Жасушаның көбеюі

Жоспар
Кіріспе

1 Көбею
2 Митоздық бөліну
3 Профаза
4 Анафаза
5 Митоз әрекетінің генетикалық маңызы
6 Мейоз және онын биологиялық маңызы

Дүние жүзінде ағзалар минут сайын әр түрлі себептерге байланысты тіршілігін жойып отырады, бірақ осыған қарамастан, жер шарындағы тіршілік тұрақты болады. Осы тұрақтылықтың қамтамасызетілуі тірі ағзалардың көбею қарқынына байланысты. Ағзалардың көбею алуан турлі болып келеді, бірақ оларды топтастырып жыныссыз және жынысты жолмен көбею деп екіге бөлеміз. Жынысты жолмен көбею аналық және аталық гаметалардың қосылып, зигота түзілуіне байланысты, яғни ағза ұрықтанған бір жасушадан дамиды. Ағзалардың көбеюі мен жеке дамуы жасушаның беліну барысына байланысты.
Бөлінудің алдында хромосомада өзгерістер болады жэне ДНҚ редуликациясы жүреді. Бұл құбылыс - прокариоттар мен эукариоттар жасушаларына тән қасиет. Бұл аралық әр жасушада әр түрлі. Мысалы, бактерия жасушасында 20-30 минут, қарапайымдарда 40-50 минут,инфузория тәулігіне 1-2 рет, амеба тэулігіне 1 рет қана бөлінеді. Демек жасуша циклінің ұзақтығы ағзанын түріне және оны қоршаған ортаға байланысты болады. Көп жасушалы ағзалар жасушаларының бөлінуге қабілетілігі тұрліше болады. Мысалы, эмбрион (ұрық) жасушаларының бөлінуі ете баяу. Қарқынды бөлінудің нәтижесінде ағзаны жаңартып отыратын жасушалардың тобы болады. Оларға дәнекен ұлпасының жасушалары, қан, жілік майының жасушалары, көкбауыр және эпителий жасушалары жатады.

Пән: Биология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

ЖАСУШАНЫҢ КӨБЕЮІ
Көбею - тірі организмдердің негізгі қасиеттерінің бірі. Жасушалар санының
кебеюі алғашқы жасушаның бөлінуі арқылы жүреді.
Дүние жүзінде ағзалар минут сайын әр түрлі себептерге байланысты
тіршілігін жойып отырады, бірақ осыған қарамастан, жер шарындағы тіршілік
тұрақты болады. Осы тұрақтылықтың қамтамасызетілуі тірі ағзалардың көбею
қарқынына байланысты. Ағзалардың көбею алуан турлі болып келеді, бірақ
оларды топтастырып жыныссыз және жынысты жолмен көбею деп екіге бөлеміз.
Жынысты жолмен көбею аналық және аталық гаметалардың қосылып, зигота
түзілуіне байланысты, яғни ағза ұрықтанған бір жасушадан дамиды. Ағзалардың
көбеюі мен жеке дамуы жасушаның беліну барысына байланысты.
Бөлінудің алдында хромосомада өзгерістер болады жэне ДНҚ
редуликациясы жүреді. Бұл құбылыс - прокариоттар мен эукариоттар
жасушаларына тән қасиет. Бұл аралық әр жасушада әр түрлі. Мысалы, бактерия
жасушасында 20-30 минут, қарапайымдарда 40-50 минут,инфузория тәулігіне 1-2
рет, амеба тэулігіне 1 рет қана бөлінеді. Демек жасуша циклінің ұзақтығы
ағзанын түріне және оны қоршаған ортаға байланысты болады. Көп жасушалы
ағзалар жасушаларының бөлінуге қабілетілігі тұрліше болады. Мысалы, эмбрион
(ұрық) жасушаларының бөлінуі ете баяу. Қарқынды бөлінудің нәтижесінде
ағзаны жаңартып отыратын жасушалардың тобы болады. Оларға дәнекен ұлпасының
жасушалары, қан, жілік майының жасушалары, көкбауыр және эпителий
жасушалары жатады.
Жасушаның негізігі қасиеттерінің бірі оның бөлінуге қабілеттілігі.
Жасушаның бөлінуінің үш жолы бар:
1. Амитозды немесе тікелей бөліну, мұңда ядро екіге бөлінеді
(қарапайым жасушалардың бөлінуі).
2. Мейозды бөліну оның нәтижесінде жыныс жасушалары пайда болады.
3. Митоз немесе күрделі бөліну. Сома (дене) жасушалары осы жолмен
бөлінеді. Мұндай жасушаның бөліну жолдары кебею барысының маңызды кезеңі
болып табылады. Тұқым қуалаушылықтың негізігі қызметін ядро жиынтығы
атқарады. Дене жасушаларының бөлінуі үш кезеңнен тұрады. Ядронын бөлінуі
-кариокинез, цитоплазманың бөлінуі - цитокинез және бөлінуге дайындық
кезеңі интерфаза деп аталады.
Митоздық бөліну
Митоздық (жасушалық) цикл интерфаза мен митозға бөлінеді. Интерфаза -
екі митоздық бөлінудің арасындағы кезең. Ингерфазада жасуша өсіп митозға
дайындалады.
Интерфаза ұш кезеңнен тұрады: 1) постмитоздық (пресинтездік) синтез
алдындағы кезең, оны латынның Gi - (ағылшынша grow - өсу) әрпімен
белгілейді, 2) S- (Synthesis - синтез) әрпімен белгіленетін ДНҚ-ның
синтезделу кезеңі, 3) постсинтездік немесе премитоздық кезең (G2). Бұл
кезеңде бөлінуге қажетті ақуыздар - тубулиндер синтезделеді.
Постмитоздық кезең митоздық бөлінуден кейін жүреді. Осы кезенде жасуша
цитоплазмасының өсуі байқалады және жасушаның бөлінуіне қажетті әр түрлі
заттар: нуклеотидтер, аминқышқылдар,ферментгер, АТФ молекуласы және т.б.
заттар қүшті қарқынмен жинақталады. Жасушаның бөлінуге дайындығындағы
маңызды кезең синтездік (S) кезең. Бұл кезеңде ДНҚ молекуласы синтезделіп,
олардың саңы екі есе артады. Синтез кезеңінде ДНҚ-дан басқа РНҚ және белок
молекуласы көп мөлшерде синтезделеді. Хромосомалар екі еселеніп, әрқайсысы
екі бөліктен тұрады, оларды хроматидтер деп атайды. Электрондық
микроскопиялық мәліметі бойынша цинтриольдар екі еселенеді. Премитоздық
кезең G2, бұл кезенде ДНҚ-ның мөлшері өзгермейді, РНҚ мен белоктың
синггезднлуі жалғаса береді. Бұл кезеңде (G2) жасушада энергия
жинақталады,ол энергия митоз процесіне жұмсалады жэне митоздық аппаратты
түзуге қатысатын ерекше акуыздар синтезделеді. Жасушаның орталығы және әр
түрлі маңызды органоидтар синтезделіп, олар бөліну әрекетіне қатысады.
Осындай дайындықтар аяқталысымен жасуша бөліне бастайды.
Интерфазада тұқым қуалаушылықпен тығыз байланысты мынадай процестер
жүзеге асады: а) генетикалық материал өздігінен екі еселенеді; б) екі
еселеяуге байланысты жаңа пайда болған ДНҚ молекуласы ескі ДНҚ
молекуласының көшірмесіне айналады.
Осыдан кейін жасушаның митоздьгқ бөлінуі басталады. Митов кезінде
жасушада синтез процесі тоқтайды. Митозға жасуша толықтай қатысады.
Өзгерістер ядрода ғана жүрмейді, сонымен бірге цитоплазмада да жүреді.
Жасушаның бөліну процесі ядроның бөлінуі немесе кариокинен бен
цитоплазманың бөлінуі немесе цитокинезден тұрады. Бұл екі құбылыс бір-
бірімен тығыз байланысты.
Ядроның бөлінуіне құрылымдардың екі тобы қатысады. Бірінші тобына
цитоплазмамен байланысты құрылымдар жатады. Митоздың ахроматин ұршығы пайда
болады. Құрылымдардың екінші тобы ядроның негізгі элементі - хроматинмен
байланысты. Ол митоздың хроматиндік фигурасын құрайды.
Интерфаза митозға қарағанда бірнеше есе ұзаққа созылады Мысалы,
өсімдік тамьфының жасушаларының митозы 2-3 сағатқа, ал интерфаза 18-ден 24
сағатқа дейін созылады.
Митоз (грекше mitos-жіп), карикоинез (грекше karyon-ядро, kinesis-
қозғалыс) немесе тікелей емес бөліну жасушалар бөлінуінің кең тараған
тәсілі. Жасушалардың митоздық бөлінуі жөнінде көптеген жұмыстар жарияланды.
Мұндай жасушаның бөліну жолдары көбею барысының маңызды кезеңі болып
табылады. Тұқымкуалаушылықтың негізгі қызметін ядро жиынтығы атқаратын
болғандықтан, митоздық бөлінуге кеңінен тоқталамыз.
Митоздың белінуі кезінде жасушалардың барлығында, әсіресе
хромосомаларда, күрделі өзгеріс болады.
Митоз екі кезеңнен тұрады: 1) митозды бөлінуге дайындық кезеңі -оны
интерфаза деп атайды (жоғарыда айтылған) және 2) бөліну кезеңі (митоз).
Жасуша ядросының бөліну процесі митоз бірінен кейін бірі реттесіп отьфатын
төрт фазадан тұрады: профаза, метафаза, анафаза және телофаза.
Профаза - митоздың бірінші фазасы. Мұнда ядроның торлы кұрылысы хромосома
жіпшелеріне айналады. Осы кезде ядро ісініп, хромосомалар ширатылады,
осыған байланысты ДНҚ-ның жішпесі бірнеше есе қысқарады жэне жуандайды, оны
жарықтың көмегімен кересететін микраскоппен көруге болады.
Профаза (грекше protos-алғашқы, phases-құбылыс) хромосомалардың
конденсациялануы мен митоздық аппаратының қалыптасу кезеңі деп қарастырады.
Профазаның бастапқы кезевде ядрода жіңішке жіптер-профазалық
хромосомалар байқала бастайды, Бұл хромосомалардың конденсациялау
процесінің салдары. Осы кезеңде әрбір хромосома бір-біріне жанасқан екі
ширатылған жіптерден-хроматидтерден тұрады. Профазаньщ барысында
хромосомалар қысқарып жуандайды. Профазаның тығыз шумақ және босаң
шумак, кезендерін ажыратуға болады. Хромосомалардың
конденсациялануымен қатар ядрошықгың жойылуы жүреді. Профазаның орта
кезінде ядро қабықшасы жойыла бастайды: ядролық поралар жойьшады, қабықша
алдымен үзінділерге, кейін ұсак мембраналық көпіршіктерге
бөлінеді.Цитоплазмадағы түйіршікті эндоплазмалық тор ыдырауына
байланысты ақуыз синтезі элсірейді. Осы кезде ақуызтьщ синтезіне
байланысты құрылымдар да взгереді. Гранулалық эндоплазмалық
тордың саны азая бастайды ол қысқа цистерналар мен
вакуольдерге бөлінеді. Цекгриольдар екі еселеніп, полюстерге қарай
тартыла бастайды. Центриольдар жасушаның қарама-қарсы полюстарьша ажырайды,
ал олнрдың арасында цитоплазмадан центриольдармен қосьшып жасушаның
митоздық аппаратын құрайтын ахроматин ұршығының жіптері пайда болады.
Профазадағы ұршықтың түзілуі түрлі жолмен жүруі мүмкін. Бір жағдайда
ядронын бір жанысы
жататын центриольдарға жақын жерден басталатын орталық ұршық дамиды.
Центриольдардың әрқайсысы жұлдыз түріне ие болады. Екі жұлдыздың арасында
сәуле сияқты таралған жіңішке жіптер шоғыры ұршық орналасқан. Центриольдар
жұлдыздармен бірге қарама-қарсы полюстерге ажырайды. Ұршық түзілуінің
екінші варианты метафазапық ұршық. Мұнда центриольдар бөліну басталғанға
дейін полюстарға ажырайды да ұршық метафаза стадиясьшда қалыптасады.
Протофаза ядро қабықшасының ыдырауымен және кариоплазма мен цитоплазманың
араласуымен аяқталады.
Сонымен профазада хромосомалар спиральданады, соның нэтижесівде айқын
көрінеді. Ядро жарғақшасы ери бастайды. Центриоль екі еселенеді.
Прометафаза. Бұл фазада ядро қабығы ериді. Осыған байланысты
кариоплазма мен цитоплазма араласып кетеді де,екі еселенген хроматид ( жас
хромосомалар) ретсіз таралады. Кейін іле - шала хромосомалардың жасуша
экваторына қарай қозғалу процесі басталады. Бұл - метафаза басталғанының
көрінісі.
Метафазада (грекше meta-кейін, phases-құбылыс) бөліну ұршығы толықтай
қалыптасады. Аппараттың негізгі компоненті ақуыздар. Сонымен бірге РНК,
полисахаридтер мен липидтер және фермент АТФ-аза болады, Митоздық
аппараттың ақуыздарында SH тобы кегг болады. Хромосомалар ұршықгың
экваторлық (метафазалық) пластинкасына жиналып экватрлық пластинка немесе
аналық жұлдызды құрайды. Осы кезде әрбір хромасома екі хроматидадан
тұратыны айқын көрінеді. Ертелеу метафазаны прометафаза немесе метакинез
деп атайды (жоғарыда айтылды). Кешеуіл деген метафазада хромосомалардың
қозғалысы тоқтап бір жазықтықта орналасады. өсімдіктер жасушасында
хромосомалар тәртіпсіз орналасады. Ұршықтың ахромитин фигурасының құрамына
жасушалық орталықтар (центриолъдар мен жүлдыздар) кіретін метафазаны
астралық немесе амфиастралық деп атайыды. Әдетте жануарлар мен кейбір
төменгі сатыдағы өсімдіктер жасушасында кездесетді. Жасушалық орталығы жоқ
метоздарды анастралық деп атайды. Жоғары сатыдағы есімдіктер мен кейбір
омыртқасыз жануарларға тэн. Метафаза кезеңінде хромосомалар центромералар
арқылы ұрықтың жіктерімен байланысады. Хромосомаларға бекитің ұршықтың
жіптерін хромосомалық жіптер дейді, ал хромосомаларға соқпастан полюстан
полюсқа тартылатын жіптерді үздіксіз жіптер деп атайды. Ұршықтың жіптері
тубулиндерден және басқа ақуыздардан тұратын микротүтікшелерден тузілген.
Метафазаға тән күштердің тепе-тевдігі центромералардың бөлінер кезінде
бүзылады. Бұл процесс барлық хромосомаларда бір мезгілде жүреді. Жаңадан
пайда болған центромералар ажырайды, хроматидалар бөлініп полюстраға қарап
ажырайды. Осы құбылыстармен анафаза кезеңі басталады. Хромосомалардың
қозғалу жылдамдығы біркелкі болады, минутына 0,2-5 мкм жетуі мүмкін.
Метафаза соңында екі еселенген хромосомалар экватор жазыктығына жиналады.
Метафазада хромосома қабығы - түпнегізді байқауға болады. Ол профазада
пайда болып, телофазаға дейін сақталады. Зерттеулердің нәтижесі хромосома
қабықшасы ядролық заттарынан пайда болатынын дәлелдеді. Метафазада
хромосомалар түгелімен жасуша экваторына жинақтала бастайды. Экватор
жазықгығына жинақталған хромосомалардың әрқайсысы бөліну шүйкесі
жіпшелеріне жабысады. Осыдан кейін бөліну шүйкесіне бекінген хроматидтер
жасушаның екі жақ полюсіне жылжиды. Бұл әрекет анафазаның басталғанын
білдіреді.
Анафаза. Митоздың анафазасындағы жаңа хромосомалардың ажырауы ұршық
жіптерінің бір-біріне байланысты қозғалысымен қамтамасыз етіледі деп
есептейміз. Митоздық аппаратының жіптерінің жиырылуы АТФ-тың қатысымен
жүреді. Электрондық микроскопиялық зерттеулер жіптердің екі типінің
арасында көлденен көпірлер болатынын көрсетті. Жас хромосомалар деп
аталатын хроматидтер бірте-бірте қысқарып ажырайды, жеке хромосомаларға
айналады. Анафазаның екінші жартысында ұршық өзгереді. Хромосомалардың екі
тобының арасындағы участік арқылы өтетін оның жіптері ұзарып зоналар аралық
жіптерді құрайды. Анафаза митоздың ең қысқа кезеңі сонымен анафазада
көптеген құбылыстар жүреді. Бұлардың бастылары хромосомалардын ұқсас
жиынтықтарының топтануы мен олардың жасушаньщ қарама-қарсы ұштарына
тасымалдануы.
Хромосомалардың қозғалысы екі процестен тұрады: полюстарға қарап
олардың қозғалуы мен полюстардың өздерінің қосымша ажырауына. Өсімдіктерде
хромосомалардың ажырауы олардың ұршықтың полярлы зоналарына жақындауының
есебіне жүреді. Жалпы, анафаза сатысында ахроматин жіпшелері жас
хроматидтерді іліп алып жасушаның екі жақ полюсіне тартады. Ахроматин
(бөліну жіпшесі) жіпшелері қысқарады. Хромосомалар тең екі бөлікке
бөлінеді. Ядро жарғақшасы түзіліп, екі аналық жасуша пайда болады.
Бұл кезде ДНҚ-сы еселенген хромосомалардың мөлшерін, пішінің,
құрылысын және санын анықтауға болады. Хромосомалар дегеніміз -созылыңқы
тығыз денешік. Олар үзбелене бөлінген бірнеше бөліктерден түрады. Алғашқы
бөлік (керме грекше - мерос - белік) және екінші реттік бөлікті көруге
болады. Хромосомалардың әрқайсысы ширатылған екі жіпшеден тұрады, оларды
хроматидтер немесе жас хромосомалар деп атайды. Профазаның аяғында
жасушаның орталығы екіге бөлінеді де, экватордың қарсы полюетврне қарай
ажырайды және олардың арасын бөліну шүйкесі байланыстырады. Бөліну шүйкесі
негізінен ақуыздан тұрады. Прометофазада ядро қабықшасы еріп, ядролықтар
жойылады да, хромосомалар цитоплазмаға таралады. Бұл әрекет ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.