомасын төлеуді талап ететін міндеттеме.
Акдіалай міндеттемені орындау үшін арнайы талаптар заң-да қарастырылған.
Ақшалай міндеттемені орындаудың кейбір ерекшеліктері болады. Акшалай
міндеттеме теңгемен айқын-далады. Ақшалай міндеттемеде шетел валютасы
түріндегі белгілі бір сомаға тең теңге түріндегі сомада төленуге тиіс
екендігі кезделуі мүмкін. Мұндай сома Қазақстандык банка-ралық валюта
биржасының курсымен айкындалады, ол төлем жасалған күнгі шетелдік валютаға
сай келуі қажет.
Аталған ереже ақшаның құнсыздануынан несие берушілер-дін мүддесін
қорғайды.
Қазакстан Республикасы аумағындағы міндеттемелер бой-ьшша есеп айырысуды
жүзеге асырған кезде шетел валютасы, сондай-ақ шетел валютасы түріндегі
төлем құжаттарын пайда-лануға заң құжаттарывда кезделген реттер мен
жағдайлар не-месе соған сәйкес белгіленген тәртіп бойынша жүзеге асыры-
лады.
Ақшалай міндеттеме бойынша азаматты асырауға тікелей төленетін сома
(өміріне немесе денсаулығына келтірілген зи-янның орнын толтыру үшін, өмір
бойы асырау шарты бойын-шажәне баскалары) ентөменгі жалакынын ресми түрде
өсуіне қарай арттырылып отырады (АК-тің 283-бабй).
Демек, мұндай жағдайда азаматтың сотқа есеп айырысу жөнінде жүгінуінің
қажеті болмай калады, өйткені, мәселе өз-езінен қалпына келеді.
Ақшалай міндеттемені орындау үшін жеткіліксіз төленген төлемнің сомасы
тараптардьщ, өзге келісім болмаған жағдай-да ең алдымен несие берушінің
орындау жөніндегі шығында-рын, содан соң айып пен марапаттауды (мүдде), ал
калған бөлігінде — борыштың негізгі сомасын өтейді (АК-тін 282-бабы).
§ 4. МІНДЕТТЕМЕНІ ОРЫНДАУДЫҢ МЕРЗІМІ, ОРНЫ, ТӘСІЛІ
1. Міндеттеменіц орындалу мерзімі зақмен немвсе шартпен, сондай-ақ, шарт
алдындагы дауды қарайтын органмен айқын-далуы мүмкін.
Егер міндеттемеде ол орьшдалатын күн немесе ол орында-луға тиісті уақыт
кезеңі көзделсе немесе анықтауға мүмкіндік берсе, мівдеттеме сол күні
немесе тиісінше сол кезең ішінде кез келген уақытта орындалуға тиіс (АК-тің
277-бабы).
Мысалы, құрылыс объектісінің бітетін күні міндеттемені орындау күні
болыптабылады, ал басқа жұмыстар мердігерлік шартгарда, ақшаны қайтару —
қарыз шартында несие беруші шартында, қарастырылады.
Міндеттеме орындалуға тиісті кесімді уақыт тауарларды жеткізу шарттарында
қаралуы мүмкін, овда әртарап жеткізі-летін тауарларды партияларға бөліп,
өздерінің уақытын белгі-лейді. Ол тоқсандық, ай, онкүндік мерзімдермен
өлшенеді.
Егер міндеттемеде ол орьщдалатын мерзім көрсетілмесе, бұл мерзімді
анықтауға мүмкіндік беретін шарттар болмаса, ол міндетгеме пайда болғаннан
кейін ақылға конымды мерзімде орындалуға тиіс.
Ақылға қонымды мерзім дегеніміз міндеттеме нақты жағ-дайды ала отырып,
орындау мүмкіндігі болып табылады. Бұл орайда борышқордың жағдайына
байланысты мүмкіндігі, міндеттемені орындау тәсілі, т.б. ескеріледі
(мысалы, несие берушіге дейінгі қашықтық, көлік түрі, және т.б.)
Ақылға қоныщы мерзімдеорындалмаған, сол сиякты орын-далу мерзімі талап
етілетін кезбен белгіленген міндеттемені, егер зандардан, міндеттеме
шарттарынан, іскерлік кызмет өрісівдегі әдеттегі құқықтардан немесе
мівдеттеме мәнінен басқа мерзімде орындау міндеті туындамаса, борышқор
несие беруші оның туывдалуын талап еткен күннен бастап жеті күн мерзімінде
орывдауға міндетті (АК-тің 277-бабының 2-тар-мағы).
Міндеттеменщ тез арада орыңдалуын жүкті сақтайтын жерге тапсыратын,
банкке ақша салатын адам талап ете алады. Бо-рышқорға аяқ астынан болатын
міндеттемені орындау үшін дай-ыңдалу үшін жеті күн мерзім беріледі.
Міндетгемелерде орын-дау уақыты көрсетілмеген жағдайда несие беруші
борышкор-дың орындағанын кез келген уақытта, занда көзделгеннен тыс ретте
қабыддауы керек.
Егер заңдарда немесе міндеттеме шарттарында өзгеше көзделмесе және оньщ
мәнінен туындамаса, борышкор міндеттемені мерзіміне дейін орындауға құқылы.
Кәсіпкерлік қызметке байланысты міндеттемелерді мерзімінен бүрын
орындауға міндеттемені мерзіміне дейін орындау мүмкіндігі зандарда немесе
міндеттеме шарттарында көзделген (жүкті жеткізу, банктің несие беруі және
т.б.), не іскерлік қызмет өрісіндегі әдеттегі кұкықтардан немесе
міндеттеменің мәнінен туындаған реттерде ғана жол беріледі (АК-тің 279-
бабы). Демек бұл ереже кәсіпкерлер қатысатын қатьшаска арналады.
Борышқордың несие беруші — кәсіпкермен алдын ала келіспей тұрьш
міндеттемені мерзімінен бұрын орындауы оны қиын жағдайға қалдыруы мүмкін,
өйткені, оның орындалған міндеттемені аяқ астынан қабылдай қоюға дайындығы
мен жағдайы келмей қалуы ғажап емес. Айталық, борышқордың тауар әкелетінін
білмегендіктен онда дайын тұрған қойма, тау-ар сақтайтын арнайы орындар
болмауы мүмкін, оның үстіне әкелінген тауарды темір жол бекетінен, кемеден
ала қоятын-дай көлікке алдын ала шарт жасалмауы да кедергі келтіреді. Содан
келіп несие беруші залал шегеді, ал мұның өзі нарык, жағдайында колайсыз
нәрсе.
2. Міндеттеме орындалатын жер — борышқордың заттарды тапсыратын, жумысты
атқарып, қызмет көрсетіп, ақша телейтін, ал несие берушініц тиісінше
орындалганын қабыідай-тын орын. Мәселен, үңді жендеу, еденді тазалау,
терезені сүрту тек үй түрған жерде ғана жүзеге асады.
Егерде міндеттеме орындалатын жер зандарда немесе оның шарттарында
белгіленбесе немесе міндеттеме мәнінен немесе іскерлік қызмет өрісіндегі
әдеттегі құкықтардан көрінбесе, ол:
1) міндеттеме бойынша қозғалмайтын мүлікті беру — мүлік
орналаскан жерде;
2) міндеттеме бойынша тауар немесе өзге де мүліктік тасы-
маддауды пайдалана отырып беру — мүлікті несие берушіге
жеткізу үшін оны бірінші тасымаддаушыға тапсырған жерде;
3) егер бұл жер міндеттеме пайда болған кезде несие
берушіге белгілі болса, кәсіпкердің басқа міндеттемелері бой-
ынша тауар немесе өзге де мүлікті беру — мүлік дайындалған
немесе сақталған жерде;
4) ақшалай міндеттеме бойынша — несие берушінін
міндеттеме пайда болған кездегі тұрғылықты жерінде, ал егер
несие беруші занды тұлға болса — міндеттемеде пайда болған
кезде оның болған жерінде, егер несие беруші міндеттеменің
орындалу кезінде тұрғылыкты жерін өзгертіп, бұл туралы бо-рышқорға
хабарласа — орындалатын жердің өзгертілуіне бай-ланысты барлық шығындарды
соның есебіне жатқыза отырып, оның жаңа тұрғылықты жерінде немесе тұрған
жерінде;
5) басқа да барлық міндеттемелер бойынша — борышқор-дың тұрғылықты
жерівде, ал егер борышқор заңды тұлға бол-са — оның орналасқан жерінде
орындалуға тиіс (АК-тің 281-бабы).
3. Міндетгемені орындау тәсілі заңмен немесе әр жактың жасасқан
шартгарымен айқындалады, немесе сол міндеттеменің мәнінен туындайды.
Міндеттеме орындау бір жолғы (заттын құнын толықтай төлеу) немесе несиеге
алған муліхтің қунын жабуы, пошта, көлік құралдарына төлеу тәрізді мерзімді
түрде әрекет ету бо-лып жүзеге асады. Кейбір міндеттемелер тұтастай немесе
бөліктей орындалуы мүмкін (мысалы, қарыз шарты бойынша карызды қайтару).
Сонымен бірге, егер міндеттеме шартында, зандарда езгеше белгіленбесе,
немесе іскерлік қызмет өрісіндегі әдеттегі құкықтардан немесе мәнінен
езгеше туындамаса, не-сие беруші міндеттемені бөлшектеп орындауды
қабылдамауға қүқылы (АК-тің 274-бабы).
Борышқор заңда қаралған ретте, нотариат қеңсесіне немесе соттың
депозитіне қарызды тапсыруы міндеттемені орындаға-ны болып есептеледі.
Азаматтық кодекстың 291-бабына сәйкес борышқор ақша сомасын немесе бағалы
қағаздарды нотариус пен соттың депозитіне салу құкығына ие. Ол егер:
1) несие берушінің немесе орындалған істі қабылдауға өзі
уәкілдік берген адамның міндеттеме орындалуға тиісті жерде
болмауы;
2) несие берушінің әрекетқабілетсіздігі және оның өкілінің
болмауы;
3) міндеттеме бойынша, атап айтқанда, бұл мәселе жөнінде
несиеберуші мен басқа адамдар арасындағы дауға байланысты
несие берушінің кім екені жайыңда анық айкындық болмауы;
4) несие берушінің орындалған істі кабыддаудан жалтаруы
немесе онын тарапынан өзге мерзімін өткізіп алушылық сал-
дарынан борышкор мівдеттемені орьшдай алмаса, борышқор
міндетгемелерін орындау үшін өзінен алынатын акшаны депо-
зит шарттарында, ал бағалы қағаздарды - нотариустың атына
сақтау шарттарында, ал заң кұжаттарымен белгіленген жағдай-
ларда соттың атына орналастыруға құкылы.
Ақшаны немесе бағалы қағаздарды депозит шарттарына салу немесе
нотариустың немесе соттың атына сактау міндеттеменің орындалғаны болып
есептеледі.
Нотариус пен сот өз кезегінде несие берушіге онын борыш -қорынан депозитке
бағалы қағаздар мен акдіаның келіп түскені туралы хабарлайды.
Өзара міндеттердің орындалуының өзіндік ерекшеліктері бар. Егер
заңдардан, іскерлік қызмет өрісіндегі әдеттегі құқықтардан, міндеттеме
шарттарынан немесе онын мәнінен өзгеше туындамайтын болса, тараптар өзара
міндеттерді бір мезгілде орындауға тиіс. Сейтіп, тараптардын бірінің
міндеттемені орындамауы немесе тиісінше орындамауы өзара міндеттерді
орындау және карсы талаптарды қанағаттандыру кезівде, егер зан құжаттарында
немесе мівдеттеме шарттарын-да өзгеше белгіленбесе, екінші тарапты өз
міндеттерін орын-даудан босатады (А.К-тің 284-бабът).
24-т а р а у. МІВДЕТТЕМЕНЩ ОРЫВДАЛУЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ
§1. МІНДЕТТЕМЕНІ ОРЫНДАУДЫ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ ҰҒЫМЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
§1.МІНДЕТТЕМЕЛІК
ҮҒЫМЫ МЕН ТҮРЛЕРІ
1. Міндеттеменщ угымы. Міндеттеме ұғымының түбегейлі тұжырымдалған заңды
негізі не ? Біз оны қалай түсінеміз ? Бұл туралы Азаматтык кодекстің 268-
бабында: "Міндеттемеге сәйкес бір адам (борышкор) басқа адамның (несие
берушінің) пайдасына мүлік беру, жұмыс орындау, акша төлеу және т.б. сияқты
белгілі бір әрекеттер жасауға, не белгілі әрекет жасау-дан тартынуға
міндетті, ал несие беруші борышкордан өз міндеттерін орындауын талап
етугеқұкылы. Несие беруші бо-рышкордан аткарылғанды қабылдауға міндетті", —
деп атап керсетеді. Демек, міндеттеме — азаматтық құқыктык, қатынас-тың бір
түрі. Ал, талап ету мен міндеттеме — несие беруші мен борышқорға өзара
жауапкершілік жүктейтін екіжақты кұкык-тық катынасқа жатады. Екіжақты
құкықтық катынас: несие беруші тұрғысынан карағанда — талап ету (белсенді
жағы), борышкор жағынан алып карағанда — міндеттемелік (бәсең жағы) болып
есептеледі.
Заңгерлер: талап етуді "міндеттемелік кұкық" деп атайды. Бұл — "екіжақты
құкықтық қатынас ақыр аяғына дейін жеткізілгенше жауапкершілікке шақыруға,
яғни, талап етуге құқылы" деген сөз. Баска да азаматтық кұкықтык қатынастар
сияқты, міндеттеменің де өзівдік құрамдас бөліктері болады: олар — субъект,
мазмұн және объект.
2. Ал, енді, міндеттеменіц субъектілері кімдер ? Бүл туралы Азаматгык
кодекстін тағы да сол 268-бабында тайға таңба бас-
қандай: "Міндеттеменің субъектілері: борышкор мен несие беруші" деп
жазылған. Осы екі субъектіге нақтылы анықтама беретін болсақ, борышқор —
белгілі бір әрекетті жүзеге асы-руға міндетті, немесе, одан түрлі
себептерге байланысты бас тартатұратын жақ; несие беруші — борышқордан
мойнындағы міндеттемесін орындауды талап ететін жақ. Егер заң кұжатта-рында
баскдша көрсетілмесе, бұлар — азаматтар, заңды -тұлға-лар және мемлекеттін
міндеттеме тараптары деген сиякты өзіндік атауларымен нұсқаланады.
Азаматтык кодекстің 269-бабына сәйкес, несие беруші не-месе борышқор
ретівде міндеттемеге бір мезгілде бірнеше адам қатыса алады. Мұның аты —
көп тұлғалармен жасалған міндет-теме. Мұндай жағдайда. Азаматтык кодекстін
286-288 — бапта-рындакөрсетілгендей, улесті, ортақтасқаннемесесубсшһіялык,
(жәрдем берушілік) міндеттемешйдя болады.
Бұл секідді міндеттемелермен, негізінен алғанда, бірнеше жеке тұлға
өздерінің ортақ меншік қүқығындағы мүлікті сат-қанда, бірнеше жеке түлға
бірлесіп қарыз бергенде, бірнеше азамат кепіддеме жасағанда, бірнеше кісі
баска біреуге зиян келтіргевде және т.б. осыған ұқсас жағдайларда
жолығамьп. Қайсысы болмасын, аталған жағдайлардын, бәрінде де сол мәмілеге
кіріскен адамдар немесе басқа біреуге бірлесіп зиян келтіргендер завды
түрде пайда болған міндеттемелік кұқық қатынастарына түгелімен не борышкор,
не болмаса, несие беруші ретінде қатысады.
Егер міндеттемеде бірнеше тұлға борышқор ретінде көрсетілген болса,
міндеттемені орындау жауапкершілігі құ-жатқа сәйкес, үлесіне карай немесе
ортақ (бірлескен) болуы мүмкін.
Үлестік міндеттеме борышқордың әрқайсысы тек өзі үшін жауап береді, ал
несие берушілердін әркайсысы борышқордан тек өзіне тиесілі ғана үлесті
талап етуге құқылы. Міндеттеме өзінің үлесіне сәйкес қарызын толық өтеген
борышкор үшін тоқтатылады да, өтемеген басқа борышқорлар үшін күшінде кала
береді.
Несие берушілердің әрқайсысы, Азаматтык, кодекстің 287-бабына сәйкес,
борышқорлардан міндеттемені толык ат-қаруды талап етуге қүқылы, ал
борышқорлардың әркайсысы оны толық атқаруға міндетті. Осындай көп жак
катысатын міндеттемені ортактасқан міндеттеме деп атайды. Ортақтасқан
міндеттеменің үш түрі болады:
1) бір несие беруші мен бірнеше борышқорлар қатысканы — ортақтасқан
міндеттеме;
2) бір борышқор мен бірнеше несие берушілер катысқаны —
ортактасқан талап етуші;
3) бірнеше несие берушілер мен бірнеше борышқорлар
қатысқаны — аралас ортақтасу, — делінеді.
Егер шарттарда бұлар көзделмесе немесе зан кұжаттарында нақтылы
көрсетілмесе, сонымен бірге, міндетгеменін мәні бөле-жарьт анык,
нұсқаланбаса — ортақтасқан міндеттеме немесе ортақтаскан талап пайда
болады.
Кәсіпкерлік кызметпен байланысты міндеттеме бойынша бірнеше борышқордың
міндеттері, сол сияқты бірнеше несие берушініңталаптары, егер заң
құжаттарында немесе міндеттеме шарттарывда езгеше көзделмесе, — ортақтасқан
міндет бо-дып табылады.
Несие беруші ортақтасқан міндетті барлык борышкорлар-дан да, жеке-жеке
алғанда олардың кез келгенінен де, сондай-ақ, түгелдей де, бөлшектеп те
борышты талап етуге құкылы. Ортақтас борышқорлардын біріне толық
қанағаттанбаған не-сие беруші алымдарын олардың қалғандарынан талап етуге
де құқығы бар.
Ортактас борышқорлар міндеттеме толык орындалғанға дейін мівдетті болып
қала береді.
Борьшқорлардың бірінін ортақтас міндетті толык, орындал-уы қалғандарын
несие беруші алдындағы міндеттерінен боса-тады.
Талаптар ортақ болған жағдайда ортақтас несие беруші-лердің кез келгені
борышқорларға толық көлемівде талап қоюға қүқылы.
Ортақтас несие берушілердін біреуіне міндеттемені тольтқ орындау
борышкорды өзге несие берушілерге оны орындау-дан босатады.
Ортақтасқан міндет болған ретте борышқордың несие берушінін талаптарына
қарсы басқа борышқорлардың осы бо-рышқор катыспайтын несие берушіге осындай
катынастарына негізделген қарсылық білдіруге құқығы жоқ.
Талаптар ортақ болған жағдайда борышқордың ортактас несие берушілердін
біреуінің талабына қарсы осы несие беруші қатыспайтын борышқордың басқа
ортақтас несие берушімен осындай қатынастарына негізделген карсылық
білдіруіне құқығы жоқ.
Азаматтық кодекстің 288-бабына сәйкес негізгі борышкор несие берушінің
міндеттемені орьшдау туралы талабын қана-ғаттандырмаған жағдавда бұл талап
орындалмаған бөлігінде басқа борышқорға (субсидиялык борышқорға) мәлімдеуі
мүмкін екендігі заң құжаттарында немесе несие беруші мен борышкордың
арасындағы міндеттеме ережелерінде көзделуі
мүмкін.
Сонымен субсидиялық міндеттемедегенді түсіндіре кетелік, ягаи борышқор
езінін, алған негізгі міндеттемесіне орай атқа-руға тиісті әрекетін
мезгілінде орындай алмаса, міндетгемені баска борышқорға жүктейді. Мысалы,
субсидиялык міндетте-меде заңды тұлға құрылтайшысының (меншік иесінің)
жауапкершілігі қарастырылады, мүлігінің жетімсіздігіне бан-кротқа ұшыраған
ондай занды тұлғаның аурытпалығын негізгі қоғам езіне кетеріп алады.
3. Міндеттеме жүзеге асуы кезінде оньщ субъектілерінің құрамында
езгерістер болуы мүмкін Яғни қүкыктык катынас-қа бұрынғы несие берушінің
орнына жана катысушы келе ала-ды, совдай-ақ бұрынғы борышқордың орнын
кейінгісі баса-ды. Бұл жағдай жалпы қүкық қабылдаушылык, (әмбебап)
негізінде жүзеге асады. Мысалы, занды тұлғаны кайта кұрған-да, мүлік
мұрагерлікпен ауысқанда мұндай мәселе көрініс береді. Құқық кабылдау
кезінде бұрынғы тұлғаньщ барлық құқықтары мен міндеттері кейінгісіне
ауысады, сондықтан да сондай кұкыктарының біріне нақты міндеттемесі де
кіреді.
Заң міндеттемедегі тұлғаны ауыстыруға жеке қүкык, қабыл-даушылық
жағдайында рұқсат береді, яғни белгілі бір адамнан екіншісіне кандай да бір
міндет еткен кезде беретін тұлғаның баскақалған мүлкі сақталады.
Міндетгемедегі тұлғанын ауысуы мүндай жағдайда арнайы мәміле негізівде
жүзеге асады, бұл талап етуді беру шарттары мен борыштың ауысуы деп аталады
(АК-тін 339-347 және 348-баптары).
Несие берушіге талап етуді баска адамға беруіне жол беріледі. Несие
берушілер арасында борышқорға талап ету күкығы келісім шарт аркылы жүзеге
асады. Мысалы, карыз беруші өзі бір жаққа үзак уакытқа кеткенде інісіне
қарыз алу-шыдан алған карызды кайтаруды талап ету құқығын қалдыра-ды, Талап
етуді біреуге беру (мұны цессия деп атайды) баска шарттар сияқты жасалады,
оның күші, тәртібі және т.б. белгіленеді. Сонымен бірге талап етуді беруді
жүзеге асыру тәртібіне қатысты арнайы ереже болады. Несие берушінің жеке
басьша қатысты талап коюы цессияның аясына кірмейді. Не-сие берушінің жеке
басымен тығыз байланысты құкыктардың, атап айтқанда, алимент жөніндегі және
азаматтын еміріне не-месе денсаулығына келтірілген зиянның орнын толтыру
жөніндегі талаптардың басқа адамға ауысуына жол берілмейді (АК-тің 340-
бабы).
Несие беруші кұкықтарының басқа адамға ауысуы үшін, егер заң құжаттарында
немесе шартта өзгеше көзделмесе, бо-рышкордың келісімі талап етілмейді (АК-
тің 339-бабы 2-тар-мағы).
Дейтұрғанмен талап етуді беру шарты жасалғанда бұл еске салынуы тиіс.
Егер несие беруші құқыктарының басқа адамға ауысқаны жөнінде борышқорға
жазбаша түрде хабарланбаса, жаңа несие беруші осыдан туындайтын езіне
қолайсыз салдар-ға тәуекел етеді. Бұл жағдайда бастапқы несие берушіге
міндеттемені орындағаны тиісті несие берушіге орындағаны болып танылады (АК-
тің 339-бабы 3-тармағы).
Егер зан кұжаттарында немесе шартта өзгеше көзделмесе, бастапкы несие
берушінін күкығьт жяна несие берушіге құқық-тьщ ауысуы кезівде болған
көлемде және сондай жағдайларда ауысады. Атап айтқанда, жана несие берушіге
міндеттемені орындауды камтамасыз ететін, сондай-ак басқа да құқыкты, соның
ішінде алынбаған сыйакыға (мүддеге) кұкыкты талап етуге байланысты құқықтар
ауысады (АК-тің 341-бабы). Бо-рьшкор талаптардың осы адамға ауысқанына
дәлелдемелерді өзіне табыс еткенше жаңа несие берушіге міндеттемелерді
орындамауға құқылы (АК-тің 342-бабы 1-тармағы).
Талап етуді баска адамға берген несие беруші оған талап ету құқықтарын
куәлавдыратын құжатгарды беругё және та-лапты жүзеге асыру үшін маңызы бар
мәліметтерді хабарлауға міндетгі (АК-тін 342-бабы 2-тармағы).
Борышкор Міндеттеме жөніндегі күкыктардың жана несие берушіге ауысқаны
туралы хабарды алар кезінде бастапқы не-сие берушіге қоймакшы болған
қарсылыктарын жаңа несие берушінің талаптарына қарсы коюға құқылы (АК-тің
343-бабы).
Азаматтық кодекстің 344-бабына сәйкес, міндеттеме жөніндегі несие
берушінің құқықтары заң құжаттары және соларда көрсетілген мынадай
жағдайлардың болуы негізінде:
несие берушінің кұкыктарындағы әмбебап кұкықты ми-
расқорлық нәтижесінде;
заң құжаттарында мұвдай ауысу мүмкіндігі көзделсе, не-
сие беруші кұкыктарының басқаға ауысуы туралы сот шешімі
бойынша;
міндетгемені оньщ кепіл болушысы, тапсырушы немесе
осы міндеттеме бойынша борыпщор болып табылмайтын
кепілге зат берушінін орьшдауы нәтижесінде;
сақтандырушы сактандыратын жағдақдың басталуына
жауапты борышқорға несие берушінін кұкықтарын алып бер-
ген кезде;
5) заң құжаттарында көзделген өзге жағдайларда басқа адамға ауысады.
Борыштың ауысуы дегенді былай түсінген жен — несие беруші, борышкор және
үшінші тұлға арасындағы сонғысы-ның борышты өз мойнына алу жөніндегі
келісім-шарты. Бо-рышқордың өз борышын басқа адамға ауыстыруына тек несие
берушінін келісімімен ғана жол беріледі (АК-тін 348-бабы). Бұл түсінікті
де, өйткені, несие берушіге борышқорынын кім екендігін білу манызды ғой.
Сондай-ак борышқорының тын-дырымды әрі төлем төлей алатын қабілеті болғанын
калайды.
Оньщ үстіне бұрынғы борышқордың міндеті жаңасына айна-қатесіз ауысуы
шарт, жаңа борышкор несие берушімен бастапқы борыпіқордын арасындағы
қатынастарға негізделген қарсылыктарын несие берушінің талабына қарсы қоюға
құқылы (АК-тін 348-бабы 2-тармағы). Борыштың ауысуымен бірге үшінші жақтың
тағайындаған кепілі мен кепіл болушы-лык өзінің күшін тоқтатады. Ол тек
кепілдік беруші немесе кепіл беруші жаңа борышқор үшін жауап беруге
келісілген жағдайда ғана күшін жоймайды.
Ақшаны аудару жөніндегі мәміленің нысаны жөніндегі мәселе-талап етуді
беру нысанына сәйкес келуге тиіс (АК-тің 348-бабы 1 және 2 тармақтары).
4. Міндеттемелік кұкык катынастарында регрестік (шегер-
ме) міндеттеме ёрекше орын алады. Басқа адамның міндетте-
месін орындаған борышкор орьшдалған міндеттеме мөлшерінде
сол адамға кері талап қоюға қүқылы, осыны регрестік міндет-
теме деп атайды.
Азаматтық кодекстін 289-бабына сәйкес, үшінші адамның әрекеттері
салдарынан міндеттемені орындамаған борышкор осы адамнан залалдарын өтеуді
талап етуге құқылы. Ортақтас-қан мівдеттемені орындаған борышқор қалған
борышкорлар-дың әркайсысына оның өзіне тиесілі үлесін шегеріп, тең үлес-пен
кері талап коюға кұкылы. Борышқорлардың бірі ортақтас-қан міндетгі
орындаған борышқорға тәлемегені осы борыш-корларға және калған
борышқорларға тең үлесте түседі.
Борышкордың орындағанын кабылдаған ортактас несие беруші басқа несие
берушілерге, егер олардың арасындағы қатынастардан өзгеше дау туындамаса,
оларға тиесілі үлестерін өтеуге міндетті.
5. Азаматтық кодекстін 268-бабьша сәйкес міндеттеменің
объектілері мүлік беру, жұмыс орындау, ақша төлеу және т.б.
сиякты белгілі бір әрекеттер жасауға байланысты келеді (не-
месе белгілі бір әрекет жасаудан тартынуды да айтуға болады).
Міндетгеменің пәні ретівде әрекет зандық мүддені білдіреді немесе
міндеттеме кұкык аясывда өзіндік маңызға ие болады. Сейтіп, міндеттеменің
негізінде затгық, айрықша немесе өзінді к кұкық жатуы тиіс.
6. Міндеттеменіц мазмунын оған қатысушы — несие беруші мен борышқордың
субъективтік кұкыктары мен міндеттері құрайды. Мысалы, мүлікті жалға алудын
міндеттемелік кұкык қатынасыңда жалға алушы жалға берушіден мүлкін әкеліп
беруді талап ететін субъективті қүқыкқа ие екендігі көрсетіледі. Сондай-ақ,
жалға берушіге мүлкін пайдаланғаны үшін белгілі бір мөлшерде ақысын төлеуге
міндетті. Жалға беруші жалға алушыға мүлкін пайдалануға беруге
міндеттенеді. Әрі жалға алуіпыдян мулікті пяштялянғяны үшін ақысын төлеуді
талап ете алады, бұл оның субъективті құқығы болып табылады.
Сонымен міндеттеменің мазмұны қатысушылардың кұкығы арқылы, сондай-ақ
міндеті арқылы айқындала алады. Борыш-қордың мівдеті әдетте белгілі бір
әрекетгі жасауға келіп тіреледі (мүлікті беру, ақша төлеу, жұмысты орындау
және т.б.). Аза-маттықкодекстің 268-бабында көрсетілген тізімнен соны көру-
ге болады. Борышкордың міндеті басқа әрекетті жүзеге асы-рудан да білінеді,
мысалы, несие берушінің тапсырмасымен шарт жасайды. Кейбір міндеттемеге
сәйкес несие беруші бо-рышқордан белгілі бір әрекеттерге бармауын талап ете
алады. Айталық, мүлікті қорғайтын адамнан сол мүлікті гайдаланба-уътн талап
етуге кұкылы. Мүлікті жалға алушы (борышкор) оны басқа бір адамға жалға
бермеуге міндеттенеді.
Кейде міндеттемелік қүқыкка мүліктік емес сипаттағы әре-кеттер де жатады.
Мысалы, театр драмалык шығарманын авто-рымен жасаған шартка сәйкес
жарнамада автордың аты-жөнін көрсетеді. Мұндай мүліктік емес құқық пен
міндет мүліктік әрекетке байланысты болатын міндеттеме мазмұнында косал-кы
рел атқарады.
Міндеттемелер ащындаіган, факулыпативтік жяне балама-лык мазмунымен
ерекшеленеді. Айқындалган мазмүндагы міндеттемеде борышкордын жасайтын
әрекеттерінін сипаты біржақты бекітіледі. Мұвдай әрекеттерді басқасымен
ауысты-ру өр жақтың келісімімен ғана мүмкін болады, әйтпесе міндеггемені
борышқордың бұзғаны деп бағаланады. Несие беруші атқарылуға тиісті нәрсенін
бұрмалануымен келісе ал-майды, нәтижесінде міндетін бұрмалағаны үшін
санкция кол-данылады.
Факулыпативтік мазмундагы міндеттемеде борышкордын белгілі бір
әрекеттерді жасау міндеті бекітіледі, ал мұның өзі мүмкін болмаған жағдавда
басқа әрекет қолға алынады. Мы-салы, мердігерге жиһаз жасауға материал
бәлінсе, оны дайын-дауды міндеттейді, егер әлгі материалдар жок болса, онда
ғима-раттың кабырғасына кұрастылмалы нәрсені жасауды тапсыра-ды.
Факультативтік міндетгеменің бір ерекшелігі бастапқы ойға алған нәрсе
жүзеге аспаса, әрекет тоқтатылмайды, қайта жаңа мазмүвдағы іс жалғасын
табады. Демек міндеттеменін тек маз-мұнына ғана өзгеріс енгізіледі.
Баламамазмундагыміндеттемедеборъшко рдът, екі немесе одан да көп
әрекеттерді тең дәрежеде жүзеге асыру мүмкіндігі белгіленеді. Балама
міндеттеме уәкілетгі тұлғанын қай әрекетті таңдауына тәуелді келеді, яғни
таңдап алынған нұсқа гу!ІІІдгттг\:гІІҺІ пақты мазмұнына айналады.
Екі немесе бірнеше әрекеттің бірін жасауға міндетті борыш-қорға, егер
зандардан немесе міндеттеменің шарттарынан езге-ше туындамаса, тандау
құқығы беріледі(АК-тің 2Н5-бабына қараңыз). Мысалы, сатьш алушы дүкенге
келіп касында жоқ баласьша екі заттың бірін сатып алады, бұл жағдайда онын,
қай-сысын алуға ерік беріледі. Ал қалған жағдайда тандау қүқығы балама
міндетгемеде борышқордың еншісіне тиеді.
7. Қүкықтық қатынастарға сәйкес міндеттеме заңмен қор-ғалады. Борышқор өз
мівдетін орывдамаған жағдайда оған мем-лекет тарапынан мәжбүр ету шарасы
қолданыла алады. Сол арқылы міндеттемені талапқа сай орындауы қамтамасыз
етіледі. Нәтижесінде — несие берушінін бұзылған мүддесі қалпына
келтіріледі. Міндеттемені бузган кезде қолданылатын мәжбур-леу шарасына
санкцт жатады, сол арқылы міндеттемеге қажетті толықтыру енгізіледі. Бұл
мәжбүрлеу шарасының түп қазығы болып табылады. Ол тек міндеттеме бұзылған
жағдаида ғана жүзеге асады. Санкция колдану нәтижесінде борышқордың
міндеттемені бұзуына жол берілмейді немесе орын алған кемшіліктің жойылуына
жағдай жасалады, ал несие беруші кеткен ағатгыктан болған залалдьщ орнын
жабады. Бірак та, санкцияның әр түрі бұл міндетгерді әрқалай шешеді.
Кейбір санкциялар мівдеттеменің дұрыс орындалуына кыз-мет етеді. Бірақ ол
жарамсыз борышқорға қосымша мүліктік төлем төлетудіөзте мақсат етіп
коймайды. Мүндай түрлерін оперативтік санкция деп айтады. Ол атқаруды
жүзеге асыруға қолданылатьш тұтқа болып табылады, міндеттеменін мазмұны-на
өзгерістер енгізеді. Бұрмаланған тұстарды анықтаған соң, міндеттеме бойынша
жасалуға тиісті мәселелердің орындалу-ына мәжбүр етеді. Борышқордан аткару
құралын алып, несие берушіге беру, басқа тұлғаның күшімен борышқор есебінен
жұмыс істету тәрізді борышқор атқара алмаған жұмыстар жүзе-ге асырылады.
Санкцияның екінші тобына борышқордан қосымша мүлік-тік залалды өндіртіп
алу және несие берушінін міндеттемесін орындамауға байланысты болған
залалға өтемақы төлеу жа-тады. Бұлар мынадай мүліктік санкциялар:
міндеттеменің бұзы-луынан пайда болған залалды қалпына келтіру, айып төлеу.
Кейбір санкцияларда мүліктік төлем төлету элементтері мен оперативтік
сипаттағы шаралар кездеседі. Оларды оперативтік-мүліктік деп атайды. Оған,
мәселен, борышқордың өз кінәсін мойындап, акауы бар затты сапалы затпен
алмастыруын айтуға болады.
Санкцияньщ ерекше түрі деп міндеттемені тоқтятуды яйтяп едік (АК-тің 367-
377 баптары).
Бірқатар жағдайда міндеттеменің бұзылуы санкциялардын, бірнеше түрін
біріктіруді қолдануды қажетсінеді. Азаматтык кодекстің 9-бабында құқық
қорғаудың қажетті санкциялары келтірілген.
§ 2. МІНДЕТТЕМЕНІҢ ПАЙДА БОЛУ НЕПЗДЕРІ МЕН ТҮРЛЕРІ
1. Өзге де құқықтық қатынастар тәрізді міндеттеменің пай-да болу
негіздері белгілі бір зандық фактілерге байланысты және сол негіздерден
көрінеді, мұның өзі Азаматтык кодекстің 7-бабында көрініс тапқан. Азаматгық
кодекстің 271-бабы осы Кодекстің 7-бабында көрсетілген түжырымға сүйене
отырып, міндеттемелердін калай пайда болатынын айқындай түседі. Ягаи
міндеттеменің пайда болу негіздері шарттан, зиян келтіру-ден немесе өзге де
негіздерден пайда болады.
Азаматтық кодекстің 7-бабы әртүрлі қүқықтык қатынастар-дың мүмкін болу
негіздерін тізбелеп келтірген. Жоғарыда көрсетілген негіздерден басқа да
міндеттемемен байланысты бірқатар негіздер бар.
Бұл — ең алдымен, әкімшілік кұжаттары, әрине, біз бұл арада азаматтьік
кұкыктық қатынаскд қатыстысын айтып отыр-мыз. Әкімшілік кұжатының завды
күші бағынышты органға міндетті түрде өкімін жүргізетіндігінен көрінеді.
Сондыктан да барлык жағдайда да әкімшілік құжат органдар, яғни кұжат-
тышығарушы, аткаруіны, оньщ орындалуьш бақылаушы орган-дар және т.б.
арасында әкімшілік құқықтык. катанастарды ту-ғызады. Сонымен бірге ол
адресаттар арасында азаматтык міндеттемені де дүниеге әкеледі.
Алайда, мұндай жағдайлар салыстырмалы түрде сирек кездеседі, кәдімгі
жоспарлы тапсырманы (немесе басқалай
әкімшілік құжат) күрделі зандық қүрамның бір бөлшегі десе болады.
Мівдеттеменің пайда болу негізінде шарт әкімшілік құжатка келіп қосылады.
Міндеттеменің пайда болу негізіне құкықка кайшы нақты әрекеттер де
жатады. Бұған - біреудің мүлкін қасақана не кез-дейсоқ иелену, залал
келтіру арқылы өзгенің занмен қорғала-тын мүддесін бұзуды мысал етіп алуға
болады.
Міндеттеме азаматтық кодекстін 271-бабында қарастырыл-ған негіздерде де
пайда болуы мүмкін.
2. Міндеттеме өзінін мазмүнына, объектілерінің салалык ерекшеліктеріне
және субъектілерінің сипатына қарай мына-дай түрлерге бөлінеді:
1) жагамды мазмүндағы міндеттеме, жағымсыз мазмұндағы
міндеттеме;
2) біржақты және өзара ортак міндеттеме;
3) борышқор әрекетін нақты айқындайтын міндеттеме және
балама міндетгеме;
4) қатаң түрдегі жеке сипаттағы міндеттеме (бүл міндеттеме
субъект ретіндегі жеке сипаттылық міндеттеменің пайда болу-
ына, езгеруіне немесе тоқталуына әсер етпейді);
5) басты және тәуелді міндеттемелер;
6) шартқа негізделген міндеттемелер, шарттан тыс міндет-
теме және біржақты еркін құжат түрлеріндегі міндеттеме.
Міндеттемені жағымды мазмұндағы және жағымсыз маз-мүңдағы деп бөлгендегі
мақсат борышқор мен несие берушінін әрекет сипатын айқындай түсу. Бұл
орайда борышкорға белгілі бір әрекетті жасау жүктеледі, ал несие берушіге
сол әрекетті орьшдауды талап ету қүқығы беріледі. Мұның өзі жағымды маз-
мұндағы міндеттеме деп аталады. Мүндай міндеттеме жиі кездеседі, мәселен,
саяжай тұрғызуды айтуға болады.
Жағымсыз мазмұндағы міндеттеме деп борышқордын белгілі бір әрекет
жасаудан бас тарта тұруын, несие берушінін бас тартуды мәжбүр ету қүкығын
айтамыз. Мысалы, автор өз шығармасын жасалған шарт мерзімі бітпейінше баска
баспаға ұсынбауытиіс.
Міндеттеме біржақты және өзара ортақ та болады. Біржақты міндеттеме
дегеніміз міндеттемеге қатысушының біріне тек кана қүқық беріледі де,
екіншісіне тек қана міндет бөлінеді. Ал екі жақты міндеттеме деп әржақтын
әркайсының міндеті де, күқығы да болуын айтамыз. Оған сатып алу-сату
міндетгемесін мысалға келтірген дұрыс. Бүл міндеттемеде са-тып алушының да,
сатушының да бірқатар құкықтары мен міндеттері ескеріледі. Мұндай жағдайда
Азаматтык кодекстің 269-бабыньщ 3-тармағына сәйкес тараптардың әрқайсысы
бас-қа тараптын пайдасына міндет алса, бұл оньщ пайдасына жа-сауға міндетті
басқа тараптын борышқоры және сонымен бірге оған талап коюға құкығы бар
оның несие берушісі болып есептеледі.
Міндеттемеде әдетте несие беруші борышқордан белгілі бір әрекетгі
атқаруды талап етеді. Мысалы, мынадай затты кайта-ру, мынадай ақшаны беру
және т.б. Бірак, та мазмұны талап ету құкығы болып табылатьш міндетгеме де
кездеседі, оған тиісті міндеттемеге сәйкес бір немесе бірнеше әрекет
тандалынады. Бұл әрекеттердің бірін аяқтау міндеттемені атқаруды білдіреді.
Мүндай міндеттеме балама деп аталады (АК-тің 285-бабы).
Міндеттемелердін бір табын жеке сипаттаеыміндеттемеіер қурайды. Оған
борышкор мен несие берушінің жеке басына қатысты мівдеттемелер жатады
(мысалы, мүсіншінің міндет-темесі тапсырыс шартынан келіп шығады). Мұндай
міндетте-меде борышқордың немесе несие берушінің қайтыс болуымен байланысты
тоқтатылады (АК-тің 376-бабы).
Міндеттемелердін. туындауына орай оларды шартты, шарт-тан тыс деп те,
сондай-ақ, біржақты еркін күжат міндеттемесі деп те бөледі.
Міндеттемелердің шартты тобы өте көп кездеседі (сату — сатып алу,
тасьшалдау, сақтандыру және т.б.). Шарт-тан тыс мівдеттеме әр жақтың
келісімі бойынша пайда бол-майды, керісінше азаматтың жеке басына немесе
азаматтык құкықтың кез келген субъектісінің мүлкіне жасалған зиян
нәтижесінде кездеседі. Сондай-ақ, негізсіз баю салдарынан туывдайтын
міндеттемелер, яғни басқаньщ мүлкін не жинаған-дарын заңсыз немесе
мәмілемен белгіленген негіздерсіз иеле-ну жағдайывда да көрінеді.
Кейбір міңдеттемелер бір-бірімен тығыз байланыста бола-ды, мән-
мағыналарына орай негізгі және қосымша болып бөлінеді. Мысалға, жолаушы
және тендеме жүк тасымалдау шарты осының бір көрінісі дер едік. Біржакты
мәмілелер мәмі-ле жасаған адамға міндеттер жүктейді. Ол басқа адамдарға заң
құжаттарында белгіленген не сол адамдармен келісім болған реттерде ғана
мівдеттер жүктей алады (АК-тің 149-бабы).
§ 3. МІНДЕТТЕМЕЛІК ҚҰҚЫҚ
Міндеттемелік қатьшасты реттейтін, азаматтық құқыктын қосалқы саласы
болып табылатын, азаматтық-құкыктык нор-малардың жиынтығы мівдетгілік
құқығы деп аталады.
Азаматтык кодексте міндеттемелік құқық екі бөлімге бөлін-ген:
а) "Міндеттемелік құкық" (екі бөлімшеден: "Міндеттеме ту-ралы жалпы
ережелер" және "Шарт туралы жалпы ережелер-ден тұрады");
ә) "Міндеттемелердің жекелеген түрлері".
Сонымен міндеттемелік құқықтың қосалқы саласы азамат-тық-құқықтық
нормалардың белгілі бір бөлігін құрайды. Мін-детгемелік кұқықтьщ "Жалпы
бөлімі" бар, ол барлық немесе көптеген міндеттемелерге қолданылатын
ережелерді бекітеді. Ерекше бөлімінің әр тарауы міндеттеменің жекелеген
түрлерін реттейді. Міндеттемелік құқыктың Ерекше бөлімінің норма-лары
қосалқы заң құжаттарынан тұрады. Оның өзі Азаматтык кодекстің тиісті
тарауларымен каралмай калған міндеттеменің біркатар түрін реттейді.
Міндеттемелік құкықтың көптеген қатьшастары Азаматтык кодекске кірмей
калған әдденеше зандарда тәртіптелгенін айта кету керек. Осындай
нормалардың саны мейілінше көп, олар меншік, мүрагерлік, авторлыкжәнет.б.
қатынастарды реттейтін азаматгык-кұқықтык институттар құрамына енеді.
22-т а р а у. ШАРТ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР
§1. ШАРТТЫҢ ҮҒЫМЫ МЕН ОНЫҢ МДҢЫЗЫ
1. Шарт көне қуқықтық қурылымның бірі. Шарттың ғасыр-лар бойы
пайдаланылуы құқықтың икемді түрі екендігін көрсетеді, ол арқылы әртүрлі
қоғамдық катынастарды реттеу-ге болатындығы дәлелденген. Шарттың негізгі
міндеті заң шеңберінде адамдардың әрекетін реттеу. Ал оларды бұзу заң
талаптарын бұзушылықты білдіреді.
Шартты (сопІгасШз) рим кұкығы үш түрлі мағынада: құкык катынастарының
туындауы ретінде; құкықтық катынастың езі ретінде; ең сонында тиісті
құқыктыққатьшастың нысаны ретін-де қарастырады.'
Шарт туралы мұвдай көзқарастар накты іс жүзінде Қазак-стан
Республикасының Азаматтық кодексінде және баска да елдердің азаматтық
кодекстерінде тәртіптелген.
Азаматтық кодекстің 378-бабына сәйкес, екінемесе одан кап адамның
азаматтық қуқықтар мен міндеттерді белгілеу, өзгер-ту немесе тоқтату туралы
келісімішарт деп танылады. Мүндай өткен соң, егер зандарда шарттардьщ
жекелеген түрлері тура-лы өзге мерзім белгіленбесе, соттьщ қарауына беруге
кұкылы (АК-тің 399-бабының 1-тармағы).
Егер шарт жасасуға міндетті тарап жіберген-шарт жобасы-на отыз күн
мерзімде шарт жобасына келіспеушілік хаттамасы алынса, бұл тарап екінші
тарапка шартты сол редакциясында кабылдайтыны туралы, не келіспеушілік
хаттамасын қабылда-майтыны туралы келіспеушілік хаттамасын алған күннен бас-
тап отыз күн ішівде хабарлауға міндетті.
Келіспеушілік хаттамасына кабылдамаған, не оны көрсе-тілген мерзімде
қарау нәтижелері туралы хабарды алмаған жағ-дайда келіспеушілік хаттамасын
алған тарап мұндай келіспеу-шілікті соттьщ қарауына беруге құқылы (АК-тің
399-бабыиыц 3 тармағының 2-ші азат жолы).
Шарт жасасуға міндетті тарап оны жасасудан жалтарса, екінші тарап шарт
жасасуға мәжбүр ету туралы талап койып сотқа жүгінуге құқылы. Шарт
жасасудан негізсіз жалтаратын тарап екінші тарапқа шарт жасасудан бас тарту
аркылы туғыз-ған залалдың орнын толтыруға тиіс (АК-тің 399-бабының 4-
тармағы).
Шарт жасасу кезінде туындаған келіспеушіліктер тараптар-дың келісуімен
соттың қарауына берілген болса (АК-тің 399-бабы), шарттың тараптар
келіспеген ережелері сот шешіміне сәйкес белгіленеді (АК-тің 400-бабы).
§ 5.ШАРТТЫ ӨЗГЕРТУ ЖӘНЕ БҮЗУ
Шартты өзгерту және бузу заңда немесе шартта өзгеше көзделмесе,
тараптардыц келісуімен жузеге асуымумкін (АК-тің 401-бабы). Тараптардың
біреуінің талабы бойынша шарт:
1) екінші тарап шартты едәуір бұзған кезде;
2) занда немесе шартта кезделген өзге ретгерде тек сот шеші -
мімен езгертілуі немесе бұзылуы мүмкін (АК-тің 401 -бабының
2-тармағы).
Тараптардың біреуі шартты бұзып, ал екінші тарап шарт жасасу кезінде үміт
артуға күқылы болғанымен едәуір дәре-жедешығынға әкеліп соқса, бұл шарт
едәуір дәрежеде бұзыл-ды деп танылады.
Шартгы толық немесе ішінара орывдаудан біржақты бас тарткан ретте, мұндай
бас тартуға заң кұжаттарында немесе тараптардың келісімівде жол берілген
кезде, шарт тиісінше бұзылған немесе езгертілген болып есептеледі (АК-тін
401 -ба-бының 3-тармағы). Шартты бұзу кезінде тараптар міндеттемелері
тоқтатылады, ал өзгертілген кезде өзгертілген түрінде колданыла береді.
Егер тараптардьщ келісуімен немесешартгың өзгеру сипатонан өзге-ше
туындамайтын болса, міндеттемелер шартты өзгерту неме-се бұзу туралы
тараптар келісімге келген кезден бастап, ал шарт сот тәртібімен бұзылған
немесе өзгертілген жағдайда шартты бұзу немесе өзгерту туралы сот шешімі
занды күшіне енген кезден бастап тоқтатылған немесе өзгертілген болып
есептеледі.
Егер заңда немесе тараптардың келісімінде өзгеше белгі-ленбесе,
тараптардың шартты бұзған немесе өзгерген кезге дейін мівдеттеме бойынша
өздері аткарған жұмысты қайтарып беруді талап етуге құқығы жоқ.
Сгер шартты бұзуға нсмссс өзгсртугс бір тараптың шарттіл едәуір бұзғаны
негіз болса, екінші тарапшарттың бұзылуынан немесе өзгертілуінен
келтірілген залалдын, орнын толтыруын талап етуге құқылы.
23-т а р а у. МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІ ОРЫНДАУ
§ 1. МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІ ОРЫНДАУДЫҢ ҮҒЫМЫ МЕН ПРИНЦИПТЕРІ
Міндеттемелерді орындау дегеніміз борышқордың алган міндеттемесіне сай
белгілі бір әрекетті жасауы немесе несие берушініқ талап етуі қуқыгына
сәйкес оқшау әрекетті жасауды тоқтата гщруы. Міндеттемені орындау көбіне-
кеп борыш-қордьщ белсенді әрекетінен, не әрекетін кейде тоқтата түруы-нан
көрінеді.
Міндеттемені орындаудың алдына қоятын мақсаты болады. Міндеттемені
орындау аркасында азаматтардьщ, занды тұлға-лардьщ, мемлекет пен қоғамньщ
тұтастай алғанда материалдык және руханикажетгіліктерін қанағаттандыруға
қол жеткізіледі. Міндеттемені тиісті дәрежеде орындау оның тоқтатылуына
әкеледі.1
Міндеттемені орындаудың құқыктық тәртібі АК-тің 272-291 баптарында,
міндеттеменің жекелеген түрлерін ретгейтін (мысалы, сатып алу-сату,
жеткізу, келісім-шарт, электр және
жылу энергиясымен кдмтамасыз ету, жалға беру, мердігерлік және т.б.)
нормативтік актілерінде бекітілген.
Міндеттемені орындау Азаматтық кодексте бекітілген прин-циптерге сәйкес
жүзеге асырылуы тиіс. Оған міндеттемені тиісті дәрежеде орындау (272-бап)
және міндеттемені накты орын-дау (354-бап) жатады. Міндеттемені тиісті
дәрежеде орындау принципі борышкордың міндеттемені зандардьщ талаптары мен
міндеттеме шартына сәйкес орындауын білдіреді. Ал мұндай шарттар болмаған
жағдайда — дәстүрлі іскерлік айналымға немесе басқа да кәдімгі қойылған
талаптарға сәйкес орында-луы тиіс.
Міндеттемені тиісті дәрежеде орындауды сипаттайтын та-лаптар мен шарттар
зандарда, басқа да нормативті актілерде, міндеттеме алған жақтардың
келісімінде бекітіледі. Аталған талаптар мен шарттар қатысушыларды, пәнді,
мерзімді және міндеттеменің орындалу тәсілін айкындайды. Міндеттемені
орындауда осы айтылғандар сөзсіз орындалуы тиіс. Сонымен міндеттемені
тиісті дәрежеде орындау дегеніміз онын саны мен сапасына, субъектілеріне,
орнына, мерзімі мен тәсіліне қатыс-ты талаптар мен шарттарды дөлме-дәл
сақтай отырып, орын-дау болып саналады.
Міндеттеменіборышкортап-тұйнақтайет іпорындауы үшін несие беруші немесе
оған уәкілетті орган занда немесе шартта көрсетілген мерзімді, орынды,
белгілі бір төсілді міндеттемеге енгізуі тиіс.
Жоғарыда аталған шарттардың біреуі орындалмаса, онда міндеттемені тиісті
дәрежеде орындалды деп айтуға болмайды.
Міндеттеменің накты түрінде дәл принципі борышкордың мівдеттемені сол
қалпында орындау керектігін міндеттейді, демек, ол міндеттеме мазмұнында
көрсетілген жағдайлар (зат-ты тапсыру, жүмысты орындау, қызмет көрсету)
жүзеге асуы үшін әрекет етуге тиіс, бірақ бұл орайда ақшалай өтем жасай
алмайды.
Міндеттемені нақты түрінде дәл орындау принципі кебінесе несие берушінің
мүддесін қанағаттандырады.
Осы принципке сәйкес борышқор тап осындай әрекеттерге баруы керек немесе
орындау пәні болып табылатын нәрселер-ден бас тартады (мысаіы, басқа
мүлікті емес, берілуге тиісті мүлікті беру, немесе несие берушіге қүнын
төлей алмайды, басқа жұмысты емес, нақ тапсырылған жұмысты жасау және
т.б.).
Міндетгемені нақты түрінде орындау принципі Азаматтык кодекстің 354-
бабында бекітілген. Жаңа кодексте каралып отырған принципке анағұрлым
өзгерістер енгізілген. Бірінші-ден, міндеттемені тиісті дәрежеде
орьшдамағаны үшін айып төлеу және залалдарды өтеу борышқорларды, занда
баскаша қаралмаса, міндеттемені орындаудан босатпайды. Демек атал-ған
принцип борышқор міндетгемені бұзған кезде, заңда неме-се шартта өзгеше
көзделмесе, іс жүзінде оны нақты орында-уын талап етеді.
Екіншіден, міндеттемені орындамаған жағдайда залалды өтеу және оны
орындамағаны үшін айып төлеу борышкорды, егер заң құжаттарында немесе
шартта өзгеше көзделмесе, міндептемені заттай орывдаудан босатады (АК-тің
354-бабы-ның 2-тармағы).
Мерзімі өтіп кеткендіктен өзі үшін енді керегі болмай қал-ған
міндеттеменің орындалуынан несие берушінің бас тартуы, сондай-ақ бас тарту
төлемі ретінде белгіленген акшалай сома-ны төлеу, борышқорды міндеттемені
заттай орындаудан боса-тады (АК-тің 354-бабы).
Накты түрівде дәл орындау принципі Азаматтық кодекстің кейбір баптарында
мівдеттеменің жекелеген түрлерін колда-нуда тәртіптелген.
Міндеттемені тиісті дәрежеде орывдау нақты түрінде дәл орындаудың бір
мезгілде болғанын көрсетеді. Бірак, та бүл принциптерді араластыруға
болмайды. Тиісті дәрежеде орын-дау принципі накты түрінде дәл орындауға
қарағанда кеңірек: мысалы, затты уақытты өткізіп барып беру аркылы нақты
орьгн-дау мерзімнің бұзылуына байланысты тиісті дәрежеде орын-дау бола
алмайды.
§ 2. МІНДЕТТЕМЕНІ ОРЫНДАУ СУБЪЕКТІЛЕРІ
Жалпы ереже бойынша міндеттемені борышкор орындауы тиіс. Сонымен бірге,
занда, міндеттемешартывда, не оның мән-мағьшасында мівдеттемені борышқордын
тікелей өзі орындау керектігі көрсетілмесе, онда борышқор тек өзіне алған
міндет-теменің орындалуын үшінші жаққа жүктей алады. Мүндай жағдаДда несие
беруші борышқор үшін үшінші жак ұсынған орындау ісін қабылдауға міндетті
(АК-тін, 276-бабының 2-тар-мағы).
Егер міндеттемені орындау борышкордын тікелей езінен ғана талап етілетін
жағдайда (портрет салу, жұмысты жасау, қызмет көрсету және т.б.) несие
беруші үшінші жақтың ұсы-натын орындалған ісін қабылдамауға қүкылы. Шартган
туындайтын міндеттемені орындау үшінші жаққа, егер арнайы ережемен
қаралмаса, толыктай немесе ішінара жүктеледі. Мәселен, арнайы ережелер
көлік заңдарында кез-деседі, соған сәйкес жүкті жөнелтуші оны тасымалдайтын
көлік үйымымен шарт жасайды, бірак көлік жарғыларына сәйкес жүкті
тасымалдау міндеттемесі қалған көлік орындарына (бас-қа теміржол, кеме)
жаңа шарт жасамай-ак жүктеледі.
Занда көрсетілген ретте үшінші жақ, Азаматтық кодекстің 339—347-баптарына
сәйкес өзіне кешкен міндеттеме бойынша борышкордың келісімінсіз-ақ несие
берушінің талаптарын өз есебінен канағатгандыра береді.
Мұндай құқық несие берушінің борышқор мүлкінен акы өндіріп алуы
салдарынан өзінің бұл мүлікке құқығынан (ІІай-далану, иелену, кепілге салу
құкығы және баска құкыктары) айырылу каупі төнген жағдайда үшінші жаққа
беріледі. Мәсе-лен, қозғалмайтын мүлікті жалға алушы жалға берушінің не-сие
беруші алдында қарызы бар екендігін және оны өндіртіп алу ниетін білсе,
сондай-ақ жалға алу өзіне тиімді деп есепте-се, онда жалға берушінің
келісімісіз-ак оның карызын телеп тастайды. Бұдан кейін жалға алушының
міндеттемедегі жалға беруші алдындағы борышын өтейді. Несие беруші, мұндай
жағдаізда үшінші жақтың міндеттемені орындауын кабылдауға міндетті.
Нәтижесінде жалға алушы кейін жалға берушіден ол үшін төлеген каржысын
кайтарып алуды талап ете алады.
Міндеттемеде оның әр тарабы — несие беруші немесе бо-рышқор ретінде бір
мезгілде бірнеше адам қатыса алады (АК-тің 269-бабының 2-тармағы). Егер
міндеттемеде борышқордың немесенесие берушініңжағында бір емес, бірнеше
тұлға (қаты-сушылар) болса, онда көпшілік тұлғалармен міндеттеме пайда
болады. Мысалы, мұрагерлікке қалған жекешелендірілген пәтердің үш мұрагері
оны ерлі-зайыпты адамдарға сатты делік, сонда сатып алу-сату кезінде екі
жақтан да көгапілік тұлғалар пайда болады, бұл орайда сатушылар - үшеу, ал
сатып алушы-лар — екеу.
§ 3. ОРЫНДАУ ПӘНІ
1. Бір тараптың талап ету қуқыгы және екінші тараптың міндетіндезат
(нәрсе) жөнінде балса, сал міндеттеменің пәні б-лады.
Міндеттемені орындау пәні зат, оньщ ішінде ақша, бағалы қағаздар,
шығармашылык қызметтің нәтижесі, жасалатын белгілі бір жұмыстар т.с.с.
Демек, борышқор өз міндетін орындауда мүліктерді тапсыру, жүмыстың
нәтижесін беру, қызмет кәрсету, несие берушіге ақша төлеу тәрізді істерді
қолға ала-ды. Ал мұнсыз не нақты түрінде дәл, не тиісті дәрежеде орын-дау
болуы мүмкін емес.
Міндеттемені тиісінше орындау үшін борышқор міндетте-меде көрсетілген
пәнді орындауға тиіс, пәнге қойылатын та-лаптар шартта көрсетіледі. Ал,
олай болмаған жағдайда дәстүрлі құқықпен шешіледі. Мысалы, борышқор беруге
тиіс заттың сапасы міндеттемеде көрсетілуі керек, бұл орайда мемлекеттік
стандарттар мен үлгілердің талаптары ескеріледі.
2. Міндеттеменің пәні: кейбірінде жеке белгіленген затты беру, ал
кейбірінде тектес белгідегі заттар болуы мүмкін. Тек-тес Ослгілсрі бар
міндеттеменін, ең бастысы — ақшалы міндеттеме, яғни белгілі бір ақша
сомасын төлеуді талап ететін міндеттеме.
Акдіалай міндеттемені орындау үшін арнайы талаптар заң-да қарастырылған.
Ақшалай міндеттемені орындаудың кейбір ерекшеліктері болады. Акшалай
міндеттеме теңгемен айқын-далады. Ақшалай міндеттемеде шетел валютасы
түріндегі белгілі бір сомаға тең теңге түріндегі сомада төленуге тиіс
екендігі кезделуі мүмкін. Мұндай сома Қазақстандык банка-ралық валюта
биржасының курсымен айкындалады, ол төлем жасалған күнгі шетелдік валютаға
сай келуі қажет.
Аталған ереже ақшаның құнсыздануынан несие берушілер-дін мүддесін
қорғайды.
Қазакстан Республикасы аумағындағы міндеттемелер бой-ьшша есеп айырысуды
жүзеге асырған кезде шетел валютасы, сондай-ақ шетел валютасы түріндегі
төлем құжаттарын пайда-лануға заң құжаттарывда кезделген реттер мен
жағдайлар не-месе соған сәйкес белгіленген тәртіп бойынша жүзеге асыры-
лады.
Ақшалай міндеттеме бойынша азаматты асырауға тікелей төленетін сома
(өміріне немесе денсаулығына келтірілген зи-янның орнын толтыру үшін, өмір
бойы асырау шарты бойын-шажәне баскалары) ентөменгі жалакынын ресми түрде
өсуіне қарай арттырылып отырады (АК-тің 283-бабй).
Демек, мұндай жағдайда азаматтың сотқа есеп айырысу жөнінде жүгінуінің
қажеті болмай калады, өйткені, мәселе өз-езінен қалпына келеді.
Ақшалай міндеттемені орындау үшін жеткіліксіз төленген төлемнің сомасы
тараптардьщ, өзге келісім болмаған жағдай-да ең алдымен несие берушінің
орындау жөніндегі шығында-рын, содан соң айып пен марапаттауды (мүдде), ал
калған бөлігінде — борыштың негізгі сомасын өтейді (АК-тін 282-бабы).
§ 4. МІНДЕТТЕМЕНІ ОРЫНДАУДЫҢ МЕРЗІМІ, ОРНЫ, ТӘСІЛІ
1. Міндеттеменіц орындалу мерзімі зақмен немвсе шартпен, сондай-ақ, шарт
алдындагы дауды қарайтын органмен айқын-далуы мүмкін.
Егер міндеттемеде ол орьшдалатын күн немесе ол орында-луға тиісті уақыт
кезеңі көзделсе немесе анықтауға мүмкіндік берсе, мівдеттеме сол күні
немесе тиісінше сол кезең ішінде кез келген уақытта орындалуға тиіс (АК-тің
277-бабы).
Мысалы, құрылыс объектісінің бітетін күні міндеттемені орындау күні
болыптабылады, ал басқа жұмыстар мердігерлік шартгарда, ақшаны қайтару —
қарыз шартында несие беруші шартында, қарастырылады.
Міндеттеме орындалуға тиісті кесімді уақыт тауарларды жеткізу шарттарында
қаралуы мүмкін, овда әртарап жеткізі-летін тауарларды партияларға бөліп,
өздерінің уақытын белгі-лейді. Ол тоқсандық, ай, онкүндік мерзімдермен
өлшенеді.
Егер міндеттемеде ол орьщдалатын мерзім көрсетілмесе, бұл мерзімді
анықтауға мүмкіндік беретін шарттар болмаса, ол міндетгеме пайда болғаннан
кейін ақылға конымды мерзімде орындалуға тиіс.
Ақылға қонымды мерзім дегеніміз міндеттеме нақты жағ-дайды ала отырып,
орындау мүмкіндігі болып табылады. Бұл орайда борышқордың жағдайына
байланысты мүмкіндігі, міндеттемені орындау тәсілі, т.б. ескеріледі
(мысалы, несие берушіге дейінгі қашықтық, көлік түрі, және т.б.)
Ақылға қоныщы мерзімдеорындалмаған, сол сиякты орын-далу мерзімі талап
етілетін кезбен белгіленген міндеттемені, егер зандардан, міндеттеме
шарттарынан, іскерлік кызмет өрісівдегі әдеттегі құқықтардан немесе
мівдеттеме мәнінен басқа мерзімде орындау міндеті туындамаса, борышқор
несие беруші оның туывдалуын талап еткен күннен бастап жеті күн мерзімінде
орывдауға міндетті (АК-тің 277-бабының 2-тар-мағы).
Міндеттеменщ тез арада орыңдалуын жүкті сақтайтын жерге тапсыратын,
банкке ақша салатын адам талап ете алады. Бо-рышқорға аяқ астынан болатын
міндеттемені орындау үшін дай-ыңдалу үшін жеті күн мерзім беріледі.
Міндетгемелерде орын-дау уақыты көрсетілмеген жағдайда несие беруші
борышкор-дың орындағанын кез келген уақытта, занда көзделгеннен тыс ретте
қабыддауы керек.
Егер заңдарда немесе міндеттеме шарттарында өзгеше көзделмесе және оньщ
мәнінен туындамаса, борышкор міндеттемені мерзіміне дейін орындауға құқылы.
Кәсіпкерлік қызметке байланысты міндеттемелерді мерзімінен бүрын
орындауға міндеттемені мерзіміне дейін орындау мүмкіндігі зандарда немесе
міндеттеме шарттарында көзделген (жүкті жеткізу, банктің несие беруі және
т.б.), не іскерлік қызмет өрісіндегі әдеттегі кұкықтардан немесе
міндеттеменің мәнінен туындаған реттерде ғана жол беріледі (АК-тің 279-
бабы). Демек бұл ереже кәсіпкерлер қатысатын қатьшаска арналады.
Борышқордың несие беруші — кәсіпкермен алдын ала келіспей тұрьш
міндеттемені мерзімінен бұрын орындауы оны қиын жағдайға қалдыруы мүмкін,
өйткені, оның орындалған міндеттемені аяқ астынан қабылдай қоюға дайындығы
мен жағдайы келмей қалуы ғажап емес. Айталық, борышқордың тауар әкелетінін
білмегендіктен онда дайын тұрған қойма, тау-ар сақтайтын арнайы орындар
болмауы мүмкін, оның үстіне әкелінген тауарды темір жол бекетінен, кемеден
ала қоятын-дай көлікке алдын ала шарт жасалмауы да кедергі келтіреді. Содан
келіп несие беруші залал шегеді, ал мұның өзі нарык, жағдайында колайсыз
нәрсе.
2. Міндеттеме орындалатын жер — борышқордың заттарды тапсыратын, жумысты
атқарып, қызмет көрсетіп, ақша телейтін, ал несие берушініц тиісінше
орындалганын қабыідай-тын орын. Мәселен, үңді жендеу, еденді тазалау,
терезені сүрту тек үй түрған жерде ғана жүзеге асады.
Егерде міндеттеме орындалатын жер зандарда немесе оның шарттарында
белгіленбесе немесе міндеттеме мәнінен немесе іскерлік қызмет өрісіндегі
әдеттегі құкықтардан көрінбесе, ол:
1) міндеттеме бойынша қозғалмайтын мүлікті беру — мүлік
орналаскан жерде;
2) міндеттеме бойынша тауар немесе өзге де мүліктік тасы-
маддауды пайдалана отырып беру — мүлікті несие берушіге
жеткізу үшін оны бірінші тасымаддаушыға тапсырған жерде;
3) егер бұл жер міндеттеме пайда болған кезде несие
берушіге белгілі болса, кәсіпкердің басқа міндеттемелері бой-
ынша тауар немесе өзге де мүлікті беру — мүлік дайындалған
немесе сақталған жерде;
4) ақшалай міндеттеме бойынша — несие берушінін
міндеттеме пайда болған кездегі тұрғылықты жерінде, ал егер
несие беруші занды тұлға болса — міндеттемеде пайда болған
кезде оның болған жерінде, егер несие беруші міндеттеменің
орындалу кезінде тұрғылыкты жерін өзгертіп, бұл туралы бо-рышқорға
хабарласа — орындалатын жердің өзгертілуіне бай-ланысты барлық шығындарды
соның есебіне жатқыза отырып, оның жаңа тұрғылықты жерінде немесе тұрған
жерінде;
5) басқа да барлық міндеттемелер бойынша — борышқор-дың тұрғылықты
жерівде, ал егер борышқор заңды тұлға бол-са — оның орналасқан жерінде
орындалуға тиіс (АК-тің 281-бабы).
3. Міндетгемені орындау тәсілі заңмен немесе әр жактың жасасқан
шартгарымен айқындалады, немесе сол міндеттеменің мәнінен туындайды.
Міндеттеме орындау бір жолғы (заттын құнын толықтай төлеу) немесе несиеге
алған муліхтің қунын жабуы, пошта, көлік құралдарына төлеу тәрізді мерзімді
түрде әрекет ету бо-лып жүзеге асады. Кейбір міндеттемелер тұтастай немесе
бөліктей орындалуы мүмкін (мысалы, қарыз шарты бойынша карызды қайтару).
Сонымен бірге, егер міндеттеме шартында, зандарда езгеше белгіленбесе,
немесе іскерлік қызмет өрісіндегі әдеттегі құкықтардан немесе мәнінен
езгеше туындамаса, не-сие беруші міндеттемені бөлшектеп орындауды
қабылдамауға қүқылы (АК-тің 274-бабы).
Борышқор заңда қаралған ретте, нотариат қеңсесіне немесе соттың
депозитіне қарызды тапсыруы міндеттемені орындаға-ны болып есептеледі.
Азаматтық кодекстың 291-бабына сәйкес борышқор ақша сомасын немесе бағалы
қағаздарды нотариус пен соттың депозитіне салу құкығына ие. Ол егер:
1) несие берушінің немесе орындалған істі қабылдауға өзі
уәкілдік берген адамның міндеттеме орындалуға тиісті жерде
болмауы;
2) несие берушінің әрекетқабілетсіздігі және оның өкілінің
болмауы;
3) міндеттеме бойынша, атап айтқанда, бұл мәселе жөнінде
несиеберуші мен басқа адамдар арасындағы дауға байланысты
несие берушінің кім екені жайыңда анық айкындық болмауы;
4) несие берушінің орындалған істі кабыддаудан жалтаруы
немесе онын тарапынан өзге мерзімін өткізіп алушылық сал-
дарынан борышкор мівдеттемені орьшдай алмаса, борышқор
міндетгемелерін орындау үшін өзінен алынатын акшаны депо-
зит шарттарында, ал бағалы қағаздарды - нотариустың атына
сақтау шарттарында, ал заң кұжаттарымен белгіленген жағдай-
ларда соттың атына орналастыруға құкылы.
Ақшаны немесе бағалы қағаздарды депозит шарттарына салу немесе
нотариустың немесе соттың атына сактау міндеттеменің орындалғаны болып
есептеледі.
Нотариус пен сот өз кезегінде несие берушіге онын борыш -қорынан депозитке
бағалы қағаздар мен акдіаның келіп түскені туралы хабарлайды.
Өзара міндеттердің орындалуының өзіндік ерекшеліктері бар. Егер
заңдардан, іскерлік қызмет өрісіндегі әдеттегі құқықтардан, міндеттеме
шарттарынан немесе онын мәнінен өзгеше туындамайтын болса, тараптар өзара
міндеттерді бір мезгілде орындауға тиіс. Сейтіп, тараптардын бірінің
міндеттемені орындамауы немесе тиісінше орындамауы өзара міндеттерді
орындау және карсы талаптарды қанағаттандыру кезівде, егер зан құжаттарында
немесе мівдеттеме шарттарын-да өзгеше белгіленбесе, екінші тарапты өз
міндеттерін орын-даудан босатады (А.К-тің 284-бабът).
24-т а р а у. МІВДЕТТЕМЕНЩ ОРЫВДАЛУЫН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ
§1. МІНДЕТТЕМЕНІ ОРЫНДАУДЫ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ ҰҒЫМЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz