Жер салығының мәні мен маңызы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 ЖЕР САЛЫҒЫНЫҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ
1.1 Салықтардың экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Жерді пайдаланудың экономикалық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3 Жер қатынастарын реттеу заң шығару базасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕР
САЛЫҒЫНЫҢ РӨЛІ МЕН ОНЫ ӨНДІРУ МЕХАНИЗМІ
2.1 Жерге салық салу механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.2 Шаруақожалықтарына салық салу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.3 Жер қатынастарын экономикалық тұрғыдан бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
2.4 Бюджет кірістерінің қалыптастыруындағы жер салығының рөлі ... ... ... ... .48
3 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЖЕР РЕСУРСТАРЫНА САЛЫНАТЫН
САЛЫҚ ПЕН ЖЕР ҚАТЫНАСТАРЫН ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 ЖЕР САЛЫҒЫНЫҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ
1.1 Салықтардың экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Жерді пайдаланудың экономикалық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3 Жер қатынастарын реттеу заң шығару базасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕР
САЛЫҒЫНЫҢ РӨЛІ МЕН ОНЫ ӨНДІРУ МЕХАНИЗМІ
2.1 Жерге салық салу механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.2 Шаруақожалықтарына салық салу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.3 Жер қатынастарын экономикалық тұрғыдан бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
2.4 Бюджет кірістерінің қалыптастыруындағы жер салығының рөлі ... ... ... ... .48
3 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЖЕР РЕСУРСТАРЫНА САЛЫНАТЫН
САЛЫҚ ПЕН ЖЕР ҚАТЫНАСТАРЫН ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
КІРІСПЕ
Жер кодексі жерді пайдаланушылардың барлығына жерді үнемді және ақылға сай пайдалануды қамтамасыз етуге міндеттейді. Елімізде жерді алу жөнінде қатаң тәртіп орнатылған. Тек мемлекет қана суармалы жерлер мен егістік жерлерді басқа мақсатқа алып немесе бөлуге құқылы. Жерді уақытша алу жергілікті акимат арқылы жүргізіледі.
Материалдық дүниелер мен игіліктер жасаудың маңызды алғышарты мен табиғи негізінде жер ресурстары жатады. Жер адамзат қоғамының тіршілігі үшін өте маңызды шарт болып табылады. Ауыл шаруашылық өндірісінің процесі жерсіз мүмкін емес болғандықтан жер маңызды өндірігіш күш болып табылады. Осыған сәйкес жер ауыл шаруашылығындағы өндірісітің ең белсенді құралы болып табылады. Жер еңбек процесінің ең қажетті алғышарты, өндірістегі ең маңызды заттық факторлардың бірі болып табылады. Жер өндірісітің нағыз, ең айрықша, теңгерілмейтін құралы болып табылады.
Жерді экономикалық тұрғыдан бағалау жердің табиғи-экономикалық аудандарға сай объективтік жағдайлардан негіз алатын ауыл шаруашылығындағы өндірістің ерекше құралы ретінде салыстырмалы құндылығын бейнелейді. Экономикалық бағалау негізінде табиғи және экономикалық жағдайлар арқылы болатын топырақтың сапасындағы айырмашылықтар жатыр.
Табиғи ресурстарды пайдалануға деген төлемдер- табиғи ресурстарды пайдалану кезінде көрсетілетін қызмет немесе ресурстардың тұтынылатын мөлшерінің бағасы, осындай төлемдердің біріне жерге деген төлем жатады. Жерге деген төлем Қазақстан Республикасының заңымен реттеліп отырады. Жерге деген төлем формасының біріне жер салығы жатады.
Сондықтанда жерге салық салу, салық салушы субъектілер арасындағы салықтық қатынастардың тиімді түрде қалыптасуы жөнінде негізгі сипаттамаларды өңдеу мәселелерін зерттеу өте актуальді болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: экономика дамуының қазіргі жағдайындағы жер салығының ролін, маңызы мен мазмұнын қарастыру. Осы мақсатқа сай қойылған мына мәселелерді шешу керек.
Жер салығының экономикалық мазмұнын қарастыру.
Қазақстан Республикасындағы жер салығын өндіріп, төлету механизмдерін талдау.
Қолда бар теориялық және практикалық материалдар негізінде мемлекеттегі экономикалық дамуды ескере отырып Қазақстан Республикасының жер ресурстарына салықсалуды жетілдіру.
Зерттеудің пәні мемлекетпен жер салығының субъектілері арасында пайда болатын салықтық қатынастар болып табылады. Зерттеудің объектісі заңды және жеке тұлғалардың қарауындағы жер учаскілеріне салық салу механизмі оның қалыптасуы, қазіргі кездегі мұның жағдайы мен дамуы болып табылады.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негіздеріне экономикалық ғылым саласындағы классиктердің еңбектері, сонымен бірге жер қатынастары мен жерге салық салу мәселелері төңірегінде үлесі бар отандық және шет елдік экономистердің монографиялары мен статьялары еңбектер пайданылды.
Жер кодексі жерді пайдаланушылардың барлығына жерді үнемді және ақылға сай пайдалануды қамтамасыз етуге міндеттейді. Елімізде жерді алу жөнінде қатаң тәртіп орнатылған. Тек мемлекет қана суармалы жерлер мен егістік жерлерді басқа мақсатқа алып немесе бөлуге құқылы. Жерді уақытша алу жергілікті акимат арқылы жүргізіледі.
Материалдық дүниелер мен игіліктер жасаудың маңызды алғышарты мен табиғи негізінде жер ресурстары жатады. Жер адамзат қоғамының тіршілігі үшін өте маңызды шарт болып табылады. Ауыл шаруашылық өндірісінің процесі жерсіз мүмкін емес болғандықтан жер маңызды өндірігіш күш болып табылады. Осыған сәйкес жер ауыл шаруашылығындағы өндірісітің ең белсенді құралы болып табылады. Жер еңбек процесінің ең қажетті алғышарты, өндірістегі ең маңызды заттық факторлардың бірі болып табылады. Жер өндірісітің нағыз, ең айрықша, теңгерілмейтін құралы болып табылады.
Жерді экономикалық тұрғыдан бағалау жердің табиғи-экономикалық аудандарға сай объективтік жағдайлардан негіз алатын ауыл шаруашылығындағы өндірістің ерекше құралы ретінде салыстырмалы құндылығын бейнелейді. Экономикалық бағалау негізінде табиғи және экономикалық жағдайлар арқылы болатын топырақтың сапасындағы айырмашылықтар жатыр.
Табиғи ресурстарды пайдалануға деген төлемдер- табиғи ресурстарды пайдалану кезінде көрсетілетін қызмет немесе ресурстардың тұтынылатын мөлшерінің бағасы, осындай төлемдердің біріне жерге деген төлем жатады. Жерге деген төлем Қазақстан Республикасының заңымен реттеліп отырады. Жерге деген төлем формасының біріне жер салығы жатады.
Сондықтанда жерге салық салу, салық салушы субъектілер арасындағы салықтық қатынастардың тиімді түрде қалыптасуы жөнінде негізгі сипаттамаларды өңдеу мәселелерін зерттеу өте актуальді болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: экономика дамуының қазіргі жағдайындағы жер салығының ролін, маңызы мен мазмұнын қарастыру. Осы мақсатқа сай қойылған мына мәселелерді шешу керек.
Жер салығының экономикалық мазмұнын қарастыру.
Қазақстан Республикасындағы жер салығын өндіріп, төлету механизмдерін талдау.
Қолда бар теориялық және практикалық материалдар негізінде мемлекеттегі экономикалық дамуды ескере отырып Қазақстан Республикасының жер ресурстарына салықсалуды жетілдіру.
Зерттеудің пәні мемлекетпен жер салығының субъектілері арасында пайда болатын салықтық қатынастар болып табылады. Зерттеудің объектісі заңды және жеке тұлғалардың қарауындағы жер учаскілеріне салық салу механизмі оның қалыптасуы, қазіргі кездегі мұның жағдайы мен дамуы болып табылады.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негіздеріне экономикалық ғылым саласындағы классиктердің еңбектері, сонымен бірге жер қатынастары мен жерге салық салу мәселелері төңірегінде үлесі бар отандық және шет елдік экономистердің монографиялары мен статьялары еңбектер пайданылды.
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Архипов И.Г. О нормах предоставления земельных участков в частную собственность// биен-1999-11 октября.
2. Қазақстан Республикасының «Конституциясы »: Конституция
3. Қазақстан Республикасының Жер кодексі, 2003
4. Қазақстан Республикасының Салық кодексі, 2003
5. Қазақстан Республикасының «Ауылшаруашылық серіктестіктер және олардың ассоциациялары туралы» заңы, 2001
6. Қазақстан Республикасының «Бюджетке төленетін салықтар және басқада міндетті төлемдер туралы» кодексі-Алматы: Юрист, 2003
7. Қазақстан Республикасының «Жеке кәсіпкерлік туралы» заңы ///www.zakon.kz.
8. Қазақстан Республикасының «Бюджет жүйесі туралы» заңы
9. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік жер комитетінің 2001-2003 аралығындағы мәліметтері.
10. Қарағанды облысы бойынша салық комитетінің 2001-2003 жылдар аралығындағы мәліметтері.
11. Каримова З., Реутов А. «Шаруақожалықтарын 1999-2000 жылдары дамыту»// Экономика және статистика-2001
12. Коваленко Н.Я. «Экономика сельского хозяйства» - Москва 1999 г.
13. Калиев Г.А. «Казахстан: рынок в АПК» Алматы: Қайнар, 1994 г.
14. Налогооблажение: учебное пособие
15. Налоговый терминологический русско-казахский словарь справочник/ Под. ред. М.Т. Оспанова.-Алматы: Познание, 1996 г.- 428 с.
16. Литвин М.И. Налоговая нагрузка и интересы предприятия
17. Тонкопий М.С. Экология и экономика природопользования: Учебник-Алматы: Экономикс 2003 г.
18. Сейдахметов Ф.С. « Налоги в Казахстане »/ Алматы 2002
19. Серикбаев К. «Жерге салық салу жүйесін жетілдіру»// Қазақстан қаржысы 2003 ж.
20. Райханова К.А. Налоговый контроль- Алматы: Бико 2001-26 с.
21. Республикалық референдумда 30 тамыз 1995 жылы бекітілген, өзгерістер. 7 қараша 1998 ж . енгізілген Алматы – 2002.
22. Худяков А.И. Гродский Г.М. «Теория налогооблажения»- Алматы: Норма- 2002
23. Худяков А.И. Наурызбаев Н.Е. «Налоги: понятие, элементы, установление, виды» Алматы ТОО Баспа, 1998-158с.
24. Пуртов В.А. «Формирование рыночной инфраструктуры и налоги»//Финансы-1997 №5-17 с.
25. Юткина Т.Ф. Налоги и налогооблажение: Учебник.-М Инфра 2001г-576с.
1. Архипов И.Г. О нормах предоставления земельных участков в частную собственность// биен-1999-11 октября.
2. Қазақстан Республикасының «Конституциясы »: Конституция
3. Қазақстан Республикасының Жер кодексі, 2003
4. Қазақстан Республикасының Салық кодексі, 2003
5. Қазақстан Республикасының «Ауылшаруашылық серіктестіктер және олардың ассоциациялары туралы» заңы, 2001
6. Қазақстан Республикасының «Бюджетке төленетін салықтар және басқада міндетті төлемдер туралы» кодексі-Алматы: Юрист, 2003
7. Қазақстан Республикасының «Жеке кәсіпкерлік туралы» заңы ///www.zakon.kz.
8. Қазақстан Республикасының «Бюджет жүйесі туралы» заңы
9. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік жер комитетінің 2001-2003 аралығындағы мәліметтері.
10. Қарағанды облысы бойынша салық комитетінің 2001-2003 жылдар аралығындағы мәліметтері.
11. Каримова З., Реутов А. «Шаруақожалықтарын 1999-2000 жылдары дамыту»// Экономика және статистика-2001
12. Коваленко Н.Я. «Экономика сельского хозяйства» - Москва 1999 г.
13. Калиев Г.А. «Казахстан: рынок в АПК» Алматы: Қайнар, 1994 г.
14. Налогооблажение: учебное пособие
15. Налоговый терминологический русско-казахский словарь справочник/ Под. ред. М.Т. Оспанова.-Алматы: Познание, 1996 г.- 428 с.
16. Литвин М.И. Налоговая нагрузка и интересы предприятия
17. Тонкопий М.С. Экология и экономика природопользования: Учебник-Алматы: Экономикс 2003 г.
18. Сейдахметов Ф.С. « Налоги в Казахстане »/ Алматы 2002
19. Серикбаев К. «Жерге салық салу жүйесін жетілдіру»// Қазақстан қаржысы 2003 ж.
20. Райханова К.А. Налоговый контроль- Алматы: Бико 2001-26 с.
21. Республикалық референдумда 30 тамыз 1995 жылы бекітілген, өзгерістер. 7 қараша 1998 ж . енгізілген Алматы – 2002.
22. Худяков А.И. Гродский Г.М. «Теория налогооблажения»- Алматы: Норма- 2002
23. Худяков А.И. Наурызбаев Н.Е. «Налоги: понятие, элементы, установление, виды» Алматы ТОО Баспа, 1998-158с.
24. Пуртов В.А. «Формирование рыночной инфраструктуры и налоги»//Финансы-1997 №5-17 с.
25. Юткина Т.Ф. Налоги и налогооблажение: Учебник.-М Инфра 2001г-576с.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 ЖЕР САЛЫҒЫНЫҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ
1.1 Салықтардың экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Жерді пайдаланудың экономикалық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3 Жер қатынастарын реттеу заң шығару базасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕР
САЛЫҒЫНЫҢ РӨЛІ МЕН ОНЫ ӨНДІРУ МЕХАНИЗМІ
2.1 Жерге салық салу
механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...27
2.2 Шаруақожалықтарына салық
салу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
2.3 Жер қатынастарын экономикалық тұрғыдан
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
2.4 Бюджет кірістерінің қалыптастыруындағы жер салығының
рөлі ... ... ... ... .48
3 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЖЕР РЕСУРСТАРЫНА САЛЫНАТЫН
САЛЫҚ ПЕН ЖЕР ҚАТЫНАСТАРЫН
ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 0
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
КІРІСПЕ
Жер кодексі жерді пайдаланушылардың барлығына жерді үнемді және
ақылға сай пайдалануды қамтамасыз етуге міндеттейді. Елімізде жерді алу
жөнінде қатаң тәртіп орнатылған. Тек мемлекет қана суармалы жерлер мен
егістік жерлерді басқа мақсатқа алып немесе бөлуге құқылы. Жерді уақытша
алу жергілікті акимат арқылы жүргізіледі.
Материалдық дүниелер мен игіліктер жасаудың маңызды алғышарты мен
табиғи негізінде жер ресурстары жатады. Жер адамзат қоғамының тіршілігі
үшін өте маңызды шарт болып табылады. Ауыл шаруашылық өндірісінің процесі
жерсіз мүмкін емес болғандықтан жер маңызды өндірігіш күш болып табылады.
Осыған сәйкес жер ауыл шаруашылығындағы өндірісітің ең белсенді құралы
болып табылады. Жер еңбек процесінің ең қажетті алғышарты, өндірістегі ең
маңызды заттық факторлардың бірі болып табылады. Жер өндірісітің нағыз, ең
айрықша, теңгерілмейтін құралы болып табылады.
Жерді экономикалық тұрғыдан бағалау жердің табиғи-экономикалық
аудандарға сай объективтік жағдайлардан негіз алатын ауыл шаруашылығындағы
өндірістің ерекше құралы ретінде салыстырмалы құндылығын бейнелейді.
Экономикалық бағалау негізінде табиғи және экономикалық жағдайлар арқылы
болатын топырақтың сапасындағы айырмашылықтар жатыр.
Табиғи ресурстарды пайдалануға деген төлемдер- табиғи ресурстарды
пайдалану кезінде көрсетілетін қызмет немесе ресурстардың тұтынылатын
мөлшерінің бағасы, осындай төлемдердің біріне жерге деген төлем жатады.
Жерге деген төлем Қазақстан Республикасының заңымен реттеліп отырады. Жерге
деген төлем формасының біріне жер салығы жатады.
Сондықтанда жерге салық салу, салық салушы субъектілер арасындағы
салықтық қатынастардың тиімді түрде қалыптасуы жөнінде негізгі
сипаттамаларды өңдеу мәселелерін зерттеу өте актуальді болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: экономика дамуының қазіргі жағдайындағы
жер салығының ролін, маңызы мен мазмұнын қарастыру. Осы мақсатқа сай
қойылған мына мәселелерді шешу керек.
Жер салығының экономикалық мазмұнын қарастыру.
Қазақстан Республикасындағы жер салығын өндіріп, төлету
механизмдерін талдау.
Қолда бар теориялық және практикалық материалдар негізінде
мемлекеттегі экономикалық дамуды ескере отырып Қазақстан Республикасының
жер ресурстарына салықсалуды жетілдіру.
Зерттеудің пәні мемлекетпен жер салығының субъектілері арасында
пайда болатын салықтық қатынастар болып табылады. Зерттеудің объектісі
заңды және жеке тұлғалардың қарауындағы жер учаскілеріне салық салу
механизмі оның қалыптасуы, қазіргі кездегі мұның жағдайы мен дамуы болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негіздеріне экономикалық ғылым
саласындағы классиктердің еңбектері, сонымен бірге жер қатынастары мен
жерге салық салу мәселелері төңірегінде үлесі бар отандық және шет елдік
экономистердің монографиялары мен статьялары еңбектер пайданылды.
1 ЖЕР САЛЫҒЫНЫҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ
1.1 Салықтардың экономикалық мәні
Кез келген мемлекет салықтарсыз өмір сүре алмайды, өйткені өзінің
аппаратын ұстау үшін және өзінің қызметтерін жүзеге асырғанда пайда болатын
шығындарды жабуы үшін ақшасы болуы шарт. Сонымен қатар ақша материалдық
өндірістің өнімі болып табылады, бірақ мемлекеттік қызмет өз табиғатында әр
түрлі басқарушылық қызметпен айналысатын мұнда қатыспайды. Басқа сөзбен
айтсақ, мемлекеттік қызметтердің нақты еңбегі барлық мемлекеттік ақпараттың
қызметі сияқты, бөлек қарастырылады, бірақта айқын құны ретінде ақша
көрінетін өнім өндірілмейді. Енді мемлекет ақшаны басқа жақтан іздеуге
мәжбүр.
Мемлекетті қамтамасыз ету үшін қажетті, ақша қаражаттарын
шоғырландыру және мемлекетттік ақша қорларын құру деп аталатын элементті
және оның қаржылық қызметін ұстап тұру үшін мемлекетке ақша табу қажет.
Мемлекет өзіне қажет ақша қаражаттарын әр түрлі жолмен табады. Бір жағдайда
оның иесінің ерікті түрде беруіне негізделген әдісті қолданады. Бұл әдістің
классикалық үлгісіне мемлекеттік қарыздарды жатқызуға болады. Келесі
жағдайда мемлекет өзіне қажет ақшаны табу үшін мәжбүрлеп алу әдісін
қолданады. Мұның классикалық үлгісіне салықтар жатады.
Салықтардың мәнін түсіну үшін, салық салу теориясына еңбегі сінген
ғалым А.Смит еңбегін алуға болады. Қазіргі мемлекеттің салық жүйесінің
кезінде, осы ғалымның идеясы мен көзқарасы жатады.
А.Смит ойынша салықтар төмендегі талаптарға жауап беруі керек:
- заңдық тәртіп. Заң формасындағы, мемлекеттен жиналған уақыт
және оның көлемі және төлеу тәртібі. Мемлекеттің салық салу құқығы,
мемлекеттің өмір сүруі үшін және барлық қоғамның жеке тұлғалардың
көзқарасын қолдайтын мекемелердің өмір сүруі үшін қажеттілігінен туындайды;
- бір тектілігі. Мемлекеттің қорғауын пайдалана отырып, тапқан
табысына сәйкес кез келген тұлға мемлекетті қолдауға тиісті;
- анықталығы. Салық төлеушіге төлемнің көлемі, тәсілі, уақыт және
төлеу орны белгілі болуы керек;
- төлеудің арзандылығы. Салық жинау төменгі деңгейдегі шығынмен
жүзеге асуы қажет және осыған сәйкес төлемдер мемлекет кассасына түсуі
қажет;
- шаруашылық дербестілік. Салық субъектісі ретінде, өзіндік нақты
қажеттілігі бар және дербес шаруашылық қызметпен табыс алатын тәуелсіз
азамат болуы қажет.
Бірақта та айта кететін жәйт, экономикалық және құқықтық сұрақтар
жайлы ғылыми тұжырымдамалар болса да, салық жинаудың көп жылдық тарихына
қарамастан, салық түсінігі жайлы таластар қала бермек.
Солардың негізгілерін қарастырайық:
С.Д.Ципкин ойынша: Салық – бюджетке түсетін материалдық
алғышартқа сәйкес, алдын – ала қаралған ставкамен және нақты анықталған
мерзімге, мемлекетпен бекітілеген міндетті, жеке ақысыз ақшалай төлем .
Бұл салық анықтамасының кең жайылған түрі. Бұл анықтамада салықтың
құнсыздық белгісі көрініс таппаған.
П.К.Воронкова салыққа келесідей анықтама береді: Салық – жалпы
мемлекеттік қажеттілікті қанағаттандыру үшін, анықталған көлемі мен
белгіленген мерзімі бар, өкілетті мемлекеттік органдарының актісіне
негізделген, заңды тұлғалармен, азаматтардың-бюджетке ақысыз төлемі. Бұл
заң ғылымдағы негізгі категориялардың алатын қорына кіретін салықтың
ауқымды анықтамасы. Бірақ та салықтың міндеттілігі, қайтарымсыздығы,
эквивалентсіздігі сияқты белгілері көрініс таппаған.
Д.Соколова Салық- заңмен бекітілген және анықталған көлемде
анықталған мерзімде салық төлеушімен жүзеге асырылатын міндетті ақысыз
төлем.
С.Пепеляев ойынша:Салық-міндеттеме бастамасы ретінде жеке және заң
ды тұлғалардың меншігін, мемлекеттік меншікке алудың жалғыз заңдық формасы.
Билік субъектілерінің төлем қабілетін қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттік
мәжбүрлеумен қамтамасыз етілген, салықтың анықсыздығы, қайтарымсыздығы.
Берілген анықтамада салықты нақты сипаттағанмен, өзінің жетіспеушіліктері
бар:
-жалғыз заңдық пен заңмен бекітілген түсініктер маңызы бірдей
емес;
- салық-меншікті алудың жалғыз түрі емес, салықтың басқа да түрлері
бар;
- салық барлық жағдайда меншікті алу болып танылмайды.
Салықтың қызықты анықтамасын қаржылық құқық жағынан қазақстандық
ғалым Е.В.Порохов келесідей ұсынады: Салықтар – заң шығару-мен,
мемлекеттік жоғары билік органдармен жеке және заңды тұлғалардан тұрақты
түрде алынатын міндетті ақысыз және қайтарымсыз ақшалай төлемдер және
аударымдар арқылы мемлекеттік мәжбүрлеу, күштеу арқылы мемлекеттік бюджетті
қамтамасыз етеді.
Е.В.Порохов анықтамасы бойынша салықтар бюджетке аударылады, бірақ
та бюджеттен тыс қорларға аударылатын салықтар кездеседі. Салықтың
субъектісі ретінде жеке және заңды тұлғалар анықталған, бірақ та
Қазақстанның заңына сәйкес заңды және жеке тұлғаларға жатпайтын салық
төлеушілер бар. Осы заңға сәйкес салықты ақшалай, салықтар натуралды түрде
төлеуге рұқсат етілген.
Салық дегеніміз – мемлекетпен бір жақты тәртіппен бекітілген және
құқықтық форма негізде жатқан, мемлекеттік табысқа, міндетті ақшалай немесе
натуралды, мемлекеттік мәжбүрлеу мен қамтамасыз етілген, өндіруші
субъектінің анықталған мерзімде, анықталған көлемде, қайтарымсыз, ақысыз,
эквивалентсіз және тұрақты төлем.
Салықтың қызметі бұл – салық құрылым мәнін көріну тәсілі.
Экономикалық категория инструменті ретіндегі табысты бөлу және қайта бөлу
кезінде, қоғам өз міндетін қалай атқаратынын салық қызметі көрсетеді.
Сонымен салықтың бөлу қызметі фискалдық механизм көмегімен қоғамды
бөлу қатынастары болғанда ақша қаражаттардың қанша орталықтанғанын көр-
сетеді. Салықтың бұл қызметімен өз қызметін жүзеге асыру үшін қажетті
бюджеттік жүйе бюджеттен тыс қор ретінде мемлекеттік қаржы ресурстар
құрылады. Бастапқыда салықтық бөлу қызметі фискалдық сипатта болды.
Әлеуметтік және ынталандырушы функциялары жеңілдік преференций
жүйелерімен іске асады.
Салық және жинақтар бойынша төменгідей жеңілдік түрлері бар:
- салық салынушы объектінің салық салыну минимумы;
- салық салынушы объектіден бір элементті алып тастау;
- белгілі бір тұлғаларды немесе төлеушілердің категорияларына
байланысты салық төлеуден босату;
- салық ставкасын төмендету;
- мақсатты салықтық жеңілдіктер;
- салықтық несиелер;
Енді ынталандырушы қызметке бағытталған, кәсіпорынның пайдасына
салық салудың жеңілдіктері:
- өндірісті ұлғайтуға және тұрғын үй құрылысына кеткен шығындарды
мемлекет тарапынан қаржыландыру;
- кәсіпкерліктің шығын формасы;
- мүгедектер мен зейнеткерлерді жұмысбастылықпен қамтамасыздандыру;
- әлеуметтік мәдени және қоршаған ортаны қорғауда қайырымдылық
қызметпен айналысу;
Преференциялар-ұлттық өнеркәсіптерде өндірілмейтін немесе
жеткіліксіз көлемде дайындалатын тауарларды елге әкелгенде, кедендік
баждардан баға шегерімдері түрінде болады. Сонымен преференциялық қатынасты
дамушы елдерде кең таралған.
Бөлуші функция мен бақылаушы қызметі іске асқанда, оның
толықтығы
мен тереңдігі салықтық тәртіпке байланысты. Яғни, салық төлеушінің
заңмен бекітілген салықты дер мезгілде толық көлемде төлеуі. Салықтық
органдардың жұмыс тәжірибесі көрсеткендей, салықты төлеу мерзімі мен салық
көлемі төлеудегі заң бұзушылықтар жиі кездесетін құбылыс.
Қорытындылай келе, жоғарыда аталған функциялар қаржы бюджеттік
қатынастың және салықтық саясаттың тиімділігін көрсетеді.
Фискалдық қызметі ол мемлекеттік бюджетпен байланысты реттеу
құралдарын қамтиды, яғни шығындары және салықтармен байланысты реттеу
жүйелері. Ол мемлекеттік тапсырмалармен сатып алуды көбейту не азайту. Бұл
құралдардың ішіндегі маңыздысы болып, мемлекеттік сатып алу саналады.
Мемлекеттік сатып алу әр түрлі болуы мүмкін. Мысалға, мемлекеттік
бюджетпен, мектеп, басқа да мәдени әлеуметтік орындарды салу, айналым
өнімдерін, соғыс қаруларын сыртқы сауда өнімдерін сатып алу тағы басқалар.
Бұл сатып алулардың негізгі ерекшелігі, өзі тұтынушы болып есептеледі.
Мемлекет бұл сатып алуды не тұтынуға, не болмаса нарықты реттеуге
қолданады.
Мемлекеттік сатып алудың кәсіпорындардың экономикалық жағдайын
көтеруде атқаратын рөлі зор. Мемлекеттік тапсырма бұл кәсіпорындар үшін
белгілі көлемдегі өндіріс, өнімдерді өткізу көзі. Әр мемлекет өз
тапсырмаларын көп жағдайда отандық кәсіпорындарға орналастыруға тырысады.
Фискалдық функциясы – салықтардың күшімен мемлекеттің ақша қоры
қалыптасады, ол экономикалық функциясы, ол арқылы мемлекеттің экономика
салаларына, сфераларына ықпалы іске асырылады. Күнделікті өмірде екі
функциясы салықтық тұтас бірлікті іске асыра алады, бірақ әрқайсысы
салықтық қатынастарды белгілі бір жақтарын көрсетеді.
Фискалдық қызмет екіге бөлінеді:
- Дискрициондық түріне-мемлекеттің ЖҰӨ-ң нақты көлеміне, жұмыспен
қамтуға, инфляцияға және экономикалық өсуге ықпал
жасау
мақсатымен салық салуы және мемлекеттік шығындарды саналы түрде
реттеуі жатады;
- Автоматтық қызметіне –ішкі тұрақтанушылар жүйесіне негізделеді. Ішкі
тұрақтандырушылаға үкімет жағынан ешқандай шешім қабылдау-
ды қажет етпейтін, өзі автоматты түрде экономикалық жағдайдың
өзгерісіне жауап ретінде ұнамды шаралар қолданатын экономикалық
механизмдер жатады. Ішкі негізгі тұрақтандырушыларға салық
түсімдерін өзгерту механизмі жатады. Сондықтан ЖҰӨ-ң шапшан өскен
кезде салық түсімі автоматты түрде жоғарылайды, бұл сатып алу
қабілетінің төмендеуін және экономикалық өсудің тежелуін қамтамасыз
етеді. Керісінше, экономикалық құлдырау кезеңінде салық түсімдері
автоматты түрде қысқарады.
Салық жүйесі қаржы ресурстарын жинау түрлері мен әдістерінің
жиынтығы ретінде анықталады.
Салық жүйесінде, оның мақсаттық міндеттерінің арасында терең
қайшылық жатыр. Бұл мәселе шешудің өз заңдылықтары мен принциптері болады.
Оларды зерттеп анықтау экономикалық саясат теориясының міндеті.
Мамандардың пікірінше, мына принциптерге негізделген салық жүйесі
тиімді болмақ: салық жинау жүйесі өте ықшам, оған жұмсалатын шығындар
мүмкін болғанша төмен, ал тиімділігі жоғары болуы қажет;
- салық төлеу процедурасы салық төлеушілер үшін ыңғайлы;
- салық салмағы шамадан тыс арттырып, кәсіпкерлердің белсендігі мен
қапыр қайтарына нұқсан келтірмеуге тырысу қажет;
- салық салу принципі өндіріс шығындарын арттырып, өндіріс көлемінің
өсуіне, өнімнің ішкі және сыртқы нарықтық өнімділігіне кедергі
болмауы керек.
Нарықтық экономикада салықтар өте маңызды тұрақтандыру қызметін
атқарады. Салық жүйесінің қызмет атқару механизмі өзіне-өзі нарықтық
экономиканың дамуына икемделеді. Олар мынадай:
- нарық конъюктурасы өскен жағдайда ұлттық табыстың көлемі артады;
- мемлекеттік әлеуметтік төлем төлеу жүйесі, жеке табыстарды теңестіру
саясатын іске асыру мүмкіндігі артады;
- экономикалық мүмкіншілігі шектеулі топтардың жеке табыстары өсіп,
жалпы сұраным ұсынымға сәйкес өседі, ұлттық экономика жүйесінде тепе-
теңдік сақталады.
Өзін-өзі реттеп нарық жағдайына бейімделген салық түрлері ғана
экономика цикліне қарсы қызмет атқарады. Яғни экономика конъюктурасын
анықтайтын көрсеткіштерге негізделген салық жүйесін құру қажет.
Салық саясатының жалпы экономика субъектілерінің іс-әрекеттерін
естен шығармау керек.
1.2 Жерді пайдаланудың экономикалық негіздері
Материалдық дүниелер мен игіліктер жасаудың табиғи негізі мен
маңызды алғышарттарына жер ресурстары жатады. Жердің ролі өте кең және
алуан түрлі.
Жерді пайдаланудың функционалдық ерекшеліктері оның табиғи
ресурстары арасындағы ролін анықтап берді. Жер қоғам мүшелерінің тұтынатын
игіліктерінің ең басты да түбегейлі материалдық негізі болып табылады.
Сонымен бірге жер өндіргіш күштерді үлестіру мен халықты орналастыру үшін
кеңістіктік базис және экономикалық өсудегі бұкіл еңбектік, материалдық,
техникалық, табиғи факторлардағы ұдайы өндірістік процесстердің қалыпты
түрде жүруі үшін негіз болып табылады. Еңбек дегеніміз-материалдық және
заттық байлықтың атасы, ал жер оның анасы деген В.Петтидің формуласының
дұрыстығын да тарихымыз дәлелдеп отыр.Жер еңбек процесінің ең қажетті
алғышарты ретінде, өндірістегі ең маңызды заттық факторлардың бірі болып
табылады. Жер ауыл шаруашылығындағы өндірістің ең белсенді құралы болып
табылады. Жер өндірістің ең қажетті, ерекше, нағыз, еш нәрсемен алмастыруға
келмейтін құрал. Өндірістің құралы ретінде көрініс беретін жердің
сипаттамасы 1-ші суретте көрсетілген (2,177).
Өндірістің құралы ретінде жердің өзінің ерекше белгілері бар,
бұл белгі
әсіресе өндірістегі жасанды жолмен пайда болған құралдармен салыстығанда
көрініс береді.
Біріншіден: жер табиғаттың жемісі болып табылады, сондықтан да
жердің ең бастапқы кездегі жағдайы оны жасауда адам еңбегінің
шығындалмауына қарай құнға ие болмайды.
Екіншіден: өндірістегі жасанды жолмен пайда болған құралдар кем
дегенде, оның тозуына байланысты жаңадан өндірілуі мүмкін. Жердің
топырақтық жабыны да жаңарған табиғи ресурсқа жатады, бірақ та оны табиғи
жолмен қайта қалпына келтіру үшін жүздеген жылдар қажет. Ал бұл келешекте
топырақты қабаты бұзылған, қарқынды шаруашылық қызметтің массиві жарамсыз
болып табылады.
1 КЕСТЕ
Өндірістің құралы ретінде көрініс беретін жердің сипаттамасы.
Жердің өндіріс құралы ретінде беретін ерекшеліктері.
Жер-табиғаттың желісі.
Жер- территориялық жағынан шектеулі. Жердің ұлғайып, немесе қайтадан пайда
болуы мүмкін емес.
Жердің орнын өндірістің басқа құралдары алмастыра алмайды.
Жер өзінің учатогінің сапасына қарай әртекті болуы мүмкін.
Жерді бір орыннан екінші орынға ауыстырып алуға болмайды
Жер өндірістің өшпес құралы және ол тозбайды.
Қалыңдығы 2,5 см топырақтық қабатты қайта қалпына келтіру үшін
300-
1000 жыл қажет. Ал қуаттылығы 18 см болатын егістік қабатын қайта қалпына
келтіру үшін 2-7 мың жыл керек. Бұл жаңармайтын табиғи ресурстар мен жерді
пайдалануды жоспарлаудағы әдіс тәсілдердің белгілі салыстырмалылығын жүзеге
асырады. Жерді пайдалануда дұрыс әдіс тәсілдер қолдану және оны әлемдік
тұрғыдан үнемдеп, қорғау оның биологиялық потенциалы мен өнімділігін
бұрынғы, бастапқы деңгейінде сақтап қалуға ғана емес, сонымен бірге оны
арттыруға да мүмкіндік береді.
Үшіншіден: өндіріс құралы ретінде көрініс беретін жердің тағы бір
басты ерекшелігі заттық қызметі мен еңбек құралының бір өндіріс процесінде
бірдей қатысуы, сонымен бірге жер өндіріс процесі кезінде тек табиғи ғана
емес, және шикізаттық ресурс ретінде де бағалануы мүмкін. Топырақты өңдей
отырып, адам өндірістің басқа да құралдарының көмегімен, ауылшаруашылық
өсімдіктерінің өсімі үшін қолайлы жағдай тудырады. Мұндай жер еңбектің заты
ретінде көрініс береді.
Сонымен бірге адам топырақтың физикалық-химиялық қасиеттерін
ескеріп, пайдалана отырып өсімдіктің түсімін қалыптастыруға әрекет жасайды.
Төртіншіден: жерге құрал және субъектінің заты ретінде өзіне тең
ресурстардың болмауына байланысты оның орнын ештеңе баса алмайды, өйткені
жерді пайдалану адамзаттың алғашқы қажеттіліктерін қанағаттандыруға
мүмкіндік береді. Өндірістің құралы ретінде көрініс беретін жер
ресурстарының сипаттамасы үшін оймақтық және территориялық аспектілердің
маңызы зор.
Бесіншіден: әр түрлі аймақтарда орналасқан жер участоктарының
өнімділігі табиғи ерекшеліктерге, топырақтың құрамына, климатқа, рельефке,
су ресурстары мен қамтамасыз етілуіне қарай әр түрде ерекшеленуі мүмкін.
Мұндай айырмашылықтар ең жоғарғы сапалы жерлердей дифференциалдық
ренталардың, қосымша табыс көзінің пайда болуына негіз болады, ал бұл ауыл
шаруашылығындағы шаруашылық қызметтерінің нәтижелеріне септігін тигізеді де
ауыл шаруашылығына жатпайтын жер пайдаланушылармен болатын
қатынасты реттеу үшін септі талап етеді.
Алтыншыдан: жер ресурстары кеңістіктік жағынан шектелген, және
олардың пайдалану кезінде өндірістің басқа құралдарына қарағанда, өндірісті
ұлғайтуға болмайды.
Жетіншіден: жер участоктары белгіленген аймаққа ғана тиесілі
болғандықтан, олардың өзінің тұрақты мекені болады , ал бұл сол
белгіленген
аймақтағы жерді пайдалану үшін аймақаралық байланыстар үшін инфрақұрылымдар
жүйесін дамыту үшін өндірістің арнайы құралдарын жасау қажеттілігі туады.
Жасанды жолмен пайда болған өндіріс құралдарының көбісі
мобильділікке ие яғни, олар жинақы болғандықтан оларды кеңістікте
ауыстыруға болады. Өндіріс құралы ретінде көрініс беретін жердің қызмет
етуін жақсартудағы басты міндет жердің өнімділігімен түсімділігін ұлғайту
болып табылады. Жер өнімділігінің мынандай түрлерін ажыратуға болады, олар:
табиғи, жасанды және экономикалық. Табиғи өнімділік мыңдаған жыл аралығында
болатын геологиялық, климаттық және топырақ түзуші процестердің нәтижесі
болып табылады. Ерекше қасиеті бар және дербес табиғи денесі бар топырақ
жөніндегі түсініктер ХІХ ғасырдың соңғы ширегінде пайда болды. 1874 жылы
Питербург қоғамындағы жаратылыстанушылардың отырысында Смолендық
губерниясының сортанды топырағы жөнінде атты баяндаманы В.В.Докучаев
ұсынған болатын, нақ осы баяндамадан кейін В.В.Докучаевтың топырақ тану ісі
басталды.
1883 жылы В.В.Докучаевтың Орыстың қара топырағы атты еңбегі
басылып шықты. Мұда топыраққа өсімдік, жануарлар организмі, климат, рельев
деген сияқты топырақ түзуші факторлар жиынтығының әсерінен пайда болатын,
қалыптасатын ерекше табиғи тарихи дене деп жанадан анықтама берді.
В.В.Докучаевтың генетикалық көкжиектер жиынтығы деп ұсынған
табиғатпен топырақтық зоналар жөніндегі топырақтың түзілу
факторы
жөніндегі, топырақ ерекше табиғи-тарихи дене туралы ілімдері жаңа заманғы
топырақ тану іліміндегі теориялық негіз болып табылады. В.В.Докучаев
топырақтар картографиясымен оны зерттеудің жаңа әдістерін өңдеп, топырақтың
алғашқы ғылыми генетикалық классификациясын ұсынды.
Топырақ жөніндегі ілімді әрі қарай дамытқан В.В.Докучаевтың
ізгішарлары мен шәкірттері минерал зерттеуші В.И.Вернадскийдің еңбектерінде
бұған зор үлес қосты. Ол геохимиялық негізін қалағандардың
бірі және биосфера жөніндегі ілімнің негізін қалаушы. Ал
топырақтанушылардың қатарына К.Д.Глинка, М.Н.Сибирцев, Г.Н.Высоцкий және
тағы басқа жатады. М.Н. Сибирцев генетикалық топыраққа кіріспе оқулығының
алғашқы авторы. Топырақ қатты (минералды және органикалық), сұйық (топырақ
су) және газ тәрізді (топырақты ауа) сияқты фазалардан тұрады. Олардың ара
қатынастары алуан түрлі ғана емес біртектік топырақтың өзіндеде әр түрлі.
Топырақтардың барлығында органикалық заттардың құрамы мен топырақтың
жоғарғы көк жиегінен төменгі көк жиегіне дейінгі тірі организмдердің құрамы
аз. Топырақтарды форма бойынша шартты түрде бөлген В.В.Докучаев болатын.
Топырақ пішінінің жекелеген қабаттарын В.В.Докучаев топырақтың генетикалық
көкжиек деп атады, гумус бар ең жоғарғы күнгүрттүсті көк жиек өте маңызды
біздің планетамыздың беті 510 млн. км 2( 51000 млн. га)-ді құрайды. Мұндағы
оның ең үлкен бөлігі -361 млн. км 2 (361000 млн. га)-ны құрайды. Мұның 71%
сумен көмкерілген, ал құрғақ жерлерге қалғаны 149 млн. км 2 (14900 млн.
га). Осы территорияның орманын 4060 млн. га. (28%) ал жайылымдарды,
жабындықтарды – 2600 млн. га.(17%) өңделген жерлерді- 1450 млн. га.(10%)
құрайды (6 ст, 28).
Жалпы ауданы бойынша, ауыл шаруашылық жерлерінің салыстырмалы
салмағы қалалар бойынша ТМД-27%, АҚШ-53%, Канадада-7%, Бразилия-28%,
Аргентина -65%, Қытай-40%, Жапония-16%, Үндістан-60%, ФРГ-50%, Франция-63%-
ті құрайды. Бұл айырмашылықтар әртүрлі қалалардағы табиғи климаттық
жағдайлармен түсіндіріледі , мысалы тауы , шөлі , климаты суық
немесе жылы болуы мүмкін. Ауыл шаруашылық жерлерінің динамикасына көптеген
процестер етуі мүмкін. Мысалы: ғылыми-техникалық процесстер темпінің
шапшандығы урбанизация өсімі қолайсыз табиғи факторлар, жаңа
территорияларды игеру аграрлық жерлердің құрылымын өзгерту. Өнеркәсіптердің
инфрақұрылымын қалалардың дамуы гидроэлектростанция кәсіпорындарының
қарауындағы құнды жерлердің таукен өнеркәсіптеріндегі объектілердің,
транспорттық коммуникациялардың шығарылуына алып келді. Осыған байланысты
жел және су эрозияларының шанды дауылдардың, жыра-
лардың пайда болуы, жердің сортаңдауы, жердің саздануы, жер ресурстарының
жайылуына және жер өнімділігінің төмендеуіне әкеледі.
Жердің мұндай жағдайда ұшырауына себеп болатын мына жағдайлар:
ауылшаруашылық жұмыстарын қарқынды түрде үнемі жүргізіп отыру, жерге
түсетін күштің өсуі. Ауылшаруашылығына қуаты зор машиналар, тынайтқыштармен
улы химикаттардың тигізер әсері зор, агротехниканы маңызы күрделене бастады
және бұдан шығатын салдар-жерге түсетін салмақтың көлемі ұлғайды.
Көптеген дамыған елдерде ауылшаруашылығындағы пайдаланатын
жерлердің ауданы қысқарып жатыр. Мысалға, АҚШ-тағы пайдаланатын жерлердің
ауданы 1960 жылы 540 млн. га-дан 1990 жылда 492 млн. га-ға дейін қысқарып
қалды, Жапонияда 7 млн. га-дан 5,6 млн. га-ға дейін қысқарды. Францияда 39
млн. га-дан 35 млн. га-ға дейін қысқарды, ФРГ 14 млн. га-дан 12 млн. га-ға
дейін қысқарып Италияда 22 млн.га-дан 20 млн. га-ға дейін қысқарды. Ал,
халық санының өзіне байланысты бұл жердің орташа қамтамасыздығы өнеркәсіп,
транспорт қалалардың өсуі есебінен төмендеуінен алып келеді. Ал жекелеген
елдерде әр бір жан басына есептесек: ТМД-0,81 га, АҚШ- 0,63 га, Қытай- 0,16
га, ФРГ- 0,15 га, Ұлыбритания- 0,13 га, Жапония- 0,04 га жерден келеді.
Әлемде қосымша түрде пайдалануға болатын жерлер бар, бірақ олардың
сапасы төмен , өйткені , ауылшаруашылығының тараптарына сай ең құнарлы
жерлер әлдеқашан бос емес, ал оларды ұлғайтудың мүмкіндіктері шектеулі.
Ауылшаруашылық өндірісінің көлемі бойынша ең бірінші орынды АҚШ елі
алады. Өйткені, бұл елдің табиғи жағдайлары өте қолайлы, жазықтық кеңістігі
өте кең, климаты қоңырсалқын.
Қазақстан Республикасы орманды, жазықты, жартылайшөлейт және шөлейт
зоналарын қосқанда территориясының көлемі жағынан 272,5 млн. га-ды құрайтын
әлемдегі 9 орынды алады. Қазақстан Республикасындағы топырақтың алуан
түрлілігі ендікті зоналығына, батыстан шығысқа дейінгі климат аридтылығының
күштілігіне территорияның әр түрлі бөліктеріндегі геология-
лық-геоморфологиялық ерекшеліктеріне байланысты. Қазақстан жазығындағы
топырақтардың зоналық типтері бұрынғы СССР-дің Европалық бөліктеріндегі
зоналық топырақтарының ерекшеленеді. Топырақтардағы мұндай айырмашылықтарды
мынадан көруге болады; Біріншіден: батыстық Сібір жазықтығына жататын
Қазақстанның Солтүстік бөліктерінде суды бөліп тұратын кеңістіктер ең
жоғарғы гидроморфтылықпен сипатталады. Сондықтан ондағы топырақтық жабындар
сазданып батпақтанады. Зоналық қара жер топырақтары гумус көк жиегінің
қуаттылығына ие, бұл көк жиектің төменгі шегі тегіс емес, ал құрамындағы
гумус өте көп.
Екіншіден: Қазақстанның орташа ендікті белдеулерінде зоналық
топырақтары сарғылт болғандықтан, климаттың құрғақ болғандығына байланысты
топырақ түзуші жыныстардың сортаңдауына байланысты топырақтарда сарғылттана
береді. Ұсақ таулы жерлерде тығыс жыныстарда әлсіз дамыған және қуаттығы аз
кедір-бұдыр топырақтар болады. Орташа белдеудегі топырақтың мұндай жобаны
біртекті емес және құрамалы болып келеді.
Үшіншіден: Қазақстанның оңтүстігінде, аридтық және экстраидтық
жағдайларында қоңыр құба, тақыр және сұр топырақтар қалыптасқан, бұл
батыстан шығысқа дейінгі топырақ құрамындағы корбанаттардың біртіндеп
азаюымен сипатталады . Мұны гидротермиялық тәртіптің
ерекшелігімен
түсіндіруге болады.
Төртіншіден: жалпы алғанда континентальдық және оңтүстіктегі
аридтық климаттың арқасында Қазақстан жазықтығындағы топырақтық жабын
барлық ендікті зоналарда аса құрамалалықпен ерекшеленеді. Сортаң, тұзды
жерлер және басқада интразоналық топырақтар кең таралған бұған грунтты
тұзды сулардың тигізетін әсері мол.
Қазақстан Республикасындағы жер ресурстарының жалпы таралуымен
олардың сапалық жағдайы 1 және 2-таблицаларда көрсетілген (8).
Госкомземнің мәліметтері бойынша ауылшаруашылығында пайдаланатын
жердің ауданы 2001 жылдың 1 қантарында 222,5 млн. гектарды құрайды,
ал
мұның 86,1 мил. Гектарды немесе 39 проценті ғана ауылшаруашылық
бағдарындағы жер құрамына кіреді. Өнеркәсіп, транспорт, байланыс тараптары
бағытындағы жерлер 5,6 млн. гектар құрайды. Сонымен бірге 7 проценті
берілген, ( 9 стр 14).
Жердің қоры территорияның 37,7 процентін немесе 102 млн. гектарын
құрайды, ал оның жартысынан көбісі ауылшаруашылықтың пайдалануы үшін
жарамсыз болып табылады. Орман, су фондындағы жерлер, табиғатты сақтау,
сауықтыру, рекрециялық және тарихи-мәдени бағыттағы жерлер жалпы
территорияның 2,7 процентін немесе 7,0 млн. гектарын құрайды.
2 КЕСТЕ
2001 жылдың қаңтарындағы жерді пайдаланушылардың категориясы бойынша
Қазақстан Республикасындағы жер ресурстарын үлестіру.
Жерді пайдаланушылардың категориялары Ауданы млн. %
гек.
Жалпы ауданы 2725 100
Ауылшаруашылық бағытындағы жер 139 51
Ел орналасқан жерлер 18,2 6,6
Транспорт, өнеркәсіп, байланыс тораптарының +5,6 2
бағытындағы жерлер
Орман, су, фонды, табиғатты қорғау, сауықтыру, 7,0 2,7
рекрециондық, тарихи мәдени бағыттағы жерлер
Жер қоры 102,7 37,7
Екінші таблицаға сәйкес, жердің көптеген мөлшері 46,5 проценті
құрамында шағын гумусы бар жерлер.
3 КЕСТЕ
Қазақстан Республикасының жерінің сапалы жағдайы.
Жер проценті Гумустың құрамы
4,7 6-дан жоғары
23,9 4-ден жоғары
46,5 2-ден 4-ке дейін
24,9 2-ге дейін
Республикадағы астықтың 80 проценті көбінесе Қазақстанның қара
топырақты және күңгірт сұрғылт топырақты жерлерінде өндіріледі, бірақта бұл
жерлер эрозияға ұшырап, ылғалдануына байланысты 20,30 процент гумустан
айрылып, өнімділігін жоғарлатуды талап етеді. Қазақстанның суарылатын
жерлерінің ауданы 2,4 млн. га. Құрайды және бұл територияның 40 проценті
өсімдік тораптарының комплекстік түрде ұйымдастырылуын жүзеге асыру қажет,
мелиаративтік күйін жақсартып олардың сумен қамтамасыз болуын жоғарлатуы
керек.
Республикадағы 147 мың гектарға көпжылдық егістер бар, олардың 105
мың гектар бау-бақшаны, 22 мың гектарға жүзімдіктерді құрайды, 1975 жылдан
1995 жыл аралығына дейін 20 жыл ішінде көпжылдық егістіктердің ауданы 11
мың гектарға қысқарды. Республикамыз кең көлемді жайылымдық жерлерге бай,
олар 182,2 млн. гектарын құрайды, оның 75 проценті шөлейт және жартылай
шөлейт типті жерлерге жатады, оның ішінде жаздың типке 33 проценті, күздік
көктемдік типке 44 проценті, жылдық типке 13 проценті кіреді.
Сапасы жағынан су жоғарғы жайылымдықтарды қарқынды түрде және жүйесіз
пайдалану оның өнімділігінің төмендеуіне және ондағы шабындық шөптердің
құрамының нашарлауына әкеледі. Сапасы төмендеген жайылымдық жерлердің
сулануы 63 процентті құрайды. Суландыру үшін арналған көптеген орындар
қайтадан ұйымдастыруды талап етіп отыр.
Республикамызда бар жер ресурстарын ақылға сай қолданып, оның
сапасын жоғарлатсақ сыртқы және ішкі қажеттіліктерді қанағаттандыруда алуан
түрлі ауыл шаруашылық өнімдерінің өндірісін қамтамасыз ету қабілетіне ие
бола аламыз, әлемдік стандарт бойынша, Қазақстан Республикасы, жер
ресурстарына бай, бірақ Қазақстан территоиясының көптеген бөлігі ардтық
зонада, яғни жылына жауын-шашынның орташа жылдық саны 300 мм-ден кем. Мұнда
жер өңдеу шаруашылығы өте күрделі өтеді.
1.3 Жер қатынастарын реттеу заң шығару базасы
Жер қатынастары саласындағы нарықтық қатынастардың дамуына
Қазақстан Республикасының территориясында 1996 жылы қабылданған заң шығару
актілері әсер етті, қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының
территориясында 2003 жылы қабылданған жер кодексі өз күшінде жер
қатынастары саласындағы нарықтық өзгерістер Қазақстан Республикасының, жер
жөніндегі заңынан өз бейнесін тапты, Қазақстан Республикасының жер
жөніндегі заңы 2001жылдан өз күшіне ене бастағаннан бастап, Қазақстан
Республикасында жерге деген жеке меншік және жермен жасалынатын азаматтық
құқықтық келісім шарттар жөніндегі мәселелер талқыланды.
Белгіленген заңның басты ерекшелігін өзгертіп, жер учаскілерін
камандалық-административтік тұрғыдан үлестіріп, жер қатынастарын реттеу
болып табылады.
Жер жөніндегі Қазақстан Республикасының заңына сәйкес, жер
кодексінде, азаматтардың және меншігінде өздерінің жеке қосымша
шаруашылықтарын саяжай құрылысын, бау бақша ұстау үшін жеке участоктар
беріледі. Сонымен бірге азаматтардың жеке меншігімен мемлекеттік емес заңды
тұлғаларға саяжай не үй салу үшін жер участоктары да беріледі. Ауыл
шаруашылық бағытындағы, қорғаныс, ерекше қорғалатын табиғи
территориялардағы, су, орман фондындағы жер участоктары жеке меншікке
берілмейді.
Белгіленген заңның ең басты ерекшелігі: ондағы сату және сатып алу
заты жер участогымен қатар жерді пайдалану құқығында. Ал бұ нарықтық
айналым мен жерге деген шаруашылықтың бағдарды тартуға, қатыстыруға
мүмкіндік береді, жер участогына деген жеке меншік пен жерді ұдайы
пайдалану құқығы арасындағы айырмашылық мынадай меншік иесі жерді иеленуге,
пайдалануға құқылы, ал жерді пайдалану құқығына ғана ие. Сонымен бірге
жерді пайдаланушының жер участігі сот шешімімен ғана алынады.
Жалпы алғанда заң жер участогына деген меншік құқығы мен жерді
пайдалану құқығын қорғайды. Бұрынғы жер кодексімен салыстырғанда, заңдағы
жер участігін бөлу процедурасы жеңілдетілген, ал жер участогін алу
процедурасы күрделі, бұл меншік иесі иен жерді пайдаланушыға қосымша
кепілдіктер беріледі. Қазақстан Республикасының облыс әкімдеріне ауыл
тұрғындарының барлығына жер үлесін беру құқығы жөнінде куәлік беру
тапсырылған, ол үшін әр адамның оған құқығы болуы керек.
Республикадағы мұндай азаматтардың саны 933333 адамдай ( 87 стр 45
), жер үлесіне ие болғандар өзіне тиген үлесіне иелік ете алады, оны
сатуға, сыйлауға, кәсіпорындар фондында беруге кепілге бере алады. Жер
реформасының әрі қарайғы барысы жер қатынастарының
реттелуімен
қамтамасыз етіледі, егер әрбір мекендерде жер ресурстарын басқару жөніндегі
атқарушы органдардың өз өкілдері болса ғана. Осыны ескере отырып, үкімет
облыс әкімдеріне облыстық және аудандық қалаларда жер қатынастары туралы
мемлекеттік басқару органдарын қалыптастыруға ұсыныстар жасады. Ал бұл үшін
құралдарды ауыл шаруашылығының есептік негізден яғни жерді пайдалану мен
жеке меншікке жер участігін тапсырумен байланысты болатын еңбекке ақы беру
есебінен алынады. Сонымен бірге аудан әкімінің аппаратындағы жер құрылысы
қызметін қалыптастыру жөніндегі мекемелерді де толқылау қарастырылған.
Жер туралы заңда декламацияланған тезистерді практикалық
тұрғыдан жүзеге асыру қазіргі уақытта өңделген және жеке меншікке
берілетін немесе мемлекеттік жерді пайдалануға берілетін жерге деген
төлемнің ставкасын бекіту жөніндегі жер қатынастарын реттейтін нормативті
актілер де бекітілген. Мемлекеттік жер кадастры бюджеттік қаражаттар
есебінен Қазақстан Республикасының жүйесі үшін бірдей болатын орындарда жер
ресурстарымен және оның органдарымен басқарылатын орталықтағы атқарушы
органдар бойынша жүргізіледі.
Жерді жеке меншікке беру, немесе мемлекеттің жерді пайдалануға
берудегі жерге деген төлемнің ставкасын бекіту туралы қаулыда жер
участоктарына, елді мекендегі жерлерге деген төлемнің әртүрлі ставкалары
бекітілген, сонымен бірге мемлекеттің ауыл шаруашылық өндірісін жүргізуге
беретін жеріне төленетін төлемнің ставкалары да бекітілген. Мысалы,
қарапайым Солтүстік Қазақстан облысындағы қара жерде орналасқан 1 га
суландырылмаған айдалған жер орташа есеппен 54,5 мың теңгеге бағаланған, ал
Оңтүстік Қазақстан облысының мақта шаруашылығындағы сұр топырақты
зоналарында орналасқан суландырылып айдалған жердің 1 га 350,4 мың теңгеге
бағаланған. Жер қатынастары жөніндегі комитеттің функцияларының ең бастысы
ол жерді қорғау және оны пайдалануға бақылау жасау. Үкіметке мемлекеттік
жер инспекциясын жасау жөніндегі ұсыныстар дайындап берілген.
Жер туралы Қазақстан Республикасының заңына сәйкес, жеке меншікке
жеке қосымша шаруашылық, бау-бақша, саяжай құрылысын жүргізу үшін берілетін
жер участоктары беріледі. Нақ осындай мақсатта қолдану үшін берілетін жер
участоктарының өлшемдері 1996 жылдың 8-ші сәуірінен Қазақстан
Республикасының үкіметінің қаулысында бекітілген.
№401-ші Азаматтар мен заңды тұлғаларға жер участоктарын беру
нормасын бекіту туралы қаулыда мыналар анықталған:
- жер участоктары Қазақстан Республикасының азаматтарына мына мөлшерде
ғана тегін беріледі, егер:
1. Жанұяға жеке меншікке
- жеке қосымша шаруашылық жүргізу үшін ауылдық жерде айдалған жерден
0,25 га, ал айдалмаған жерден 0,25 га жер беріледі.
- жеке үй мен құрылыс үшін 0,7 га жер беріледі.
- бау-бақша мен саяжай құрылысына 0,12 га жер беріледі.
2. Ал тұрғын үй жағдайын жақсарту үшін мемлекеттік қызметкерлерге
жеке индивидуалдық құрылыс үшін жер участогы Қазақстан
Республикасының 1996 жылы 7-ші маусымда қабылданған Мемлекеттік
қызметкерлерге тұрғын үй жағдайын жақсарту үшін, тұрғын үй
шаруашылығы үшін жер участогын беру тәртібі мен шарты жөніндегі
заңды бекіту туралы №720 қаулысында оларға 0,15 га көлемінде
тегін жер беріледі. Ал жеке меншікке қайтадан екінші рет жер
участогы берілмейді.
Жеке қосымша шаруашылық, бау-бақша, саяжай құрылысын, тұрғын үй
құрылысын жүргізу үшін жеке меншікке берілетін жер участоктарының ең
жоғарғы көлемі мен өлшемін облыстық атқарушы органдар бекітеді және бұл
жергілікті жағдайлар мен ерекшеліктерге де байланысты.
Азаматтарға жеке меншікке тегін берілетін қосымша жер
участоктарының ең жоғарғы көлемді участоктарды азаматтар ақы төлеп иелене
алады.
2. Өндірістік және өндірістік емес құрылыстарға және сол
ғимараттарды
қамтамасыз етуге бағытталған жер участоктарын азаматтар мен мемлекеттік
емес заңды тұлғалар жеке меншікке ақы төлеп алады. Мұндай мақсатқа
берілетін жер участоктарының көлемін белгілі бір нақты қызмет үшін немесе
қала құрылысы мен жобалық техникалық құжаттамаларға сай жерді бөлу
нормаларының бекітілген ережесінен анықталады.
3. Жеке қосымша шаруашылық, бау-бақша және саяжай құрылысы үшін
берілетін жер участоктары шет ел азаматтарының жеке меншігіне берілмейді.
Жер пайдаланушыларға мемлекеттің жер участогын беру кезінде жыл
сайынғы төленетін төлемнің көлемі жерге төленетін төлем ставкасын 3%-нен
төмен болмауы керек.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕР САЛЫҒЫНЫҢ РӨЛІ МЕН ОНЫ ӨНДІРУ
МЕХАНИЗМІ
2.1 Жерге салық салу механизмі
Қазақстан Республикасының жер кодексіне сәйкес республикадағы жерді
иелену мен пайдалану ақылы болмақ, жерге төленетін төлем жер салығы және
арендалық төлем түрінде төленеді.
Жерге деген төлемді пайдалану және оны өндіру тәртібі мен салық
салу принциптері Қазақстан Республикасының Жер салығы жөніндегі заңында
бекітілген, бұл заң 1992 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап күшіне енген болатын
және әрі қарай 2003 жылдың жер кодексінде өз көрінісін тапты(17,11)
Табиғи ресурстарды пайдалану үшін ақы төлеу бұл табиғи ресурстарды
қолдану кезінде көрсетілген қызмет немесе ресурстардың тұтынылатын
мөлшерінің бағасы.
Төлемдердің біріне жерге ақы төлеу де жатады. Жерге деген төлем
Қазақстан Республикасының заң шығару органымен реттеліп отырады. Ол мына
мақсатқа сай төленеді.
- жерді ақылға сай пайдалану үшін;
- жаңа жерлерді сақтап игеру үшін;
- топырақтың өнімділігін арттыру үшін;
- сапасы әр түрлі жерлердегі шаруашылықтық әлеуметтік экономикалық
жағдайын дұрыстау үшін;
- осы шараларды қаржыландыру арнайы фонд ұйымдастыру;
Республикадағы салық салу объектісіне жер участогы жатады. Ауыл
шаруашылық бағытындағы жерлерге салық төлеуші ретінде Қазақстан
Республикасының территориясында өз иелігінде жер участогы бар жеке немесе
заңды тұлғалар бола алады. Жер салығының өлшемі оның сумен
қамтамасыздығына, орналасу мекеніне, сапасына байланысты анықталады.
Мұндай салықтың базалық ставкасын заң шығарушы органдар бекітеді.
Нақты жер иеленушілер мен жерді пайдаланушылар үшін ставкаларды жергілікті
үкімет органдары бекітеді.Нақты жер иеленушілер мен жерді пайдаланушылар
үшін ставкаларды жергілікті үкімет органдары бекітеді.
Әр түрлі категориялы жерлер бойынша салық салудың негізгі
принциптері мыналар:
Ауыл шаруашылық бағытындағы жерге деген жер салығының базалық
ставкасы 1 га есебімен бекітіледі де топырақтың сапасы бойынша
дифференцияланады.
Жеке қосымша шаруашылық, бау-бақша, саяжай құрылысын жүргізу үшін
азаматтарға берілетін жерлерге деген белгіленген жер салығының ставкасы
0,01 га-ды құрайды.
Өнеркәсіп, транспорт, байланыс тараптары және басқа да ауыл
шаруашылыққа жатпайтын бағыттағы жерге қойылатын базалық ставкалар ауданы 1
га есебімен бекітіледі.
Қазақстан Республикасының Жер салығы туралы заңында жерге
төленетін төлем бойынша жеңілдіктер де бекітілген.
Табиғатты қорғау, тарихи-мәдени, сауықтыру бағытындағы жерлерге
ереже бойынша салық салынбайды. Ауыл шаруашылықта игеріліп немесе сапасын
жоғарылатып жатқан кезеңдегі жер участоктарына салық салынбайды. Сонымен
бірге ғылыми ұйымдар, оқыту-тәжірибелік шаруашылыққа, ғылыми зерттеу
мекемелеріне, ауыл шаруашылық және орман шаруашылық мамандығындағы оқу
орындарына бөлінген жер участоктарына да салық салынбайды. Мемлекеттік
бюджет есебінен қаржыландырылатын сауықтыру, денсаулық сақтау, білім беру,
мәдениет мекемелері, сонымен бірге қоғамдық ұйымдар да жерге төлем төлеу
қызметінен айрылады.
Жер салығын төлеуден кейбір категориялы азаматтар босатылған. Заң
арқылы бекітілген кейбір жағдайларда жер салығын төлеу жөніндегі
жеңілдіктерді жергілікті үкімет органдары бекіте алады.
Салықтық заң шығару органдарында жер салығының базалық ставкалары
бекітілген Республикалық бюджет туралы заңда базалық ставкаларға коэф-
фициент бекітілген, 1997 жылы коэффициент 1,3 көлемінде, 1998 жылы 1,45
көлемінде, 1999 жылы 1,57 көлемінде, 2000 жылы 1,81 көлемінде, 2001 жылы
1,93 көлемінде бекітілген болатын, ал 2002 жылы қабылданған салық кодексіне
байланысты коэффициент бекітілмеді. Бонитеттің балы жер ресурстарының
ғылыми өндірістік мемлекеттік орталықтармен анықталады.
Мынадай жерлерге салық салынады:
- ауыл шаруашылығының бағытындағы;
- елді мекендердегі;
- өнеркәсіп, транспорт, байланыс тараптарындағы;
- ерекше қорғаудағы табиғи территорияларға;
- ерекше қорғаудағы табиғи территорияларға;
- орман фонды;
- су фонды;
- қордар.
Жер салығын төлеушілер өз меншігінде жеке жер участоктары бар заңды
және жеке тұлғалар бола алады.
1) Ауыл шаруашылық бағытындағы жерге деген салық.
Ауыл шаруашылық бағытындағы жерге деген жер салығының базалық
ставкалары 1 га есебінен бекітіледі де топырақтың сапасы бойынша
дифференцияланады. Жері сұрғылт, қара топырақты далалық, құрғақ зона
жазықтығындағы жерлердің базалық ставкалары бонитет балына пропорционал
түрде бекітіледі. Бұл ставкалар 4-ші таблицада көрсетілген.
4 КЕСТЕ
Далалық және құрғақ далалық зона жерлеріне салынатын жер салығының
базалық ставкалары.
Бонитет балы Теңгемен есептелген салық ставкасы
1-10 0.48-2.41
11-10 2,89-4,82
21-30 5,31-9,65
31-40 14,47-24,12
41-50 28,95-38,60
51-60 43,42-53,07
61-70 57,90-82,02
71-80 86,85-110,97
81-90 115,80-144,75
91-100 149,57-193,00
100-ден жоғары 202,65
Топырағы сұрғылт, сұр, таулы территориялық жерлердегі жартылай
шөлейт және шөлді территориялы жерлерге салынатын жер салығының базалық
ставкасы 4-ші таблицада көрсетілген. Жеке қосымша шаруашылық, бау-бақша,
саяжай құрылыстарын жүргізу үшін азаматтарға берілетін жерге салынатын
салықтың ставкасының ауданы 0,50 га-ға дейін 0,01 га үшін 20 теңге
көлемінде бекітілген, ал осы белгіленген ауданнан асып кетсе 0,01 га үшін
100 теңге бекітілген.
5 КЕСТЕ
Шөлейт және жартылай шөлейт территориялардағы жерге салынатын жер
салығына базалық ставкалары.
Бонитет балы Теңгемен есептелген салық ставкасы
1-10 0,48
11-20 1,45-4,82
21-30 5,31-9,65
31-40 10,13-14,47
41-50 14,96-19,30
51-60 19,78-24,12
61-70 24,61-30,07
71-80 30,69-36,15
81-90 36,71-42,17
91-100 42,18-48,25
100-ден жоғары 50,18
Жергілікті үкімет органдары өз компетенциясының шеңберінде жер
участогының орналасу орнына байланысты жер салығының базалық ставкасын
төмендетуге немесе жоғарлатуға құқығы бар, бірақ 20 проценттен аспауы
керек.
2) Елді мекендердің жеріне салық.
Елді мекендердің жеріне салынатын салықтың базалық ставкалары
ауданның бір квадрат метр есебімен бекітіледі. Ставкасы 5- таблицада
көрсетілген.
Елді мекендердің жеріне салынатын салық әрбір жер иеленуші мен
жерді пайдаланушы үшін жергілікті үкімет органдары анықтап береді. Ал
бірнеше аудандары бар қалалардағы салық ставкасы қалалық үкімет
органдарымен анықталады.
Елді мекендерде орналасқан ауыл шаруашылыққа жатпайтын және
өнеркәсіп, транспорт, байланыс тораптары бағытындағы жерлерге 70 процентке
дейін төмендетілген базалық ставка бойынша салық салынады.
Жергілікті үкімет органдары жер салығының базалық ставкасын 20
процентке дейін төмендетіп жоғарлатуға құқығы бар. Бұл көбінесе сол
участогқа транспорттың оңай жетуіне, құрылыстың архитектуралық көркемдік
және ландшабдтық құндылығына, қоршаған ортаның жай күйіне, микроклиматтық
және санитарлық гигиеналық жағдайларға байланысты.
3) Өнеркәсіп, транспорт, байланыс торабтары және басқа да ауыл
шаруашылығына жатпайтын бағыттағы жерлерге салынатын салық. Елді мекен-
дерден тыс орналасқан өнеркәсіп, транспорт, байланыс торабтары және басқа
да ауыл шаруашылығына жатпайтын бағыттағы жерлерге салынатын салықтың
базалық ставкасы 1 га есебімен бекітіледі. Салық салу ставкалары 6-шы
таблицада көрсетілген.
6 КЕСТЕ
Аймақтық бөлімдердің жеріне арналған салықтың базалық ставкалары
Тұрғылықты емес
құры-лымдармен,құрылыстар
-тармен , аудандармен , Тұрғылықты үйлер қорымен
олардың мазмұны үшін өте қамтамасыз етілген
Аймақтық бөлімнің түрі қажет , және де олардың құрылуы мен
объектілердің салынуын дәл сол
санитар-лық қорғау уақыттағы жерге деген
зоналармен техникалық салықтың теңге
және өзге де зоналармен көлеміндегі базалық
жерге деген теңгелік ставка
көлемдегі база-лық ставка
Алматы 28,95 0,96
Астана 19,30 0,96
Ақтау 9,65 0,58
Ақтөбе 6,75 0,58
Атырау 8,20 0,58
Тараз 8,17 0,58
Қарағанды 9,65 0,58
Қызыл-Орда 8,68 0,58
Көкшетау 5,79 0,58
Қостанай 6,27 0,58
Павлодар 9,65 0,58
Петропавл 5,79 0,58
Орал 5,79 0,58
Өскемен 9,65 0,58
Шымкент 9,17 0,58
Алматы облысы
Облыстық деңгейдегі қала 6,75 0,39
Аудандық деңгейдегі қала 5,79 0,39
Ақмола облысы
Облыстық деңгейдегі қала 5,79 0,39
Аудандық деңгейдегі қала 5,02 0,39
Өзге қалалар
Облыстық деңгейдегі Орталық облыс үшін 0,39
бекітілген ставканың 85%
Өзге қалалар
Аудандық деңгейдегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 ЖЕР САЛЫҒЫНЫҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ
1.1 Салықтардың экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Жерді пайдаланудың экономикалық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3 Жер қатынастарын реттеу заң шығару базасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕР
САЛЫҒЫНЫҢ РӨЛІ МЕН ОНЫ ӨНДІРУ МЕХАНИЗМІ
2.1 Жерге салық салу
механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...27
2.2 Шаруақожалықтарына салық
салу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
2.3 Жер қатынастарын экономикалық тұрғыдан
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
2.4 Бюджет кірістерінің қалыптастыруындағы жер салығының
рөлі ... ... ... ... .48
3 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЖЕР РЕСУРСТАРЫНА САЛЫНАТЫН
САЛЫҚ ПЕН ЖЕР ҚАТЫНАСТАРЫН
ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 0
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
КІРІСПЕ
Жер кодексі жерді пайдаланушылардың барлығына жерді үнемді және
ақылға сай пайдалануды қамтамасыз етуге міндеттейді. Елімізде жерді алу
жөнінде қатаң тәртіп орнатылған. Тек мемлекет қана суармалы жерлер мен
егістік жерлерді басқа мақсатқа алып немесе бөлуге құқылы. Жерді уақытша
алу жергілікті акимат арқылы жүргізіледі.
Материалдық дүниелер мен игіліктер жасаудың маңызды алғышарты мен
табиғи негізінде жер ресурстары жатады. Жер адамзат қоғамының тіршілігі
үшін өте маңызды шарт болып табылады. Ауыл шаруашылық өндірісінің процесі
жерсіз мүмкін емес болғандықтан жер маңызды өндірігіш күш болып табылады.
Осыған сәйкес жер ауыл шаруашылығындағы өндірісітің ең белсенді құралы
болып табылады. Жер еңбек процесінің ең қажетті алғышарты, өндірістегі ең
маңызды заттық факторлардың бірі болып табылады. Жер өндірісітің нағыз, ең
айрықша, теңгерілмейтін құралы болып табылады.
Жерді экономикалық тұрғыдан бағалау жердің табиғи-экономикалық
аудандарға сай объективтік жағдайлардан негіз алатын ауыл шаруашылығындағы
өндірістің ерекше құралы ретінде салыстырмалы құндылығын бейнелейді.
Экономикалық бағалау негізінде табиғи және экономикалық жағдайлар арқылы
болатын топырақтың сапасындағы айырмашылықтар жатыр.
Табиғи ресурстарды пайдалануға деген төлемдер- табиғи ресурстарды
пайдалану кезінде көрсетілетін қызмет немесе ресурстардың тұтынылатын
мөлшерінің бағасы, осындай төлемдердің біріне жерге деген төлем жатады.
Жерге деген төлем Қазақстан Республикасының заңымен реттеліп отырады. Жерге
деген төлем формасының біріне жер салығы жатады.
Сондықтанда жерге салық салу, салық салушы субъектілер арасындағы
салықтық қатынастардың тиімді түрде қалыптасуы жөнінде негізгі
сипаттамаларды өңдеу мәселелерін зерттеу өте актуальді болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: экономика дамуының қазіргі жағдайындағы
жер салығының ролін, маңызы мен мазмұнын қарастыру. Осы мақсатқа сай
қойылған мына мәселелерді шешу керек.
Жер салығының экономикалық мазмұнын қарастыру.
Қазақстан Республикасындағы жер салығын өндіріп, төлету
механизмдерін талдау.
Қолда бар теориялық және практикалық материалдар негізінде
мемлекеттегі экономикалық дамуды ескере отырып Қазақстан Республикасының
жер ресурстарына салықсалуды жетілдіру.
Зерттеудің пәні мемлекетпен жер салығының субъектілері арасында
пайда болатын салықтық қатынастар болып табылады. Зерттеудің объектісі
заңды және жеке тұлғалардың қарауындағы жер учаскілеріне салық салу
механизмі оның қалыптасуы, қазіргі кездегі мұның жағдайы мен дамуы болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негіздеріне экономикалық ғылым
саласындағы классиктердің еңбектері, сонымен бірге жер қатынастары мен
жерге салық салу мәселелері төңірегінде үлесі бар отандық және шет елдік
экономистердің монографиялары мен статьялары еңбектер пайданылды.
1 ЖЕР САЛЫҒЫНЫҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ
1.1 Салықтардың экономикалық мәні
Кез келген мемлекет салықтарсыз өмір сүре алмайды, өйткені өзінің
аппаратын ұстау үшін және өзінің қызметтерін жүзеге асырғанда пайда болатын
шығындарды жабуы үшін ақшасы болуы шарт. Сонымен қатар ақша материалдық
өндірістің өнімі болып табылады, бірақ мемлекеттік қызмет өз табиғатында әр
түрлі басқарушылық қызметпен айналысатын мұнда қатыспайды. Басқа сөзбен
айтсақ, мемлекеттік қызметтердің нақты еңбегі барлық мемлекеттік ақпараттың
қызметі сияқты, бөлек қарастырылады, бірақта айқын құны ретінде ақша
көрінетін өнім өндірілмейді. Енді мемлекет ақшаны басқа жақтан іздеуге
мәжбүр.
Мемлекетті қамтамасыз ету үшін қажетті, ақша қаражаттарын
шоғырландыру және мемлекетттік ақша қорларын құру деп аталатын элементті
және оның қаржылық қызметін ұстап тұру үшін мемлекетке ақша табу қажет.
Мемлекет өзіне қажет ақша қаражаттарын әр түрлі жолмен табады. Бір жағдайда
оның иесінің ерікті түрде беруіне негізделген әдісті қолданады. Бұл әдістің
классикалық үлгісіне мемлекеттік қарыздарды жатқызуға болады. Келесі
жағдайда мемлекет өзіне қажет ақшаны табу үшін мәжбүрлеп алу әдісін
қолданады. Мұның классикалық үлгісіне салықтар жатады.
Салықтардың мәнін түсіну үшін, салық салу теориясына еңбегі сінген
ғалым А.Смит еңбегін алуға болады. Қазіргі мемлекеттің салық жүйесінің
кезінде, осы ғалымның идеясы мен көзқарасы жатады.
А.Смит ойынша салықтар төмендегі талаптарға жауап беруі керек:
- заңдық тәртіп. Заң формасындағы, мемлекеттен жиналған уақыт
және оның көлемі және төлеу тәртібі. Мемлекеттің салық салу құқығы,
мемлекеттің өмір сүруі үшін және барлық қоғамның жеке тұлғалардың
көзқарасын қолдайтын мекемелердің өмір сүруі үшін қажеттілігінен туындайды;
- бір тектілігі. Мемлекеттің қорғауын пайдалана отырып, тапқан
табысына сәйкес кез келген тұлға мемлекетті қолдауға тиісті;
- анықталығы. Салық төлеушіге төлемнің көлемі, тәсілі, уақыт және
төлеу орны белгілі болуы керек;
- төлеудің арзандылығы. Салық жинау төменгі деңгейдегі шығынмен
жүзеге асуы қажет және осыған сәйкес төлемдер мемлекет кассасына түсуі
қажет;
- шаруашылық дербестілік. Салық субъектісі ретінде, өзіндік нақты
қажеттілігі бар және дербес шаруашылық қызметпен табыс алатын тәуелсіз
азамат болуы қажет.
Бірақта та айта кететін жәйт, экономикалық және құқықтық сұрақтар
жайлы ғылыми тұжырымдамалар болса да, салық жинаудың көп жылдық тарихына
қарамастан, салық түсінігі жайлы таластар қала бермек.
Солардың негізгілерін қарастырайық:
С.Д.Ципкин ойынша: Салық – бюджетке түсетін материалдық
алғышартқа сәйкес, алдын – ала қаралған ставкамен және нақты анықталған
мерзімге, мемлекетпен бекітілеген міндетті, жеке ақысыз ақшалай төлем .
Бұл салық анықтамасының кең жайылған түрі. Бұл анықтамада салықтың
құнсыздық белгісі көрініс таппаған.
П.К.Воронкова салыққа келесідей анықтама береді: Салық – жалпы
мемлекеттік қажеттілікті қанағаттандыру үшін, анықталған көлемі мен
белгіленген мерзімі бар, өкілетті мемлекеттік органдарының актісіне
негізделген, заңды тұлғалармен, азаматтардың-бюджетке ақысыз төлемі. Бұл
заң ғылымдағы негізгі категориялардың алатын қорына кіретін салықтың
ауқымды анықтамасы. Бірақ та салықтың міндеттілігі, қайтарымсыздығы,
эквивалентсіздігі сияқты белгілері көрініс таппаған.
Д.Соколова Салық- заңмен бекітілген және анықталған көлемде
анықталған мерзімде салық төлеушімен жүзеге асырылатын міндетті ақысыз
төлем.
С.Пепеляев ойынша:Салық-міндеттеме бастамасы ретінде жеке және заң
ды тұлғалардың меншігін, мемлекеттік меншікке алудың жалғыз заңдық формасы.
Билік субъектілерінің төлем қабілетін қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттік
мәжбүрлеумен қамтамасыз етілген, салықтың анықсыздығы, қайтарымсыздығы.
Берілген анықтамада салықты нақты сипаттағанмен, өзінің жетіспеушіліктері
бар:
-жалғыз заңдық пен заңмен бекітілген түсініктер маңызы бірдей
емес;
- салық-меншікті алудың жалғыз түрі емес, салықтың басқа да түрлері
бар;
- салық барлық жағдайда меншікті алу болып танылмайды.
Салықтың қызықты анықтамасын қаржылық құқық жағынан қазақстандық
ғалым Е.В.Порохов келесідей ұсынады: Салықтар – заң шығару-мен,
мемлекеттік жоғары билік органдармен жеке және заңды тұлғалардан тұрақты
түрде алынатын міндетті ақысыз және қайтарымсыз ақшалай төлемдер және
аударымдар арқылы мемлекеттік мәжбүрлеу, күштеу арқылы мемлекеттік бюджетті
қамтамасыз етеді.
Е.В.Порохов анықтамасы бойынша салықтар бюджетке аударылады, бірақ
та бюджеттен тыс қорларға аударылатын салықтар кездеседі. Салықтың
субъектісі ретінде жеке және заңды тұлғалар анықталған, бірақ та
Қазақстанның заңына сәйкес заңды және жеке тұлғаларға жатпайтын салық
төлеушілер бар. Осы заңға сәйкес салықты ақшалай, салықтар натуралды түрде
төлеуге рұқсат етілген.
Салық дегеніміз – мемлекетпен бір жақты тәртіппен бекітілген және
құқықтық форма негізде жатқан, мемлекеттік табысқа, міндетті ақшалай немесе
натуралды, мемлекеттік мәжбүрлеу мен қамтамасыз етілген, өндіруші
субъектінің анықталған мерзімде, анықталған көлемде, қайтарымсыз, ақысыз,
эквивалентсіз және тұрақты төлем.
Салықтың қызметі бұл – салық құрылым мәнін көріну тәсілі.
Экономикалық категория инструменті ретіндегі табысты бөлу және қайта бөлу
кезінде, қоғам өз міндетін қалай атқаратынын салық қызметі көрсетеді.
Сонымен салықтың бөлу қызметі фискалдық механизм көмегімен қоғамды
бөлу қатынастары болғанда ақша қаражаттардың қанша орталықтанғанын көр-
сетеді. Салықтың бұл қызметімен өз қызметін жүзеге асыру үшін қажетті
бюджеттік жүйе бюджеттен тыс қор ретінде мемлекеттік қаржы ресурстар
құрылады. Бастапқыда салықтық бөлу қызметі фискалдық сипатта болды.
Әлеуметтік және ынталандырушы функциялары жеңілдік преференций
жүйелерімен іске асады.
Салық және жинақтар бойынша төменгідей жеңілдік түрлері бар:
- салық салынушы объектінің салық салыну минимумы;
- салық салынушы объектіден бір элементті алып тастау;
- белгілі бір тұлғаларды немесе төлеушілердің категорияларына
байланысты салық төлеуден босату;
- салық ставкасын төмендету;
- мақсатты салықтық жеңілдіктер;
- салықтық несиелер;
Енді ынталандырушы қызметке бағытталған, кәсіпорынның пайдасына
салық салудың жеңілдіктері:
- өндірісті ұлғайтуға және тұрғын үй құрылысына кеткен шығындарды
мемлекет тарапынан қаржыландыру;
- кәсіпкерліктің шығын формасы;
- мүгедектер мен зейнеткерлерді жұмысбастылықпен қамтамасыздандыру;
- әлеуметтік мәдени және қоршаған ортаны қорғауда қайырымдылық
қызметпен айналысу;
Преференциялар-ұлттық өнеркәсіптерде өндірілмейтін немесе
жеткіліксіз көлемде дайындалатын тауарларды елге әкелгенде, кедендік
баждардан баға шегерімдері түрінде болады. Сонымен преференциялық қатынасты
дамушы елдерде кең таралған.
Бөлуші функция мен бақылаушы қызметі іске асқанда, оның
толықтығы
мен тереңдігі салықтық тәртіпке байланысты. Яғни, салық төлеушінің
заңмен бекітілген салықты дер мезгілде толық көлемде төлеуі. Салықтық
органдардың жұмыс тәжірибесі көрсеткендей, салықты төлеу мерзімі мен салық
көлемі төлеудегі заң бұзушылықтар жиі кездесетін құбылыс.
Қорытындылай келе, жоғарыда аталған функциялар қаржы бюджеттік
қатынастың және салықтық саясаттың тиімділігін көрсетеді.
Фискалдық қызметі ол мемлекеттік бюджетпен байланысты реттеу
құралдарын қамтиды, яғни шығындары және салықтармен байланысты реттеу
жүйелері. Ол мемлекеттік тапсырмалармен сатып алуды көбейту не азайту. Бұл
құралдардың ішіндегі маңыздысы болып, мемлекеттік сатып алу саналады.
Мемлекеттік сатып алу әр түрлі болуы мүмкін. Мысалға, мемлекеттік
бюджетпен, мектеп, басқа да мәдени әлеуметтік орындарды салу, айналым
өнімдерін, соғыс қаруларын сыртқы сауда өнімдерін сатып алу тағы басқалар.
Бұл сатып алулардың негізгі ерекшелігі, өзі тұтынушы болып есептеледі.
Мемлекет бұл сатып алуды не тұтынуға, не болмаса нарықты реттеуге
қолданады.
Мемлекеттік сатып алудың кәсіпорындардың экономикалық жағдайын
көтеруде атқаратын рөлі зор. Мемлекеттік тапсырма бұл кәсіпорындар үшін
белгілі көлемдегі өндіріс, өнімдерді өткізу көзі. Әр мемлекет өз
тапсырмаларын көп жағдайда отандық кәсіпорындарға орналастыруға тырысады.
Фискалдық функциясы – салықтардың күшімен мемлекеттің ақша қоры
қалыптасады, ол экономикалық функциясы, ол арқылы мемлекеттің экономика
салаларына, сфераларына ықпалы іске асырылады. Күнделікті өмірде екі
функциясы салықтық тұтас бірлікті іске асыра алады, бірақ әрқайсысы
салықтық қатынастарды белгілі бір жақтарын көрсетеді.
Фискалдық қызмет екіге бөлінеді:
- Дискрициондық түріне-мемлекеттің ЖҰӨ-ң нақты көлеміне, жұмыспен
қамтуға, инфляцияға және экономикалық өсуге ықпал
жасау
мақсатымен салық салуы және мемлекеттік шығындарды саналы түрде
реттеуі жатады;
- Автоматтық қызметіне –ішкі тұрақтанушылар жүйесіне негізделеді. Ішкі
тұрақтандырушылаға үкімет жағынан ешқандай шешім қабылдау-
ды қажет етпейтін, өзі автоматты түрде экономикалық жағдайдың
өзгерісіне жауап ретінде ұнамды шаралар қолданатын экономикалық
механизмдер жатады. Ішкі негізгі тұрақтандырушыларға салық
түсімдерін өзгерту механизмі жатады. Сондықтан ЖҰӨ-ң шапшан өскен
кезде салық түсімі автоматты түрде жоғарылайды, бұл сатып алу
қабілетінің төмендеуін және экономикалық өсудің тежелуін қамтамасыз
етеді. Керісінше, экономикалық құлдырау кезеңінде салық түсімдері
автоматты түрде қысқарады.
Салық жүйесі қаржы ресурстарын жинау түрлері мен әдістерінің
жиынтығы ретінде анықталады.
Салық жүйесінде, оның мақсаттық міндеттерінің арасында терең
қайшылық жатыр. Бұл мәселе шешудің өз заңдылықтары мен принциптері болады.
Оларды зерттеп анықтау экономикалық саясат теориясының міндеті.
Мамандардың пікірінше, мына принциптерге негізделген салық жүйесі
тиімді болмақ: салық жинау жүйесі өте ықшам, оған жұмсалатын шығындар
мүмкін болғанша төмен, ал тиімділігі жоғары болуы қажет;
- салық төлеу процедурасы салық төлеушілер үшін ыңғайлы;
- салық салмағы шамадан тыс арттырып, кәсіпкерлердің белсендігі мен
қапыр қайтарына нұқсан келтірмеуге тырысу қажет;
- салық салу принципі өндіріс шығындарын арттырып, өндіріс көлемінің
өсуіне, өнімнің ішкі және сыртқы нарықтық өнімділігіне кедергі
болмауы керек.
Нарықтық экономикада салықтар өте маңызды тұрақтандыру қызметін
атқарады. Салық жүйесінің қызмет атқару механизмі өзіне-өзі нарықтық
экономиканың дамуына икемделеді. Олар мынадай:
- нарық конъюктурасы өскен жағдайда ұлттық табыстың көлемі артады;
- мемлекеттік әлеуметтік төлем төлеу жүйесі, жеке табыстарды теңестіру
саясатын іске асыру мүмкіндігі артады;
- экономикалық мүмкіншілігі шектеулі топтардың жеке табыстары өсіп,
жалпы сұраным ұсынымға сәйкес өседі, ұлттық экономика жүйесінде тепе-
теңдік сақталады.
Өзін-өзі реттеп нарық жағдайына бейімделген салық түрлері ғана
экономика цикліне қарсы қызмет атқарады. Яғни экономика конъюктурасын
анықтайтын көрсеткіштерге негізделген салық жүйесін құру қажет.
Салық саясатының жалпы экономика субъектілерінің іс-әрекеттерін
естен шығармау керек.
1.2 Жерді пайдаланудың экономикалық негіздері
Материалдық дүниелер мен игіліктер жасаудың табиғи негізі мен
маңызды алғышарттарына жер ресурстары жатады. Жердің ролі өте кең және
алуан түрлі.
Жерді пайдаланудың функционалдық ерекшеліктері оның табиғи
ресурстары арасындағы ролін анықтап берді. Жер қоғам мүшелерінің тұтынатын
игіліктерінің ең басты да түбегейлі материалдық негізі болып табылады.
Сонымен бірге жер өндіргіш күштерді үлестіру мен халықты орналастыру үшін
кеңістіктік базис және экономикалық өсудегі бұкіл еңбектік, материалдық,
техникалық, табиғи факторлардағы ұдайы өндірістік процесстердің қалыпты
түрде жүруі үшін негіз болып табылады. Еңбек дегеніміз-материалдық және
заттық байлықтың атасы, ал жер оның анасы деген В.Петтидің формуласының
дұрыстығын да тарихымыз дәлелдеп отыр.Жер еңбек процесінің ең қажетті
алғышарты ретінде, өндірістегі ең маңызды заттық факторлардың бірі болып
табылады. Жер ауыл шаруашылығындағы өндірістің ең белсенді құралы болып
табылады. Жер өндірістің ең қажетті, ерекше, нағыз, еш нәрсемен алмастыруға
келмейтін құрал. Өндірістің құралы ретінде көрініс беретін жердің
сипаттамасы 1-ші суретте көрсетілген (2,177).
Өндірістің құралы ретінде жердің өзінің ерекше белгілері бар,
бұл белгі
әсіресе өндірістегі жасанды жолмен пайда болған құралдармен салыстығанда
көрініс береді.
Біріншіден: жер табиғаттың жемісі болып табылады, сондықтан да
жердің ең бастапқы кездегі жағдайы оны жасауда адам еңбегінің
шығындалмауына қарай құнға ие болмайды.
Екіншіден: өндірістегі жасанды жолмен пайда болған құралдар кем
дегенде, оның тозуына байланысты жаңадан өндірілуі мүмкін. Жердің
топырақтық жабыны да жаңарған табиғи ресурсқа жатады, бірақ та оны табиғи
жолмен қайта қалпына келтіру үшін жүздеген жылдар қажет. Ал бұл келешекте
топырақты қабаты бұзылған, қарқынды шаруашылық қызметтің массиві жарамсыз
болып табылады.
1 КЕСТЕ
Өндірістің құралы ретінде көрініс беретін жердің сипаттамасы.
Жердің өндіріс құралы ретінде беретін ерекшеліктері.
Жер-табиғаттың желісі.
Жер- территориялық жағынан шектеулі. Жердің ұлғайып, немесе қайтадан пайда
болуы мүмкін емес.
Жердің орнын өндірістің басқа құралдары алмастыра алмайды.
Жер өзінің учатогінің сапасына қарай әртекті болуы мүмкін.
Жерді бір орыннан екінші орынға ауыстырып алуға болмайды
Жер өндірістің өшпес құралы және ол тозбайды.
Қалыңдығы 2,5 см топырақтық қабатты қайта қалпына келтіру үшін
300-
1000 жыл қажет. Ал қуаттылығы 18 см болатын егістік қабатын қайта қалпына
келтіру үшін 2-7 мың жыл керек. Бұл жаңармайтын табиғи ресурстар мен жерді
пайдалануды жоспарлаудағы әдіс тәсілдердің белгілі салыстырмалылығын жүзеге
асырады. Жерді пайдалануда дұрыс әдіс тәсілдер қолдану және оны әлемдік
тұрғыдан үнемдеп, қорғау оның биологиялық потенциалы мен өнімділігін
бұрынғы, бастапқы деңгейінде сақтап қалуға ғана емес, сонымен бірге оны
арттыруға да мүмкіндік береді.
Үшіншіден: өндіріс құралы ретінде көрініс беретін жердің тағы бір
басты ерекшелігі заттық қызметі мен еңбек құралының бір өндіріс процесінде
бірдей қатысуы, сонымен бірге жер өндіріс процесі кезінде тек табиғи ғана
емес, және шикізаттық ресурс ретінде де бағалануы мүмкін. Топырақты өңдей
отырып, адам өндірістің басқа да құралдарының көмегімен, ауылшаруашылық
өсімдіктерінің өсімі үшін қолайлы жағдай тудырады. Мұндай жер еңбектің заты
ретінде көрініс береді.
Сонымен бірге адам топырақтың физикалық-химиялық қасиеттерін
ескеріп, пайдалана отырып өсімдіктің түсімін қалыптастыруға әрекет жасайды.
Төртіншіден: жерге құрал және субъектінің заты ретінде өзіне тең
ресурстардың болмауына байланысты оның орнын ештеңе баса алмайды, өйткені
жерді пайдалану адамзаттың алғашқы қажеттіліктерін қанағаттандыруға
мүмкіндік береді. Өндірістің құралы ретінде көрініс беретін жер
ресурстарының сипаттамасы үшін оймақтық және территориялық аспектілердің
маңызы зор.
Бесіншіден: әр түрлі аймақтарда орналасқан жер участоктарының
өнімділігі табиғи ерекшеліктерге, топырақтың құрамына, климатқа, рельефке,
су ресурстары мен қамтамасыз етілуіне қарай әр түрде ерекшеленуі мүмкін.
Мұндай айырмашылықтар ең жоғарғы сапалы жерлердей дифференциалдық
ренталардың, қосымша табыс көзінің пайда болуына негіз болады, ал бұл ауыл
шаруашылығындағы шаруашылық қызметтерінің нәтижелеріне септігін тигізеді де
ауыл шаруашылығына жатпайтын жер пайдаланушылармен болатын
қатынасты реттеу үшін септі талап етеді.
Алтыншыдан: жер ресурстары кеңістіктік жағынан шектелген, және
олардың пайдалану кезінде өндірістің басқа құралдарына қарағанда, өндірісті
ұлғайтуға болмайды.
Жетіншіден: жер участоктары белгіленген аймаққа ғана тиесілі
болғандықтан, олардың өзінің тұрақты мекені болады , ал бұл сол
белгіленген
аймақтағы жерді пайдалану үшін аймақаралық байланыстар үшін инфрақұрылымдар
жүйесін дамыту үшін өндірістің арнайы құралдарын жасау қажеттілігі туады.
Жасанды жолмен пайда болған өндіріс құралдарының көбісі
мобильділікке ие яғни, олар жинақы болғандықтан оларды кеңістікте
ауыстыруға болады. Өндіріс құралы ретінде көрініс беретін жердің қызмет
етуін жақсартудағы басты міндет жердің өнімділігімен түсімділігін ұлғайту
болып табылады. Жер өнімділігінің мынандай түрлерін ажыратуға болады, олар:
табиғи, жасанды және экономикалық. Табиғи өнімділік мыңдаған жыл аралығында
болатын геологиялық, климаттық және топырақ түзуші процестердің нәтижесі
болып табылады. Ерекше қасиеті бар және дербес табиғи денесі бар топырақ
жөніндегі түсініктер ХІХ ғасырдың соңғы ширегінде пайда болды. 1874 жылы
Питербург қоғамындағы жаратылыстанушылардың отырысында Смолендық
губерниясының сортанды топырағы жөнінде атты баяндаманы В.В.Докучаев
ұсынған болатын, нақ осы баяндамадан кейін В.В.Докучаевтың топырақ тану ісі
басталды.
1883 жылы В.В.Докучаевтың Орыстың қара топырағы атты еңбегі
басылып шықты. Мұда топыраққа өсімдік, жануарлар организмі, климат, рельев
деген сияқты топырақ түзуші факторлар жиынтығының әсерінен пайда болатын,
қалыптасатын ерекше табиғи тарихи дене деп жанадан анықтама берді.
В.В.Докучаевтың генетикалық көкжиектер жиынтығы деп ұсынған
табиғатпен топырақтық зоналар жөніндегі топырақтың түзілу
факторы
жөніндегі, топырақ ерекше табиғи-тарихи дене туралы ілімдері жаңа заманғы
топырақ тану іліміндегі теориялық негіз болып табылады. В.В.Докучаев
топырақтар картографиясымен оны зерттеудің жаңа әдістерін өңдеп, топырақтың
алғашқы ғылыми генетикалық классификациясын ұсынды.
Топырақ жөніндегі ілімді әрі қарай дамытқан В.В.Докучаевтың
ізгішарлары мен шәкірттері минерал зерттеуші В.И.Вернадскийдің еңбектерінде
бұған зор үлес қосты. Ол геохимиялық негізін қалағандардың
бірі және биосфера жөніндегі ілімнің негізін қалаушы. Ал
топырақтанушылардың қатарына К.Д.Глинка, М.Н.Сибирцев, Г.Н.Высоцкий және
тағы басқа жатады. М.Н. Сибирцев генетикалық топыраққа кіріспе оқулығының
алғашқы авторы. Топырақ қатты (минералды және органикалық), сұйық (топырақ
су) және газ тәрізді (топырақты ауа) сияқты фазалардан тұрады. Олардың ара
қатынастары алуан түрлі ғана емес біртектік топырақтың өзіндеде әр түрлі.
Топырақтардың барлығында органикалық заттардың құрамы мен топырақтың
жоғарғы көк жиегінен төменгі көк жиегіне дейінгі тірі организмдердің құрамы
аз. Топырақтарды форма бойынша шартты түрде бөлген В.В.Докучаев болатын.
Топырақ пішінінің жекелеген қабаттарын В.В.Докучаев топырақтың генетикалық
көкжиек деп атады, гумус бар ең жоғарғы күнгүрттүсті көк жиек өте маңызды
біздің планетамыздың беті 510 млн. км 2( 51000 млн. га)-ді құрайды. Мұндағы
оның ең үлкен бөлігі -361 млн. км 2 (361000 млн. га)-ны құрайды. Мұның 71%
сумен көмкерілген, ал құрғақ жерлерге қалғаны 149 млн. км 2 (14900 млн.
га). Осы территорияның орманын 4060 млн. га. (28%) ал жайылымдарды,
жабындықтарды – 2600 млн. га.(17%) өңделген жерлерді- 1450 млн. га.(10%)
құрайды (6 ст, 28).
Жалпы ауданы бойынша, ауыл шаруашылық жерлерінің салыстырмалы
салмағы қалалар бойынша ТМД-27%, АҚШ-53%, Канадада-7%, Бразилия-28%,
Аргентина -65%, Қытай-40%, Жапония-16%, Үндістан-60%, ФРГ-50%, Франция-63%-
ті құрайды. Бұл айырмашылықтар әртүрлі қалалардағы табиғи климаттық
жағдайлармен түсіндіріледі , мысалы тауы , шөлі , климаты суық
немесе жылы болуы мүмкін. Ауыл шаруашылық жерлерінің динамикасына көптеген
процестер етуі мүмкін. Мысалы: ғылыми-техникалық процесстер темпінің
шапшандығы урбанизация өсімі қолайсыз табиғи факторлар, жаңа
территорияларды игеру аграрлық жерлердің құрылымын өзгерту. Өнеркәсіптердің
инфрақұрылымын қалалардың дамуы гидроэлектростанция кәсіпорындарының
қарауындағы құнды жерлердің таукен өнеркәсіптеріндегі объектілердің,
транспорттық коммуникациялардың шығарылуына алып келді. Осыған байланысты
жел және су эрозияларының шанды дауылдардың, жыра-
лардың пайда болуы, жердің сортаңдауы, жердің саздануы, жер ресурстарының
жайылуына және жер өнімділігінің төмендеуіне әкеледі.
Жердің мұндай жағдайда ұшырауына себеп болатын мына жағдайлар:
ауылшаруашылық жұмыстарын қарқынды түрде үнемі жүргізіп отыру, жерге
түсетін күштің өсуі. Ауылшаруашылығына қуаты зор машиналар, тынайтқыштармен
улы химикаттардың тигізер әсері зор, агротехниканы маңызы күрделене бастады
және бұдан шығатын салдар-жерге түсетін салмақтың көлемі ұлғайды.
Көптеген дамыған елдерде ауылшаруашылығындағы пайдаланатын
жерлердің ауданы қысқарып жатыр. Мысалға, АҚШ-тағы пайдаланатын жерлердің
ауданы 1960 жылы 540 млн. га-дан 1990 жылда 492 млн. га-ға дейін қысқарып
қалды, Жапонияда 7 млн. га-дан 5,6 млн. га-ға дейін қысқарды. Францияда 39
млн. га-дан 35 млн. га-ға дейін қысқарды, ФРГ 14 млн. га-дан 12 млн. га-ға
дейін қысқарып Италияда 22 млн.га-дан 20 млн. га-ға дейін қысқарды. Ал,
халық санының өзіне байланысты бұл жердің орташа қамтамасыздығы өнеркәсіп,
транспорт қалалардың өсуі есебінен төмендеуінен алып келеді. Ал жекелеген
елдерде әр бір жан басына есептесек: ТМД-0,81 га, АҚШ- 0,63 га, Қытай- 0,16
га, ФРГ- 0,15 га, Ұлыбритания- 0,13 га, Жапония- 0,04 га жерден келеді.
Әлемде қосымша түрде пайдалануға болатын жерлер бар, бірақ олардың
сапасы төмен , өйткені , ауылшаруашылығының тараптарына сай ең құнарлы
жерлер әлдеқашан бос емес, ал оларды ұлғайтудың мүмкіндіктері шектеулі.
Ауылшаруашылық өндірісінің көлемі бойынша ең бірінші орынды АҚШ елі
алады. Өйткені, бұл елдің табиғи жағдайлары өте қолайлы, жазықтық кеңістігі
өте кең, климаты қоңырсалқын.
Қазақстан Республикасы орманды, жазықты, жартылайшөлейт және шөлейт
зоналарын қосқанда территориясының көлемі жағынан 272,5 млн. га-ды құрайтын
әлемдегі 9 орынды алады. Қазақстан Республикасындағы топырақтың алуан
түрлілігі ендікті зоналығына, батыстан шығысқа дейінгі климат аридтылығының
күштілігіне территорияның әр түрлі бөліктеріндегі геология-
лық-геоморфологиялық ерекшеліктеріне байланысты. Қазақстан жазығындағы
топырақтардың зоналық типтері бұрынғы СССР-дің Европалық бөліктеріндегі
зоналық топырақтарының ерекшеленеді. Топырақтардағы мұндай айырмашылықтарды
мынадан көруге болады; Біріншіден: батыстық Сібір жазықтығына жататын
Қазақстанның Солтүстік бөліктерінде суды бөліп тұратын кеңістіктер ең
жоғарғы гидроморфтылықпен сипатталады. Сондықтан ондағы топырақтық жабындар
сазданып батпақтанады. Зоналық қара жер топырақтары гумус көк жиегінің
қуаттылығына ие, бұл көк жиектің төменгі шегі тегіс емес, ал құрамындағы
гумус өте көп.
Екіншіден: Қазақстанның орташа ендікті белдеулерінде зоналық
топырақтары сарғылт болғандықтан, климаттың құрғақ болғандығына байланысты
топырақ түзуші жыныстардың сортаңдауына байланысты топырақтарда сарғылттана
береді. Ұсақ таулы жерлерде тығыс жыныстарда әлсіз дамыған және қуаттығы аз
кедір-бұдыр топырақтар болады. Орташа белдеудегі топырақтың мұндай жобаны
біртекті емес және құрамалы болып келеді.
Үшіншіден: Қазақстанның оңтүстігінде, аридтық және экстраидтық
жағдайларында қоңыр құба, тақыр және сұр топырақтар қалыптасқан, бұл
батыстан шығысқа дейінгі топырақ құрамындағы корбанаттардың біртіндеп
азаюымен сипатталады . Мұны гидротермиялық тәртіптің
ерекшелігімен
түсіндіруге болады.
Төртіншіден: жалпы алғанда континентальдық және оңтүстіктегі
аридтық климаттың арқасында Қазақстан жазықтығындағы топырақтық жабын
барлық ендікті зоналарда аса құрамалалықпен ерекшеленеді. Сортаң, тұзды
жерлер және басқада интразоналық топырақтар кең таралған бұған грунтты
тұзды сулардың тигізетін әсері мол.
Қазақстан Республикасындағы жер ресурстарының жалпы таралуымен
олардың сапалық жағдайы 1 және 2-таблицаларда көрсетілген (8).
Госкомземнің мәліметтері бойынша ауылшаруашылығында пайдаланатын
жердің ауданы 2001 жылдың 1 қантарында 222,5 млн. гектарды құрайды,
ал
мұның 86,1 мил. Гектарды немесе 39 проценті ғана ауылшаруашылық
бағдарындағы жер құрамына кіреді. Өнеркәсіп, транспорт, байланыс тараптары
бағытындағы жерлер 5,6 млн. гектар құрайды. Сонымен бірге 7 проценті
берілген, ( 9 стр 14).
Жердің қоры территорияның 37,7 процентін немесе 102 млн. гектарын
құрайды, ал оның жартысынан көбісі ауылшаруашылықтың пайдалануы үшін
жарамсыз болып табылады. Орман, су фондындағы жерлер, табиғатты сақтау,
сауықтыру, рекрециялық және тарихи-мәдени бағыттағы жерлер жалпы
территорияның 2,7 процентін немесе 7,0 млн. гектарын құрайды.
2 КЕСТЕ
2001 жылдың қаңтарындағы жерді пайдаланушылардың категориясы бойынша
Қазақстан Республикасындағы жер ресурстарын үлестіру.
Жерді пайдаланушылардың категориялары Ауданы млн. %
гек.
Жалпы ауданы 2725 100
Ауылшаруашылық бағытындағы жер 139 51
Ел орналасқан жерлер 18,2 6,6
Транспорт, өнеркәсіп, байланыс тораптарының +5,6 2
бағытындағы жерлер
Орман, су, фонды, табиғатты қорғау, сауықтыру, 7,0 2,7
рекрециондық, тарихи мәдени бағыттағы жерлер
Жер қоры 102,7 37,7
Екінші таблицаға сәйкес, жердің көптеген мөлшері 46,5 проценті
құрамында шағын гумусы бар жерлер.
3 КЕСТЕ
Қазақстан Республикасының жерінің сапалы жағдайы.
Жер проценті Гумустың құрамы
4,7 6-дан жоғары
23,9 4-ден жоғары
46,5 2-ден 4-ке дейін
24,9 2-ге дейін
Республикадағы астықтың 80 проценті көбінесе Қазақстанның қара
топырақты және күңгірт сұрғылт топырақты жерлерінде өндіріледі, бірақта бұл
жерлер эрозияға ұшырап, ылғалдануына байланысты 20,30 процент гумустан
айрылып, өнімділігін жоғарлатуды талап етеді. Қазақстанның суарылатын
жерлерінің ауданы 2,4 млн. га. Құрайды және бұл територияның 40 проценті
өсімдік тораптарының комплекстік түрде ұйымдастырылуын жүзеге асыру қажет,
мелиаративтік күйін жақсартып олардың сумен қамтамасыз болуын жоғарлатуы
керек.
Республикадағы 147 мың гектарға көпжылдық егістер бар, олардың 105
мың гектар бау-бақшаны, 22 мың гектарға жүзімдіктерді құрайды, 1975 жылдан
1995 жыл аралығына дейін 20 жыл ішінде көпжылдық егістіктердің ауданы 11
мың гектарға қысқарды. Республикамыз кең көлемді жайылымдық жерлерге бай,
олар 182,2 млн. гектарын құрайды, оның 75 проценті шөлейт және жартылай
шөлейт типті жерлерге жатады, оның ішінде жаздың типке 33 проценті, күздік
көктемдік типке 44 проценті, жылдық типке 13 проценті кіреді.
Сапасы жағынан су жоғарғы жайылымдықтарды қарқынды түрде және жүйесіз
пайдалану оның өнімділігінің төмендеуіне және ондағы шабындық шөптердің
құрамының нашарлауына әкеледі. Сапасы төмендеген жайылымдық жерлердің
сулануы 63 процентті құрайды. Суландыру үшін арналған көптеген орындар
қайтадан ұйымдастыруды талап етіп отыр.
Республикамызда бар жер ресурстарын ақылға сай қолданып, оның
сапасын жоғарлатсақ сыртқы және ішкі қажеттіліктерді қанағаттандыруда алуан
түрлі ауыл шаруашылық өнімдерінің өндірісін қамтамасыз ету қабілетіне ие
бола аламыз, әлемдік стандарт бойынша, Қазақстан Республикасы, жер
ресурстарына бай, бірақ Қазақстан территоиясының көптеген бөлігі ардтық
зонада, яғни жылына жауын-шашынның орташа жылдық саны 300 мм-ден кем. Мұнда
жер өңдеу шаруашылығы өте күрделі өтеді.
1.3 Жер қатынастарын реттеу заң шығару базасы
Жер қатынастары саласындағы нарықтық қатынастардың дамуына
Қазақстан Республикасының территориясында 1996 жылы қабылданған заң шығару
актілері әсер етті, қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының
территориясында 2003 жылы қабылданған жер кодексі өз күшінде жер
қатынастары саласындағы нарықтық өзгерістер Қазақстан Республикасының, жер
жөніндегі заңынан өз бейнесін тапты, Қазақстан Республикасының жер
жөніндегі заңы 2001жылдан өз күшіне ене бастағаннан бастап, Қазақстан
Республикасында жерге деген жеке меншік және жермен жасалынатын азаматтық
құқықтық келісім шарттар жөніндегі мәселелер талқыланды.
Белгіленген заңның басты ерекшелігін өзгертіп, жер учаскілерін
камандалық-административтік тұрғыдан үлестіріп, жер қатынастарын реттеу
болып табылады.
Жер жөніндегі Қазақстан Республикасының заңына сәйкес, жер
кодексінде, азаматтардың және меншігінде өздерінің жеке қосымша
шаруашылықтарын саяжай құрылысын, бау бақша ұстау үшін жеке участоктар
беріледі. Сонымен бірге азаматтардың жеке меншігімен мемлекеттік емес заңды
тұлғаларға саяжай не үй салу үшін жер участоктары да беріледі. Ауыл
шаруашылық бағытындағы, қорғаныс, ерекше қорғалатын табиғи
территориялардағы, су, орман фондындағы жер участоктары жеке меншікке
берілмейді.
Белгіленген заңның ең басты ерекшелігі: ондағы сату және сатып алу
заты жер участогымен қатар жерді пайдалану құқығында. Ал бұ нарықтық
айналым мен жерге деген шаруашылықтың бағдарды тартуға, қатыстыруға
мүмкіндік береді, жер участогына деген жеке меншік пен жерді ұдайы
пайдалану құқығы арасындағы айырмашылық мынадай меншік иесі жерді иеленуге,
пайдалануға құқылы, ал жерді пайдалану құқығына ғана ие. Сонымен бірге
жерді пайдаланушының жер участігі сот шешімімен ғана алынады.
Жалпы алғанда заң жер участогына деген меншік құқығы мен жерді
пайдалану құқығын қорғайды. Бұрынғы жер кодексімен салыстырғанда, заңдағы
жер участігін бөлу процедурасы жеңілдетілген, ал жер участогін алу
процедурасы күрделі, бұл меншік иесі иен жерді пайдаланушыға қосымша
кепілдіктер беріледі. Қазақстан Республикасының облыс әкімдеріне ауыл
тұрғындарының барлығына жер үлесін беру құқығы жөнінде куәлік беру
тапсырылған, ол үшін әр адамның оған құқығы болуы керек.
Республикадағы мұндай азаматтардың саны 933333 адамдай ( 87 стр 45
), жер үлесіне ие болғандар өзіне тиген үлесіне иелік ете алады, оны
сатуға, сыйлауға, кәсіпорындар фондында беруге кепілге бере алады. Жер
реформасының әрі қарайғы барысы жер қатынастарының
реттелуімен
қамтамасыз етіледі, егер әрбір мекендерде жер ресурстарын басқару жөніндегі
атқарушы органдардың өз өкілдері болса ғана. Осыны ескере отырып, үкімет
облыс әкімдеріне облыстық және аудандық қалаларда жер қатынастары туралы
мемлекеттік басқару органдарын қалыптастыруға ұсыныстар жасады. Ал бұл үшін
құралдарды ауыл шаруашылығының есептік негізден яғни жерді пайдалану мен
жеке меншікке жер участігін тапсырумен байланысты болатын еңбекке ақы беру
есебінен алынады. Сонымен бірге аудан әкімінің аппаратындағы жер құрылысы
қызметін қалыптастыру жөніндегі мекемелерді де толқылау қарастырылған.
Жер туралы заңда декламацияланған тезистерді практикалық
тұрғыдан жүзеге асыру қазіргі уақытта өңделген және жеке меншікке
берілетін немесе мемлекеттік жерді пайдалануға берілетін жерге деген
төлемнің ставкасын бекіту жөніндегі жер қатынастарын реттейтін нормативті
актілер де бекітілген. Мемлекеттік жер кадастры бюджеттік қаражаттар
есебінен Қазақстан Республикасының жүйесі үшін бірдей болатын орындарда жер
ресурстарымен және оның органдарымен басқарылатын орталықтағы атқарушы
органдар бойынша жүргізіледі.
Жерді жеке меншікке беру, немесе мемлекеттің жерді пайдалануға
берудегі жерге деген төлемнің ставкасын бекіту туралы қаулыда жер
участоктарына, елді мекендегі жерлерге деген төлемнің әртүрлі ставкалары
бекітілген, сонымен бірге мемлекеттің ауыл шаруашылық өндірісін жүргізуге
беретін жеріне төленетін төлемнің ставкалары да бекітілген. Мысалы,
қарапайым Солтүстік Қазақстан облысындағы қара жерде орналасқан 1 га
суландырылмаған айдалған жер орташа есеппен 54,5 мың теңгеге бағаланған, ал
Оңтүстік Қазақстан облысының мақта шаруашылығындағы сұр топырақты
зоналарында орналасқан суландырылып айдалған жердің 1 га 350,4 мың теңгеге
бағаланған. Жер қатынастары жөніндегі комитеттің функцияларының ең бастысы
ол жерді қорғау және оны пайдалануға бақылау жасау. Үкіметке мемлекеттік
жер инспекциясын жасау жөніндегі ұсыныстар дайындап берілген.
Жер туралы Қазақстан Республикасының заңына сәйкес, жеке меншікке
жеке қосымша шаруашылық, бау-бақша, саяжай құрылысын жүргізу үшін берілетін
жер участоктары беріледі. Нақ осындай мақсатта қолдану үшін берілетін жер
участоктарының өлшемдері 1996 жылдың 8-ші сәуірінен Қазақстан
Республикасының үкіметінің қаулысында бекітілген.
№401-ші Азаматтар мен заңды тұлғаларға жер участоктарын беру
нормасын бекіту туралы қаулыда мыналар анықталған:
- жер участоктары Қазақстан Республикасының азаматтарына мына мөлшерде
ғана тегін беріледі, егер:
1. Жанұяға жеке меншікке
- жеке қосымша шаруашылық жүргізу үшін ауылдық жерде айдалған жерден
0,25 га, ал айдалмаған жерден 0,25 га жер беріледі.
- жеке үй мен құрылыс үшін 0,7 га жер беріледі.
- бау-бақша мен саяжай құрылысына 0,12 га жер беріледі.
2. Ал тұрғын үй жағдайын жақсарту үшін мемлекеттік қызметкерлерге
жеке индивидуалдық құрылыс үшін жер участогы Қазақстан
Республикасының 1996 жылы 7-ші маусымда қабылданған Мемлекеттік
қызметкерлерге тұрғын үй жағдайын жақсарту үшін, тұрғын үй
шаруашылығы үшін жер участогын беру тәртібі мен шарты жөніндегі
заңды бекіту туралы №720 қаулысында оларға 0,15 га көлемінде
тегін жер беріледі. Ал жеке меншікке қайтадан екінші рет жер
участогы берілмейді.
Жеке қосымша шаруашылық, бау-бақша, саяжай құрылысын, тұрғын үй
құрылысын жүргізу үшін жеке меншікке берілетін жер участоктарының ең
жоғарғы көлемі мен өлшемін облыстық атқарушы органдар бекітеді және бұл
жергілікті жағдайлар мен ерекшеліктерге де байланысты.
Азаматтарға жеке меншікке тегін берілетін қосымша жер
участоктарының ең жоғарғы көлемді участоктарды азаматтар ақы төлеп иелене
алады.
2. Өндірістік және өндірістік емес құрылыстарға және сол
ғимараттарды
қамтамасыз етуге бағытталған жер участоктарын азаматтар мен мемлекеттік
емес заңды тұлғалар жеке меншікке ақы төлеп алады. Мұндай мақсатқа
берілетін жер участоктарының көлемін белгілі бір нақты қызмет үшін немесе
қала құрылысы мен жобалық техникалық құжаттамаларға сай жерді бөлу
нормаларының бекітілген ережесінен анықталады.
3. Жеке қосымша шаруашылық, бау-бақша және саяжай құрылысы үшін
берілетін жер участоктары шет ел азаматтарының жеке меншігіне берілмейді.
Жер пайдаланушыларға мемлекеттің жер участогын беру кезінде жыл
сайынғы төленетін төлемнің көлемі жерге төленетін төлем ставкасын 3%-нен
төмен болмауы керек.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕР САЛЫҒЫНЫҢ РӨЛІ МЕН ОНЫ ӨНДІРУ
МЕХАНИЗМІ
2.1 Жерге салық салу механизмі
Қазақстан Республикасының жер кодексіне сәйкес республикадағы жерді
иелену мен пайдалану ақылы болмақ, жерге төленетін төлем жер салығы және
арендалық төлем түрінде төленеді.
Жерге деген төлемді пайдалану және оны өндіру тәртібі мен салық
салу принциптері Қазақстан Республикасының Жер салығы жөніндегі заңында
бекітілген, бұл заң 1992 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап күшіне енген болатын
және әрі қарай 2003 жылдың жер кодексінде өз көрінісін тапты(17,11)
Табиғи ресурстарды пайдалану үшін ақы төлеу бұл табиғи ресурстарды
қолдану кезінде көрсетілген қызмет немесе ресурстардың тұтынылатын
мөлшерінің бағасы.
Төлемдердің біріне жерге ақы төлеу де жатады. Жерге деген төлем
Қазақстан Республикасының заң шығару органымен реттеліп отырады. Ол мына
мақсатқа сай төленеді.
- жерді ақылға сай пайдалану үшін;
- жаңа жерлерді сақтап игеру үшін;
- топырақтың өнімділігін арттыру үшін;
- сапасы әр түрлі жерлердегі шаруашылықтық әлеуметтік экономикалық
жағдайын дұрыстау үшін;
- осы шараларды қаржыландыру арнайы фонд ұйымдастыру;
Республикадағы салық салу объектісіне жер участогы жатады. Ауыл
шаруашылық бағытындағы жерлерге салық төлеуші ретінде Қазақстан
Республикасының территориясында өз иелігінде жер участогы бар жеке немесе
заңды тұлғалар бола алады. Жер салығының өлшемі оның сумен
қамтамасыздығына, орналасу мекеніне, сапасына байланысты анықталады.
Мұндай салықтың базалық ставкасын заң шығарушы органдар бекітеді.
Нақты жер иеленушілер мен жерді пайдаланушылар үшін ставкаларды жергілікті
үкімет органдары бекітеді.Нақты жер иеленушілер мен жерді пайдаланушылар
үшін ставкаларды жергілікті үкімет органдары бекітеді.
Әр түрлі категориялы жерлер бойынша салық салудың негізгі
принциптері мыналар:
Ауыл шаруашылық бағытындағы жерге деген жер салығының базалық
ставкасы 1 га есебімен бекітіледі де топырақтың сапасы бойынша
дифференцияланады.
Жеке қосымша шаруашылық, бау-бақша, саяжай құрылысын жүргізу үшін
азаматтарға берілетін жерлерге деген белгіленген жер салығының ставкасы
0,01 га-ды құрайды.
Өнеркәсіп, транспорт, байланыс тараптары және басқа да ауыл
шаруашылыққа жатпайтын бағыттағы жерге қойылатын базалық ставкалар ауданы 1
га есебімен бекітіледі.
Қазақстан Республикасының Жер салығы туралы заңында жерге
төленетін төлем бойынша жеңілдіктер де бекітілген.
Табиғатты қорғау, тарихи-мәдени, сауықтыру бағытындағы жерлерге
ереже бойынша салық салынбайды. Ауыл шаруашылықта игеріліп немесе сапасын
жоғарылатып жатқан кезеңдегі жер участоктарына салық салынбайды. Сонымен
бірге ғылыми ұйымдар, оқыту-тәжірибелік шаруашылыққа, ғылыми зерттеу
мекемелеріне, ауыл шаруашылық және орман шаруашылық мамандығындағы оқу
орындарына бөлінген жер участоктарына да салық салынбайды. Мемлекеттік
бюджет есебінен қаржыландырылатын сауықтыру, денсаулық сақтау, білім беру,
мәдениет мекемелері, сонымен бірге қоғамдық ұйымдар да жерге төлем төлеу
қызметінен айрылады.
Жер салығын төлеуден кейбір категориялы азаматтар босатылған. Заң
арқылы бекітілген кейбір жағдайларда жер салығын төлеу жөніндегі
жеңілдіктерді жергілікті үкімет органдары бекіте алады.
Салықтық заң шығару органдарында жер салығының базалық ставкалары
бекітілген Республикалық бюджет туралы заңда базалық ставкаларға коэф-
фициент бекітілген, 1997 жылы коэффициент 1,3 көлемінде, 1998 жылы 1,45
көлемінде, 1999 жылы 1,57 көлемінде, 2000 жылы 1,81 көлемінде, 2001 жылы
1,93 көлемінде бекітілген болатын, ал 2002 жылы қабылданған салық кодексіне
байланысты коэффициент бекітілмеді. Бонитеттің балы жер ресурстарының
ғылыми өндірістік мемлекеттік орталықтармен анықталады.
Мынадай жерлерге салық салынады:
- ауыл шаруашылығының бағытындағы;
- елді мекендердегі;
- өнеркәсіп, транспорт, байланыс тараптарындағы;
- ерекше қорғаудағы табиғи территорияларға;
- ерекше қорғаудағы табиғи территорияларға;
- орман фонды;
- су фонды;
- қордар.
Жер салығын төлеушілер өз меншігінде жеке жер участоктары бар заңды
және жеке тұлғалар бола алады.
1) Ауыл шаруашылық бағытындағы жерге деген салық.
Ауыл шаруашылық бағытындағы жерге деген жер салығының базалық
ставкалары 1 га есебінен бекітіледі де топырақтың сапасы бойынша
дифференцияланады. Жері сұрғылт, қара топырақты далалық, құрғақ зона
жазықтығындағы жерлердің базалық ставкалары бонитет балына пропорционал
түрде бекітіледі. Бұл ставкалар 4-ші таблицада көрсетілген.
4 КЕСТЕ
Далалық және құрғақ далалық зона жерлеріне салынатын жер салығының
базалық ставкалары.
Бонитет балы Теңгемен есептелген салық ставкасы
1-10 0.48-2.41
11-10 2,89-4,82
21-30 5,31-9,65
31-40 14,47-24,12
41-50 28,95-38,60
51-60 43,42-53,07
61-70 57,90-82,02
71-80 86,85-110,97
81-90 115,80-144,75
91-100 149,57-193,00
100-ден жоғары 202,65
Топырағы сұрғылт, сұр, таулы территориялық жерлердегі жартылай
шөлейт және шөлді территориялы жерлерге салынатын жер салығының базалық
ставкасы 4-ші таблицада көрсетілген. Жеке қосымша шаруашылық, бау-бақша,
саяжай құрылыстарын жүргізу үшін азаматтарға берілетін жерге салынатын
салықтың ставкасының ауданы 0,50 га-ға дейін 0,01 га үшін 20 теңге
көлемінде бекітілген, ал осы белгіленген ауданнан асып кетсе 0,01 га үшін
100 теңге бекітілген.
5 КЕСТЕ
Шөлейт және жартылай шөлейт территориялардағы жерге салынатын жер
салығына базалық ставкалары.
Бонитет балы Теңгемен есептелген салық ставкасы
1-10 0,48
11-20 1,45-4,82
21-30 5,31-9,65
31-40 10,13-14,47
41-50 14,96-19,30
51-60 19,78-24,12
61-70 24,61-30,07
71-80 30,69-36,15
81-90 36,71-42,17
91-100 42,18-48,25
100-ден жоғары 50,18
Жергілікті үкімет органдары өз компетенциясының шеңберінде жер
участогының орналасу орнына байланысты жер салығының базалық ставкасын
төмендетуге немесе жоғарлатуға құқығы бар, бірақ 20 проценттен аспауы
керек.
2) Елді мекендердің жеріне салық.
Елді мекендердің жеріне салынатын салықтың базалық ставкалары
ауданның бір квадрат метр есебімен бекітіледі. Ставкасы 5- таблицада
көрсетілген.
Елді мекендердің жеріне салынатын салық әрбір жер иеленуші мен
жерді пайдаланушы үшін жергілікті үкімет органдары анықтап береді. Ал
бірнеше аудандары бар қалалардағы салық ставкасы қалалық үкімет
органдарымен анықталады.
Елді мекендерде орналасқан ауыл шаруашылыққа жатпайтын және
өнеркәсіп, транспорт, байланыс тораптары бағытындағы жерлерге 70 процентке
дейін төмендетілген базалық ставка бойынша салық салынады.
Жергілікті үкімет органдары жер салығының базалық ставкасын 20
процентке дейін төмендетіп жоғарлатуға құқығы бар. Бұл көбінесе сол
участогқа транспорттың оңай жетуіне, құрылыстың архитектуралық көркемдік
және ландшабдтық құндылығына, қоршаған ортаның жай күйіне, микроклиматтық
және санитарлық гигиеналық жағдайларға байланысты.
3) Өнеркәсіп, транспорт, байланыс торабтары және басқа да ауыл
шаруашылығына жатпайтын бағыттағы жерлерге салынатын салық. Елді мекен-
дерден тыс орналасқан өнеркәсіп, транспорт, байланыс торабтары және басқа
да ауыл шаруашылығына жатпайтын бағыттағы жерлерге салынатын салықтың
базалық ставкасы 1 га есебімен бекітіледі. Салық салу ставкалары 6-шы
таблицада көрсетілген.
6 КЕСТЕ
Аймақтық бөлімдердің жеріне арналған салықтың базалық ставкалары
Тұрғылықты емес
құры-лымдармен,құрылыстар
-тармен , аудандармен , Тұрғылықты үйлер қорымен
олардың мазмұны үшін өте қамтамасыз етілген
Аймақтық бөлімнің түрі қажет , және де олардың құрылуы мен
объектілердің салынуын дәл сол
санитар-лық қорғау уақыттағы жерге деген
зоналармен техникалық салықтың теңге
және өзге де зоналармен көлеміндегі базалық
жерге деген теңгелік ставка
көлемдегі база-лық ставка
Алматы 28,95 0,96
Астана 19,30 0,96
Ақтау 9,65 0,58
Ақтөбе 6,75 0,58
Атырау 8,20 0,58
Тараз 8,17 0,58
Қарағанды 9,65 0,58
Қызыл-Орда 8,68 0,58
Көкшетау 5,79 0,58
Қостанай 6,27 0,58
Павлодар 9,65 0,58
Петропавл 5,79 0,58
Орал 5,79 0,58
Өскемен 9,65 0,58
Шымкент 9,17 0,58
Алматы облысы
Облыстық деңгейдегі қала 6,75 0,39
Аудандық деңгейдегі қала 5,79 0,39
Ақмола облысы
Облыстық деңгейдегі қала 5,79 0,39
Аудандық деңгейдегі қала 5,02 0,39
Өзге қалалар
Облыстық деңгейдегі Орталық облыс үшін 0,39
бекітілген ставканың 85%
Өзге қалалар
Аудандық деңгейдегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz