Қазақ халқының мал шаруашылығының қалыптасуы және оның түрлері
Кіріспе
І тарау. Қазақстан жерінде мал шаруашылығының
қалыптасуы
ІІ тарау. Қазақтардың мал шаруашылығының негізгі түрлері
және оларды бағу әдістері
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Иллюстрациялық карталар
І тарау. Қазақстан жерінде мал шаруашылығының
қалыптасуы
ІІ тарау. Қазақтардың мал шаруашылығының негізгі түрлері
және оларды бағу әдістері
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Иллюстрациялық карталар
Қазақ жерінде көшпелі мал шаруашылығының шығуы және оның типтерінің қалыптасуын зерттеу аса маңызды ғылыми – теориялық және практикалық маңызы бар мәселе. Бүгінгі индустриялы - аграрлы шаруашылығы жан-жақты дамыған қазақ жері өз дамуында сан қилы белестерден өтті. Оның тарихының өткенін бүгінгі жетістіктеріне баға беру үшін, ертеңімізге сеніммен көз жүгірту үшін керек. Партиямыздың ХХVІ съезінде «Мал шаруашылығы селодағы екпінді майдан деп есептелсін»1 делінген болатын.
Революцияға дейінгі дәуірде қазаң жерінде шаруашылықтың екі түрі-мал және егін шаруашылықтары дамыған еді. Әрине, халықтың кәсіпшілігінде бұл екі шаруашлықтың орны барлық жерде бірдей болды деуге болмайды. Қазақ жерінің басым көпшілігінде революцияға дейін кәсіпшіліктің негізгі түрі болып мал шаруашылығы саналды.
Бүгінгі көркейген, кемелденген социалистік дәуірімізде бұрын өтіп кеткен, өз дамуында өте артта қалған шаруашылығының түрін жазудың не керегі бар деген сұрақ тууы мүмкін. Бірақ бұл керек. Қазақ халқының мал шаруашылығының тарихын қалпына келтірудің танымдық мәнімен қатар, саяси практикалық маңызы бар. Азия-Африканың жаңа дамып келе жатқан елдері үшін біздің шаруашылығымыздың кешегісі мен бүгінгісі үлкен тәжрибелік мәні бар мәселе. Сондықтан да болар, соңғы кезде қазақ халқының тарихи тәжрибесін шетелдіктер де көп зерттеуде.
Революцияға дейінгі дәуірде қазаң жерінде шаруашылықтың екі түрі-мал және егін шаруашылықтары дамыған еді. Әрине, халықтың кәсіпшілігінде бұл екі шаруашлықтың орны барлық жерде бірдей болды деуге болмайды. Қазақ жерінің басым көпшілігінде революцияға дейін кәсіпшіліктің негізгі түрі болып мал шаруашылығы саналды.
Бүгінгі көркейген, кемелденген социалистік дәуірімізде бұрын өтіп кеткен, өз дамуында өте артта қалған шаруашылығының түрін жазудың не керегі бар деген сұрақ тууы мүмкін. Бірақ бұл керек. Қазақ халқының мал шаруашылығының тарихын қалпына келтірудің танымдық мәнімен қатар, саяси практикалық маңызы бар. Азия-Африканың жаңа дамып келе жатқан елдері үшін біздің шаруашылығымыздың кешегісі мен бүгінгісі үлкен тәжрибелік мәні бар мәселе. Сондықтан да болар, соңғы кезде қазақ халқының тарихи тәжрибесін шетелдіктер де көп зерттеуде.
1. КПСС ХХVІ съезінің материалдары. Алматы, Қазақстан, 1981, 216 бет
2. Народное хозяйство Казахстана в 1978 г. Алматы 1979. с. 22-24,92.
3. Диваев А. Из области киргизского скотоводческого хозяйства-Туркистанские ведомости, 1904, №102,1905,№4.
4. Добромыслов А.И. Скотоводство в Тургайской области. Оренбург,1895
5. Дорофеев А. «Кригизское скотоводство в Акмолинской области»-Киргизская степная газета, 1902 №8,9
6. Джантюрин С. «Очерки кригизского коневодства»-Журнал конезаводства,1883, №8
7. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей, ч. Ш. СПб,1832
8. Карутц Р. Среди киргизов и туркмен на Мангышлаке. СПб, 1910.
9. Мейер Л. Киргизская степь Оренбургского ведомоства. СПб, 1865
10. Арғынбаев Х. Қазақтың мал шаруашылығы жайында этнографиялық очерк. Алматы 1969
11. Шахматов В.Ф. Казахская пастбищно-кочевая община Алматы 1963
12. Толыбеков С.Е. Кочевое общество казахов в ХVІІ –начале ХХ вв. Алматы 1971
13. Сулейменов Б.С. Аграрный вопрос в Казахстане в последней трети ХІХ –начале ХХвв. Алматы 1963
14. Галузо П.Г. Аграрные отношения на юге Казахстана в 1867-1914 гг. Алматы 1965
15. Марков Г.Е. Кочевники Азии. М., 1976
16. Сб. Хозяйство казахов на рубеже ХІХ-ХХ веков. Алматы, Наука, 1980
17. Боголюбский С.Н. Происхождение и преобразование домашних животных. М. 1959, с. 168
18. Цалкин В.И. Горные бараны Европы и Азии. М. 1951, с.283
19. Воронцов Н.Н. Хромосомы диких баранов и происхождение домашних овец. –Природа, 1972,№3,с.77
20. Массон В.М. Экономика и социальный строй древних обществ. Л. 1976, с. 36-37.
21. Массон В.М. Экономика и социальный строй древних обществ. Л. 1976, с. 37-38.
22. Бибикова В.М. К изучению древнейших домашних лощадей Восточной Европы –Бюллетень МОИП, т. 77,вып. З.М., 1967
23. Цалкин В.И. Древнейшие домашние животные Восточной Европы. М. 1970, с. 203
24. Формозов А.А. Новые материалы о стоянках с микролитическим инвентарем в Казахстане – КСИИМК, т.31, 1950, с.142-144; Черников С.С. Восточный Казахстан в эпоху неолита и бронзы. М., 1970, с.6
25. Черников С.С. Восточный Казахстан в эпоху неолита и бронзы. М., 1960, с.88-89
26. Манарова Л.А. Предварительное сообщение о животных эпохи бронзы поселения Чаглинка. –В кн.: По следам древних культур Казахстана. Алматы, 1970, с. 276
27. Макарова Л.А. Кости животных из некоторых археологических раскопок в Казахстане. –В кн.: В глубь веков. Алматы, 1974,с 205
28. Гумилев Л.Н. Гетерехронность увлажления Евразии в древности / ландшафт и этнос/. – Вестник Ленинградского университета. Серия геологии и географии, вып. І, 1966, с. 67; Макаров Г.Е. Некоторые проблемы возникновения и ранних этапов кочевничества в Азии.- Советская этнография, 1973,№1, с. 111-112
29. Гекинг В.П. Могильник Синташта и проблема ранних индоиранских племен.-Советская археология, 1977,№4,с. 55; Кадырбаев М.К. Марьяшев А.Н. Наскальные изображения хребта Каратау. Алматы, 1977, с.166-172
30. Зиманов С.З. Общественный строй казахов первой половины ХІХ в. Алматы, 1958, с. 25-31; Цалкин В.И. Древнейшие домашние животные…, с. 154; Хазанов А.М. Сарматокалмыцкие параллели.- В кн.: Проблемы алтаистики и монголоведения. Сборник тезисов. Элиста 1972; Вайнштейн С.И. Историческая этнография тувининцев. М., 1972, с. 22,71.
31. Черников С.С К вопросу об особенностях исторического процесса кочевников. – В кн.: Проблемы археологии Средней Азии. Тезисы. Л. 1968, с. 70-72
32. Хазанов А.М. Социальная организация скифов. М ., 1975; Марков Г.Е. Кочевники Азии. М., 1976.
33. Кауфман А.К. К вопросу о присхождении русской земелной общины.
М., 1907, с. 6; Руденко С.И. К вопросу о формах скотоводческого хозяйства и о кочевниках. –В кн.: географическое общество СССР. Материалы по отделению этнографии, ч.І. Л., 1961, с. 3-5
34. Руденко С.И. К вопросы о формах скотоводческого хозяйства …,
с.3- 10
35.Бұл белгі –көшпенділерде натуралды шаруашылықтың басым болуы.
Бұл жөнінде А.М. Хазановтан бұрын С.З. Зиманов та айтып кеткен
болатын.
36.Хазанов А.М. Социальная история ..., с. 6.
37.Толыбеков С.Е. Кочевое общество казахов в ХVІІІ –начале ХІХ века.
Алматы, 1971, с. 466-482; История Казахской ССР, т.І. Алматы, 1977,с.
200
38.Фиельструп Ф. Скотоводство и кочевание в части степей Западного
Казахстана. –В кн.: Казаки. Вып.П.Л., 1927,с.78-79; Материалы по
киргизскому землепользованию, собранные и разработанные
экспедицией по исследованию степных областей. Акмолинская
область, Атбасарский уезд, т.П, Воронеж, 1902, с.6,25-26;
Добромыслов А.И. Скотоводство в Тургайской области. Оренбург,
1895, с. 339-340; Материалы по обследованию туземного и русского
старожильческого хозяйства и землепользования Семиречинской
области, СПб., 1913, с.195.
39.Страбон. География, УП,3,17; Прошлое Казахстана в источниках и
материалах, сб. І. Алматы-Москва, 1935,с. 52-153.
40.Рузбихан. Михман-Наме-ий Бухара. М., 1976, с. 94; Рычков И.
Типография Оренбургской губернии. Оренбург, 1887, с. 96-98
41. Руденко С.И. Очерк быта северо-восточных казахов. – В кн.: Казаки.
Л., 1930, с. 3; Ахмедова К.Б. География развтия животноводства в
Алматинской области. Алматы, 1962, с. 92; Акишев К.А. К проблеме
происхождения номадизма…, с.46
42. Акишев К.А. Зимовки-поселение и жилища древних усуней.- Известия
АН КазССР. Серия общественная, 1969, №2.
43. Валиханов Ч.Ч. Собр. Соч., т. І. Алматы, 1961, с. 533-534.
44. Сенигова Т.Н. Поселение Актобе.- Труды ИИАЭ АН КазССР, т. 14.
Алматы, 1962
45. Прошлое Казахстана, с. 29,50.
46. Акишев К.А. К проблеме происхождения номадизма …, с.46; Толстов
С.П. По древним дельтам Окса и Яксарта. М., 1962.
47. «Екі қонысы» бар халықтар тарихтан белгілі, олар Алтайлықтар,
хакастар, тувалықтар.
48. Зданович Г.Б. Отчет об археологияческих исследованиях на
территории Северо-Казахстанской области в 1968г. Рукописный фонд
отдела археологии ИИАЭ АН КазССР; Зданович Г.Б. и др.
Исследования в Северном Казахстане. Археологическая открытия
1973г. М., 1974, с. 170
49. Вишневская О.А. Культура сакских племен низовьев Сырдарьи в VІІ-
V вв. До н.э. М. 1973, с. 130
50. Жолдасов С.Ж. Материальная культура казахов VІІІ- ХVІІІ вв.
Автореферат. канд. дисс. Алматы, 1975, с. 28.
51. Пищулина К.А. Юго-восточный Казахстан в середине ХІV – начале
ХVІ века. Алматы, 1977, с. 474,490
52. Броневский Г.М. Записки о киргиз-кайсацских Средней Орды –
Отечественные записки, 1830, № 122, с. 360. Левшин А.И. Описание
киргиз-кайсацких орд и степей, ч.З. СПб, 1832, с.196-198.
Добромыслов А.И. Скотоводство и Тургайской области, с. 315-316. и
др.
53. Маргулан А.Х. Отчет о работах Центрально-Казахстанской
археологической экспедиции, 1947 года.- Известия АН КазССР.
Серия археологическая вып. 2. 1950, с.16.
54. Кадырбаев М.К. Памятники Тасмолинской культуры. –В кн: древняя
культура Казахстана, с. 414-415
55. Прошлое Казахстана..., с. 157-159.
56. Кузьмина Е.Е. Распространение консводства..., с. 42-46.
57. Витт В.О. Лошади Пазырыкских курганов.-Советская археология,
1952, № 16, с. 172-173.
58. Скотоводство и коневодство в Средней Азии. Особые прибавления к
Акмолинским облас. Ведомостям, 1881; №17; Л. Мейер. Материалы...,
СПб., 1865, с. 135, т.б.
59.Киргизское хозяйство в Акмолинской области6 т. І6 Кокчетавский
уезд.Повт. обсл. 1907г. СПб., 1909, с. 44-45; там же, т. ІІ, Омский уезд,
Повт. обсл. 1908г. Спб., 1910,с. 43; там же, т. Ш, Петропавловский
уезд. Повт. обсл. 1908г. Спб., 1910,с. 80; там же, т. IV, Атбасарский
уезд.Повт. обсл. 1909г. Спб., 1910, с. 38-39, 63; там же, т. У,
Акмолинский уезд. Повт. обсл. 1909г. Спб., 1910, с. 41-46.
60. Клеменец Д. Заметки о кочевом быте- Сибирские вопросы, 1908, №
49-52, с.10,14.
61. Среднеазиатский экономический район / Под ред. Ю.И.Пославского и
Г.Н. Черданцева. - Ташкент, 1922, с.35; Статистико-экономический
обзор Киргизской Советской Социалистической Республики.
Оренбург, 1923; Типы хозяйств Туркестана. Ташкент, 1924, с. 180;
Саушкин Ю.Г. Географические очерки природы и
сельскохозяйственной деятельности населения в различных районах
Советского Союза. М., 1947, с. 15-16.
62.Толыбеков С.Е. Вопросы экономики и оргонизации кочевого
скотоводческого хозяйства казахов в конце ХІХ и начале ХХ веков. -
Труды Института экономики АН КазССР, т.П. Алма-Ата, 1957, с. 3-91;
он же. Кочевое общество казахов.
63. Турсынбаев А. Казахский аул в трех революциях.
Алма-Ата, 1967, с. 15-16.
64. Еренов А. Очерки по истории феодальных земельных отношений у
казахов. Алма-Ата, 1961. с. 74.
65. Сорокин С.С. Древние скотоводы Ферганских предгорий. -Материалы
по этнографии, І.Л., 1961.
66. Жданко Т.А. Проблема полуседлого населения..., с. 56-58.
67. О хозяйственно- культурных типах см: Левин М.Г. и Чербоксаров
Н.Н.Хозяйственно-культурные типы историко-этнографические
области / к постановке вопроса/. -Советская этнография, 1955,№ 4.
68. Андрианов Б.В. Хозяйственно-культурные типы ..., с. 32-37.
69. Кармышова Б.Х. Типы скотоводства ..., с. 44-49.
70. Адрамзон С.М. Трезисы доклада «Вопросы классификации типов скотоводческого хозяйства народов Средней Азии и Казахстана» /рукопись/
71. Более подробно об этом см:. Потапов Л.П. Особенности материалной культуры казахов, обусловленные кочевым образом жизни. -Сб. МАЭ, т. ХП.М.-Л., 1949; Маргулан А.Х. Казахская юрта и ее убранство. М., 1964.
72. Статистико-экономический обзор Киргизской Советской Социалистической Республики. Оренбург, 1923,с. 180; Фильструп Ф. Скотовотство и кочевание в части степей Западного Казахстана. -Казахи. Антропологические очерки. Сб.П.Л., 1927, с.78-79; Полевые материалы Гуревьской этнографической экспедиции / 1972г./; Архив Ленинградского отделения Института этнографии АН СССР, ф. К.-І, об. П, с. 964-968;
73. Материалы по киргизскому землепользованию... Семипалатинская
область, Семипалатинский уезд, т.Х. Спб., 1909, с.70; Акмолинская
область, Акмолинский уезд.т.Ш,ч.П.Спб., 1907, с. 105;
Петропавловскийуезд, т. ХП. Черников, 1908, с. 89; Семипалатинская
область,Петропавловский уезд, т. ІV. Ворнеж, 1903, с.16;Аргынбаев Х
Некоторые особенности хозяйства казахов Капальского уезда
Семиречинской области / в конце ХІХ-начале Ххв./, с.155; Руденко
С.И. Очерк быта северо-восточных казахов. - Казаки. Сб. З.Л., 930,
с.З.
74. Материалы по киргизскому землепользованию ... Семипалатинская
область, Каркаралинский уезд, т. VI. Спб., 1905, с. 43-44;
Аргынбаев Х.Историки -культурные связи русского и казахского
народов и их влияние на материальную казахов в середине ХІХ-
начале ХХ в./ по материалам Восточного Казахстана/. - ТИИАЭ, с.32.
75. См.: материалы по обследованию ..., т.І, Лепсинский уезд. Спб.,1911,
с. 152; Материалы по киргизскому землепользованию...Акмолинская
область, Кокчетавский уезд, т.І. Воронеж, 1898, с.91;
Семипалатинская область, Усть-Каменогорский уезд, т.ІХ.Спб., 1905,
с.17.
76. Чермак Л.К. Киргизское хозяйство в Степном крае....,с. 223.
77. Руденко С.И. Очерк быта северо-восточных казахов..., с. 3.
78. Ханыков Я.В Очерки состояния внутренней киргизской орды.
Турк. сб., т.375, с. 48-49.
79. Очерки по физической географии Казахстана, Алматы, 1952, с. 16-18
80. Утешов А.С. Климаты Казахстана. Очерки по физической географии Казахстана. Алматы, 1952, с. 194-195.
81. Казахская ССР. Экономико-географическая характеристика. Алматы 1952, с. 389
82. Скалов Б.А. Киргизское коневодство в северных уездах Тургайской области. Вестник сельского хозяйства, 1903, №13, с. 10
83. Заводский Краснопольский А.К. Русское царство. Преаральский
край, СПб., 1874с.15. Кадомцев А.В. Отчет о поездке в киргизские
степи СПб.. 1877.с. 34.
84. Русанов И.Ф. О кочевьях киргиз Акмолинской и Семипалатинской
области летние перекочевки по степи и зимние стойбища.Томские
губернские ведомости, 1870 , № 41, 42.
85. Мак – Гахан. Военные действия на Оксусе и падение хивы. 1875. с .
72.
86. Лялина М.А. Путешествия по Туркестану Северцева Н.А. и
Федченко. СПб. с.30.
87. Гейер И.И. Туркестан. Ташкент. 1908.c.43.
88. Записки Кавказского отдела РГО,кн..8 . Тифилис. 1813. с.32-34.
89. Маркс. К. и Энгельс Ф. Соч., т 23.с . 189
2. Народное хозяйство Казахстана в 1978 г. Алматы 1979. с. 22-24,92.
3. Диваев А. Из области киргизского скотоводческого хозяйства-Туркистанские ведомости, 1904, №102,1905,№4.
4. Добромыслов А.И. Скотоводство в Тургайской области. Оренбург,1895
5. Дорофеев А. «Кригизское скотоводство в Акмолинской области»-Киргизская степная газета, 1902 №8,9
6. Джантюрин С. «Очерки кригизского коневодства»-Журнал конезаводства,1883, №8
7. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей, ч. Ш. СПб,1832
8. Карутц Р. Среди киргизов и туркмен на Мангышлаке. СПб, 1910.
9. Мейер Л. Киргизская степь Оренбургского ведомоства. СПб, 1865
10. Арғынбаев Х. Қазақтың мал шаруашылығы жайында этнографиялық очерк. Алматы 1969
11. Шахматов В.Ф. Казахская пастбищно-кочевая община Алматы 1963
12. Толыбеков С.Е. Кочевое общество казахов в ХVІІ –начале ХХ вв. Алматы 1971
13. Сулейменов Б.С. Аграрный вопрос в Казахстане в последней трети ХІХ –начале ХХвв. Алматы 1963
14. Галузо П.Г. Аграрные отношения на юге Казахстана в 1867-1914 гг. Алматы 1965
15. Марков Г.Е. Кочевники Азии. М., 1976
16. Сб. Хозяйство казахов на рубеже ХІХ-ХХ веков. Алматы, Наука, 1980
17. Боголюбский С.Н. Происхождение и преобразование домашних животных. М. 1959, с. 168
18. Цалкин В.И. Горные бараны Европы и Азии. М. 1951, с.283
19. Воронцов Н.Н. Хромосомы диких баранов и происхождение домашних овец. –Природа, 1972,№3,с.77
20. Массон В.М. Экономика и социальный строй древних обществ. Л. 1976, с. 36-37.
21. Массон В.М. Экономика и социальный строй древних обществ. Л. 1976, с. 37-38.
22. Бибикова В.М. К изучению древнейших домашних лощадей Восточной Европы –Бюллетень МОИП, т. 77,вып. З.М., 1967
23. Цалкин В.И. Древнейшие домашние животные Восточной Европы. М. 1970, с. 203
24. Формозов А.А. Новые материалы о стоянках с микролитическим инвентарем в Казахстане – КСИИМК, т.31, 1950, с.142-144; Черников С.С. Восточный Казахстан в эпоху неолита и бронзы. М., 1970, с.6
25. Черников С.С. Восточный Казахстан в эпоху неолита и бронзы. М., 1960, с.88-89
26. Манарова Л.А. Предварительное сообщение о животных эпохи бронзы поселения Чаглинка. –В кн.: По следам древних культур Казахстана. Алматы, 1970, с. 276
27. Макарова Л.А. Кости животных из некоторых археологических раскопок в Казахстане. –В кн.: В глубь веков. Алматы, 1974,с 205
28. Гумилев Л.Н. Гетерехронность увлажления Евразии в древности / ландшафт и этнос/. – Вестник Ленинградского университета. Серия геологии и географии, вып. І, 1966, с. 67; Макаров Г.Е. Некоторые проблемы возникновения и ранних этапов кочевничества в Азии.- Советская этнография, 1973,№1, с. 111-112
29. Гекинг В.П. Могильник Синташта и проблема ранних индоиранских племен.-Советская археология, 1977,№4,с. 55; Кадырбаев М.К. Марьяшев А.Н. Наскальные изображения хребта Каратау. Алматы, 1977, с.166-172
30. Зиманов С.З. Общественный строй казахов первой половины ХІХ в. Алматы, 1958, с. 25-31; Цалкин В.И. Древнейшие домашние животные…, с. 154; Хазанов А.М. Сарматокалмыцкие параллели.- В кн.: Проблемы алтаистики и монголоведения. Сборник тезисов. Элиста 1972; Вайнштейн С.И. Историческая этнография тувининцев. М., 1972, с. 22,71.
31. Черников С.С К вопросу об особенностях исторического процесса кочевников. – В кн.: Проблемы археологии Средней Азии. Тезисы. Л. 1968, с. 70-72
32. Хазанов А.М. Социальная организация скифов. М ., 1975; Марков Г.Е. Кочевники Азии. М., 1976.
33. Кауфман А.К. К вопросу о присхождении русской земелной общины.
М., 1907, с. 6; Руденко С.И. К вопросу о формах скотоводческого хозяйства и о кочевниках. –В кн.: географическое общество СССР. Материалы по отделению этнографии, ч.І. Л., 1961, с. 3-5
34. Руденко С.И. К вопросы о формах скотоводческого хозяйства …,
с.3- 10
35.Бұл белгі –көшпенділерде натуралды шаруашылықтың басым болуы.
Бұл жөнінде А.М. Хазановтан бұрын С.З. Зиманов та айтып кеткен
болатын.
36.Хазанов А.М. Социальная история ..., с. 6.
37.Толыбеков С.Е. Кочевое общество казахов в ХVІІІ –начале ХІХ века.
Алматы, 1971, с. 466-482; История Казахской ССР, т.І. Алматы, 1977,с.
200
38.Фиельструп Ф. Скотоводство и кочевание в части степей Западного
Казахстана. –В кн.: Казаки. Вып.П.Л., 1927,с.78-79; Материалы по
киргизскому землепользованию, собранные и разработанные
экспедицией по исследованию степных областей. Акмолинская
область, Атбасарский уезд, т.П, Воронеж, 1902, с.6,25-26;
Добромыслов А.И. Скотоводство в Тургайской области. Оренбург,
1895, с. 339-340; Материалы по обследованию туземного и русского
старожильческого хозяйства и землепользования Семиречинской
области, СПб., 1913, с.195.
39.Страбон. География, УП,3,17; Прошлое Казахстана в источниках и
материалах, сб. І. Алматы-Москва, 1935,с. 52-153.
40.Рузбихан. Михман-Наме-ий Бухара. М., 1976, с. 94; Рычков И.
Типография Оренбургской губернии. Оренбург, 1887, с. 96-98
41. Руденко С.И. Очерк быта северо-восточных казахов. – В кн.: Казаки.
Л., 1930, с. 3; Ахмедова К.Б. География развтия животноводства в
Алматинской области. Алматы, 1962, с. 92; Акишев К.А. К проблеме
происхождения номадизма…, с.46
42. Акишев К.А. Зимовки-поселение и жилища древних усуней.- Известия
АН КазССР. Серия общественная, 1969, №2.
43. Валиханов Ч.Ч. Собр. Соч., т. І. Алматы, 1961, с. 533-534.
44. Сенигова Т.Н. Поселение Актобе.- Труды ИИАЭ АН КазССР, т. 14.
Алматы, 1962
45. Прошлое Казахстана, с. 29,50.
46. Акишев К.А. К проблеме происхождения номадизма …, с.46; Толстов
С.П. По древним дельтам Окса и Яксарта. М., 1962.
47. «Екі қонысы» бар халықтар тарихтан белгілі, олар Алтайлықтар,
хакастар, тувалықтар.
48. Зданович Г.Б. Отчет об археологияческих исследованиях на
территории Северо-Казахстанской области в 1968г. Рукописный фонд
отдела археологии ИИАЭ АН КазССР; Зданович Г.Б. и др.
Исследования в Северном Казахстане. Археологическая открытия
1973г. М., 1974, с. 170
49. Вишневская О.А. Культура сакских племен низовьев Сырдарьи в VІІ-
V вв. До н.э. М. 1973, с. 130
50. Жолдасов С.Ж. Материальная культура казахов VІІІ- ХVІІІ вв.
Автореферат. канд. дисс. Алматы, 1975, с. 28.
51. Пищулина К.А. Юго-восточный Казахстан в середине ХІV – начале
ХVІ века. Алматы, 1977, с. 474,490
52. Броневский Г.М. Записки о киргиз-кайсацских Средней Орды –
Отечественные записки, 1830, № 122, с. 360. Левшин А.И. Описание
киргиз-кайсацких орд и степей, ч.З. СПб, 1832, с.196-198.
Добромыслов А.И. Скотоводство и Тургайской области, с. 315-316. и
др.
53. Маргулан А.Х. Отчет о работах Центрально-Казахстанской
археологической экспедиции, 1947 года.- Известия АН КазССР.
Серия археологическая вып. 2. 1950, с.16.
54. Кадырбаев М.К. Памятники Тасмолинской культуры. –В кн: древняя
культура Казахстана, с. 414-415
55. Прошлое Казахстана..., с. 157-159.
56. Кузьмина Е.Е. Распространение консводства..., с. 42-46.
57. Витт В.О. Лошади Пазырыкских курганов.-Советская археология,
1952, № 16, с. 172-173.
58. Скотоводство и коневодство в Средней Азии. Особые прибавления к
Акмолинским облас. Ведомостям, 1881; №17; Л. Мейер. Материалы...,
СПб., 1865, с. 135, т.б.
59.Киргизское хозяйство в Акмолинской области6 т. І6 Кокчетавский
уезд.Повт. обсл. 1907г. СПб., 1909, с. 44-45; там же, т. ІІ, Омский уезд,
Повт. обсл. 1908г. Спб., 1910,с. 43; там же, т. Ш, Петропавловский
уезд. Повт. обсл. 1908г. Спб., 1910,с. 80; там же, т. IV, Атбасарский
уезд.Повт. обсл. 1909г. Спб., 1910, с. 38-39, 63; там же, т. У,
Акмолинский уезд. Повт. обсл. 1909г. Спб., 1910, с. 41-46.
60. Клеменец Д. Заметки о кочевом быте- Сибирские вопросы, 1908, №
49-52, с.10,14.
61. Среднеазиатский экономический район / Под ред. Ю.И.Пославского и
Г.Н. Черданцева. - Ташкент, 1922, с.35; Статистико-экономический
обзор Киргизской Советской Социалистической Республики.
Оренбург, 1923; Типы хозяйств Туркестана. Ташкент, 1924, с. 180;
Саушкин Ю.Г. Географические очерки природы и
сельскохозяйственной деятельности населения в различных районах
Советского Союза. М., 1947, с. 15-16.
62.Толыбеков С.Е. Вопросы экономики и оргонизации кочевого
скотоводческого хозяйства казахов в конце ХІХ и начале ХХ веков. -
Труды Института экономики АН КазССР, т.П. Алма-Ата, 1957, с. 3-91;
он же. Кочевое общество казахов.
63. Турсынбаев А. Казахский аул в трех революциях.
Алма-Ата, 1967, с. 15-16.
64. Еренов А. Очерки по истории феодальных земельных отношений у
казахов. Алма-Ата, 1961. с. 74.
65. Сорокин С.С. Древние скотоводы Ферганских предгорий. -Материалы
по этнографии, І.Л., 1961.
66. Жданко Т.А. Проблема полуседлого населения..., с. 56-58.
67. О хозяйственно- культурных типах см: Левин М.Г. и Чербоксаров
Н.Н.Хозяйственно-культурные типы историко-этнографические
области / к постановке вопроса/. -Советская этнография, 1955,№ 4.
68. Андрианов Б.В. Хозяйственно-культурные типы ..., с. 32-37.
69. Кармышова Б.Х. Типы скотоводства ..., с. 44-49.
70. Адрамзон С.М. Трезисы доклада «Вопросы классификации типов скотоводческого хозяйства народов Средней Азии и Казахстана» /рукопись/
71. Более подробно об этом см:. Потапов Л.П. Особенности материалной культуры казахов, обусловленные кочевым образом жизни. -Сб. МАЭ, т. ХП.М.-Л., 1949; Маргулан А.Х. Казахская юрта и ее убранство. М., 1964.
72. Статистико-экономический обзор Киргизской Советской Социалистической Республики. Оренбург, 1923,с. 180; Фильструп Ф. Скотовотство и кочевание в части степей Западного Казахстана. -Казахи. Антропологические очерки. Сб.П.Л., 1927, с.78-79; Полевые материалы Гуревьской этнографической экспедиции / 1972г./; Архив Ленинградского отделения Института этнографии АН СССР, ф. К.-І, об. П, с. 964-968;
73. Материалы по киргизскому землепользованию... Семипалатинская
область, Семипалатинский уезд, т.Х. Спб., 1909, с.70; Акмолинская
область, Акмолинский уезд.т.Ш,ч.П.Спб., 1907, с. 105;
Петропавловскийуезд, т. ХП. Черников, 1908, с. 89; Семипалатинская
область,Петропавловский уезд, т. ІV. Ворнеж, 1903, с.16;Аргынбаев Х
Некоторые особенности хозяйства казахов Капальского уезда
Семиречинской области / в конце ХІХ-начале Ххв./, с.155; Руденко
С.И. Очерк быта северо-восточных казахов. - Казаки. Сб. З.Л., 930,
с.З.
74. Материалы по киргизскому землепользованию ... Семипалатинская
область, Каркаралинский уезд, т. VI. Спб., 1905, с. 43-44;
Аргынбаев Х.Историки -культурные связи русского и казахского
народов и их влияние на материальную казахов в середине ХІХ-
начале ХХ в./ по материалам Восточного Казахстана/. - ТИИАЭ, с.32.
75. См.: материалы по обследованию ..., т.І, Лепсинский уезд. Спб.,1911,
с. 152; Материалы по киргизскому землепользованию...Акмолинская
область, Кокчетавский уезд, т.І. Воронеж, 1898, с.91;
Семипалатинская область, Усть-Каменогорский уезд, т.ІХ.Спб., 1905,
с.17.
76. Чермак Л.К. Киргизское хозяйство в Степном крае....,с. 223.
77. Руденко С.И. Очерк быта северо-восточных казахов..., с. 3.
78. Ханыков Я.В Очерки состояния внутренней киргизской орды.
Турк. сб., т.375, с. 48-49.
79. Очерки по физической географии Казахстана, Алматы, 1952, с. 16-18
80. Утешов А.С. Климаты Казахстана. Очерки по физической географии Казахстана. Алматы, 1952, с. 194-195.
81. Казахская ССР. Экономико-географическая характеристика. Алматы 1952, с. 389
82. Скалов Б.А. Киргизское коневодство в северных уездах Тургайской области. Вестник сельского хозяйства, 1903, №13, с. 10
83. Заводский Краснопольский А.К. Русское царство. Преаральский
край, СПб., 1874с.15. Кадомцев А.В. Отчет о поездке в киргизские
степи СПб.. 1877.с. 34.
84. Русанов И.Ф. О кочевьях киргиз Акмолинской и Семипалатинской
области летние перекочевки по степи и зимние стойбища.Томские
губернские ведомости, 1870 , № 41, 42.
85. Мак – Гахан. Военные действия на Оксусе и падение хивы. 1875. с .
72.
86. Лялина М.А. Путешествия по Туркестану Северцева Н.А. и
Федченко. СПб. с.30.
87. Гейер И.И. Туркестан. Ташкент. 1908.c.43.
88. Записки Кавказского отдела РГО,кн..8 . Тифилис. 1813. с.32-34.
89. Маркс. К. и Энгельс Ф. Соч., т 23.с . 189
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі
Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университеті
Тарих факультеті
Арнайы тарихи пәндер және
оқыту технологиясы кафедрасы
Диплом жұмысы
Қазақ халқының мал шаруашылығының қалыптасуы және оның түрлері
Орындаған: 4-курс студенті
Ғылыми жетекшісі:
Қорғауға жіберілді
2008
Кафедра меңгерушісі:
т.ғ.д., профессор Сыздықов С.М.
Алматы 2008ж
Мазмұны
Кіріспе
І тарау. Қазақстан жерінде мал шаруашылығының
қалыптасуы
ІІ тарау. Қазақтардың мал шаруашылығының негізгі түрлері
және оларды бағу әдістері
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Иллюстрациялық карталар
КIРІСПЕ
Қазақ жерінде көшпелі мал шаруашылығының шығуы және оның типтерінің
қалыптасуын зерттеу аса маңызды ғылыми – теориялық және
практикалық маңызы бар мәселе. Бүгінгі индустриялы - аграрлы шаруашылығы
жан-жақты дамыған қазақ жері өз дамуында сан қилы белестерден
өтті. Оның тарихының өткенін бүгінгі жетістіктеріне баға беру үшін,
ертеңімізге сеніммен көз жүгірту үшін керек. Партиямыздың ХХVІ съезінде
Мал шаруашылығы селодағы екпінді майдан деп есептелсін1 делінген
болатын.
Революцияға дейінгі дәуірде қазаң жерінде шаруашылықтың екі түрі-мал
және егін шаруашылықтары дамыған еді. Әрине, халықтың кәсіпшілігінде бұл
екі шаруашлықтың орны барлық жерде бірдей болды деуге болмайды. Қазақ
жерінің басым көпшілігінде революцияға дейін кәсіпшіліктің негізгі түрі
болып мал шаруашылығы саналды.
Бүгінгі көркейген, кемелденген социалистік дәуірімізде бұрын өтіп
кеткен, өз дамуында өте артта қалған шаруашылығының түрін жазудың не керегі
бар деген сұрақ тууы мүмкін. Бірақ бұл керек. Қазақ халқының мал
шаруашылығының тарихын қалпына келтірудің танымдық мәнімен қатар, саяси
практикалық маңызы бар. Азия-Африканың жаңа дамып келе жатқан
елдері үшін біздің шаруашылығымыздың кешегісі мен бүгінгісі үлкен
тәжрибелік мәні бар мәселе. Сондықтан да болар, соңғы кезде қазақ халқының
тарихи тәжрибесін шетелдіктер де көп зерттеуде.
Бұл тақырыптың бүгінгі таңда актуалдығы буржуазиялық тарихнамадағы
жалған пікірлерге соққы беру мақсатымен де байланысты. Көптеген
буржуазиялық тарихшылар қазақ қоғамын мәңгі мешеу, дамуды білмеген, тарихы
жоқ қоғам деп есептейді. Қазақ халқының шаруашылығын мысалға ала отырып
көшпенді және отырықшы халықтардың мәдениеті ежелден қарама-қайшы болды
деген жалған пікірлер тудыруда. Ал еңді қазақ халқының шаруашылығын бір
ұрпақтың өмірінде аң танымастай өзгерткен советтік озық шаруашылық
тәжрибесі туралы буржуазиялық зерттеушілер жұмған аузын ашпайды.
Қазақ шаруашылығының тарихын ғылыми тұргыда ашып көрсету, зерттеу
буржуазиялық ғылымдардың қазақ тарихы үшін шындығын бұрмалауларына соққы
беруге тиіс.
Маркстік-лениндік тарих ғылымы буржуазиялық зерттеушілердің
пікірлерін сын көзбен қайта қарап, бұрынғы көшпенді, мал шаруашылығымен
айналысқан халықтардың тарихтағы, адамзат мәдениетіндегі орнын, қосқан
үлесін анықтады. Қазақ халқының экстенсивті мал шаруашылығы дамусыз, бір
орнында қалып қалған жоқ. Ол да мәдени шаруашылық типінің өз ішкі
заңдылықтары негізінде, біршама дамыған экономикалық формалардың әсерімен
де дамып отырды. Әрине бұл даму бүгінгімен салыстырғанда тіптен өте баяу
еді.
Революцияға дейінгі қазақ мал шаруашылығы табиғаттың дүлей күштеріне
тікелей бағынышты болды. Әр жылдары болатын жұттардан соң оңдағы ауылдар қу
таяғын ұстап қалатын, немесе малдың үштен бірі қырылатын. Мал басының
өсуіне,оның товарлы ірі шаруашылық дәрежесіне көтерілуіне малға жиі келетін
іңдет аурулар, тұрақты жем-шөп қорының болмауы қатты кері әсер етті.
Әкстенсивті көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы жағдайында
жүздеген мың кедей шаруалардың өмірі мен тұрмысы өте ауыр болды.
Революцияға дейінгі қазақ жерінде әлеуметтік теңсіздік барынша енген
еді. Бүкіл халықтың 5-6 ақ процентін құрайтын бай шонжарлардың қолында
барлық малдың үштен бірінен астамы топтасты. Байлар жақсы
жайлым, суаттарға ес болды.
Ұлы Октябрь және ол тудырған революциялық өзгерістер нәтижесінде
қазақ халқы шаруашылығы мен тұрысында түбегейлі өзгерістер іске асты. Қазақ
кедейінің отырықшылануы, жаппай кооперациялау, индустрия мен қала
құрылысының дамуы, ауыл шаруашылығын техникалық жағынан қайта қаруландыру,
тың жерлерді игеру, жүздеген колхоздар мен совхоздар ұйымдастыру, осының
бәрі Қазақстан шаруашылығын түбегейлі өзгерткен шаруашылық жетістіктері.
1978 жылғы мәлімет бойынша Қазақстанда 2035 совхоз 418 колхоз бар екен. 2
Қазақ халқының мал шаруашылығы жөнінде арнайы мақалалар революцияға
дейінгі дәуірде де жарық көре бастады. Бұл ретте А.Диваевтың,3
А.И.Добромысловтың4 таға сол сияқты А.Дорофеевтің,5 С.Джантюриннің6
еңбектерін атап өткен жөн. Бұл мақалалардан қазақ халқының XIX ғасырдағы
мал шаруашылығы туралы құнды мәліметтер аламыз. Қазақ халқының шаруашылығы
туралы жалпы деректер А.И.Левшиннің, 7 Р.Карутцтың,8 Л.Мейердің, 9т.б.
еңбектерінде кездеседі.
Совет дәуірінде қазақ халқының мал шаруашылығын этнографиялық
тұргыдан алғаш зерттеуші Х.А.Арғынбаев.10 Арғынбаевтың еңбегінде малдың
тұқымдары, мал шаруашылығын ұйымдастырудың әдістері, мал ауруларын
емдеудегі халық тәжрибесі кең түрде сөз болады.
Қазақтың көшпелі мал шаруашылығы туралы мәліметтерді, тұжырымдарды
В.Ф.Шахматовтың11,С.Е.Толыбековтың1 2, Б.С.Сулейменовтың13, П.Г.Галузоның14,
Г.Е.Марковтың15 еңбектерінен алуға болады. Бірақ бұл еңбектер көбінесе
тарихи документтер, революцияға дейінгі авторлардың мәліметтері арқылы
жазылған және де бүкіл қазақ жерінің мал шаруашылығы туралы тиянақты толық
деректер бере алмайды.
Қазақ халқының мал шаруашылығының өте ертеден басталған тарихына
алғаш терең талдау жасаған, қазақ шаруашылығының регионалдық аймақтық
ерекшеліктерін толығырақ зерттеуге көңіл бөлген еңбек – 1980 жылы Ғылым
академиясы баспасынан шыққан жинақ болды.16 Бұл жинақтың ілгеріректе шыққан
еңбектерден тағы бір артықшылығы - қазақ шаруашылығын арнаулы картаға
түсіру болды.
Жұмыстың жалпы методологиялық негізіне марксизм-ленинизм
классиктерінің өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастар туралы қағидалары,
көшпелі мал шаруашылығы мен отырықшы жер шаруашылығының негізгі өндіріс
құрал жабдықтары туралы тұжырымдарын алдық.
Диплом жұмысы кіріспе, екі тарау, қорытынды, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен және иллюстрация ретінде берілген карталардан тұрады.
1-ТАРАУ
ҚАЗАҚСТАН ЖЕРІНДЕ МАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
Қазақ жері мал шаруашылығының өте ертеден дамыған аймағына жатады.
Қазақстан жерінде мал шаруашылығы туралы ең көне деректер неолит дәуіріне
жатады. Бұл кезде Евразияның кең алқапты аймақтарында терімшілік пен
аңшылықтың орнына өңдіргіш шаруашылық келе бастаған еді. Ғылымда
жинақталған материалдарға қарағанда ешкі, қой сияқты жануарларды алғаш
қолға үйрету Таяу Шығыстың субтропикалық аймақтарында іске асқан.17 Ұсақ
малдың өсіп өнуіне бұл жерлердің бұйратты шүйгін жайылымдары өте қолайлы
болған.18
Соңғы жылдары ғалымдар үй қойының ең арғы тегін анықтады, ол муфлон
деген , Жерорта теңізінің маңайын мекендеген жануар екен.19 Зоологтардың
бұндай болжамы археологиялық қазба деректерімен расталды.20
Ірі қара малының қолға қай жерлерде үйретілгені әлі толық анықталған
жоқ. Өйткені қолға үйретілгенге дейін де ірі қара малдың арғы тұқымдары
Көне Дүниенің Старый Свет барлық аудандарынан табылған еді. Дегенменде
ірі қара малдың ең көне сүйек қалдықтары біздің жыл санауымызға дейінгі 7
мың жылдыққа Оңтүстік Америкадағы Чатол Гуюк қонысынан біздің заманымызға
дейінгі 5-6 мыңжылдықтарға жататын Мессопотамия ойпатының қоныстарынан
табылған еді.21
Соңғы кезде жылқының тарихы жөнінде қызықты деректер табылуда.
Біздің жыл санауымызға дейінгі 4 мыңжылдықта Украинаның далалық
аймақтарында мекеңдеген тайпалардың малының ішінде жылқы басым болды.22
Зоологтардың тұжырымдарына қарағанда Оңтүстік-Шығыс Европа және Волга бойы
аудандары жылқыны қолға алғаш үйреткен негізгі аймақтардың бірі болды.23
Қазақстанның батыс аудандары да жылқыны алғаш қолға үйреткен
жерлер қатарына жатқызуға болады.
Археологиялық ескерткішгерге қарағанда үй малдарының өте көне сүйек
қалдықтары неолит дәуіріне жатады. Біздің заманымыздың бұрынғы ІІІ мыңыншы
жылдыққа жататын Қарағанды 15, Зеленая Балка 4, Саксаульская 1, Усть-Нарым
қоныстарынан табылған мал сүйектері бұған дәлел бола алады.24 Бұл
тұрақтарда үй жануарларының бәрінің - қойдың, ешкінің, ірі мүйізді қара
малдың, жылқының сүйектері табылған. Сонымен қатар бұл қоныстардан жабайы
аңдардың да сүйектері де көп табылған. Бұл осы қоныс иелерінің өмірінде мал
өсірумен қатар да ролі зор болғандығын көрсетеді.
Біздің заманымызға дейінгі II мыңжылдықтың бірінші жартысында
Қазақстан территориясында комплексті шаруашылығы бар отырықшы тайпалар
қалыптасты. Олардың кәсібінде теселі жер шаруашылығымен қатар үй маңы мал
шаруашылығы да үлкен орын алды.
Мал шаруашылығының қалыптастыру тарихын қарастырғанда оны
егіншіліктен мүлде бөле қарауға болмайда. Өйткені кей тайпаларда олар қатар
дамыды. Мысалы, Қанай, Усть-Нарым қоныстарынан табылған материалдарға
қарағанда бұл екі шаруашылық қатар дамыған.25
Археологиялық қазбаларға қарағанда біздің заманымызға дейінгі II
мыңыншы жылдықта Қазақстанның далалы аймақтарын мекендеушілер мал
шаруашылығымен тұрақты түрде айналыса бастаған. Мал шаруашылығы дамыған
сайын қой мен жылқының саны арта түседі. Бұл әрине жағдайға
да байланысты еді. Қой және жылқы малы қыста тебіндеп жайылып өз тамағын
тауып жейді, оның үстіне ұзаққа көшуге шыдамды. Бұл дәуірде сонымен қатар
аңшылықтың ролі төмендей түседі, оған дәлел - аң сүйектерінің қоныстардан
аз шығуы.26 Б.э.д. II мыңыншы жылдықтың соңына таяу Қазақстанның көптеген
қоныстарында Ұсақ малдың сүйегі арта түседі, дегенмен жылқы саны да
көбейеді, Мысалы, Бұғылы, Шортандыбұлақ қоныстарында ұсақ малдың сүйегі
мүйізді ірі қараның сүйегінен үш есе артық кездеседі.27 Бұндай құбылысты
Атасу, Қарқаралы, Алексеевка қоныстарынан да кездестіреміз.
Қазақстан жерінің табиғатының әр аудандарда әртүрлі болуымен
байланысты сол жерлерді мекендеген тайпалардың шаруашылық мамандануы да
түрліше болды. Мысалы,Чаглинка, Сарғары қоныстарында ірі қара малдардың
сүйегі, басқа үй жануарларының сүйегінен әжептәуір көп болды, ал
Трушниково қоныстарында ірі қара сүйектері мен қой сүйектері бірдей шамада
болды.27 Шалғын шөпті үлкен өзен аңғарларын қоныстанушылар сахарадағыларға
қарағанда мал шаруашылығының отырықшы формасын жүргізуді артық санаған
сияқте.
Қола дәуірінде Қазақстан территориясында ашық далаларда игеру
процесі тездеді. Бұл кезде Андрон тайпалары Батыс және Оңтүстік Сібірдің
орманды далалық халықтарымен, Орал бойы мен Волга бойы тайпаларымен Орта
Азияның отырықшы егінші тайпаларымен мәдени байланыста болды.
Мал шаруашылығының үлкен қарқынмен дамуы ертедегі қоғамның күрт
өзгеруіне әкеп соқтырды: малшы тайпалар басқа тайпалардан бөлініп шықты.
Қазақстанның құлазыған сусыз аймақтарында, өндіргіш күштің төмен болуынан
егіншілікпен шұғылдануға мүмкіңдік болмады, сондықтан эконониканың негізгі
түрі ретінде көшелі және жаршылай көшпелі мал шаруашылығы қалыптаса
бастады. Біздің э.д. I мыңыншы жылдықтың басында болған қатты қуаңшылық,
климаттың өзгеруі көптеген көшпелі мал шаруашылығына
өтуін тездетті.28 Біздің э.д, I мыңыншы жылдықтың басында Қазақстанның
далалық, шөлейт және таулы өлкелерінде көшпелі және жартылай көшпелі мал
шаруашылығы алдымен негізгі, кейін шаруашылықтың басты түріне айналды.
Кең далалық жерлерді игеру жылқы шаруышылығын дамытуға себепші
болды. Орал тауларын және қазақ далаларын мекендеген тайпалар. Жылқыны
мініске үйретуді, дөңгелекті шегіп көлігін пайдалануды біздің эрамызға
дейінгі II мыңыншы жылдықтың бірінші жартысында игерген еді, бірақ
шаруашылықтағы бұл жетістіктердің нағыз дамуы б.э.д. I мыңыншы жылдықтың
бас кезінде сәйкес келеді.29
Көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығына көшу қоғамның
өндіргіш күшінің дамуында бір қадам алға басу болды; ол еңбектің алғашқы
үлкен қоғамдық бөлінісін белгілеп берді, шаруашылықта артық өнімнің пайда
болуына себеп болды, сондай-ақ мал шаруашылығымен шұғылданушылар мен егін
шаруашылығындағылардың арасында экономикалық және мәдени алмасуды
қамтамасыз етті. Б.э. дейінгі I мыңыншы жылдың ортасында Қазақстанның
байтақ даласының әрбір зонасында әртүрлі үлгідегі шаруашылық пайда бола
бастады. Мал шаруашылығын зерттеушілердің көпшілігінің көзқарасы бір жерден
шыға бермейді. Дегенмен осы тақырыпты зерттеуші ғалымдардың бірталайы
әртүрлі дәірлердің өзінде де шаруашылық түрлерінің біршама тұрақты
болғандығын атап өтеді.30 Таулы жерлерде тік көшіп қонатын малшы
тайпалардың шаруашылығы олардың экологиялық ортақ жағдайларына байланысты,
экстенсивті мал шаруашылығының ерекшелікшеріне байланысты өте жай дамыды,
кейде тіпті уақытша кері кетіп отырды.31 Бұл туралы біз белгілі
зерттеушілер А.М.Хазанов, Г.Е.Марковтың еңбектері арқылы көз жеткізе
түсеміз .32
Қазақтың көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы туралы
алғашқы анықтаманы А.Кауфман берген еді. Қазақ мал шаруашылығының түрлері
типтері туралы толығырақ анықтама берген С.И.Руденко еді.33 Бұл ғалымдар
мал шаруашылығының түрлері климаттық-табиғи жағдайларға байланысты
болатындығын айтқан еді. Бұл қағида кейінгі зерттеушілердің барлығының
тұжырымдарына негіз болды. С.М.Руденко кезінде көшпенділіктің негізгі
белгілерін атап көрсеткен еді, олар: а.мал шаруашылығы халықтың күн
көрісінің негізгі түрі; б.малды қысы-жазы жайып бағу; в.мезгілдік көші-
қонға байланысты көшпелі тұрмыс.34 А.М.Хазанов бұған тағы бір белгі қосып
35, көшпенділікке өте дәл анықтама берді: номадизм - өндіргіш
шаруашылықтың ерекше түрі, бұл көшпелі экстенсивті мал шаруашылығы.36
Археологиялық және этнографиялық материалдар, Қазақстан
территориясындағы мал шаруашылығымен шұғылданушылықты 3 түрге бөледі:
көшпелі, жартылай көшпелі, отырықшы мал шаруашлығы .37
Көшпелі мал шаруашылығы Маңғышылақ, Батыс және Орталық Қазақстанның
құрғақ, шөл және шөлейт далаларында басым болды. Бұл жердегі көшпелі мал
шаруашылығының өзі 2 вариантқа бөлінді: үнемі көшіп отыру және мезгілмен
көшіп отыру. Евразиядағы малшы тайпалардың отыруы әртүрлі тарихи кезеңдегі
жазба деректерде көрсетіліп отырды. Бұл жөнінде антикалық дәуірде Геродот,
Гиппократ, Страбон сондай-ақ орта ғасырлық дәуірде П.Карпини, Ибн-Батута,
Ибн-ал-Факих, Ш.Язди, Иовий, Дженкинсон жазып кеткен еді. Бірақ та бұл
деректерде қарама-қайшылықтар көп, бұл деректер үнемі көшпеліліктің, мал
шаруашылығын жүргізудің басқа формалары арасындағы ара-салмағын анықтап
бере алмады. Үнемі көшіп-қонушылық барлық кезеңде де ерекше орын алды,
бұлай болу негізінен, апаттардың, соғыстардың, қоныс аударулардың көп
болуымен байланысты болды.
Қорғанды молалардың топографиясына қарағанда үнемі көшпенділік Батыс
және Орталық Қазақстан территориясын б.э.д. 1 мыңыншы жылдықтың I
жартысыңда мекендеген. Кейінректе бұл жерлерді мекендеген малшы тайпалар аз
уақыттық болса да қысқы тұрақтарға қоныстап отырды. Көшіп қонудың мұндай
түрі XIX ғасырдың аяғы XX ғасырдың басында Маңғышлақ, Темір уезіндегі
адайлардың бір бөлігінде, Атбасар уезіндегі бағландар, сондай-ақ Қазалы,
Ырғыз, Торғай Қапал уезіндегі халықтардың бірталай бөліктерінде болған.38
Орталық және Батыс Қазақстанда көшпелі мал шаруашылығының кең
тараған түрі біз қарастырып отырған шаруашылықтың екінші варианты болды,
яғни көшіп-қонумен қатар, мезгіл-мезгіл қыстауға қайтып оралып отырды. Б.э.
дейінгі I мыңыншы жылдықтың ортасынан бастап қыстаулардың маңыңда қауымдық
зираттар пайда бола бастады Қара-оба, Тасмола, Сыпыра-оба, Қарабие.
Мезгілдік көшіп отырушылар егіншілік дегенді білмеді, ал малға шөп дайындау
аз мөлшерде ғана болды. Қысқы қыстауларда там үйлер болмады. Негізгі мал
түрі қой, жылқы, түйе болды, ал ірі мүйізді қара малдар өте аз мөлшерде
болды. Көшіп-қону меридионалдық белдеу широтный бағыттарда іске асты.
Евразиядағы мал шаруашылығымен шұғылданушылардың белдеулеп көшуін
Страбон былай деп жазды: Олар ылғи да өздерінің табындарына жайылым үшін
қыста меотид жанындағы батпақты жерлерді, ал жазда далалы жерлерді таңдап
алды. Орта ғасырлық саяхатшы В.Рубрук былай деп көрсетті: Қысқа олар
неғұрлым жылы жаққа түседі де ал жазда елдің неғұрлым суық жағына
көтеріледі. Кейініректе, 18 ғасырда И.Г.Георги былай деп жазған: Олар
қазақтар қыста өз малдарымен Оңтүстіктің жылы аудандарын қыстап, жазда
салқын самалды, шүйгінді солтүстік далалық аймақтарды жайлайды.39
Қазақтардың айналып немесе белдеу бойымен көшуі жөнінде Рузбихан мен
П.И.Рычковтың еңбектерінен кездестіруге болады.40
Жартылай көшпелі мал шаруашылығымен шұғылданушылардың ерекшелігі-
олардың тұрақты қыстауларының болуы болды. Шаруашылықтың бұл түрінің ерекше
етек алуы үйсін-сақ дәуірінде болды. Шаруашылықтың бұл түрі Жетісуда, Шығыс
Қазақстан тауларында, Тянь-Шаньда, Батыс Алтайда дамыды. Бұл жерлердегі
мезгілдік жайылымдар бір-біріне жақын орналасқан және көлемдері де үлкен
емес еді. Осы кезде тік көшу түрі тарай бастады. Бақташы тайпалардың
тік көшуі деп жазықтықтағы өзен бойларында орналасқан қыстаулардан жазғы
биік таулы жайлауларға көшуін айтамыз.41 Үйсін дәуірінде көшудің басқа
түрлері де болды, тау аңғарларындағы қыстаудан жайлауға, одан қайта өзен
бойлары арқылы қыстауға көшу Ақтас қонысы. 42 Қазақстанның басқа
аймақтарында көшудің бұндай түрлерін Ч.Ч.Валиханов та көрсетті.43
Көптеген жартылай көшпелі шаруашылықпен айналысқан тайпалар
қыстақтарының маңында арпа, сұлы, бидай өсірді, ал қой шаруашылығымен жылқы
өсіруді мүйізді ірі қара мал өсірумен ұштастырып отырды. Жетісу және
жоғары Ертіс өңіріндегі тайпаларда жартылай көшпелі мал шаруашылығының
тұрақты түрде болғанын археологиялық деректерден көруге болады. Іле
өзеніндегі Бесшатыр зираттарынан, Шілікті қорғандарынан табылған бөренеден
қиыстырып салынған молалар сақ тайпаларының тұрғын мекендерінің болғанын
көрсетеді. Жетісудың батыс, шығыс бөліктерінде мекендеген үйсін
тайпаларында, олармен туыстас Талас, Шу, Қаратау өңірін мекендеген
тайпаларда там-қыстақтар болған.44 Жартылай көшпелілердің тұрған
аймақтарында орта ғасырда қалалар мен қоныстар, қолдан суғарылатын
егіншілік пайда болды. Бұл жөнінде В.Рубруктің мәліметіері бар.45 Дегенмен
бұл аймақтарда да шаруашылықтың негізгі түрі болып мал шаруашылығы қала
берді.
Отырықшы мал шаруашылығының негізінен Оңтүстік Қазақстан өңіріңде,
Сырдария, Чу, Талас, Арыс өзеңдерінің жағалауларында, Қаратаудың оңтүстік
беткейлерінде табиғи шалғын шөптері мол жерлерде дамыды.46 Шырық-Рабат,
Баланды деген дамыған суармалы жүйесі бар, сонау сақ дәуірінен бері
белгілі.
Мал шаруашылығының үшінші түрі - отырықшы мал шаруашылығының аса
жылдам қарқынмен дамуы біздің эрамыздың IІ мыңыншы жылдығының бас кезіне
сәйкес келеді. Бұл кезде ірі қауымдарының жаппай қоныстануы
седентаризация басым. Кейініректе бұл жерлерде ондаған ірі қоныстар пайда
болды. Отырықшы мал шаруашылығындағы мал түлік ішінде мүйізді ірі қара
малдың ара салмағы малшылық алдыңғы екі түріндегіден әлдеқайда басым болды.
Отырықшылардың арасындағы кейбір семьялар малмен бірге жазғы, күзгі
жайылымдарға шығып отырды және олардың қыстауларында да,
жайлауларында да тұрақты там үйлер болды.47 Шаруашылықтың үш
түрінің қайсысын алсақ та – Қазақстандағы мал шаруашылығының тек жалпы
классификациялық схемасы, қандай болмасын схемалар сияқты, ол да белгілі
бір дәрежеге шартты. Бұл схемаларда көрсетілген шаруашылық типтерінің
таралған негізгі аймақтарында шаруашылық түрлері көбінесе араласып келіп
отырды, яғни көшпелі шаруашылық дамыған аймақтардың кей жерлерінде жартылай
көшпенді, немесе отрықшы малшы тайпалар да кездесіп қалатын.
Жоғарыда айтып кеткеңдей жартылай көшпелі мал шаруашылығы тек қана
Жетісу мен Шығыс Қазақстанда ғана емес, сондай-ақ Қазақстанның батыс және
солтүстік аймақтарында да б.э. дейінгі 1 мыңыншы жылдықтың орта кезінде
болды. Бұлар Ишим және Елек өзендері бойындағы қоныстарды қазғанда
анықталды. Мысалы, Елек өзенінің сол жақ жағалауын жайлаған савромат
тайпалары өз қоныстарының маңайында үлкен молалармен шатыршалар немесе
қиыстырып діни құрылыстар салған Бесоба, Сынтас. Ишим өзені
бойындағы ұзақ уақыт адам мекендеген, б.ә.д. VIII-II ғасырларда жататын
Борқы I, П, Қарлыға, Кеңөткел X қоныстары Солтүстік Қазақстанның жартылай
көшпелі малшы тайпаларының тұрақтары болса керек. Жартылай көшпелі мал
шаруашылығының Орталық Қазақстанда орта ғасырға дейін өмір сүргені туралы
фактілер бар.48 Суармалы егіншілікпен айналысатын Оңтүстік Қазақстанның
кейбір тайпалары да жартылай көшпелі мал
шаруашылығымен шұғылданды. Сол жартылай көшпелі сақ тайпалары Үйғарақ,
Тагискен сияқты қорғанды молалар қалдырды.49 Тіпті көшпелі мал
шаруашылығымен нағыз эталоны болып табылатын Адай руларының Ембі өзені
бойын мекендеген бір бөлігі отырықшы болып мүйізді ірі қара малды өсірді.
38
Сонымен Қазақстан территориясында көне дәуірден бері мал
шаруашылығының әртүрлі типі болған екен. Жоғарыда айтылғандар негізінде
С.Е.Толыбековтың Қазақтарда жартылай көшпелі, отырықшы мал шаруашылығы
тіптен кейінтінде пайда болды50 - деген пікірімен келісуге болмайды.
С.Жолдасбаев Көшпелілер кейінтінде ғана отырықшылдыққа айналды
деген болжамдарды сынай отырып, Оңтүстік Қазақстан тұрғындары XV-XVI
ғасырларда отырықшылыққа көшті деп өзі сынаған пікірлерге қайта қосылады.
Археологиялық пікірлерге қарағанда б.э. дейінгі I мыңыншы жылдықтың
орта кезіне қарай Қазақстанның әртүрлі аймағының табиғи-климаттық
жағдайларына қарай мал шаруашылығының көшпелі, жартылай көшпелі және
отырықшы түрлері қалыптасқан және мал шаруашылығының осы үш түрінің даму
жылдамдығы әртүрлі болғанымен шығуы бір кезеңге жатады.
Шаруашылақтың құрамының және шануашылық-мәдени типтерінің
шекараларының өзгеруіне саяси оқиғалар да өз ықпалын тигізбей қойған жоқ.
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудың батыс бөлігінде сақ-үйсін дәуірінде басым
болған жартылай көшпелі мал шаруашылығы орта ғасыр кезеңінде көп жерлерде
егіншілікке орын беріп, шаруашылықтың қосалқы түріне айналды.
Шаруашылықтағы бұндай өзгеріс, бір жағынан, өндіргіш күштердің дамуының
табиғи процессіне байланысты болса, екінші жағынан, Орта Азияның отырықшы
халықтарымен жақындасудан, шаруашылық-мәдени байланыстарынан туған болуы
керек. Тараз, Отрар сияқты орта ғасырлық қалалардың маңында жартылай
көшпелі мал шаруашылығы шаруашылықтың көмекші, қосалқы түріне айналды.
Бірақ монголдар шапқыншылығынан кейін жер шаруашылығы өте ауыр күйзеліске
ұшырап, бұл жерлерде де жартылай көшпелі мал шаруашлығының ролі қайта арта
түсті.51 Бұл ретте Отрар қаласының монголдардан соңғы дәуірге жататын
қабатынан табылған мал түліктерінің сүйектері қызықты мәлімет береді:
қазбада табылған қой сүйектері мүйізді ірі қара мал сүйегінен 2,5 есе
көп.27 Табында қой санының артуы әрине жартылай көшпеліліктің көрінісі.
Сонымен қатар осы кезеңде оңтүстік қазақтарының малының құрамында жылқының
санының мүйізді ірі қара мал санынан әлде қайда артық болуы экономиканың
сапалық жағынан қайта құрылғанын көрсетеді. Феодалдық соғыстардың жиілеп
кетуі, жаугершілік заман әскери жарақтың бір түрі – жылқыны өсіруді қажет
етті. ХУІІ- ХУШ ғасырларда қазақ хаңдықтарының сыртқы саяси жағдайы өте
қиндап кетті. Шығыстан жоңғарлар, батыстан Волга қалмақтары тыныштық
бермеді. Жоңғар және қалмақ феодалдарының жақсы қыстауларды, шүйгінді
жайылымдарды тартып алуы қазақтардың жаңа жерлерге қоныстануына, бұрыннан
қалыптасқан көші-қон жолдарының қысқаруына, өзгеруіне, жайылымның азаюна
әкеп соқты.
Жазба және археологиялық деректерды мал шаруашылығын жүргізудің әдіс-
тәсілдері, мал түліктері және мал тұқымын асылдандырудың көне әдістерін
туралы мәліметтер көптеп кездеседі. Қазақстан территориясындағы мал
шаруашылығымен шұғылданудың барлық варианттарында орталық-экстенсивт
жайылымның болуыц, яғни жыл бойына малдың көпшілік бөлігін жайлымда ұстау.
Бұл ерекшелік Орталық Қазақстан мен Батыс Қазақстанның көшпенділері мен
Жетісу Оңтүстік Қазақстанның көшпелі мал шаруашылығымен шұғылданушылар
көптеп ғасырлар бойы сақталды.
Мал шаруашылығымен шұғылданушылар үшін ең ауыр мезгіл қыс болды. ХУШ-
ХІХ ғасырдағы саяхатшылар мен ғалымдардың еңбектерінде қыс жағдайында
малдарды қалай жайып сақтағандығы туралы айтылған.52 Жылқы өзінің азығын
қардың астынан теуіп жейтін болғандықтан оларды алыс жайлымдарда жылқышылар
баққан. Қойлар ірі мүйізді қаралар және түйелер әдеттегідей қыстаудың
төңірегінде бағылды. Қойлар қары аз беткейлерінде жайылды, түйе мен ірі
мүйізді қаралар шөптері биік өскен шалғындары мен қар басып қалмаған қамыс
жерлерді жайылды. Қыста түнге қарай жылқыдан басқа малды қыстаққа айдап
келіп, оларды қораға қамайтын. Кейде тірі қорған, ық ретінде түйелерді
қолданды. Ол үшін иірген қойдың айналасына түйелерді екі-екіден шөктіретін.
Қатты қыс кездерінде жайылымға алдымен жылқыларды жіберетін, олар
тұяқтарымен қарды қазып, шөпті ашып оның басын жейді. Бұдан соң түйе мен
ірі қара малдар жүріп олар шөптің ортасын жейтін, ең соңында қардан
аршылған жайылымдарға қойлардың табындарын жіберетін, олар түйелер мен ірі
қара малдардан қалған шөптердің түбірлерін жейтін. Жұт жылдарында күрек
ашу әдістері қолданылатын, яғни күрек немесе басқа құрал-саймандар арқылы
жайылымдарды тазалайтын. Бұндай жағдайда кейде алдымен жылқыны жіберетін,
олар тұяқтарымен қабыршықтарын бұзып қардың бетін ашатын. Қола дәуірінің
ақырғы кезінен бастап мал шаруашылығында ұсақ мүйізді малдар басым болды.
Олардың еті, сүті, жүні, терісі пайдаға асты. Осыған байланысты қой малын
қастерлеу, тіпті пір тіту пайда болды. Андронов мәдениетінің жерлеу
орындарында қойлардың жамбас, құйымшақ, мойын омыртқа, кәрі жілік, асық
жауырын сүйекітері жиі кездеседі. Осындай әдет-ғұрып, зерттеушілер
көрсеткендей, орта ғасырдың соңғы кезіне дейін сақталып келді.53 Сақ
дәуіріндегі қойлардың сүйектерінің үлкен болғандығын Матвеев өзінің
зерттеулерінде көрсете келіп, сол заманғы қойлар тұқымына қарай және
қазақтың құйрықты қойлары ұқсас болгандығын атап көрсетті. Бұған б.э.д. VII-
V ғасырларға жататын Орталық Қазақстандағы Тасмола зираттарынан табылған
материалдар дәлел бола алады.54 Тасмоладан табылған жануарлардың сүйек
бітіміне қарап олардың арқарға ұқсастығы бар екендігін көреміз.
Археологиялық деректерге қарағанда темір дәуірінің алдындағы
ғасырларда тек қалың жүнді қойлар ғана емес сонымен бірге ұхын жүнді қойлар
мен ешкілер де өсірілгені көрінеді. Жетісу мен Алтай жерлеу қорғандарын
қазғанда табылған жұқа киіздер мен жүннен тоқылған маталардың болуы бұны
одан әрі дәлелдей түседі. Қазақ халқының ұсақ малдары және олардың
ерекшеліктері туралы П.С.Палластың, И.Г.Георги, И.П.Паллас еңбектерінде
айтылады. Олардың еңбектерінде қазақтарда үлкен құйрықты қойлар егіз қозы
табатын қойлардың көп екендігі, соңдай-ақ елтірі жасау үшін қойлардың ұсақ
түрлері де өсірілетіні туралы айтылады. Сақ мүйізді малды Россия рыногына
Оренбург арқылы апарып сататын болған, мысалы 1769 ж. базарға 140000 мың
қой өткізілген.55
Ертеден қазақ мал шаруашылығында жылқының орны ерекше болған. Б.э.д.
II мыңышы жылдың ортысынан бастап-ақ жылқыны мінгі көлік ретінде, зат
теңдеу үшін, және шегу үшін пайдалана бастаған. Көне дәуірге жататын
Қойбағар, Арпаузен, Берікбай, Хантау сияқты тастарда жылқының арбаға
шегілгені және жүк тарту үшін пайдаланғаны бейнеленген.
Мал шаруашылығының ішінде аттың ролінің зор болгандығын Андроново
мәдениетіндегі мәліметтер дәлелдейді.
Ерте темір дәуірінде жылжып көшудің жиілеуіне байланысты жаңа
жайылымдардың қажеттігіне байланысты байлықтың негізгі көзіне айналды.
Өлген жауынгерлерді атымен бірге көмуінің өзі, аттың көшпелілер үшін
маңызының зор болғандығын көрсетеді.56 Сақ дәуірінде Қазақстан аймақтарында
басы үлкен, аяғы қысқа, қысқы суыққа төзімді, семіруге ыңғайлы жылқылар
таралды. Жылқының бұл түрі осы кездегі қазақтың жабы аттарына ұқсас болды.
Сақ тайпаларының әскер басыларының жерлеу орындарынан, мінуге ыңғайлы,
тұрқы ұзын аттардың түрі табылған.57
Қазақ халқы жылқы түлігін өсіруге ерекше көңіл бөлді, өйткені так
күнделікті тіршілікке ғана емес, жауынгерлік заманда да ел қорғауда ер
қанаты болды. Мұндай Сайгүлік аттарды қазақтар арғымақтар, деп
атады.Қазақ халқы жылқы тұқымын 2-ге бөлді. жабы және қазанат.
Жабының жал-құйрығы қалың, денесі шымыр, тұрқы ұзын, мойыны мен
аяқтары қысқа жатағандау көрінуімен бірге, тез арымайтын берік, ыстық-
суыққа, аштыққа, жұмысқа төзімді, шабан болды.
Қазанат жылқының сырт пішіні әдемі, серек, кеудесі кең, шоқтығы
биік, сирақты бақайы қысқа, жал құйрығы сұйықтау, мойны жұмыр, денесі
жеңіл, бұлшық еттері ойнақы болды. Бұлар салт міністің аты деп бағаланды.
Бұлардан жүрдектік, желістілік, ұшқыр шабысталық, алысқа шабатын жүйріктік
қасиеттер табылады.
Қазақ жылқысынан сан алуан жорға түрлері де шыққан.58 Жорғасы бар
жылқыны қазақ халқы жүргізбей-ақ, дене бітіміне қарап айыра біледі. Өйткені
олардың сыртқы пішіні төгілмелі, денесі ырғалып, жорғаға тән
ерекшеліктерімен ерекшеленеді.
Жылқы түлігінің ерекшелігіне қарамай алты айға дейінгісін-құлын,
алты айдан бір жасқа дейінгісін жабағы, бір жастан екі жасқа дейінгісін тай
десе, екіге толып үшке аяқ басысымен жыныс ерекшелігіне қарай атаулары да
өзгеріп, еркегін-құнан, үш пен төрттің арасындағысын дөнен десе, ұрғашылары
- құнажын байтал, дөнежін байтыл және бие деп атайды.
Жылқы екі жасқа толысымен санмен қолдың қалың етіне қыздарылған
темір таңбалы басып терісін күйдіретін. Мұндай таңбалар ешуақытта өшпейтін
із қалдаратын. Әр рудың өз ішінде де жеке ауылдар мен үлкен семьялар
арасында малын шатастырмайды, тез тану үшін таңба белгілерін пайдаланып
жүрді.
Таңбамен қатар жылқының құлағына төрт түлікке салынатын белгінің
бірі ретінде ен салу бүкіл қазақ жұртшылығының дәстүріне айналған
болды. Барлық түліктерге салынатын еннің түрлері бірдей болды. Енді екі
құлақтың алды артынан алмастырып әркім өзінің білгенімен сала береді.
Мысалы біреу құмырысқа енді атанар жақ құлағынан салса, екінші біреу
қамшылар жақ құлағынан салады. Ендердің өте көне түрлері бар: тілік, кез
ен, қиықша ен, қиық ен, кесік ен, сыдырғыш ен. Жылқылардың үнемі жайылымда
болуы және мезгілмен көшіп отыруы, қазақ аттарының мускулатураларын
қатайтып, олардың жүрдек болуына көмектесді. Паллас, Георги сөздерімен
айтқанда қазақ аттарының осы тиімділі орыс, қалмақ, башқұрт жылқысы
тұқымдарымен салыстырғанда Россияның мемлекеттік рыногына және Орта Азияда
әлде қайда өтімді болды.
Қазақстан территориясын мекендеген ежелгі малшы тайпалардың өмірінде
түйенің де орны зор болды. Б.э, дейінгі I1 мыңыншы жылдыққа жататын
Алексеевка, Усть-Нарым қоныстарынан көптеген түйе сүйектерінің табылуы
Қазақстанның солтүстігі мен орталық аудандарында түйенің өте ертеден
таралғандығын көрсетеді. Ал Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азияда түйе жануары
тіпті д.э. дейінгі Ш мыңыншы жылдықта таралғанға ұқсайды.16
Түйе әсіресе далалы және шөлейтті жерлерде пайдаланылады. Ол тең
теңдеуге және еті үшін қолданылады. Оңтүстік Қазақстанның жартастарында екі
дөңгелекті және төрт дөңгелекті арбага жегілген түйелер бейнеленген.
Бұлардың ішінде ең ежелгілері, кейінгі қола дәуіріне және ертедегі темір
дәуіріне жатады.
Түйе түлігі көшпелі халыққа негізінен көш көлігі ретінде жүк арту
үшін керек. Сондықтан халыққа ең алдымен оның әлділігі қажет. Қуатты
түйенің басы жебелі келетінін аңғарған халық оларды астаубас деп атаған.
Түйенің белділігі мен сіңімділігін білу үшін шөгіп жатқан түйенің
белінен қос қолдап басып қалса, немесе тірсегінен аяқпен басып кенет салмақ
түсірсе, мықты түйе былқ етпей, ештеңе сезбегендей жата береді, ал әлсіз
түйе бақырып тұрып кетеді. Атанға жүк салсаң да бақырмас деген мақал
осыдан қалған.
Саяхатшы Л.Мейер өзінің жазғандарында, қазақ арасында түйенің
әлділігін арттыру үшін нар мен айыр тйені будандастырып, қуатты және суыққа
шыдамда ұрпаң алуға тырысқандықтарын айта келе, сол уақытқа дейін айыр
түйе мен нар арасынан ұрпақ алуға мүлдем болмайды деген пікірдің
терістігін алғаш рет дәлелдеп берді.9
Қазақ жерінде ертеден бері түйе түлігінің негізгі екі түрлі тұқымы
мен олардың арасынан шыққан әртүрлі будандар өсірілетін.
Қазақстанның барлық аудандарында, әсіресе Солтүстік жартысында
көбірек кездесетіні - айыр екі өркешті түйе болса, Оңтүстігіндегі айыр
өркешті түйе тұқымымен қатар жалғыз өркешті нар тұқымды да көп болды. Ал
Маңғыстау түбегінде Жем мен Сыр бойында нар мен айыр түйенің арасынан
шыққан әртүрлі будандар өсірілетін. Түйе тұқымының бұлай орналасуы
Қазақстан жерінің ауа райы мен табигат ерекшеліктеріне байланысты. Айыр
түйе өте жүндес, шудалы болуына байланысты ол суыққа төзімді келеді,
Сондықтан Қазақстанның солтүстігінде көбірек тараған. Ал нардың жүні сұйық,
тақыр мүлдем шудасыз болғандықтан суыққа шыдамсыз келеді
де, Қазақстанның Оңтүстігінде көбірек өсіріледі. Сонымен қатар түйені тек
қана көлік ретінде ғана емес, сүтін сусын ретінде де пайдаланды. Түйенің
сүтінен жасалған сусын шұбат деп аталады. Түйені бота салып идіріп сауатын
болғандықтан ботаны ұстап тұруға көмекші кісі керек болған. Иіген түйені
аттанар жағынан түрегеліп тұрып, сол қолымен шелекті қарына іле ұстап, оң
қолымен сыңар қолдап сауатын. Түйе қозғалмас үшін кейбіреулер тірсегінен
ұстап қояды.
Түйелер - апрельдің аяғы мен май айының басында жүнделеді, түйені
алдымен шөгеріп, төрт аяғын бірдей тіздейді. Асау тайлақтардың басын
мойынымен қоса діңгекке байлап тастайды. Түйе жүндеуге көбінесе еркектер
араласады. Жүндеуге күнделікті үй шаруасында пайдаланылатын үлкен лөкет
шышақтар қолданылады. Түйені 2-3 адам жүндейді, Жүндеушілер түйенің екі
жағынан түрегеліп тұрып өркештен төмен қарай сол қолымен түйе жабағысын
төмен тартып, оң қолындағы пышақпен жүнді түбінен қияды.10 Жүнделген
түйенің жүнін дереу іріктеп олардың әрқайсысын өзінше тұрмыс керегіне
жаратады. Оларды салт мінуге, аздап жүк артуға екі жасынан бастап, яғни
тайлақтан бастап үйрететін. Көшкен уақытта ауыр жүк артуға немесе арбаға
шегуге 5-6 жастан атандар мен інгендер ғана пайдаланылатын.
Түйеге де жылқы сияқты екі жасқа толған соң сан мен қолдың қалың
етіне таңба басып, терісін күйдіреді. Сондай-ақ басқа түліктерге салған
құлағына ен салған.
Сөйтіп Қазақстан жерінде мал шаруашылығының үш түрі көшпелі,
жартылай көшпелі, отырықшы сонау ерте дәуірден қалыптасып, әр кезеңде
әрбір географиялық аудандарда белгілі бір өзіндік ерекшеліктермен дамып
отырды.
II - Т А Р А У
ҚАЗАҚТАРДЫҢ МАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ НЕГІЗГІ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ БАҒУДЫҢ
ӘДІС ТӘСІЛДЕРІ
Мал шаруашылығының түрлері дегеніміз - физико-географиялық, саяси-
экономикалық және тарихи жағдайларға байланысты қалыптасқан мал
шаруашылығын жүргізудің әртүрлі системасы. Мал шаруашлығы тарихы мәселелері
әлі күнге толық зерттеліп біткен жоқ, дегенмен де тарихи-этнографиялнң
материалдар көп жинақталған, солардың негізінде бүгінгі күнгі зерттеулерде
біршама қорытындылар жасалуда.
Революцияға дейінгі әдебиеттерде де мал шаруашылығының
классификациялық түрін анықтауға көптеген ұмтылыстар болды. Бұл еңбектер
көші-қон басқармасы переселенческое управление және арнаулы мамаңдардың
қатысуымен жасалған экспедицияларда жинақталған материалдарды басшалыққа
ала отырып мал шаруашылығының негізгі түрлерін анықтады. Мысалы: Ақтөбе
облысын зерттеген кезде, ондағы мал шаруашылығының ІІІ түрі анықталды;
көшпелі, жартылай көшпелі, отырықшы.59 Шаруашылықты жоғарыдағы үлгідегі
түрлерге бөлудің басты себебі әртүрлі жайылымдарды қолдануына байланысты
болды: осыған орай жалпы барлық көшпе- көшпелілерге тән нәрсе мал
жаятын төрт түрлі жайылымдардың болуы
қысқы, көктемгі, жазғы, күзгі жартылай көшпелілер — қысқы, жазғы
жайылымдарды пайдаланып, көктемгі жайылымдарды пайдаланбауы олар
зерттеушілердің пікірі бойынша, көшпелі мал шаруашылығының негізін
салушылар деп танылды , отырықшы шаруашылықтар қыс бойы малды қысқы
жайылымда ұстады.59
Осы айтылғандар негізінде шаруашылықтың үш түрін жақындастыратын
ортақтық, елдің жылдың бір мезгілінде мекендейтін тұрақты мекенінің болуы,
сондай-ақ далада малмен үнемі көшіп отырудың қысқаруы 59 Жоғарыдағы
зерттеулерде, тұрақты мекені жоқ үнемі жылдың барлық мезгілінде кқшіп
жүретін көшпелі мал шаруашылығы туралы айтылмайды.
А. Кауфман экспедиция материалдарын негізге ала отырып: Таза көшпелі
тұрмыс дегеніміз- шаруашылығы тек малға негізделген малды жыл бойы
жайылымда бағатын жер, шаруашылығы тұрмақ шөп шабуды да білмейтін
шаруашылықтың түрі осыған байланысты көшпелілік өмір қалыптасты-үнемі
малымен жылдың әр мезгіліне байланысты әр түрлі территорияда көшіп жүрді;
көшпелі қазақтардың тұрақты мекені болмады, көшпелілердің негізгі
баспанасы көшіп қонуға ыңғайлы, киізден жасалған киіз үй болды...
Шаруашылық пен тұрмыстың жартылай көшпелітүрі дегеніміз- аз мөлшерде болсын
егіншілікті, шөп шабудың пайда болуы, қыста үнемі қыстайтын қыстауының
болуы, сондай-ақ көшудің мезгілі мен ұзақтығының қысқаруы 33 Осы көзқарасқа
жақын пікірді Д. Клеменецтің де жұмысынан көруге болады. Д. Клеменец
көшпелі мал шаруашылығының тобырлы таборный, жартылай көшпелілікті
циклді шаруашылық, -деп анықтай келіп, тік таулы мал шаруашылығының
үшінші түрін атайды 60. Шындығында тік таулы мал шаруашылығы — бұл мал
шаруашылығының түрі емес, Қазақстан өлкесінің оңтүстік - шығыс және шығыс
таулы аудандарында қалыптасқан көшу формасы ғана. Сонымен қатар революцияға
дейінгі айтылған пікірлерде мал шаруашылығының типологиясы туралы
әлеуметтік факторлар ескерілмеген.
1. Орта Азия мен Қазақстандағы мал шаруашылығының түрлері туралы мәселені
көптеген советтік экономистер экономгеографтар зерттеледі 61 Бірақ
бұл зерттеулер ауыл шаруашылығының болашағын болжау мақсатында тек сол
кездегі жағдайына баға беруге арналған еді, сондықтан ХІХ ғасыр мен ХХ
ғасырдың арасына қатысты деректер бұл еңбектерде ескерілмеді. Тек С.Е.
Толыбековтың еңбегінде 62 революцияға дейін қазақтың көшпелі қоғамы,
көшпелі мал шаруашылығын ұйымдастырудың жолдары туралы құнды
пікірлер айтылды. Оның пікірі бойынша революцияға дейінгі қазақтарда
таза көшпелі -тек қана мал шаруашылығымен қоса аздап егіншілікпенде
шұғылданңан, отырықшы-мал шаруашылығын егіншілікпен ұштастырып отырған
түрлері болды 62 Мал шаруашылығын көп зерттеп салмақты пікір айтқандар
— тарихшылар, этногрофтар және археологтар болды.
Мәселен, В.Ф. Шахматов қазақтың көшпелі мал шаруашылығы туралы зерттеуінде
қазақтарда шаруашылықтың негізгі 5 түрі болғандығын айтады: бірінші-
егіншілік пен шөп шабуды білмейтін таза көшпелі шаруашылық; екінші-
егіншілік пен шөп шабумен шұғылданған көшпелі шаруашылық; үшінші -жартылай
отырықшы, мал шаруашылығымен шұғылданушы, егіншілікпен шұғылданбаса да
малға қыстық шөп даярлайтын шаруашылық; төртінші- отырықшы егінші-малшы
малдарын жазда өрісте немесе жақын жайылымда ұстайтын шаруашылық; бесінші-
отырықшы, егіншілік тіршілігінің негізгі көзі болған шаруашылық 11.
Бұндағы түсініксіз мәселе, автор көрсеткен шаруашылықтың екінші түріне
жатқан мал шаруашылығымен шұғылданушылар жыл бойы көшіп жүре ме, әлде жоқ
па? Өйткені олар егіншілікпен және шөп шабумен шұғылданады: Ал қысқа шөбі,
жемі бар малшылар қыс бойы көшіп жүрмесе керек. Ендеше оларды көшпелілер
емес жартылай көшпелілерге жатқызу керек болар?!
А. Тұрсынбаевтің қазақ аулы еңбегінде қазақтарда мал шаруашылығының үш түрі
болғандығын көрсетеді: көшпелі жартылай көшпелі, отырықшы 63 С.З. Зиманов
30 ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақтардың қоғамдық құрылысы туралы
монографиясында, осы кезеңдегі қазақтың көшпелі мал шаруашылығының
ерекшелігі туралы толық айтып өткен. Сондай-ақ бұл мәселелер жөнінде А.
Еренов 64 және басқа да авторлардың еңбегін атап өткен жөн. Бірақ мал
шаруашылығын түрге бөлу проблемасы оларда арнайы қарастырылмаған.
Совет археологтары өз зерттеулерінде мал шаруашылығын классификациялаудың
үлгілерін ұсынды. Мысалы, С.И. Руденко мен С.С. Сорокин көшпелі және
жартылай көшпелі мал шаруашылығының көптеген варианттарын анықтады.34 Мал
шаруашылығының бір түріне олар, үнемі көшіп жүретін, тұрақты мекені жоқ
және егін шаруашылығымен шұғылданбайтын мал шаруашылығын жатқызса,
екіншісіне -жартылай көшпелі мал шаруашылығын жатқызды. С.С.Сорокин,
жартылай көшпелі мал шаруашылығына — үнемі егіншілікпен, шөп даярлаумен
шұғылдану - дейді.
С.И. Руденко айдамалы -жайлымды отгонно-пастбищный шаруашылығының ерекше
түрін бөліп көрсетеді. Мал шаруашылығының бұл түрімен шұғылданушылар
отырықшы, тек қана жанұясыеың бір бөлігі өзінің малымен бірге жылдың
белгілі бір мезгілінде бір орнынан екінші орынға көшіп жүреді, айдамалы
-жайлымды мал шаруашылығының жартылай көшпелілерден айырмашылығы сол,
айдамалы-жартылай отырықшы мал шаруашылығында табын мен бірге тек
бақташылар ғана көшіп жүрсе, жартылай көшпелі шаруашылықта табын мен бүкіл
жанұясы барлық мүлкімен көшіп жүреді 34 С.С.Сорокин шаруашылықтың жартылай
көшпелі түріне жатқызады және ерекше түр ретінде бөліп көрсетеді.65
Мал шаруашылығын әр түрлі типке классификациялау этнографтар еңбегінде
толығырақ қарастырылған. Орта Азия халықтарының белгілі зерттеушісі Т.А.
Жданконың еңбегінде Орта Азия мен Қазақстанның көшпелі егіншілікпен
шұғылданған отырықшы халықтарының өзара қарым-қатынасы туралы жалпы
мәселелер айтылады. Автор жартылай көшпелі мал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университеті
Тарих факультеті
Арнайы тарихи пәндер және
оқыту технологиясы кафедрасы
Диплом жұмысы
Қазақ халқының мал шаруашылығының қалыптасуы және оның түрлері
Орындаған: 4-курс студенті
Ғылыми жетекшісі:
Қорғауға жіберілді
2008
Кафедра меңгерушісі:
т.ғ.д., профессор Сыздықов С.М.
Алматы 2008ж
Мазмұны
Кіріспе
І тарау. Қазақстан жерінде мал шаруашылығының
қалыптасуы
ІІ тарау. Қазақтардың мал шаруашылығының негізгі түрлері
және оларды бағу әдістері
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Иллюстрациялық карталар
КIРІСПЕ
Қазақ жерінде көшпелі мал шаруашылығының шығуы және оның типтерінің
қалыптасуын зерттеу аса маңызды ғылыми – теориялық және
практикалық маңызы бар мәселе. Бүгінгі индустриялы - аграрлы шаруашылығы
жан-жақты дамыған қазақ жері өз дамуында сан қилы белестерден
өтті. Оның тарихының өткенін бүгінгі жетістіктеріне баға беру үшін,
ертеңімізге сеніммен көз жүгірту үшін керек. Партиямыздың ХХVІ съезінде
Мал шаруашылығы селодағы екпінді майдан деп есептелсін1 делінген
болатын.
Революцияға дейінгі дәуірде қазаң жерінде шаруашылықтың екі түрі-мал
және егін шаруашылықтары дамыған еді. Әрине, халықтың кәсіпшілігінде бұл
екі шаруашлықтың орны барлық жерде бірдей болды деуге болмайды. Қазақ
жерінің басым көпшілігінде революцияға дейін кәсіпшіліктің негізгі түрі
болып мал шаруашылығы саналды.
Бүгінгі көркейген, кемелденген социалистік дәуірімізде бұрын өтіп
кеткен, өз дамуында өте артта қалған шаруашылығының түрін жазудың не керегі
бар деген сұрақ тууы мүмкін. Бірақ бұл керек. Қазақ халқының мал
шаруашылығының тарихын қалпына келтірудің танымдық мәнімен қатар, саяси
практикалық маңызы бар. Азия-Африканың жаңа дамып келе жатқан
елдері үшін біздің шаруашылығымыздың кешегісі мен бүгінгісі үлкен
тәжрибелік мәні бар мәселе. Сондықтан да болар, соңғы кезде қазақ халқының
тарихи тәжрибесін шетелдіктер де көп зерттеуде.
Бұл тақырыптың бүгінгі таңда актуалдығы буржуазиялық тарихнамадағы
жалған пікірлерге соққы беру мақсатымен де байланысты. Көптеген
буржуазиялық тарихшылар қазақ қоғамын мәңгі мешеу, дамуды білмеген, тарихы
жоқ қоғам деп есептейді. Қазақ халқының шаруашылығын мысалға ала отырып
көшпенді және отырықшы халықтардың мәдениеті ежелден қарама-қайшы болды
деген жалған пікірлер тудыруда. Ал еңді қазақ халқының шаруашылығын бір
ұрпақтың өмірінде аң танымастай өзгерткен советтік озық шаруашылық
тәжрибесі туралы буржуазиялық зерттеушілер жұмған аузын ашпайды.
Қазақ шаруашылығының тарихын ғылыми тұргыда ашып көрсету, зерттеу
буржуазиялық ғылымдардың қазақ тарихы үшін шындығын бұрмалауларына соққы
беруге тиіс.
Маркстік-лениндік тарих ғылымы буржуазиялық зерттеушілердің
пікірлерін сын көзбен қайта қарап, бұрынғы көшпенді, мал шаруашылығымен
айналысқан халықтардың тарихтағы, адамзат мәдениетіндегі орнын, қосқан
үлесін анықтады. Қазақ халқының экстенсивті мал шаруашылығы дамусыз, бір
орнында қалып қалған жоқ. Ол да мәдени шаруашылық типінің өз ішкі
заңдылықтары негізінде, біршама дамыған экономикалық формалардың әсерімен
де дамып отырды. Әрине бұл даму бүгінгімен салыстырғанда тіптен өте баяу
еді.
Революцияға дейінгі қазақ мал шаруашылығы табиғаттың дүлей күштеріне
тікелей бағынышты болды. Әр жылдары болатын жұттардан соң оңдағы ауылдар қу
таяғын ұстап қалатын, немесе малдың үштен бірі қырылатын. Мал басының
өсуіне,оның товарлы ірі шаруашылық дәрежесіне көтерілуіне малға жиі келетін
іңдет аурулар, тұрақты жем-шөп қорының болмауы қатты кері әсер етті.
Әкстенсивті көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы жағдайында
жүздеген мың кедей шаруалардың өмірі мен тұрмысы өте ауыр болды.
Революцияға дейінгі қазақ жерінде әлеуметтік теңсіздік барынша енген
еді. Бүкіл халықтың 5-6 ақ процентін құрайтын бай шонжарлардың қолында
барлық малдың үштен бірінен астамы топтасты. Байлар жақсы
жайлым, суаттарға ес болды.
Ұлы Октябрь және ол тудырған революциялық өзгерістер нәтижесінде
қазақ халқы шаруашылығы мен тұрысында түбегейлі өзгерістер іске асты. Қазақ
кедейінің отырықшылануы, жаппай кооперациялау, индустрия мен қала
құрылысының дамуы, ауыл шаруашылығын техникалық жағынан қайта қаруландыру,
тың жерлерді игеру, жүздеген колхоздар мен совхоздар ұйымдастыру, осының
бәрі Қазақстан шаруашылығын түбегейлі өзгерткен шаруашылық жетістіктері.
1978 жылғы мәлімет бойынша Қазақстанда 2035 совхоз 418 колхоз бар екен. 2
Қазақ халқының мал шаруашылығы жөнінде арнайы мақалалар революцияға
дейінгі дәуірде де жарық көре бастады. Бұл ретте А.Диваевтың,3
А.И.Добромысловтың4 таға сол сияқты А.Дорофеевтің,5 С.Джантюриннің6
еңбектерін атап өткен жөн. Бұл мақалалардан қазақ халқының XIX ғасырдағы
мал шаруашылығы туралы құнды мәліметтер аламыз. Қазақ халқының шаруашылығы
туралы жалпы деректер А.И.Левшиннің, 7 Р.Карутцтың,8 Л.Мейердің, 9т.б.
еңбектерінде кездеседі.
Совет дәуірінде қазақ халқының мал шаруашылығын этнографиялық
тұргыдан алғаш зерттеуші Х.А.Арғынбаев.10 Арғынбаевтың еңбегінде малдың
тұқымдары, мал шаруашылығын ұйымдастырудың әдістері, мал ауруларын
емдеудегі халық тәжрибесі кең түрде сөз болады.
Қазақтың көшпелі мал шаруашылығы туралы мәліметтерді, тұжырымдарды
В.Ф.Шахматовтың11,С.Е.Толыбековтың1 2, Б.С.Сулейменовтың13, П.Г.Галузоның14,
Г.Е.Марковтың15 еңбектерінен алуға болады. Бірақ бұл еңбектер көбінесе
тарихи документтер, революцияға дейінгі авторлардың мәліметтері арқылы
жазылған және де бүкіл қазақ жерінің мал шаруашылығы туралы тиянақты толық
деректер бере алмайды.
Қазақ халқының мал шаруашылығының өте ертеден басталған тарихына
алғаш терең талдау жасаған, қазақ шаруашылығының регионалдық аймақтық
ерекшеліктерін толығырақ зерттеуге көңіл бөлген еңбек – 1980 жылы Ғылым
академиясы баспасынан шыққан жинақ болды.16 Бұл жинақтың ілгеріректе шыққан
еңбектерден тағы бір артықшылығы - қазақ шаруашылығын арнаулы картаға
түсіру болды.
Жұмыстың жалпы методологиялық негізіне марксизм-ленинизм
классиктерінің өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастар туралы қағидалары,
көшпелі мал шаруашылығы мен отырықшы жер шаруашылығының негізгі өндіріс
құрал жабдықтары туралы тұжырымдарын алдық.
Диплом жұмысы кіріспе, екі тарау, қорытынды, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен және иллюстрация ретінде берілген карталардан тұрады.
1-ТАРАУ
ҚАЗАҚСТАН ЖЕРІНДЕ МАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
Қазақ жері мал шаруашылығының өте ертеден дамыған аймағына жатады.
Қазақстан жерінде мал шаруашылығы туралы ең көне деректер неолит дәуіріне
жатады. Бұл кезде Евразияның кең алқапты аймақтарында терімшілік пен
аңшылықтың орнына өңдіргіш шаруашылық келе бастаған еді. Ғылымда
жинақталған материалдарға қарағанда ешкі, қой сияқты жануарларды алғаш
қолға үйрету Таяу Шығыстың субтропикалық аймақтарында іске асқан.17 Ұсақ
малдың өсіп өнуіне бұл жерлердің бұйратты шүйгін жайылымдары өте қолайлы
болған.18
Соңғы жылдары ғалымдар үй қойының ең арғы тегін анықтады, ол муфлон
деген , Жерорта теңізінің маңайын мекендеген жануар екен.19 Зоологтардың
бұндай болжамы археологиялық қазба деректерімен расталды.20
Ірі қара малының қолға қай жерлерде үйретілгені әлі толық анықталған
жоқ. Өйткені қолға үйретілгенге дейін де ірі қара малдың арғы тұқымдары
Көне Дүниенің Старый Свет барлық аудандарынан табылған еді. Дегенменде
ірі қара малдың ең көне сүйек қалдықтары біздің жыл санауымызға дейінгі 7
мың жылдыққа Оңтүстік Америкадағы Чатол Гуюк қонысынан біздің заманымызға
дейінгі 5-6 мыңжылдықтарға жататын Мессопотамия ойпатының қоныстарынан
табылған еді.21
Соңғы кезде жылқының тарихы жөнінде қызықты деректер табылуда.
Біздің жыл санауымызға дейінгі 4 мыңжылдықта Украинаның далалық
аймақтарында мекеңдеген тайпалардың малының ішінде жылқы басым болды.22
Зоологтардың тұжырымдарына қарағанда Оңтүстік-Шығыс Европа және Волга бойы
аудандары жылқыны қолға алғаш үйреткен негізгі аймақтардың бірі болды.23
Қазақстанның батыс аудандары да жылқыны алғаш қолға үйреткен
жерлер қатарына жатқызуға болады.
Археологиялық ескерткішгерге қарағанда үй малдарының өте көне сүйек
қалдықтары неолит дәуіріне жатады. Біздің заманымыздың бұрынғы ІІІ мыңыншы
жылдыққа жататын Қарағанды 15, Зеленая Балка 4, Саксаульская 1, Усть-Нарым
қоныстарынан табылған мал сүйектері бұған дәлел бола алады.24 Бұл
тұрақтарда үй жануарларының бәрінің - қойдың, ешкінің, ірі мүйізді қара
малдың, жылқының сүйектері табылған. Сонымен қатар бұл қоныстардан жабайы
аңдардың да сүйектері де көп табылған. Бұл осы қоныс иелерінің өмірінде мал
өсірумен қатар да ролі зор болғандығын көрсетеді.
Біздің заманымызға дейінгі II мыңжылдықтың бірінші жартысында
Қазақстан территориясында комплексті шаруашылығы бар отырықшы тайпалар
қалыптасты. Олардың кәсібінде теселі жер шаруашылығымен қатар үй маңы мал
шаруашылығы да үлкен орын алды.
Мал шаруашылығының қалыптастыру тарихын қарастырғанда оны
егіншіліктен мүлде бөле қарауға болмайда. Өйткені кей тайпаларда олар қатар
дамыды. Мысалы, Қанай, Усть-Нарым қоныстарынан табылған материалдарға
қарағанда бұл екі шаруашылық қатар дамыған.25
Археологиялық қазбаларға қарағанда біздің заманымызға дейінгі II
мыңыншы жылдықта Қазақстанның далалы аймақтарын мекендеушілер мал
шаруашылығымен тұрақты түрде айналыса бастаған. Мал шаруашылығы дамыған
сайын қой мен жылқының саны арта түседі. Бұл әрине жағдайға
да байланысты еді. Қой және жылқы малы қыста тебіндеп жайылып өз тамағын
тауып жейді, оның үстіне ұзаққа көшуге шыдамды. Бұл дәуірде сонымен қатар
аңшылықтың ролі төмендей түседі, оған дәлел - аң сүйектерінің қоныстардан
аз шығуы.26 Б.э.д. II мыңыншы жылдықтың соңына таяу Қазақстанның көптеген
қоныстарында Ұсақ малдың сүйегі арта түседі, дегенмен жылқы саны да
көбейеді, Мысалы, Бұғылы, Шортандыбұлақ қоныстарында ұсақ малдың сүйегі
мүйізді ірі қараның сүйегінен үш есе артық кездеседі.27 Бұндай құбылысты
Атасу, Қарқаралы, Алексеевка қоныстарынан да кездестіреміз.
Қазақстан жерінің табиғатының әр аудандарда әртүрлі болуымен
байланысты сол жерлерді мекендеген тайпалардың шаруашылық мамандануы да
түрліше болды. Мысалы,Чаглинка, Сарғары қоныстарында ірі қара малдардың
сүйегі, басқа үй жануарларының сүйегінен әжептәуір көп болды, ал
Трушниково қоныстарында ірі қара сүйектері мен қой сүйектері бірдей шамада
болды.27 Шалғын шөпті үлкен өзен аңғарларын қоныстанушылар сахарадағыларға
қарағанда мал шаруашылығының отырықшы формасын жүргізуді артық санаған
сияқте.
Қола дәуірінде Қазақстан территориясында ашық далаларда игеру
процесі тездеді. Бұл кезде Андрон тайпалары Батыс және Оңтүстік Сібірдің
орманды далалық халықтарымен, Орал бойы мен Волга бойы тайпаларымен Орта
Азияның отырықшы егінші тайпаларымен мәдени байланыста болды.
Мал шаруашылығының үлкен қарқынмен дамуы ертедегі қоғамның күрт
өзгеруіне әкеп соқтырды: малшы тайпалар басқа тайпалардан бөлініп шықты.
Қазақстанның құлазыған сусыз аймақтарында, өндіргіш күштің төмен болуынан
егіншілікпен шұғылдануға мүмкіңдік болмады, сондықтан эконониканың негізгі
түрі ретінде көшелі және жаршылай көшпелі мал шаруашылығы қалыптаса
бастады. Біздің э.д. I мыңыншы жылдықтың басында болған қатты қуаңшылық,
климаттың өзгеруі көптеген көшпелі мал шаруашылығына
өтуін тездетті.28 Біздің э.д, I мыңыншы жылдықтың басында Қазақстанның
далалық, шөлейт және таулы өлкелерінде көшпелі және жартылай көшпелі мал
шаруашылығы алдымен негізгі, кейін шаруашылықтың басты түріне айналды.
Кең далалық жерлерді игеру жылқы шаруышылығын дамытуға себепші
болды. Орал тауларын және қазақ далаларын мекендеген тайпалар. Жылқыны
мініске үйретуді, дөңгелекті шегіп көлігін пайдалануды біздің эрамызға
дейінгі II мыңыншы жылдықтың бірінші жартысында игерген еді, бірақ
шаруашылықтағы бұл жетістіктердің нағыз дамуы б.э.д. I мыңыншы жылдықтың
бас кезінде сәйкес келеді.29
Көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығына көшу қоғамның
өндіргіш күшінің дамуында бір қадам алға басу болды; ол еңбектің алғашқы
үлкен қоғамдық бөлінісін белгілеп берді, шаруашылықта артық өнімнің пайда
болуына себеп болды, сондай-ақ мал шаруашылығымен шұғылданушылар мен егін
шаруашылығындағылардың арасында экономикалық және мәдени алмасуды
қамтамасыз етті. Б.э. дейінгі I мыңыншы жылдың ортасында Қазақстанның
байтақ даласының әрбір зонасында әртүрлі үлгідегі шаруашылық пайда бола
бастады. Мал шаруашылығын зерттеушілердің көпшілігінің көзқарасы бір жерден
шыға бермейді. Дегенмен осы тақырыпты зерттеуші ғалымдардың бірталайы
әртүрлі дәірлердің өзінде де шаруашылық түрлерінің біршама тұрақты
болғандығын атап өтеді.30 Таулы жерлерде тік көшіп қонатын малшы
тайпалардың шаруашылығы олардың экологиялық ортақ жағдайларына байланысты,
экстенсивті мал шаруашылығының ерекшелікшеріне байланысты өте жай дамыды,
кейде тіпті уақытша кері кетіп отырды.31 Бұл туралы біз белгілі
зерттеушілер А.М.Хазанов, Г.Е.Марковтың еңбектері арқылы көз жеткізе
түсеміз .32
Қазақтың көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы туралы
алғашқы анықтаманы А.Кауфман берген еді. Қазақ мал шаруашылығының түрлері
типтері туралы толығырақ анықтама берген С.И.Руденко еді.33 Бұл ғалымдар
мал шаруашылығының түрлері климаттық-табиғи жағдайларға байланысты
болатындығын айтқан еді. Бұл қағида кейінгі зерттеушілердің барлығының
тұжырымдарына негіз болды. С.М.Руденко кезінде көшпенділіктің негізгі
белгілерін атап көрсеткен еді, олар: а.мал шаруашылығы халықтың күн
көрісінің негізгі түрі; б.малды қысы-жазы жайып бағу; в.мезгілдік көші-
қонға байланысты көшпелі тұрмыс.34 А.М.Хазанов бұған тағы бір белгі қосып
35, көшпенділікке өте дәл анықтама берді: номадизм - өндіргіш
шаруашылықтың ерекше түрі, бұл көшпелі экстенсивті мал шаруашылығы.36
Археологиялық және этнографиялық материалдар, Қазақстан
территориясындағы мал шаруашылығымен шұғылданушылықты 3 түрге бөледі:
көшпелі, жартылай көшпелі, отырықшы мал шаруашлығы .37
Көшпелі мал шаруашылығы Маңғышылақ, Батыс және Орталық Қазақстанның
құрғақ, шөл және шөлейт далаларында басым болды. Бұл жердегі көшпелі мал
шаруашылығының өзі 2 вариантқа бөлінді: үнемі көшіп отыру және мезгілмен
көшіп отыру. Евразиядағы малшы тайпалардың отыруы әртүрлі тарихи кезеңдегі
жазба деректерде көрсетіліп отырды. Бұл жөнінде антикалық дәуірде Геродот,
Гиппократ, Страбон сондай-ақ орта ғасырлық дәуірде П.Карпини, Ибн-Батута,
Ибн-ал-Факих, Ш.Язди, Иовий, Дженкинсон жазып кеткен еді. Бірақ та бұл
деректерде қарама-қайшылықтар көп, бұл деректер үнемі көшпеліліктің, мал
шаруашылығын жүргізудің басқа формалары арасындағы ара-салмағын анықтап
бере алмады. Үнемі көшіп-қонушылық барлық кезеңде де ерекше орын алды,
бұлай болу негізінен, апаттардың, соғыстардың, қоныс аударулардың көп
болуымен байланысты болды.
Қорғанды молалардың топографиясына қарағанда үнемі көшпенділік Батыс
және Орталық Қазақстан территориясын б.э.д. 1 мыңыншы жылдықтың I
жартысыңда мекендеген. Кейінректе бұл жерлерді мекендеген малшы тайпалар аз
уақыттық болса да қысқы тұрақтарға қоныстап отырды. Көшіп қонудың мұндай
түрі XIX ғасырдың аяғы XX ғасырдың басында Маңғышлақ, Темір уезіндегі
адайлардың бір бөлігінде, Атбасар уезіндегі бағландар, сондай-ақ Қазалы,
Ырғыз, Торғай Қапал уезіндегі халықтардың бірталай бөліктерінде болған.38
Орталық және Батыс Қазақстанда көшпелі мал шаруашылығының кең
тараған түрі біз қарастырып отырған шаруашылықтың екінші варианты болды,
яғни көшіп-қонумен қатар, мезгіл-мезгіл қыстауға қайтып оралып отырды. Б.э.
дейінгі I мыңыншы жылдықтың ортасынан бастап қыстаулардың маңыңда қауымдық
зираттар пайда бола бастады Қара-оба, Тасмола, Сыпыра-оба, Қарабие.
Мезгілдік көшіп отырушылар егіншілік дегенді білмеді, ал малға шөп дайындау
аз мөлшерде ғана болды. Қысқы қыстауларда там үйлер болмады. Негізгі мал
түрі қой, жылқы, түйе болды, ал ірі мүйізді қара малдар өте аз мөлшерде
болды. Көшіп-қону меридионалдық белдеу широтный бағыттарда іске асты.
Евразиядағы мал шаруашылығымен шұғылданушылардың белдеулеп көшуін
Страбон былай деп жазды: Олар ылғи да өздерінің табындарына жайылым үшін
қыста меотид жанындағы батпақты жерлерді, ал жазда далалы жерлерді таңдап
алды. Орта ғасырлық саяхатшы В.Рубрук былай деп көрсетті: Қысқа олар
неғұрлым жылы жаққа түседі де ал жазда елдің неғұрлым суық жағына
көтеріледі. Кейініректе, 18 ғасырда И.Г.Георги былай деп жазған: Олар
қазақтар қыста өз малдарымен Оңтүстіктің жылы аудандарын қыстап, жазда
салқын самалды, шүйгінді солтүстік далалық аймақтарды жайлайды.39
Қазақтардың айналып немесе белдеу бойымен көшуі жөнінде Рузбихан мен
П.И.Рычковтың еңбектерінен кездестіруге болады.40
Жартылай көшпелі мал шаруашылығымен шұғылданушылардың ерекшелігі-
олардың тұрақты қыстауларының болуы болды. Шаруашылықтың бұл түрінің ерекше
етек алуы үйсін-сақ дәуірінде болды. Шаруашылықтың бұл түрі Жетісуда, Шығыс
Қазақстан тауларында, Тянь-Шаньда, Батыс Алтайда дамыды. Бұл жерлердегі
мезгілдік жайылымдар бір-біріне жақын орналасқан және көлемдері де үлкен
емес еді. Осы кезде тік көшу түрі тарай бастады. Бақташы тайпалардың
тік көшуі деп жазықтықтағы өзен бойларында орналасқан қыстаулардан жазғы
биік таулы жайлауларға көшуін айтамыз.41 Үйсін дәуірінде көшудің басқа
түрлері де болды, тау аңғарларындағы қыстаудан жайлауға, одан қайта өзен
бойлары арқылы қыстауға көшу Ақтас қонысы. 42 Қазақстанның басқа
аймақтарында көшудің бұндай түрлерін Ч.Ч.Валиханов та көрсетті.43
Көптеген жартылай көшпелі шаруашылықпен айналысқан тайпалар
қыстақтарының маңында арпа, сұлы, бидай өсірді, ал қой шаруашылығымен жылқы
өсіруді мүйізді ірі қара мал өсірумен ұштастырып отырды. Жетісу және
жоғары Ертіс өңіріндегі тайпаларда жартылай көшпелі мал шаруашылығының
тұрақты түрде болғанын археологиялық деректерден көруге болады. Іле
өзеніндегі Бесшатыр зираттарынан, Шілікті қорғандарынан табылған бөренеден
қиыстырып салынған молалар сақ тайпаларының тұрғын мекендерінің болғанын
көрсетеді. Жетісудың батыс, шығыс бөліктерінде мекендеген үйсін
тайпаларында, олармен туыстас Талас, Шу, Қаратау өңірін мекендеген
тайпаларда там-қыстақтар болған.44 Жартылай көшпелілердің тұрған
аймақтарында орта ғасырда қалалар мен қоныстар, қолдан суғарылатын
егіншілік пайда болды. Бұл жөнінде В.Рубруктің мәліметіері бар.45 Дегенмен
бұл аймақтарда да шаруашылықтың негізгі түрі болып мал шаруашылығы қала
берді.
Отырықшы мал шаруашылығының негізінен Оңтүстік Қазақстан өңіріңде,
Сырдария, Чу, Талас, Арыс өзеңдерінің жағалауларында, Қаратаудың оңтүстік
беткейлерінде табиғи шалғын шөптері мол жерлерде дамыды.46 Шырық-Рабат,
Баланды деген дамыған суармалы жүйесі бар, сонау сақ дәуірінен бері
белгілі.
Мал шаруашылығының үшінші түрі - отырықшы мал шаруашылығының аса
жылдам қарқынмен дамуы біздің эрамыздың IІ мыңыншы жылдығының бас кезіне
сәйкес келеді. Бұл кезде ірі қауымдарының жаппай қоныстануы
седентаризация басым. Кейініректе бұл жерлерде ондаған ірі қоныстар пайда
болды. Отырықшы мал шаруашылығындағы мал түлік ішінде мүйізді ірі қара
малдың ара салмағы малшылық алдыңғы екі түріндегіден әлдеқайда басым болды.
Отырықшылардың арасындағы кейбір семьялар малмен бірге жазғы, күзгі
жайылымдарға шығып отырды және олардың қыстауларында да,
жайлауларында да тұрақты там үйлер болды.47 Шаруашылықтың үш
түрінің қайсысын алсақ та – Қазақстандағы мал шаруашылығының тек жалпы
классификациялық схемасы, қандай болмасын схемалар сияқты, ол да белгілі
бір дәрежеге шартты. Бұл схемаларда көрсетілген шаруашылық типтерінің
таралған негізгі аймақтарында шаруашылық түрлері көбінесе араласып келіп
отырды, яғни көшпелі шаруашылық дамыған аймақтардың кей жерлерінде жартылай
көшпенді, немесе отрықшы малшы тайпалар да кездесіп қалатын.
Жоғарыда айтып кеткеңдей жартылай көшпелі мал шаруашылығы тек қана
Жетісу мен Шығыс Қазақстанда ғана емес, сондай-ақ Қазақстанның батыс және
солтүстік аймақтарында да б.э. дейінгі 1 мыңыншы жылдықтың орта кезінде
болды. Бұлар Ишим және Елек өзендері бойындағы қоныстарды қазғанда
анықталды. Мысалы, Елек өзенінің сол жақ жағалауын жайлаған савромат
тайпалары өз қоныстарының маңайында үлкен молалармен шатыршалар немесе
қиыстырып діни құрылыстар салған Бесоба, Сынтас. Ишим өзені
бойындағы ұзақ уақыт адам мекендеген, б.ә.д. VIII-II ғасырларда жататын
Борқы I, П, Қарлыға, Кеңөткел X қоныстары Солтүстік Қазақстанның жартылай
көшпелі малшы тайпаларының тұрақтары болса керек. Жартылай көшпелі мал
шаруашылығының Орталық Қазақстанда орта ғасырға дейін өмір сүргені туралы
фактілер бар.48 Суармалы егіншілікпен айналысатын Оңтүстік Қазақстанның
кейбір тайпалары да жартылай көшпелі мал
шаруашылығымен шұғылданды. Сол жартылай көшпелі сақ тайпалары Үйғарақ,
Тагискен сияқты қорғанды молалар қалдырды.49 Тіпті көшпелі мал
шаруашылығымен нағыз эталоны болып табылатын Адай руларының Ембі өзені
бойын мекендеген бір бөлігі отырықшы болып мүйізді ірі қара малды өсірді.
38
Сонымен Қазақстан территориясында көне дәуірден бері мал
шаруашылығының әртүрлі типі болған екен. Жоғарыда айтылғандар негізінде
С.Е.Толыбековтың Қазақтарда жартылай көшпелі, отырықшы мал шаруашылығы
тіптен кейінтінде пайда болды50 - деген пікірімен келісуге болмайды.
С.Жолдасбаев Көшпелілер кейінтінде ғана отырықшылдыққа айналды
деген болжамдарды сынай отырып, Оңтүстік Қазақстан тұрғындары XV-XVI
ғасырларда отырықшылыққа көшті деп өзі сынаған пікірлерге қайта қосылады.
Археологиялық пікірлерге қарағанда б.э. дейінгі I мыңыншы жылдықтың
орта кезіне қарай Қазақстанның әртүрлі аймағының табиғи-климаттық
жағдайларына қарай мал шаруашылығының көшпелі, жартылай көшпелі және
отырықшы түрлері қалыптасқан және мал шаруашылығының осы үш түрінің даму
жылдамдығы әртүрлі болғанымен шығуы бір кезеңге жатады.
Шаруашылақтың құрамының және шануашылық-мәдени типтерінің
шекараларының өзгеруіне саяси оқиғалар да өз ықпалын тигізбей қойған жоқ.
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудың батыс бөлігінде сақ-үйсін дәуірінде басым
болған жартылай көшпелі мал шаруашылығы орта ғасыр кезеңінде көп жерлерде
егіншілікке орын беріп, шаруашылықтың қосалқы түріне айналды.
Шаруашылықтағы бұндай өзгеріс, бір жағынан, өндіргіш күштердің дамуының
табиғи процессіне байланысты болса, екінші жағынан, Орта Азияның отырықшы
халықтарымен жақындасудан, шаруашылық-мәдени байланыстарынан туған болуы
керек. Тараз, Отрар сияқты орта ғасырлық қалалардың маңында жартылай
көшпелі мал шаруашылығы шаруашылықтың көмекші, қосалқы түріне айналды.
Бірақ монголдар шапқыншылығынан кейін жер шаруашылығы өте ауыр күйзеліске
ұшырап, бұл жерлерде де жартылай көшпелі мал шаруашлығының ролі қайта арта
түсті.51 Бұл ретте Отрар қаласының монголдардан соңғы дәуірге жататын
қабатынан табылған мал түліктерінің сүйектері қызықты мәлімет береді:
қазбада табылған қой сүйектері мүйізді ірі қара мал сүйегінен 2,5 есе
көп.27 Табында қой санының артуы әрине жартылай көшпеліліктің көрінісі.
Сонымен қатар осы кезеңде оңтүстік қазақтарының малының құрамында жылқының
санының мүйізді ірі қара мал санынан әлде қайда артық болуы экономиканың
сапалық жағынан қайта құрылғанын көрсетеді. Феодалдық соғыстардың жиілеп
кетуі, жаугершілік заман әскери жарақтың бір түрі – жылқыны өсіруді қажет
етті. ХУІІ- ХУШ ғасырларда қазақ хаңдықтарының сыртқы саяси жағдайы өте
қиндап кетті. Шығыстан жоңғарлар, батыстан Волга қалмақтары тыныштық
бермеді. Жоңғар және қалмақ феодалдарының жақсы қыстауларды, шүйгінді
жайылымдарды тартып алуы қазақтардың жаңа жерлерге қоныстануына, бұрыннан
қалыптасқан көші-қон жолдарының қысқаруына, өзгеруіне, жайылымның азаюна
әкеп соқты.
Жазба және археологиялық деректерды мал шаруашылығын жүргізудің әдіс-
тәсілдері, мал түліктері және мал тұқымын асылдандырудың көне әдістерін
туралы мәліметтер көптеп кездеседі. Қазақстан территориясындағы мал
шаруашылығымен шұғылданудың барлық варианттарында орталық-экстенсивт
жайылымның болуыц, яғни жыл бойына малдың көпшілік бөлігін жайлымда ұстау.
Бұл ерекшелік Орталық Қазақстан мен Батыс Қазақстанның көшпенділері мен
Жетісу Оңтүстік Қазақстанның көшпелі мал шаруашылығымен шұғылданушылар
көптеп ғасырлар бойы сақталды.
Мал шаруашылығымен шұғылданушылар үшін ең ауыр мезгіл қыс болды. ХУШ-
ХІХ ғасырдағы саяхатшылар мен ғалымдардың еңбектерінде қыс жағдайында
малдарды қалай жайып сақтағандығы туралы айтылған.52 Жылқы өзінің азығын
қардың астынан теуіп жейтін болғандықтан оларды алыс жайлымдарда жылқышылар
баққан. Қойлар ірі мүйізді қаралар және түйелер әдеттегідей қыстаудың
төңірегінде бағылды. Қойлар қары аз беткейлерінде жайылды, түйе мен ірі
мүйізді қаралар шөптері биік өскен шалғындары мен қар басып қалмаған қамыс
жерлерді жайылды. Қыста түнге қарай жылқыдан басқа малды қыстаққа айдап
келіп, оларды қораға қамайтын. Кейде тірі қорған, ық ретінде түйелерді
қолданды. Ол үшін иірген қойдың айналасына түйелерді екі-екіден шөктіретін.
Қатты қыс кездерінде жайылымға алдымен жылқыларды жіберетін, олар
тұяқтарымен қарды қазып, шөпті ашып оның басын жейді. Бұдан соң түйе мен
ірі қара малдар жүріп олар шөптің ортасын жейтін, ең соңында қардан
аршылған жайылымдарға қойлардың табындарын жіберетін, олар түйелер мен ірі
қара малдардан қалған шөптердің түбірлерін жейтін. Жұт жылдарында күрек
ашу әдістері қолданылатын, яғни күрек немесе басқа құрал-саймандар арқылы
жайылымдарды тазалайтын. Бұндай жағдайда кейде алдымен жылқыны жіберетін,
олар тұяқтарымен қабыршықтарын бұзып қардың бетін ашатын. Қола дәуірінің
ақырғы кезінен бастап мал шаруашылығында ұсақ мүйізді малдар басым болды.
Олардың еті, сүті, жүні, терісі пайдаға асты. Осыған байланысты қой малын
қастерлеу, тіпті пір тіту пайда болды. Андронов мәдениетінің жерлеу
орындарында қойлардың жамбас, құйымшақ, мойын омыртқа, кәрі жілік, асық
жауырын сүйекітері жиі кездеседі. Осындай әдет-ғұрып, зерттеушілер
көрсеткендей, орта ғасырдың соңғы кезіне дейін сақталып келді.53 Сақ
дәуіріндегі қойлардың сүйектерінің үлкен болғандығын Матвеев өзінің
зерттеулерінде көрсете келіп, сол заманғы қойлар тұқымына қарай және
қазақтың құйрықты қойлары ұқсас болгандығын атап көрсетті. Бұған б.э.д. VII-
V ғасырларға жататын Орталық Қазақстандағы Тасмола зираттарынан табылған
материалдар дәлел бола алады.54 Тасмоладан табылған жануарлардың сүйек
бітіміне қарап олардың арқарға ұқсастығы бар екендігін көреміз.
Археологиялық деректерге қарағанда темір дәуірінің алдындағы
ғасырларда тек қалың жүнді қойлар ғана емес сонымен бірге ұхын жүнді қойлар
мен ешкілер де өсірілгені көрінеді. Жетісу мен Алтай жерлеу қорғандарын
қазғанда табылған жұқа киіздер мен жүннен тоқылған маталардың болуы бұны
одан әрі дәлелдей түседі. Қазақ халқының ұсақ малдары және олардың
ерекшеліктері туралы П.С.Палластың, И.Г.Георги, И.П.Паллас еңбектерінде
айтылады. Олардың еңбектерінде қазақтарда үлкен құйрықты қойлар егіз қозы
табатын қойлардың көп екендігі, соңдай-ақ елтірі жасау үшін қойлардың ұсақ
түрлері де өсірілетіні туралы айтылады. Сақ мүйізді малды Россия рыногына
Оренбург арқылы апарып сататын болған, мысалы 1769 ж. базарға 140000 мың
қой өткізілген.55
Ертеден қазақ мал шаруашылығында жылқының орны ерекше болған. Б.э.д.
II мыңышы жылдың ортысынан бастап-ақ жылқыны мінгі көлік ретінде, зат
теңдеу үшін, және шегу үшін пайдалана бастаған. Көне дәуірге жататын
Қойбағар, Арпаузен, Берікбай, Хантау сияқты тастарда жылқының арбаға
шегілгені және жүк тарту үшін пайдаланғаны бейнеленген.
Мал шаруашылығының ішінде аттың ролінің зор болгандығын Андроново
мәдениетіндегі мәліметтер дәлелдейді.
Ерте темір дәуірінде жылжып көшудің жиілеуіне байланысты жаңа
жайылымдардың қажеттігіне байланысты байлықтың негізгі көзіне айналды.
Өлген жауынгерлерді атымен бірге көмуінің өзі, аттың көшпелілер үшін
маңызының зор болғандығын көрсетеді.56 Сақ дәуірінде Қазақстан аймақтарында
басы үлкен, аяғы қысқа, қысқы суыққа төзімді, семіруге ыңғайлы жылқылар
таралды. Жылқының бұл түрі осы кездегі қазақтың жабы аттарына ұқсас болды.
Сақ тайпаларының әскер басыларының жерлеу орындарынан, мінуге ыңғайлы,
тұрқы ұзын аттардың түрі табылған.57
Қазақ халқы жылқы түлігін өсіруге ерекше көңіл бөлді, өйткені так
күнделікті тіршілікке ғана емес, жауынгерлік заманда да ел қорғауда ер
қанаты болды. Мұндай Сайгүлік аттарды қазақтар арғымақтар, деп
атады.Қазақ халқы жылқы тұқымын 2-ге бөлді. жабы және қазанат.
Жабының жал-құйрығы қалың, денесі шымыр, тұрқы ұзын, мойыны мен
аяқтары қысқа жатағандау көрінуімен бірге, тез арымайтын берік, ыстық-
суыққа, аштыққа, жұмысқа төзімді, шабан болды.
Қазанат жылқының сырт пішіні әдемі, серек, кеудесі кең, шоқтығы
биік, сирақты бақайы қысқа, жал құйрығы сұйықтау, мойны жұмыр, денесі
жеңіл, бұлшық еттері ойнақы болды. Бұлар салт міністің аты деп бағаланды.
Бұлардан жүрдектік, желістілік, ұшқыр шабысталық, алысқа шабатын жүйріктік
қасиеттер табылады.
Қазақ жылқысынан сан алуан жорға түрлері де шыққан.58 Жорғасы бар
жылқыны қазақ халқы жүргізбей-ақ, дене бітіміне қарап айыра біледі. Өйткені
олардың сыртқы пішіні төгілмелі, денесі ырғалып, жорғаға тән
ерекшеліктерімен ерекшеленеді.
Жылқы түлігінің ерекшелігіне қарамай алты айға дейінгісін-құлын,
алты айдан бір жасқа дейінгісін жабағы, бір жастан екі жасқа дейінгісін тай
десе, екіге толып үшке аяқ басысымен жыныс ерекшелігіне қарай атаулары да
өзгеріп, еркегін-құнан, үш пен төрттің арасындағысын дөнен десе, ұрғашылары
- құнажын байтал, дөнежін байтыл және бие деп атайды.
Жылқы екі жасқа толысымен санмен қолдың қалың етіне қыздарылған
темір таңбалы басып терісін күйдіретін. Мұндай таңбалар ешуақытта өшпейтін
із қалдаратын. Әр рудың өз ішінде де жеке ауылдар мен үлкен семьялар
арасында малын шатастырмайды, тез тану үшін таңба белгілерін пайдаланып
жүрді.
Таңбамен қатар жылқының құлағына төрт түлікке салынатын белгінің
бірі ретінде ен салу бүкіл қазақ жұртшылығының дәстүріне айналған
болды. Барлық түліктерге салынатын еннің түрлері бірдей болды. Енді екі
құлақтың алды артынан алмастырып әркім өзінің білгенімен сала береді.
Мысалы біреу құмырысқа енді атанар жақ құлағынан салса, екінші біреу
қамшылар жақ құлағынан салады. Ендердің өте көне түрлері бар: тілік, кез
ен, қиықша ен, қиық ен, кесік ен, сыдырғыш ен. Жылқылардың үнемі жайылымда
болуы және мезгілмен көшіп отыруы, қазақ аттарының мускулатураларын
қатайтып, олардың жүрдек болуына көмектесді. Паллас, Георги сөздерімен
айтқанда қазақ аттарының осы тиімділі орыс, қалмақ, башқұрт жылқысы
тұқымдарымен салыстырғанда Россияның мемлекеттік рыногына және Орта Азияда
әлде қайда өтімді болды.
Қазақстан территориясын мекендеген ежелгі малшы тайпалардың өмірінде
түйенің де орны зор болды. Б.э, дейінгі I1 мыңыншы жылдыққа жататын
Алексеевка, Усть-Нарым қоныстарынан көптеген түйе сүйектерінің табылуы
Қазақстанның солтүстігі мен орталық аудандарында түйенің өте ертеден
таралғандығын көрсетеді. Ал Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азияда түйе жануары
тіпті д.э. дейінгі Ш мыңыншы жылдықта таралғанға ұқсайды.16
Түйе әсіресе далалы және шөлейтті жерлерде пайдаланылады. Ол тең
теңдеуге және еті үшін қолданылады. Оңтүстік Қазақстанның жартастарында екі
дөңгелекті және төрт дөңгелекті арбага жегілген түйелер бейнеленген.
Бұлардың ішінде ең ежелгілері, кейінгі қола дәуіріне және ертедегі темір
дәуіріне жатады.
Түйе түлігі көшпелі халыққа негізінен көш көлігі ретінде жүк арту
үшін керек. Сондықтан халыққа ең алдымен оның әлділігі қажет. Қуатты
түйенің басы жебелі келетінін аңғарған халық оларды астаубас деп атаған.
Түйенің белділігі мен сіңімділігін білу үшін шөгіп жатқан түйенің
белінен қос қолдап басып қалса, немесе тірсегінен аяқпен басып кенет салмақ
түсірсе, мықты түйе былқ етпей, ештеңе сезбегендей жата береді, ал әлсіз
түйе бақырып тұрып кетеді. Атанға жүк салсаң да бақырмас деген мақал
осыдан қалған.
Саяхатшы Л.Мейер өзінің жазғандарында, қазақ арасында түйенің
әлділігін арттыру үшін нар мен айыр тйені будандастырып, қуатты және суыққа
шыдамда ұрпаң алуға тырысқандықтарын айта келе, сол уақытқа дейін айыр
түйе мен нар арасынан ұрпақ алуға мүлдем болмайды деген пікірдің
терістігін алғаш рет дәлелдеп берді.9
Қазақ жерінде ертеден бері түйе түлігінің негізгі екі түрлі тұқымы
мен олардың арасынан шыққан әртүрлі будандар өсірілетін.
Қазақстанның барлық аудандарында, әсіресе Солтүстік жартысында
көбірек кездесетіні - айыр екі өркешті түйе болса, Оңтүстігіндегі айыр
өркешті түйе тұқымымен қатар жалғыз өркешті нар тұқымды да көп болды. Ал
Маңғыстау түбегінде Жем мен Сыр бойында нар мен айыр түйенің арасынан
шыққан әртүрлі будандар өсірілетін. Түйе тұқымының бұлай орналасуы
Қазақстан жерінің ауа райы мен табигат ерекшеліктеріне байланысты. Айыр
түйе өте жүндес, шудалы болуына байланысты ол суыққа төзімді келеді,
Сондықтан Қазақстанның солтүстігінде көбірек тараған. Ал нардың жүні сұйық,
тақыр мүлдем шудасыз болғандықтан суыққа шыдамсыз келеді
де, Қазақстанның Оңтүстігінде көбірек өсіріледі. Сонымен қатар түйені тек
қана көлік ретінде ғана емес, сүтін сусын ретінде де пайдаланды. Түйенің
сүтінен жасалған сусын шұбат деп аталады. Түйені бота салып идіріп сауатын
болғандықтан ботаны ұстап тұруға көмекші кісі керек болған. Иіген түйені
аттанар жағынан түрегеліп тұрып, сол қолымен шелекті қарына іле ұстап, оң
қолымен сыңар қолдап сауатын. Түйе қозғалмас үшін кейбіреулер тірсегінен
ұстап қояды.
Түйелер - апрельдің аяғы мен май айының басында жүнделеді, түйені
алдымен шөгеріп, төрт аяғын бірдей тіздейді. Асау тайлақтардың басын
мойынымен қоса діңгекке байлап тастайды. Түйе жүндеуге көбінесе еркектер
араласады. Жүндеуге күнделікті үй шаруасында пайдаланылатын үлкен лөкет
шышақтар қолданылады. Түйені 2-3 адам жүндейді, Жүндеушілер түйенің екі
жағынан түрегеліп тұрып өркештен төмен қарай сол қолымен түйе жабағысын
төмен тартып, оң қолындағы пышақпен жүнді түбінен қияды.10 Жүнделген
түйенің жүнін дереу іріктеп олардың әрқайсысын өзінше тұрмыс керегіне
жаратады. Оларды салт мінуге, аздап жүк артуға екі жасынан бастап, яғни
тайлақтан бастап үйрететін. Көшкен уақытта ауыр жүк артуға немесе арбаға
шегуге 5-6 жастан атандар мен інгендер ғана пайдаланылатын.
Түйеге де жылқы сияқты екі жасқа толған соң сан мен қолдың қалың
етіне таңба басып, терісін күйдіреді. Сондай-ақ басқа түліктерге салған
құлағына ен салған.
Сөйтіп Қазақстан жерінде мал шаруашылығының үш түрі көшпелі,
жартылай көшпелі, отырықшы сонау ерте дәуірден қалыптасып, әр кезеңде
әрбір географиялық аудандарда белгілі бір өзіндік ерекшеліктермен дамып
отырды.
II - Т А Р А У
ҚАЗАҚТАРДЫҢ МАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ НЕГІЗГІ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ БАҒУДЫҢ
ӘДІС ТӘСІЛДЕРІ
Мал шаруашылығының түрлері дегеніміз - физико-географиялық, саяси-
экономикалық және тарихи жағдайларға байланысты қалыптасқан мал
шаруашылығын жүргізудің әртүрлі системасы. Мал шаруашлығы тарихы мәселелері
әлі күнге толық зерттеліп біткен жоқ, дегенмен де тарихи-этнографиялнң
материалдар көп жинақталған, солардың негізінде бүгінгі күнгі зерттеулерде
біршама қорытындылар жасалуда.
Революцияға дейінгі әдебиеттерде де мал шаруашылығының
классификациялық түрін анықтауға көптеген ұмтылыстар болды. Бұл еңбектер
көші-қон басқармасы переселенческое управление және арнаулы мамаңдардың
қатысуымен жасалған экспедицияларда жинақталған материалдарды басшалыққа
ала отырып мал шаруашылығының негізгі түрлерін анықтады. Мысалы: Ақтөбе
облысын зерттеген кезде, ондағы мал шаруашылығының ІІІ түрі анықталды;
көшпелі, жартылай көшпелі, отырықшы.59 Шаруашылықты жоғарыдағы үлгідегі
түрлерге бөлудің басты себебі әртүрлі жайылымдарды қолдануына байланысты
болды: осыған орай жалпы барлық көшпе- көшпелілерге тән нәрсе мал
жаятын төрт түрлі жайылымдардың болуы
қысқы, көктемгі, жазғы, күзгі жартылай көшпелілер — қысқы, жазғы
жайылымдарды пайдаланып, көктемгі жайылымдарды пайдаланбауы олар
зерттеушілердің пікірі бойынша, көшпелі мал шаруашылығының негізін
салушылар деп танылды , отырықшы шаруашылықтар қыс бойы малды қысқы
жайылымда ұстады.59
Осы айтылғандар негізінде шаруашылықтың үш түрін жақындастыратын
ортақтық, елдің жылдың бір мезгілінде мекендейтін тұрақты мекенінің болуы,
сондай-ақ далада малмен үнемі көшіп отырудың қысқаруы 59 Жоғарыдағы
зерттеулерде, тұрақты мекені жоқ үнемі жылдың барлық мезгілінде кқшіп
жүретін көшпелі мал шаруашылығы туралы айтылмайды.
А. Кауфман экспедиция материалдарын негізге ала отырып: Таза көшпелі
тұрмыс дегеніміз- шаруашылығы тек малға негізделген малды жыл бойы
жайылымда бағатын жер, шаруашылығы тұрмақ шөп шабуды да білмейтін
шаруашылықтың түрі осыған байланысты көшпелілік өмір қалыптасты-үнемі
малымен жылдың әр мезгіліне байланысты әр түрлі территорияда көшіп жүрді;
көшпелі қазақтардың тұрақты мекені болмады, көшпелілердің негізгі
баспанасы көшіп қонуға ыңғайлы, киізден жасалған киіз үй болды...
Шаруашылық пен тұрмыстың жартылай көшпелітүрі дегеніміз- аз мөлшерде болсын
егіншілікті, шөп шабудың пайда болуы, қыста үнемі қыстайтын қыстауының
болуы, сондай-ақ көшудің мезгілі мен ұзақтығының қысқаруы 33 Осы көзқарасқа
жақын пікірді Д. Клеменецтің де жұмысынан көруге болады. Д. Клеменец
көшпелі мал шаруашылығының тобырлы таборный, жартылай көшпелілікті
циклді шаруашылық, -деп анықтай келіп, тік таулы мал шаруашылығының
үшінші түрін атайды 60. Шындығында тік таулы мал шаруашылығы — бұл мал
шаруашылығының түрі емес, Қазақстан өлкесінің оңтүстік - шығыс және шығыс
таулы аудандарында қалыптасқан көшу формасы ғана. Сонымен қатар революцияға
дейінгі айтылған пікірлерде мал шаруашылығының типологиясы туралы
әлеуметтік факторлар ескерілмеген.
1. Орта Азия мен Қазақстандағы мал шаруашылығының түрлері туралы мәселені
көптеген советтік экономистер экономгеографтар зерттеледі 61 Бірақ
бұл зерттеулер ауыл шаруашылығының болашағын болжау мақсатында тек сол
кездегі жағдайына баға беруге арналған еді, сондықтан ХІХ ғасыр мен ХХ
ғасырдың арасына қатысты деректер бұл еңбектерде ескерілмеді. Тек С.Е.
Толыбековтың еңбегінде 62 революцияға дейін қазақтың көшпелі қоғамы,
көшпелі мал шаруашылығын ұйымдастырудың жолдары туралы құнды
пікірлер айтылды. Оның пікірі бойынша революцияға дейінгі қазақтарда
таза көшпелі -тек қана мал шаруашылығымен қоса аздап егіншілікпенде
шұғылданңан, отырықшы-мал шаруашылығын егіншілікпен ұштастырып отырған
түрлері болды 62 Мал шаруашылығын көп зерттеп салмақты пікір айтқандар
— тарихшылар, этногрофтар және археологтар болды.
Мәселен, В.Ф. Шахматов қазақтың көшпелі мал шаруашылығы туралы зерттеуінде
қазақтарда шаруашылықтың негізгі 5 түрі болғандығын айтады: бірінші-
егіншілік пен шөп шабуды білмейтін таза көшпелі шаруашылық; екінші-
егіншілік пен шөп шабумен шұғылданған көшпелі шаруашылық; үшінші -жартылай
отырықшы, мал шаруашылығымен шұғылданушы, егіншілікпен шұғылданбаса да
малға қыстық шөп даярлайтын шаруашылық; төртінші- отырықшы егінші-малшы
малдарын жазда өрісте немесе жақын жайылымда ұстайтын шаруашылық; бесінші-
отырықшы, егіншілік тіршілігінің негізгі көзі болған шаруашылық 11.
Бұндағы түсініксіз мәселе, автор көрсеткен шаруашылықтың екінші түріне
жатқан мал шаруашылығымен шұғылданушылар жыл бойы көшіп жүре ме, әлде жоқ
па? Өйткені олар егіншілікпен және шөп шабумен шұғылданады: Ал қысқа шөбі,
жемі бар малшылар қыс бойы көшіп жүрмесе керек. Ендеше оларды көшпелілер
емес жартылай көшпелілерге жатқызу керек болар?!
А. Тұрсынбаевтің қазақ аулы еңбегінде қазақтарда мал шаруашылығының үш түрі
болғандығын көрсетеді: көшпелі жартылай көшпелі, отырықшы 63 С.З. Зиманов
30 ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақтардың қоғамдық құрылысы туралы
монографиясында, осы кезеңдегі қазақтың көшпелі мал шаруашылығының
ерекшелігі туралы толық айтып өткен. Сондай-ақ бұл мәселелер жөнінде А.
Еренов 64 және басқа да авторлардың еңбегін атап өткен жөн. Бірақ мал
шаруашылығын түрге бөлу проблемасы оларда арнайы қарастырылмаған.
Совет археологтары өз зерттеулерінде мал шаруашылығын классификациялаудың
үлгілерін ұсынды. Мысалы, С.И. Руденко мен С.С. Сорокин көшпелі және
жартылай көшпелі мал шаруашылығының көптеген варианттарын анықтады.34 Мал
шаруашылығының бір түріне олар, үнемі көшіп жүретін, тұрақты мекені жоқ
және егін шаруашылығымен шұғылданбайтын мал шаруашылығын жатқызса,
екіншісіне -жартылай көшпелі мал шаруашылығын жатқызды. С.С.Сорокин,
жартылай көшпелі мал шаруашылығына — үнемі егіншілікпен, шөп даярлаумен
шұғылдану - дейді.
С.И. Руденко айдамалы -жайлымды отгонно-пастбищный шаруашылығының ерекше
түрін бөліп көрсетеді. Мал шаруашылығының бұл түрімен шұғылданушылар
отырықшы, тек қана жанұясыеың бір бөлігі өзінің малымен бірге жылдың
белгілі бір мезгілінде бір орнынан екінші орынға көшіп жүреді, айдамалы
-жайлымды мал шаруашылығының жартылай көшпелілерден айырмашылығы сол,
айдамалы-жартылай отырықшы мал шаруашылығында табын мен бірге тек
бақташылар ғана көшіп жүрсе, жартылай көшпелі шаруашылықта табын мен бүкіл
жанұясы барлық мүлкімен көшіп жүреді 34 С.С.Сорокин шаруашылықтың жартылай
көшпелі түріне жатқызады және ерекше түр ретінде бөліп көрсетеді.65
Мал шаруашылығын әр түрлі типке классификациялау этнографтар еңбегінде
толығырақ қарастырылған. Орта Азия халықтарының белгілі зерттеушісі Т.А.
Жданконың еңбегінде Орта Азия мен Қазақстанның көшпелі егіншілікпен
шұғылданған отырықшы халықтарының өзара қарым-қатынасы туралы жалпы
мәселелер айтылады. Автор жартылай көшпелі мал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz