Метрология
Кіріспе
1 Метрологияның экономика тарихы мен деректану мен нумизматика мен байланысы, оның тарихи маңызы
2 Орыс өлшеуіштері мен метрлік өлшеуіштер арасындағы қатыстар
3 XV . XVII ғасырлардағы өлшем бірлік денелеріне сипаттама.
Қорытынды
1 Метрологияның экономика тарихы мен деректану мен нумизматика мен байланысы, оның тарихи маңызы
2 Орыс өлшеуіштері мен метрлік өлшеуіштер арасындағы қатыстар
3 XV . XVII ғасырлардағы өлшем бірлік денелеріне сипаттама.
Қорытынды
Метрология (грек. meron - өлшем және logos – сөз, ілім) - өлшеу туралы , өлшеудің ұғымы бірлігі мен қажетті дәлдікке жету тәсілдері туралы ғылым. Метрологияның негізгі мәселелеріне: өлшеудің жалпы теориясы, физикалық шамалардың және оның жүйелерінің бірліктерін ұйымдастыру, өлшеудің әдістері мен құралдары, өлшеудің дәлдігін анықтау әдістері (өлшеудің қателіктер теориясы) , өлшеу бірлігін және өлшеу құралдарының метрологиялық жарамдылығын қамтамасыз ету, эталондар мен өлшеу құралдарының үлгілерін жасау, эталондарды бірлік өлшемдерін тарату әдістері жатады.
Метрология алғашқыда өлшеудің әр түрлі тегін (сызықтық, сыйымдылық, салмақ, уақыт) жазумен, сонымен қатар бірнеше мемлекеттерде қолданылған ақша және олардың ара қатынасын табумен айналысты. Метрологияның күрт дамуына 1875 жылы Мертрик конвенциясының (құрамында 17 мемлекет бар) қорытындысы (Өлшеу мен таразылар және өлшеудің метрикалық эталонын жасаудың халықаралық мекемесі) себепші болды. Қазіргі кездегі Метрология физика, химия, т.б. жаратылыстану ғылымдарының жетістіктерін пайдаланып, физикалық тәжірибенің жоғары дәлдігіне сүйенеді. Қазақстанда алғашқы Метрологиялық мекеме 1923 жылы Семей қаласында ұйымдастырылады. Ол 1925 жылы Семей және Жетісу губернаторларындағы таразыларды, гірді, ұзындық пен көлем өлшемдерін тексеруді жүзеге асыратын өз алдына жеке палата болды. Оның бөлімдері Петропавл, Ақтөбе, Алматы қалаларында арнайы эталондар сақтайтын ғимарат салынды. Қазақстанның эталон базасын құруға және оны жетілдіруге үлес қосқан ғалымдар: М.Адайбеков, М.Басаров, А.Садықов, В.М.Кошелев, Ж.Нығметов, С.Үмбетаев, И.Ермекбаева, т.б. Республиканың метрологиялық қызметінде тексеру жұмыстарын жүргізу үшін 20 жұмыс эталоны (мыс., қысым, температура, масса, ұзындық, электрлік кедергі, түзу, түзу сызық, т.б.) қолданылады. 2000 жылы Қазақстанда Мемлекеттік уақыт және жиілік эталоны пайдалануға енгізіледі .
Метрология алғашқыда өлшеудің әр түрлі тегін (сызықтық, сыйымдылық, салмақ, уақыт) жазумен, сонымен қатар бірнеше мемлекеттерде қолданылған ақша және олардың ара қатынасын табумен айналысты. Метрологияның күрт дамуына 1875 жылы Мертрик конвенциясының (құрамында 17 мемлекет бар) қорытындысы (Өлшеу мен таразылар және өлшеудің метрикалық эталонын жасаудың халықаралық мекемесі) себепші болды. Қазіргі кездегі Метрология физика, химия, т.б. жаратылыстану ғылымдарының жетістіктерін пайдаланып, физикалық тәжірибенің жоғары дәлдігіне сүйенеді. Қазақстанда алғашқы Метрологиялық мекеме 1923 жылы Семей қаласында ұйымдастырылады. Ол 1925 жылы Семей және Жетісу губернаторларындағы таразыларды, гірді, ұзындық пен көлем өлшемдерін тексеруді жүзеге асыратын өз алдына жеке палата болды. Оның бөлімдері Петропавл, Ақтөбе, Алматы қалаларында арнайы эталондар сақтайтын ғимарат салынды. Қазақстанның эталон базасын құруға және оны жетілдіруге үлес қосқан ғалымдар: М.Адайбеков, М.Басаров, А.Садықов, В.М.Кошелев, Ж.Нығметов, С.Үмбетаев, И.Ермекбаева, т.б. Республиканың метрологиялық қызметінде тексеру жұмыстарын жүргізу үшін 20 жұмыс эталоны (мыс., қысым, температура, масса, ұзындық, электрлік кедергі, түзу, түзу сызық, т.б.) қолданылады. 2000 жылы Қазақстанда Мемлекеттік уақыт және жиілік эталоны пайдалануға енгізіледі .
Кіріспе
Метрология (грек. meron - өлшем және logos – сөз, ілім) - өлшеу
туралы , өлшеудің ұғымы бірлігі мен қажетті дәлдікке жету тәсілдері
туралы ғылым. Метрологияның негізгі мәселелеріне: өлшеудің жалпы
теориясы, физикалық шамалардың және оның жүйелерінің бірліктерін
ұйымдастыру, өлшеудің әдістері мен құралдары, өлшеудің дәлдігін анықтау
әдістері (өлшеудің қателіктер теориясы) , өлшеу бірлігін және өлшеу
құралдарының метрологиялық жарамдылығын қамтамасыз ету, эталондар мен
өлшеу құралдарының үлгілерін жасау, эталондарды бірлік өлшемдерін тарату
әдістері жатады.
Метрология алғашқыда өлшеудің әр түрлі тегін (сызықтық, сыйымдылық,
салмақ, уақыт) жазумен, сонымен қатар бірнеше мемлекеттерде қолданылған
ақша және олардың ара қатынасын табумен айналысты. Метрологияның күрт
дамуына 1875 жылы Мертрик конвенциясының (құрамында 17 мемлекет бар)
қорытындысы (Өлшеу мен таразылар және өлшеудің метрикалық эталонын
жасаудың халықаралық мекемесі) себепші болды. Қазіргі кездегі Метрология
физика, химия, т.б. жаратылыстану ғылымдарының жетістіктерін пайдаланып,
физикалық тәжірибенің жоғары дәлдігіне сүйенеді. Қазақстанда алғашқы
Метрологиялық мекеме 1923 жылы Семей қаласында ұйымдастырылады. Ол 1925
жылы Семей және Жетісу губернаторларындағы таразыларды, гірді, ұзындық
пен көлем өлшемдерін тексеруді жүзеге асыратын өз алдына жеке палата
болды. Оның бөлімдері Петропавл, Ақтөбе, Алматы қалаларында арнайы
эталондар сақтайтын ғимарат салынды. Қазақстанның эталон базасын құруға
және оны жетілдіруге үлес қосқан ғалымдар: М.Адайбеков, М.Басаров,
А.Садықов, В.М.Кошелев, Ж.Нығметов, С.Үмбетаев, И.Ермекбаева, т.б.
Республиканың метрологиялық қызметінде тексеру жұмыстарын жүргізу үшін
20 жұмыс эталоны (мыс., қысым, температура, масса, ұзындық, электрлік
кедергі, түзу, түзу сызық, т.б.) қолданылады. 2000 жылы Қазақстанда
Мемлекеттік уақыт және жиілік эталоны пайдалануға енгізіледі[1].
Сапалы бұйымдар мен аспаптарды шығарғанда көп мәселелерді шешуге тура
келеді, солардың ішінде техникалық өлшеулер, стандарттау, бөлшектерді тез
алмастыру өте маңызды болып табылады. Өлшеу техникасының деңгейі
өндірістің даму деңгейі мен мәдениетін сипаттайды. Қондырғылардың,
аспаптардың бөлшектері мен элементтерін стандарттау және унификациялау,
олардың жобалануы, құрылуы және жасалуының тездетілуіне, арзандатылуына
әкеп соғады. Ал қосалқы бөлшектерді істен шыққанда жаңасымен тез
алмастыру қандай да болмасын өнеркәсіп саласында конструкцияларды,
өндіріс технологиясы және бұйымды тексеруді біртұтас жүйе ретінде қарауға
мүмкіндік береді.
Кей жағдайларда кейбір бұйымдарды топтап шығару өлшеу құралдарының
автоматтандырылуы жеткілікті түрде дамымағандығынан қиыншылық көреді.
Мысалға қазір радиоэлектроника, микроэлектроника салаларында микрондық
шамаларды өлшеуге тура келеді. Микротәсілдерді жиыстыру өте таза ортада
(вакуумде) - өлшегіш микроскоптардың көмегімен жүргізіледі, тәсімнің өте
кішкене элементтерін автоматтандырылған қондырғылардың көмегімен
жинауға тура келеді. Интегралдық тәсімдерінің көп сериялы өндірісін
дамыту кішкене ықшам көлемдегі өлшемдерді өте жоғары дәлдікпен жүргізуді
әлі де жетілдіру керектігін талап етеді. Сонымен сериялық және топтап
шығару өндірісі қазіргі замандағы өнеркәсіптің негізі болып табылып, тез
алмастырылатын және стандартталған бөлшектерді керекті жоғары дәлдікті
өлшеулерді толығымен пайдаланады. Осындай өлшеулер дәлдігіне жету үшін
ғылымның, техниканың дамуы ерте заманнан басталып бірнеше өрлеу
дәуірлерінен өтті.
Ерте заманда алғашқы рет уақытты, аудандарды, қашықтықтарды,
көлемдерді және салмақтарды өлшей бастаған. Ертедегі өлшем жүргізудің
алғашқы түрі ретінде шамаларды, нәрселерді бірімен-бірін салыстыру
алынған. Өлшем ретінде адамның денесінің түрлі бөліктерінің ұзындығы,
яғни шынтақ, табан (фут), саусақ ұзындықтары және т.б. жүрген. Алыс
қашықтықтарды өлшеу үшін жебенің ұшу ұзындығы, бір күнде жүрілген жол
есептелген. Ертеде мәдениеті күшті дамыған Қытай, Вавилон, Египет сияқты
елдерде өлшемдер мен өлшеу бірліктері кеңінен қолданылған. Вавилонда
(біздің эрамызға дейін 2000жыл) күнді 24-сағатқа, сағатты 60 минутқа, ал
минутты 60 секундқа бөлген. Осы вавилондық өлшемдер Грекияға, Римге және
т.б. жерлерге тараған. Мемлекеттер арасындағы сауда-саттықтың , өнер
түрлерінің дамуы бір өлшемдерге келуге мәжбүр етті. Орта ғасырларда
өлшемдер бірлігін ел билеуші бекітіп отырған. Мысалы рулетка - ағылшын
тілінде рулер билеуші. Ал египеттіктер ұзындық өлшемі ретінде
шынтақты қолданған, ал Фараон қолының саусақ ұшынан бастап шынтаққа
дейінгі аралығы. Пирамидаларды салғанда тастардың енін, ұзындығын
шынтақпен өлшеген. Ағылшын королі І Генрих өзінің үлкен саусағының ұшы
мен мұрынының ұшына дейінгі аралықтағы ұзындықты ярд (91см) деп
белгілеген. 1970 жылы Францияның ұлттық жиналысына негізгі ұзындық
өлшемінің бірлігі ретінде табиғаттағы прототип (ұқсас ата түр) алынсын
деген ұсыныс түсті. Осы мәселені шешуге құрылған комиссия осындай ұзындық
бірлігі ретінде Париж меридианы ширегінің он миллиондық бір бөлігін алуға
ұсыныс жасады. Осы бірлік ұлттық жиналыста қабылданып, метр деп аталды.
1792 жылы арнайы комиссия Париж меридианының Дюнкерк пен Барселона
арасындағы бөлігін өлшей бастады. Бұл жұмыс 1799 жылы аяқталды. Осы
өлшеулердің нәтижесінде платинадан үлгілі шекті метр мен үлгілік
килограмм жасалды. 1 кг.-дық масса ретінде 40С-дағы таза судың 1 дм. куб.
көлемін алуға келісілді. Үлгілік метр мен килограмм Франция
республикасының архивіне тапсырылып, келешекте архивтік деп аталды.[2]
1875 жылы 20 мамырда 17 мемлекет метрикалық конвенцияға қол қойып,
халықаралық өлшемдер және салмақтар бюросын ұйымдастырды. 1889 жылы платина
(90) мен иридий (10) қоспасынан цилиндр түрінде метрлер (34дана) және
үлгілік килограмдар (43дана) жасалып бітті.
Уақыт бірлігі ретінде орташа күндік сөткенің 186400 бөлігіне тең
секундта алынады. Секундтың тура шамасын табу қиын, өйткені ол жердің
айналымына байланысты. Іс жүзінде секундты жұлдыздар сөткесінен анықтауға
болады. Жұлдыздар сөткесі дегеніміз қандай да болмасын жұлдыздың Жер
меридианасынан екі рет өтуінің арасындағы уақыт шамасы. Бұл уақыт аралығы
– сидерикалық сөтке деп аталып, 86164 секундқа тең.
Уақыт өтіп, заман өзгерген сайын неше түрлі физикалық, химиялық
құбылыстар ашылып, зерттеліп, табиғаттың жаңа заңдары пайба болды. Осы
құбылыстарды сипаттайтын көрсеткіштерді өлшеп, өлшем бірліктерін анықтап
бекіту керек болды. Сондықтан XVII ғасырда ауаның қысымын өлшейтін
барометрлер, ылғалдылықты өлшейтін гигрометрлер, температураны өлшейтін
термометрлер ойлап табылады. XVIII ғасырда динамометрлер , калориметрлер,
сәуле көрсеткіштерін өлшейтін аспаптар пайда болды. Бу машиналары және
механикалық қозғалтқыштарды ойлап тапқанда қуат пен жұмысты өлшеу үшін ат
күші, фут деген өлшем бірліктері алынды. ХІХ ғасырдың аяғында, ХХ
ғасырдың басында радиоактивтік бөліну құбылысы, рентгендік сәулелену
ашылып, молекулярлық, атомдық және ядролық деңгейдегі ғылыми зерттеулер
жүре бастады.
1960 жылы өлшемдер және салмақтар бойынша ХІ бас конференцияда
халықаралы бірлік жүйесі – СИ қабылданды. Алты негізгі: ұзындық (м), масса
(кг), уақыт (с), электр тогы күшін (А), термодинамикалық температура (К-
кельвин) бірліктері бекітілді.
1971 жылы өлшемдер және салмақ бойынша бас конференция СИ жүйесіндегі
жетінші бірлікті қабылдады, ол зат мөлшерінің бірлігі (моль) еді.
Қазіргі заманғы ғылым мен техниканың дамуы жабдықтардың
күрделенуімен, машиналар мен аспаптардың бірімен-бірі тығыз байланысты
жүйесін қолданумен және оларды әртүрлі қиын жағдайларда қолданумен,
заттар мен нәрселердің сан алуан түрін қолданумен жалғасып жатыр.
Стандарттау жүйесі негіз бұрынғы Совет Одағында 1918 жылдан басталды деп
айта аламыз. Осы жылы РСФСР-дің халық комиссариаты Өлшемдер мен
салмақтардың халықаралық метрикалық жүйесін енгізу туралы декретін
қабылдады. 1925 жылы мемлекеттік стандарттау комитеті құрылды. Ал 1926
жылы бидай мен қара металдар прокатына алғашқы стандарттар бекітілді.
Бұрынғы Совет Одағында халық шаруашылығының барлық саласында
стандарттарды жасаумен 1500 бас және базалық ұйымдар айналысқан. Мемлекет
ішінде (соның ішінде Қазақстанда) 23 мың мемлекеттік, 37 мыңнан аса салалық
және республикалық стандарттар, 40 мыңдай техникалық шарттар, 600 мыңнан
аса өндірістік стандарттар қолданылған. Осы стандарттардың көбі әлі де
тәуелсіз Қазақстан республикасында өз күшінде. 1994 жылы Қазақстанда
стандарттау және метрикалау жөніндегі Мемлекеттік комитет құрылды.
Барлық өлшеу құралдары мынандай түрлерге бөлінеді: өлшемдер, өлшегіш
түрлендіргіштер, өлшегіш аспаптар, өлшегіш қондырғылар және өлшегіш
жүйелер.
Өлшеудің үлгілік құралы (өлшем, өлшегіш аспап) басқа өлшеуге керекті
құралдарды тексеруге, яғни бірліктің мөлшерін беруге арналған. Дәлдігі
жағынан өлшеудің үлгілік құралдарды төртке бөлінеді, оның әрқайсысы
тексеру деңгейінің бір сатысына тура келеді. Өлшеудің жұмыстық құралы
тексеруді керек етпейтін өлшеулер үшін қолданылады. Сонымен қатар өлшеу
құралдарына шығыс кернеулерінің нормаланған көрсеткіштері бар сыртқы
кернеу көздері де жатады. Айнымалы кернеу кездері ретінде кернеудің
түрі, мәне және жиілігі жағынан әртүрлі өлшеу сигналдарын шығаратын
генераторларды да қолдануға болады.
Осы әртүрлі өлшемдер және өлшегіш аспаптардың үлкен тобын
тағайындалуына байланысты үш топқа бөлуге болады.
1. Зерттелік отырған электрлік, радиотехникалық объектілерге,
олардың тәжірибелік сипаттамаларын алу мақсатында әсер
етуге қолданылатын калибрленген өлшеу сигналдарының көздері.
Сонымен қатар үлгілік сигнал көздері жұмыстық аспаптарды
градуировка жасау үшін және сигналдардың кейбір
көрсеткіштерін өлшеу үшін қолданылады.
2. Физикалық шамалардың мәндерін, сигналдардың көрсеткіштерін
және тізбек күйлерін өлшеуге керекті аспаптар. Бұлар:
вольметр, амперметр, ваттмерлер, осциллограф және т.б.
3. Тізбектердің сипаттамалары мен көрсеткіштерін өлшеуге
керекті аспаптар. Осы топқа жататын аспаптардың ерекшелігі,
олардың әрқайсысы өз ішінде орналасқан өлшегіш сигналдардың
көзінен және физикалық шамалардың мәнін өлшейтін өлшегіш
аспаптан тұрады яғни айтқанда, бұл топта бірінші және екінші
топтың аспаптары біріктірілген. Айтылған топқа шаршының
индуктивтілігін, кондесаторлардың сыйымдылығын және
резисторлардың кедергілерін өлшейтін өлшегіштері,
тербелмелі контуралардың кеңшілдігін өлшегіштер және өтпелі
сипаттамалардың өлшегіштері және аспаптар жатады.
Өлшем деп физикалық шаманың белгілі мөлшердегі мәнін анықтауға
арналған өлшеу құралын айтады.
Тағайындауға байланысты өлшемдер үлгілік және жұмыстық болып екіге
бөлінеді. Анықталған мәндеріне байланысты олар бірмәнді, көпмәнді және
жиынтықтар деп бөлінеді. Бірмәнді өлшемдер бір мөлшерлі физикалық шаманы
анықтап шығарып береді, көп әртүрлі мәнді разрядтағы аттас шамалар
қатарын өлшейді, өлшем жиынтығы жекелей де немесе әртүрлі тіркестерде
қолдануға болатын өлшемдер жинағынан тұрады. Құрылымы жағынан біртұтас,
әртүрлі мәндегі (мөлшердегі) аттас шамалардың қатарын анықтап шығаруға
арналған, ажыратып-қосқыш құрылғалары бар өлшемдер жиынтығын магазин деп
атайды (кедергілер магазині, сыйымдылықтер магазині және т.б.)
Өлшеудің үлгілік құралдарының ішінен физикалық шаманың эталон деген
бірлігі ерекше орын алады. Эталон дегеніміз ерекше спецификациямен
жасалып мемлекеттік стандартпен эталон ретінде бекітілген өлшеу
құралдарының жинағы. Ол тексеру тәсімінің төменгі саласындағы өлшеу
құралдарына өлшеу бірлігінің мөлшерін бару мақсатында осы бірлікті
анықтап шығаруға және сақтауға арналған. Ұзындық, уақыт (жиілік), кернеу,
ток, кедергі және т.б. шамалардың бірліктерінің эталондары бар. Әрбір
бірлік үшін эталондардың мынадай түрлерін қолданады:
- біріншілік эталон, бұл берілген елде бірлікті ең жоғары
дәлдікпен беретін эталон;
- екіншілік эталон, мұның мәні біріншілік эталон, бойынша
табылады;
- эталон-көшірме екіншілік эталон, бұл бірліктің мөлшерін
жұмыстық эталонға беруге арналған;
- жұмыстық эталон, бұл бірліктің мөлшерін үлгілік өлшеу
құралдарына беруге арналған.
Үлгілік өлшемдер
Ел ішінде үкімет тарапынан алғашқылық деп есептеліп бекітілген
біріншілік эталон Мемлекеттік – эталон деп аталады. Егер де осы
мемлекеттік эталонды қайтадан жасап шығаруға болмаса, онда оның
сақталуын тексеру үшін және бүлінген немесе жоғалған жағдайда оны
алмастыру үшін эталон – куә пайдаланылады. Олардың бәрі де біріншілік
эталонның көшірмелері. [3]
Мемлекеттік эталонды тексеру кездерінде қолданбайды, ол ерекше
жабдықталған және ішінде бірқалыпты тұрақты жағдай жасалған бөлмеде
орналастырылады, оның ішінде тек қана эталонды сақтаушының бастауымен
аз ғана қызмет көрсететін кісілер ғана кіре алады.
Үлгілік электр қозғаушы күш өлшемдері ретінде нормальдық
элементтерді қолданады, олардың құрама бөліктері қатаң түрде
нормаланған. Нормальдық элементтер екі түрде шығарылады – қаныққан және
қанықпаған. Осы элементтердің екеуінде де оң электрод болып сынап, теріс
электрод ретінде - кадмий амальгамасы алынады, ал күкірт қышқылды кадмий
ерітіндісі электролит болып табылады. Қаныққан элементтер үш класқа
бөлінеді: 0,001; 0,002; 0,005 – бұл сандар ЭҚК-тің бір жылдағы өзгерісін
көрсетеді. Қанықпаған элементтердің калсы – 0,02.
Вольт эталоны 20 нормальдық қаныққан элементтерден және оларды
салыстыратын компаратордан тұрады. Нормальдық элементтер тобы 20 градус С
шамасында тұрақсыздығы 0,01 К термостаттың ішіне қойылады. Нормальдық
элементтер тобының ЭҚК-нің орташа мәні - 1,018640 В. Екінші эталонға
бірлік мөлшерлерінің берілуі және сақталуы 1*10-7 ортаквадратикалық
қателікпен орындалады.
Кедергі өлшемдері ретінде әрқайсысының кедергісі 10±n –ге тең, мұнда
n – бүтін сан, шарғылар түрінде жасалған үлгілік резисторлар қолданылады.
Сонымен қатар үлгілік резисторлар марганец қоспасы бар (11,5% + 13,5%)
мыстың негізіндегі қорытпа – магнанинен жасалады: бұл қорытпаның жоғары
үлгілік кедергісі (0,47 мкОм.м) және кішкентай температуралық
коэффициенті (2*10-6К-4) бар.
Кедергілер магазині мынандай дәлдік кластарымен шығарылады: 0,01;
0,02; 0,05; 0,1; 0,2; 0,5 және 1,0.
Ом-ның мемлекеттік эталоны номиналды кедергісі 1 Ом манганин
шарғылары тобынан және көпірлік өлшегіш қондырғыдан тұрады. Бірлік мөлшерін
анықтайтын 10 шарғыдан тұратын кедергілер тобының орташа мәні –
1,0000002 Ом-ға тең. Сақталу мен берудің ортаквадратикалық қатесі – 1*10-
7.
Тұрақты сыйымдылықтың үлгілік конденсаторларын диэлектрик ауаны
немесе слюданы қолданып жасайды. Айнымалы сыйымдылықтың үлгілік
конденсаторларын диэлектрик ретінде тек қана ауаны алып жасайды. Шығын
тангенс бұрышы 10-4 – нен көп емес, қысқыштар арасының кедергісі -1011 Ом-
ға жетеді. Сыйымдылық бірлігінің эталоны-фарада есептелген конденсатор
түрінде алынған, мұнда сыйымдылық өзгеруі: электродтардың
геометриялық өлшемдерімен, жарық жылдамдығымен және магниттік тұрақтылықпен
анықталады. Электродтар өлшемдері - интерферометрдің көмегімен
анықталады. Сыйымдылықтың ƒ = 1 кГц тегі өзгеруі – 0,4002443*10-12 пФ-ға
тең. Өлшеулердің нәтижесінің ортаквадратикалық ауытқуы 10-6 –нен аспайды.
Токты өлшеудің үлгілік құралдары ретінде электродинамикалық
амперметрлерді қолданады, ал ток күшінің бірлігі - амперді қайталап
шығару үшін токтық таразы қолданылады. Ол сезімталдығы өте жоғары тепе-
теңдік иінді таразы, оның бір кішкене табағының орнына басқа кішкене
табаққа салынған тастармен тепе-теңдікке келіп тұрған жазық шарғы
ілінгін. Таразымен байланыспаған екінші шарғы біріншінің ішінде осы
бойынша орналасқан да, онымен тізбектеліп қосылған. Шарғылар арқылы ток
жүрген кезде, олардың арасындағы электродинамикалық өзара
әрекеттестіктің арқасында жылжымалы шарғы төмен қарай түсіп кетеді де,
таразының иіндерінің тепе-теңдігін қалпына келтіріп, осы өзара
әрекеттесетік күшін жою үшін табақшаға белгілі тас салу керек. Осы күштің
шамасын тауып шарғылардың белгілі көрсеткіштері арқылы ток күшін
анықтауға болады.
Ампердің біріншілік эталоны алыстан басқару тетігі бар екі шарғы мен
таразыдан тұрады.
Метрология, стандарттау және сапаны басқару пәнін оқытудың негізгі
мақсаты инженерлік-техникалық және инженерлік-экономикалық мамандықты
игеретін студенттерге терең ғылыми білім берумен қатар осы саланың
әдістеріне үйретуде, жабдықтар мен аспаптарды зерттеп дайындауға сапаны
басқаруда және оны бақылауда, стандартты дайындауда, стандарттаудың
тиімділігін есептеуде қолдана білу тәжірибесіне дағдыландыру болып
табылады.
Қойылған мақсатты орындау үшін пәнді оқыту: дәріс, практикалық және
лабораториялық жұмыстар жүргізу жолдарынан өтіп, сонымен қатар, студенттер
- жеке дайындық арқылы пәндік бақылау және рефераттық жұмыстарды жазуларды
жазу керек.
Сондықтан, оқулықтың негізгі міндеті практикалық жұмыстарды орындауда
студенттерге бағыт, пәнді толық меңгеруіне құрал беру.
Оқулық күндізгі, сырттан және кешкілік оқитын жоғары оқу орындарының
студенттеріне арналған және оның құрылымы инженер-техник мамандығын
оқытудың типтік оқу жоспарына сәйкес жазылған.
Оқулық 7-бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде пәннің типтік бағдарламалары
берілген. Бағдарламалар инженер-механик және технологиялық бағытта
дайындалатын студенттерге арналған. Олардың айырмашылығы – инженер-
механиктерге стандарттаудың өзара алмасушылық тақырыбы қосылған және ол
машина жасау детальдарымен тығыз байланыста берілген. Ал басқа мамандықтар
бойынша бұл тақырып инженерлік пәндерді оқығанда өтуі тиіс.
Екінші бөлімде студенттердің пәнді аудиторияда және дербес
пысықтағанда қажет болатын тапсырмалар берілген. Тапсырмалар әр тақырыпқа
бөлініп олардың сандық көлемдері әртүрлі – тақырыптан маңызына қарай
типтік бағдарламаға сәйкес берілген.
Үшінші,төртінші бөлімдерде стандарттау объектілерінің негізгі
түсініктері берілген.
Өлшеу – физикалық шамалардың мөлшерін тәжірибе жүзінде арнайы
техникалық құралдарының көмегімен анықтау.
Өлшеулер жалпыға бірдей өлшем бірлігімен жүргізілуі тиіс.
Өлшем бірлігі - біртектес, біркелкі шамаларды өлшейтін өлшегіш шама.
Кеңес Одағында 1963 жылдан бастап халықаралылқ бірліктер жүйелері СИ
енгізілген (System International) болатын.
СИ жүйесінің негізгі бірліктері : метр (метр), килограмм (кг), секунд
(с), ампер (А), кельвин (К), моль кандела (кд). Қосымша бірліктері: радиан
(рад) – жазық бұрыш бірлігі, стерадиан (ср) - кеңістік бұрыш бірлігі.
Халықаралық жүйенің туынды бірліктері негізгі және қосымша
бірліктерден анықтаушы теңдеулердің көмегімен бірліктер жүйелерін құру
принциптеріне сәйкес құрылады. Қолдануы рұқсат етілген жүйеден тыс
бірліктерді өлшеулердің жеке түрлерінің бірліктерін белгілейтін
стандарттар тағайындайды.
Дәлдік шегі бірлігі, дәлдік квалитеттері, дәлдік шектері алаңдарының
қатары, тесік және білік жүйесіндегі қондырғылар туралы ұғым. Тербелісті
білектер, оймалы, тұтас тиянақты және тияқты қосылыстардың,цилиндрлік
тісті берілістердің дәлдік шектері мен қондырғылар жүйесі,сызбада дәлдік
шегі мен қондырғыны көрсетудің шартты белгілері.
Өлшеу тізбектері,оларды есептеу әдістері,макс-минимум әдісі.
Цилиндрлік және жазық беттердің формаларының ауытқуы мен олардың өзара
орналасу ауытқулары. Беттердің кедір-бұдырлығы,базалық ұзындылық, кедір-
бұдырлық параметрлері.Сызбада детальдар формасының ауытқулары мен олардың
өзара орналасуы және кедір-бұдырлықты белгілеу.
Стандарттаудың маңызы және оның техника мен өнім сапасын
басқарудағы рөлі. Стандарттау, нормативті – техникалық құжат (НТҚ)
стандарт, техникалық шарттар (ТШ) терминдерінің анықтауыштары, стандарттау
объектілері, стандарттардың категориясы мен түрлері. Мемлекеттік, салалық,
кәсіпорын стандарттарының және техникалық шарттар объектілері.
Стандарттаудың органдары мен қажеттері, бас және базалық ұйымдары.
Стандарттау әдістерін классификациялау:жүйелі талдау,стандарттау
объектілерінің параметрлерін болжау және оптималдау.
Унификациялау,агрегаттау,комплексті және озық стандарттау ұғымдарын
анықтау. Агрегаттау және унификациялау деңгейін анықтау жұмыстарын жүргізу
принціптері. Стандарттау объектілерінің параметрлерін оптималандыру.
Өнімдердің классификациясы: өндіріс және ауылшаруашылығы өнімдері.
Өнім, өнімнің қасиеті, өнім сапасы, өнімнің сапа көрсеткіштері және оның
номенклатурасы туралы терминдер мен ұғымдарды анықтау. Квалиметрия -
өнім сапасын бағалаудың ғылыми негіздері, өнімнің сапа көрсеткіштерін
және оның сапасын бағалау әдістері. Республика кәсіпорындары мен шет
елдерде өнім сапасын басқару принціптері, өнім сапасын бақылау әдістері;
активті, пассивті және статистикалық әдістік бақылаулары. ХСҰ – ның (ИСО)
сапа жүйесі және оны халық шаруашылығына енгізу.
Халықаралық стандарттаудың мемлекетаралық ғылыми-техникалық және
сауда байланыстарын дамытудағы мәні. Метрология және стандарттау ХЗМУ,
ХСУ, ХЭК және ЕСБУ халықаралық ұйымдарының құрамы және атқаратын
қызметтері. Халықаралық ұйымдардың жұмысына Қазақстанның қатысуы және
халықаралық стандартты қолдану принциптері.
Қорытынды. Метрология, стандарттау және сапаны басқару, детальдарының
өзара алмасушылығы салаларындағы ғылым мен техниканың соңғы жетістіктері.
1. Метрология есептерін шешу – 2 есеп.
2. Машина детальдарының өзара алмасушылығына есептер шешу - 2
есеп.
3. Өнімнің унификациялану деңгейін табу – 1 есеп.
4. Стандарттау объектілерінің параметрлерін оптималдандыру- 1 есеп.
5. Өнім сапасының деңгейін табу – 2 есеп.
Жаттықтыру сабақтарында төменгі 5 тақырыпқа арналған есептерді шешу
керек. Олар: метрология, машина детальдарының өзара алмасушылығы, өнімді
унификациялау, стандарттау объектілерінің параметрлерін оптималандыру
және өнім сапасының деңгейін анықтау.
1. Өлшеу құралдары: ұзындық және диаметр өлшейтін жұмыс өлшеу
құралдары (микрометр, штангенциркуль, тығын калибр, екі
жақты калибр), жұмыстық арнайы өлшеу құралы (штангентік
қалыңдығын өлшеуіш), ұзындықты өлшейтін үлгі өлшеу құралы
(жазықпараллельді шекті ұзындық мөлшерлері) және оптикалық
өлшеу құралдары (оптиметр және саймандық микроскоп).
2. Жұмыс өлшеу құралдарын салыстырып тексеру: тығын калибрді, екі
жақты калибрді, үлгі жазық параллельді шекті ұзындық
мөлшерлер және оптиметр арқылы салыстырып тексеру.
3. Бір және көп рет өлшеу. Детальдардың бір параметрін бір және
көп рет өлшеу арқылы оның өлшемін табу: сатылы біліктің
диаметрін немесе тісті дөңгелек тісінің қалыңдығын табу.
4. Машина детальінің сапасын бақылау. Жұмыс өлшеу құралдарын
қолданып білік метрлік ойманың комплексті нормаланған
параметрлерін анықтап, өлшеу объектілерінің сапасын бағалау.
Халық шаруашылығын интенсивтендіру проблемалары, өндіріске ғылым мен
техника жетістіктерін енгізуде метрология, стандарттау және сапаны
басқарудың ролі. Пәннің мазмұны, оның инженер кадрлар дайындаудағы мәні,
жалпы ғылыми, жалпытехникалық және арнайы пәндермен байланысы.
Халық шаруашылығында өлшеу бірлігін қамтамасыз етудің мақсаты мен
міндеті.
ӨМЖ-ның ғылыми негізі. Өлшеу объектілері, өлшем және өлшемділік,
өлшемділік алгебрасы. Физикалық шамалар бірлігі, халықаралық өлшеу
бірлігі жүйесі- СИ. Этолондар, үлгі және жұмыс өлшеу құралдары және оларды
классификациялау.
Өлшеудің негізгі әдістері. Өлшеу процестеріне әрекет ететін факторлар,
өлшеу теңдеуі. Өлшеу қателіктері: жүйелі және кездейсоқ қателіктер, олардың
үлестірілу заңдары.
Стандарттаудың маңызы және оның халық шаруашылығын, техника мен өнім
сапасын бақылаудағы рөлі. Стандарттау, НГҚ, стандарт ТШ және стандарттау
объектілері терминдерінің анықтамалары. Стандарттардың категориялары мен
түрлері, мемлекеттік, салалық және кәсіпорын стандарттарының және
техникалық шарттардың объектілері.
Қазақстан Республикасының стандарттау органдары мен қызметтері, бас
және базалық стандарттау ұйымдары.
Стандарттау әдістерінің классификациясы: жүйелі талдау, стандарттау
объектілерінің параметрлерін (СОП) оптималдандыру мен болжамдау.
Унификациялау, агрегаттау, комплексті және озық стандарттау ұғымдарын
анықтау. Өнімдерді унификациялау, агрегаттау және оптималандыру жұмыстарын
жүргізу принциптері мен әдістері. Стандарттау объектілерінің оптималды
параметрлері мен унификациялау деңгейін анықтау.[4]
Өнімдердің классификациясы: өндірістік және ауылшшаруашылық өнімдері.
Өнім, өнім қасиеті, сапа көрсеткіштері мен номенкулатурасы, ұғымдары мен
терминдерінің негізгі анықтамалары. Квалиметрия - өнім сапасын бағалаудың
ғылыми негізі, өнімнің сапа көрсеткіштері мен оның сапасын бағалау
жұмыстарын жүргізу әдістері.
Өнім сапасын бақылау әдістерінің классификациясы : белсенді және
белсенді емес бақылау түрлері, статистикалық бақылау әдістері.
Метрология - өлшеу системалары туралы ілім. Осы ілімнің бөлігі
ретіндегі тарихи метрология өздерінің тарихи дамуында физикалық
өлшеулердің (ұзындық, бет, көлем, салмақ) системасын зерттейтін қосалқы
тарихи пән болып табылады. Физикалық өлшеу бірліктерінің өзгерістеріне
қарай жер алаңдарының, алым-салықтарының және ақша есебінің негізіне
осы системалар алынғандықтан, олар да үздіксіз өзгеріп отырды, тарихи
метрология әрбір тарихи кезеңде мұндай өлшеулердің нақтылы мазмұнын
анықтай отырып, оларды да зерттейді.[5]
Метрологияның экономика тарихы мен деректану мен нумизматика мен байланысы,
оның тарихи маңызы
Қазіргі уақытта әлемнің көп елдері сапа тұғырнамасын ұлттық рух
деңгейіне дейін көтеріп отыр: Жапония, Германия, Англия, Швеция,
Сингапур, Малайзия және тағы басқалары. Мысалы, АҚШ-да елдің
Конституциясына өзгерту енгізу керек деген жарияланымдар орын алып келеді.
Бұл өзгертулер бойынша АҚШ сапасының көп тұғырнамаларынан ұсынушы ел ғана
емес - ол сапасының отаны болып саналу керек.
Қазақстанның мемлекеттік бағдарламасы бойынша сапаның басымдылығы
ИСО 9000 сериялы халықаралық стандарттарын енгізу арқылы анықталады.
Мемлекеттік семинар-жиналыстардың бірінде Мемстандарт басшысы К.П.Прімқұлов
сапа Қазақстанда ұлттық рух болу керек дегенді баса айтты.
Барлық ауқымдағы, меншіктің барлық нысандарындағы кәсіпорындарының
сенімді әріптестері болып Мемстандарттың органдары мен Ұлттық сараптау
және сертификаттау орталығы ААҚ-ның аймақтық кәсіпорындары саналады.
ҰлтССО ААҚ Қарағанды филиалының тарихы 1938 жылдан басталады. Осы
жылдарда, әсіресе, тәуелсіздіктің 10 жылында, біз даму және қайта құру
кезеңінің ұзақ жолын жүріп өттік.
Стандарттау, метрология және сертификаттау саласындағы қызметті қайта
құрудың алғашқы кезеңі болып Қазақстан Республикасының Стандарттау және
сертификаттау туралы және Өлшемнің бірлігі туралы 1993 жылы
қабылданған Заңдары саналады. Осы кезде Қазақстан Республикасы Үкіметінің
қаулысымен міндетті сертификаттауға жататын өнімдердің (процестердің,
көрсетілетін қызметтердің) тізбесі бекітілді.
1994 жылы біздің ел, Мемстандарттың өкілдігімен, стандарттау
жөніндегі (ИСО), заң шығарушы метрология жөніндегі (МОЗМ) халықаралық
ұйымдарға қабылданды, сонымен қатар ислам елдерінің аймақтық ұйымына
(МАС) кірді.
1997 жылы Мемстандарт өнімді көрсетілетін қызметтерді, сапаны басқару
жүйесін дамыту мақсатындағы тұғырнаманы әзірледі. Осы кезде міндетті
сертификаттауға жататын өнімдерінің тізбесі қайта қаралып, Қазақстан
Республикасының Үкіметінің қаулысымен бекітілді.
1998 жылы Мемстандарт Қазақстан кәсіпкерлерінің қызметі ынталандыру
және қолдау стратегиясын әзірледі. Нәтижесінде, еліміздегі кіші және орта
кәсіпкершілікті қолдауға арналған шаралар кешені іске асырылады. Осы
жылдан бастап, облыстық әкімият пен біздің кәсіпорын, елімізде алғашқы
рет Сапа бойынша үздік жұмысы үшін конкурсын өтікзе бастады.
Стандарттау, метрология және сертификаттау мәселері бойынша Дөңгелек
үстел мен семинарлар өткізу дәстүрге айналды.
1999 жылы мемлекеттік қадағалау мәселері Қарағанды филиалының
құзіретінен шығарылып, Мемстандарттың аумақтық дербес басқармасына
берілді.
1999-2000 жылдар Қазақстан Респуликасында кейбір заңдар қайта
қаралып, Стандарттау туралы, Сертификаттау туралы, Өлшем бірлігін
қамтамасыз ету туралы жаңа заңдарының іске асырыла бастау жылдары болды.
Жаңа заңдарды әзірлеу және қабылдау қажеттілігі экономикалық саяси және
әлеуметтік жағдайлардан, басқа да жаңа заңдардың енгізілуінен туындады.
Бұл заңдардың жобаларын дайындау барысында осы салалардағы отандық және
шетелдік тәжірибелер мен Тәуілсіз Мемлекеттер Достастығының
Парламентарлық ассамблеясы қабылдаған Үлгілі заңдарды ғылыми сараптау
нәтижелері қолданылды.
2000 жылдың 29 қарашасында Қазақстан Республикасы Үкіметінің
Қаулысымен міндетті сертификаттауға жататын жаңа тізбесі бекітілді. 2000
жылы Мемстандарттың құрылымы негізінен өзгертілді.
Бұрынғы аумақтық буындар Ұлттық сараптау және сертификаттау
орталығы акционерлік қоғамының құрамында Мемстандартпен бірге
Қазақстан Республикасының Экономика және сауда министрлігіне кірді.
2001 жылдың 1 шілдесінен бастап техникалық шарттарды мемлекеттік
тұрғыда тіркеу, тауарлардың шығу тегі туралы сертификаттар беру қызметі
Мемстандарттың мемлекеттік қадағалау жөніндегі басқармасы мемлекеттік
мекемесіне берілді.[6]
Мемстандарттың құрылымын өзгерту бәсекелестік мәселелерін алдыңғы
қатарға шығаруға байланысты болып отыр. Бәсекелестік болмай алға жылжу
жоқ. Осыған байланысты қазіргі уақытта Қарағанды облысында ҰлтССО ААҚ
филиалының сертификаттау органынан басқа да балама органдар тіркеліп,
қызмет атқарып жатыр. Олар: автокөлік құралдарына сертификат беретін Тан
және К, Емдеу заттары, Дәрі-дәрмек орталығының РМҚК Қарағанды
филиалы. Дегенмен, біздің де кәсіпорын қарап отырған жоқ. Стандарттау,
метрология және сертификаттау салаларындағы жетістіктер, сынау базасы
одан әрі даму жолында. Сонымен қатар, біздің базасының негізінде өлшем
құралдарын салыстырып тексеру, металдарды және пісірілген қосылыстарды
бұзбай бақылау мамандарының біліктілігін арттыру курстары жұмыс
істейді. Қарағанды облысының кәсіпорындарында ИСО 9000 сериялық
халықаралық стандарттарды енгізу мемлекеттік бағдарламасы іске асыру
мақсатында біздің кәсіпорын үлкен жұмыс атқарып отыр. Мемстандарттың
бұйрығы бойынша ҰлтССО ААҚ Қарағанды филиалының базасында сапа жүйесін
әзірлеу және енгізу жөнінде әдістемелік кеңес беретін аймақтық пункт
ашылды. Біздің өзімізде халықаралық стандарттардың талабына сай болуға
тырысатынымыз сөзсіз. Осы тұрғыдан біздің ұйымның Біздің сапа –
тұтынушының сеніммен таңдауы деген ұраны бекер емес. Сондықтан, біздің
кәсіпорын туралы әрбір хабар өте маңызды және қымбат. Филиалдың қызметі
жөніндегі ескертулер мен ұсыныстарды біз әрқашанда қабылдап, жедел
шешуге дайынбыз. Әрбір клиент осы мәселелер жөніндегі ойларын мына
телефондар бойынша: 441705 (директор), 441721 (заң кеңесшісі), немесе
жазбаша түрде мына мекен-жайға: 470032, Қарағанды қаласы, Анжер көшесі
222, жеткізе алады. Ол стандарттар мұнай-газ секторы, байланыс құралдары,
ақпараттық технология, тамақ өнімдері, мұнай өнімдері және т.б. салаларға
арналған.
Алға қойылған мақсаттарды жүзеге асыру үшін бүгінде Индустрия және
сауда министрлігінің Стандарттау, метрология комитеті республика
көлеміндегі маңызды іс-шаралар өткізе бастады.
Таяу арада Астана қаласындағы стандарттарды өңдеп, әзірлеу
жұмыстарын атқаратын техникалық комитеттер мен осы салада қызмет етіп
жүрген басқа да ұйымдар бас қосқан отырыстардың бірі өтті. Бұл отырыстарта
стандарттау саласындағы өткір, шешуі табылмай отырған жайттар сөз болып,
қызу талқыланды.
Алматы қаласындағы өткен алғашқы отырыста бүгінгі күні республикамызда
стандарттау, өлшем бірліктерімен қамтамасыз ету және сертификаттаудың
мемлекеттік жүйесінің бірінші кезеңі аяқталып, Бүкіләлемдік сауда
ұйымының талаптары мен принциптеріне жауап бере алатын негізгі
стандарттар қатарын әзірлеу қолға алынғаны туралы айтылған болатын.
Комитеттің жұмысында жетістіктермен қатар түйіні шешілмеген мәселелер
де кесе көлденең келіп жатқан жайы бар. Біздің елімізде қолданыста
жүрген көптеген стандарттар өз деңгейінде емес, саны бар сапасы жоқ күйде.
Сонымен қатар елімізде кәсіпкерлікке қажетті көптеген стандарттардың жооқ
екендігі де жанға бататын жайт. Мәселен, денсаулық сақтау, ветеринария,
ауылшаруашылық кешенінде еңбек қауіпсіздігі туралы және т.с.с .
стандарттар бізде жоқ. Келмеске кеткен Кеңестер Одағы кезіндегі
стандарттар бұл күндері жаңа заманның талаптарына сай келмейді. Сондықтан
оларды қайта өңдеу қажеттілігі туындап отыр. Ал заман талабына сай келе
қояр стандарттарды әзірлеуге уақыт пен үлкен тәжірибе қажет. Міне, осы
мәселелер жөнінде техникалық комитеттер өкілдері көкейтесті пікірлерімен
бөліскен болатын.
Айта кету керек, елімізде стандарттарды әзірлейтін 49 техникалық
комитет тіркелгенімен, олардың бәрі бірдей белсенді жұмыс атқарып отырған
жоқ. Ал енді елімізде стандарттау саласындағы мамандардың жөніне
келетін болсақ, 2000-2003 жылдар аралығында 32 техникалық комитет
құрылған. Олардың көпшілігі ғылыми-зерттеу жұмыстарымен айналысып, аз
бөлігі сертификаттау саласында қызмет көрсетеді. Бұл техникалық
комитеттер экономикасының машина жасау, құрылыс, коршаған ортаны қорғау,
автомобиль жолдары мен автокөлік жабдықтары, туризм сияқты салаларында
стандарттарды әзірлеу мақсатында жұмыс атқарып келеді.[7]
Мемлекеттік жүйеде сертификаттау бойынша тіркелген 86 орган, 267 сынақ
зертханалары қызмет көрсетіп, 1000-нан аса сарапшы-аудиторлар өнімді,
қызметті және сапа жүйесін тіркеуге мамандандырылған.
Мемлекет басшысының тапсырмаларына сәйкес еліміздегі стандарттарды
қайта қарай қолға алынды. Мемлекеттік стандарттар қорындағы қайта құруды
талап ететін барлық стандарттар тізімі министрлікке ұсынылмақ. Сонымен
қатар кеңестер дәуірінде бекітілген стандарттарды жоба қатар ұсынылатын
болады.
Өкінішке орай, біздің Халықаралық электроэнергетикалық комиссияның
стандарттарын тікелей алуға аралық немесе Ресей стандарттары арқылы
аламыз. Бұл отандық өнім өндірушілеріміздің бәсекеге қабілетті және
қауіпсіз өнім өндіру мүмкіндіктерін шектеп отыр.
Мемлекеттік стандарттарды әзірлеу әлі де республикалық бюджет
қаржысымен жүргізіліп отыр. Қазіргі кезде өзге елдердің тәжірибелері
көрсетіп отырғандай, стандарттарды әзірлеудегі негізгі шығындарды осы
стандарттарды әзірлеуге қызығушылық білдірген мекеменің өзі көтереді.
Стандарттарды Мемстандарт өңдеу керек деген ой көпшілікте қалыптасып
қалған. Шын мәнінде, стандарттарды қажет еткен кәсіпорын стандарттарға
қажетті қаржыны өзі бөліп, өзі даярлауы керек. Тек сол кәсіпорын ғана
өндіріліп отырған өнімге қандай нормалардың керек екенін, ол
нормалардың қандай дәрежеде болу керектігін жақсы біледі.
Мәселен, Германия елін алайық. Мұнда ірі кәсіпорын фирмалары
стандарттауға жыл сайын өз айналымдарынан 0,24 пайыз қаржы бөліп, 300-ден
400 пайызға дейін табыс таба алады. Сонда мемлекетте тұтас 400 млн. Евро
қаржы стандарттауға бөлінсе, одан 16 млрд. Евро табыс түсіп отыр.
Қазіргі уақытта елімізде қауіпсіздік саласында міндетті талаптарды
бекітетін 36 000-нан аса стандарттар істеуде екен. Олардың ішінде бірін
бірі қайталайтын және біріне бірі қайшы келетіндері де жетерлік. Салыстыру
үшін айтар болсақ, Еуропада бұл салада бар болғаны 2000 стандарт қана бар.
Сондықтан да республикамыздағы қабылданған салалық заңдарды ұсынылғалы
отырған техникалық реттеу жүйесіне сәйкестендіру үшін оларды тияқты
сараптау қажет. Соның нәтижесінде біздің халықаралық стандарттар талабына
сай үйлесімділікпен жұмыс істеуімізге жол ашылады. Бұл Бүкіләлемдік сауда
ұйымына енудегі ұлттық техникалық реттеулер мен стандарттарды негізге ала
отырып, халықаралық стандарттарға көшуімізге тікелей байланысты.
Егер кәсіпорындардың бұл стандарттарды қолдануға еріктілігін айтар
болсақ, оларды ешкім де күшпен итермелемейді, нарықтың қатал бәсекелестік
заңы мәжбүр етеді. Ал нарықта тауар мен қызмет көрсетулердің сапасы
стандарттардан бастау алады.
Техникалық комитеттер өкілдері халықаралық стандарттарға көшудегі
кедергілердің көп болу себептерін кәсіпорындардың техникалық-инженерлік
ұйымдастыру деңгейінің төмендігімен түсіндіреді. [8]
Қазіргі қызмет көрсетіп отырған өлшем бірліктерінің эталондық базасы
экономикамызды метрологиялық жүйемен қамсыздандырудың орталық элементі
болып табылады. Одан республикамызда жұмыс істеп тұрған барлық ұйымдар мен
кәсіпорындардың өлшем құралдары өлшем бірліктерін алып отырады. Қазақстан
метрология институты мемлекеттік уақыт жиілігі эталонының жаңа
ақпараттық кешенін тұрғызып, оны қолданысқа енгізді.
Үкімет эталондық базаның халықаралық талаптарға сай болып дамуына
үлкен назар аударып отыр. Осы мақсатпен Астанада Есілдің сол жағалауында
эталондық орталықтың құрылғысы қолға алынуда. Қазақстан Республикасы
Өлшемдерінің эталондық базасын дамытудың 2004-2006 жылдарға арналған
Бағдарламасы әзірленді. Ол бағдарламада экономика саласын толық
қанағаттанарлық өлшем бірліктерімен қамтамасыз ету көзделген. Қазір
елімізде өлшем құралдарына жөндеу, тексеру жұмыстарын жүргізуге 214
кәсіпорын тіркеуден өтіп, лицензия алған. Десек те, Қазақстан
Республикасының мемлекеттік өлшем бірліктері халықаралық деңгейде
мойындалмай отыр. Ол үшін мемлекеттік эталондардың метрологиялық
сипаттамалары халықаралық эталондармен және өзге де елдердің ұлттық
эталондарымен сәйкес келуі қажет. Осы орайда түйінді мәселелерді шешуге
зор ықпалын тигізетін Метриялық Конвенцияға кіру қажеттілігі туады. Осыған
орай қазірдің өзінде келісім шарт жасауға дайындық жұмыстары жүргізіліп,
тиісті заң жобасы жасалуды. Метрологиялық қызметті реформалауда
қолданылып отырған заңға өзгертулер мен толықтырулар енгізу қажет. Ондағы
мақсат өлшем бірліктерімен қамтамасыз етудегі белсенділікті арттырып,
тауар мен қызмет көрсетулердің сапасын көтеру және метрологиялық жұмыстар
мен заң нормаларын әзірлеуде айқындылықты қамтамасыз ету болмақ.
Еліміздің Индустриялды-инновациялық даму стратегиясын жүзеге асыруда
стандарттау, метрология, сертификаттау және сапаны басқару жөніндегі
жобаларды көп қырынан қарап саралаудың маңызы зор.
Бұл қозғалып отырған мәселелер төңірегінде ел экономикасын көтеру үшін
алдағы уақыттарда қажетті шешімдер қабылданады деп сенеміз. Ал оны іс
жүзіне асыру өзімізге байланысты болмақ.
Қазіргі уақытта еліміздің Бүкіләлемдік сауда ұйымына енуі айрықша
маңызға ие болып отыр. Үкіметтің осы мәселеге арналып өткізілген
кеңейтілген отырысында Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев бұл тұрғыда нақты
бағдарлама қалыптастыруды және бұрын бекітілген стандарттарды қайта
қарауды тапсырған болатын.
Республикамыздың Индустриялық-инновациялық даму стратегиясында
көзделіп отырғандай, еліміздің экономикалық тұрақтылығын орнықтыруда
халықаралық стандарттар мен оларды өзімізде қолданысқа енгізудің рөлі
үлкен.[9]
Елімізде 1999-2000 жылдары халықаралық талаптарға орайластырылған
Стандарттау туралы, Сертификаттау туралы, Өлшем бірліктерімен
қамтамасыз ету туралы өзгертулер мен толықтырулар енгізілген заңдарды
қабылданған болатын. Бұл күнде Қазақстан халықаралық ұйымдардың толық
мүшелігіне еніп, стандарттау жөніндегі, метрология заңдылықтары (МОЗМ),
Мемлекеттік метрологиялық құрылымдардың Еуразиялық бірлестігі, сондай-ақ
ТМД едерінің стандарттау, метрология және сертификаттау жөніндегі
мемлекетаралық кеңесінде біршама маңызды жұмыстар атқаруда. Бұл орайда
Қазақстан халықаралық стандарттарды әзірлеп, оларды өзге елдердің назарына
ұсынуға мүмкіндік алды. Республикамызда көптеген шетелдік халықаралық
және ұлттық стандарттар тіркеуден өтіп, кеңінен қолданылуға жол ашылды. Ол
стандарттар мұнай-газ секторы, байланыс құралдары, ақпараттық технология,
тамақ өнімдері, мұнай өнімдері және т.б. салаларға арналған.
Алға қойылған мақсаттарды жүзеге асыру үшін бүгінде Индустрия және
сауда министрлігінің Стандарттау, метрология және сертификаттау жөніндегі
комитеті республика көлеміндегі маңызды іс-шаралар өткізе бастады.
Елімізде стандарттарды әзірлеудің тендеріне қатысу кезінде әзірлеуші
ұйым стандарттың халықаралық стандарттармен үйлесімді болып шығатынына
үйіп-төгіп уәде береді. Ал тендерді ұтып алғасын кейбір комитеттер ол
уәделерін ұмытып, халықаралық стандарттармен үйлесімділігі төмен
стандарттарды дүниеге әкеледі. Нәтижесінде ол стандарттарды бекіту
кезінде бастапқы мақсатымыз ұмыт қалып, көптеген кедергілерге тап болып
жатамыз.
Қазақстанда көптеген стандарттар әзірлеуші ұйымдар мен техникалық
комитеттер негізгі жұмыстарын тиянақты орындамай отыр.
Сондайлардың жұмыстарына тексеру жүргізіп, жұмыс істемей отырған
техникалық комитеттерді жабу қажет. Олардың орнына нарық заңына бейімделе
алатын жаңа ұйымдар құруға тиіспіз. Біздің отандық техникалық
комитеттеріміз мемлекетаралық және халықаралық комитеттермен қатар жұмыс
істей алатындай болуы керек. Ол үшін техникалық комитеттеріміз дамыған
елдердің техникалық комитеттерімен тәжірибе алмасуы аса маңызды болмақ.
Қазақстанның экономикалық деңгейін көтеруде мұнай-газ саласы үлкен
орын алатындықтан осы салаға ерекше назар аударылды. Мұнай-газ
стандарттарын әзірлеу қазіргі уақытта Қазақстандағы Каспий теңізіндегі
мұнай өндіріп отырған секторлармен тығыз байланысты. Тәжірибе көрсетіп
отырғандай дұрыс стандарттарды әзірлеу үшін оларды ұйымдастыруда
мемлекеттік органдар, кәсіпорындар мен ұйымдар, ғылыми-жобалаушы ұйымдар
да қатысуы керек Бұл жерде басты мақсаттарды айқындап алып, техникалық
комитеттермен және Стандарттау, метрология жөніндегі комитетпен бірлесе
жұмыс атқару қажет - дейді 45-ші ТК басшысы, Халықаралық экология
ғылымдарының академигі Б.А.Әбдірахманов.[10]
Қазақстандағы қазіргі техникалық реттеу жүйесі кәсіпкерліктің дамуына
әкімшілік кедергілердің көп болуын туындатады. Кеңес Одағы кезінде
жасалған бұл техникалық реттеу жүйесі қауіпсіздік нормаларын мемлекет
бекітіп, сапаны рынок реттеп отыратын қазіргі нарықтық экономиканың
заңдылықтарына қайшы келеді.
Айталық, өлшем жүйесінің байланыс пен тасымалдауда (көлік), білім
беру мен денсаулық сақтауда, құқық қорғау саласында әлеуметтік маңызы зор
болып табылады. Метрологияның көмегінсіз, әсіресе, осы кезде бірде-бір
ғылым немесе шаруашылық саласы жұмыс істей алмайды, сол себепті
метрология барлық ғылым түрлерімен тығыз қатынаста дамуы шарт.
Бүгідері еліміздің эталондық базасына 19 мемлекеттік эталондар
кіреді. Олардың негізінде республика кәсіпорындарына жұмысқа қажетті өлшем
құралдырының шама мөлшері (салмақ, қысым, ұзындық, электрлік көлем
т.б.) ұсынылады. Осы эталондардың жағдайына, олардың дәлдігіне аталған
өлшемдердің деңгейі, сапасы ауытқумаушылығы тікелей тәуелді болмақ.
Өлшеу – табиғатты зерттеудің, оның заңдарын тағайындаудың негізгі
құралы. Мысалы, неміс физигі Ом электр тізбектерінің негізгі заңын (Ом
заңы) 1826 жылы дәл өлшеулер жүргізу нәтижесінде ашты.
Автоматты басқару жүйелерін құру үшін, мысалы технологиялық
процестерді автоматты басқару үшін, ол процестердің жүру барысы туралы
өлшеу ақпаратының дәл және уақтылы болуы өте маңызды.
Өлшеулер туралы, олардың біртектестігін қамтамасыз етудің және
қажетті дәлдігіне жетудің әдістері мен құралдары туралы ғылым –
метрология. Метрологияны дамытудың екі бағыты бар:
1) ғылыми-техникалық бағыт, оның мазмұны - өлшеулердің
әдістері мен құралдарын, эталондарды жасау, өлшеулердің
дәлдігін бағалау әдісін жетілдіру;
2) заңдылық бағыт - мемлекет тарапынан регламенттелген
жалпы ережелер мен нормалар жасау.
Өндірістің әр түрлі элементтерінің өзара қарым-қатынастарының
эффективті нормалары мен ережелерін тағайындаудың принциптері мен
әдістері туралы ғылым – стандарттау.
Стандарттар – техникалық заң.
Әр түрлі материалдар, олардан жасалатын нәрселер, технологиялық
процестер, техникалық, технологиялық құжаттар, тексеру әдістері және тағы-
тағылар белгілі бір стандартқа сәйкес келуі керек.
Метрология мен стандарттау өзара тығыз байланысты: бір жағынан
өлшеулер белгілі бір стандарттарға сәйкес жүргізілуі керек (мысалы, өлшеу
құралына, өлшеу әдісіне), екінші жағынан сол стандарттардың орындалуын
бақылау үшін қажет әдістер мен құралдарды метрология береді.
Сондықтан, бұрынғы Кеңес Одағында метрология мен стандарттау біртұтас
мемлекеттік құрылымға - Госстандартқа біріккен болатын. Қазіргі уақытта
бұл жұмысты Қазақстан Республикасының стандарттау, метрология және
сертификаттау жөніндегі комитеті (ҚР МЕМСТАНДАРТЫ) атқарады.
Бүгінде біз күнделікті өмірде түрлі денелер мен шамалардың өлшеу
бірліктерін және сан алуан физикалық шамаларды өлшейтін құралдардың талай
түрлерін білеміз. Мысалы, ұзындық өлшеуіштері – метр, километр, метр,
дециметр, сантиметр, миллиметр екенін , ал сол ұзындықты өлшеу үшін –
метрді, саженьді (саржанды), рулетканы, счётчикті т.б. пайдаланамыз. Ал
масса үшін тонна, центнер, килограмм, грамм, милиграмм өлшеуіштері
қолданылса, сол массаны өлшейтін таразылардың түрі қанша десеңші. Атап
айтқанда: безбен, аспалы таразы, рычагты таразы, сауда таразысы, табақты
таразы, тіпті почтада хат өлшейтін де, ал медицинада аптека таразысы мен
қос қолдың күшін өлшейтін т.б. таразылар толып жатыр.
Алғашқы адам қауымының өзінде-ақ адамдар еңбек құралдарын жасап, өзіне
баспана, түрлі керек-жарақтар жасау үшін оларға ұзындықты, салмақты және
көлемді өлшеуге тура келеді.
Кейін қоғамның дамуына, жеке мемлекеттер, елдер, халықтар арасындағы
қарым-қатынастың барған сайын күрделене түсуіне байланысты түрлі
шамаларды өлшейтін өлшеуіштер де көбейе түсті.[11]
Өлшеуіштердің ішінде бұрын шыққан ұзындық, уақыт және салмақ
өлшеуіштері болды. Бұлар негізінен ауыл шаруашылық жұмысын дұрыс
ұйымдастырып, өңделетін жердің, жайылымдардың, аң аулайтын жерлердің
қашықтығын және ауданын, ауыл шаруашылық өнімдерінің салмағын анықтауға
байланысты түрлі геометриялық денелер мен фигуралардың аудандарын,
көлемдерін, бұрыштарын өлшеу дамыды.
Өте ерте замандағы өлшеулер аса қарапайым болып, екі немесе бірнеше
шамалардың қайсысы ұзын, қайсысы қысқа екенін анықтау мақсаты көзделді.
Мысалы, бір жерден екінші жерге баратын екі жолдың қайсысы ұзын, қайсысы
қысқа, қай жердің ауданы үлкен, қай масса немесе көлем үлкен, қайсысы
кіші т.б. Мұндай өлшеулердің қайсысы болса да көзбен, бұлшық еттің
сезімімен (қолға алып салмақтау), жүру уақытының мерзімімен мөлшерленеді.
Кейін өлшеу шамаларының бір-бірінен неше есе артық я кем екенін анықтауға
бейімделді. Өлшеудің бұлай даму кезеңінде адам ең алдымен өлшенуге тиісті
затты немесе шаманы өз денесінің түрлі мүшелерімен салыстырып анықтады.
Мәселен, адам алғаш кезде ұзындықты шынтақпен (дәлірек айтқанда, қолдың
ортаңғы саусағы ұшынан шынтақ сүйегінің бүгілген жеріне дейінгі
аралықпен), табанның тұрқымен салыстырып, қарыстап, құлаштар, адымдап
т.б. өлшеді. Алыс жерлерді өлшеу бірліктері ретінде құлаштап лақтырған
тастың жеткен қашықтығы немесе бір күнде я күннің шығуы мен батуы арасында
жүріп өткен жол алынды.
Жалпы алғанда сызықтық немесе ұзындық өлшеуіші алғашында
қалағанымызша алынады. Сондықтан әуелде бұл өлшеуіш әр елдер мен халықтарда
түрліше болған. Мысалы, экономикасы мен мәдениеті өте ертеде дамыған Египет
пен Вавилонның өз өлшеуіштері болған. Атап айтқанда, Египетте ұзындық
өлшеуішіне үлкен қары (525 мм) және кіші қары (450мм) қолданылса,
Вавилонда парасанг (5 822м), стадий (194м), қары (540мм), табан (324мм),
бас бармақ (27мм) сияқты өлшеуіштер қолданылған. Вавилондықтардың ұзындық
өлшеуіштерінің бұл атаулары басқа елдерде де кездеседі.
Ал вавилондықтардың кейіннен грек атауымен аталған стадий ұзындық
өлшеуішінің шығу тарихы тіпті қызық. Күн шығып келе жатқанда алғашқы
сәуле көрінгеннен бастап оның горизонттан толық көрінгенге дейінгі
аралықта адамның аяңдап жүргендегі жолының ұзындығы қашықтық бірлігі
ретінде алынған. Күннің мұндай шығуы 2 минутқа созылатыны астрономияда
белгілі. Бұл уақыт ішінще адам орта есеппен 185 метрден 195 метрге дейін
жер жүреді. Міне, осы қашықтық стадий деп аталған.
Стадийді ұзындық өлшеуіш бірлігі ретінде ертедегі египеттіктер,
гректер, римдіктер пайдаланған. Бірақ ол елдерде стадий ұзындығы әр түрлі
болады. Мысалы, римдіктердің стадийі 185 метрге, гректердегі 192 метрге
тең. Вавилондардың бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Метрология (грек. meron - өлшем және logos – сөз, ілім) - өлшеу
туралы , өлшеудің ұғымы бірлігі мен қажетті дәлдікке жету тәсілдері
туралы ғылым. Метрологияның негізгі мәселелеріне: өлшеудің жалпы
теориясы, физикалық шамалардың және оның жүйелерінің бірліктерін
ұйымдастыру, өлшеудің әдістері мен құралдары, өлшеудің дәлдігін анықтау
әдістері (өлшеудің қателіктер теориясы) , өлшеу бірлігін және өлшеу
құралдарының метрологиялық жарамдылығын қамтамасыз ету, эталондар мен
өлшеу құралдарының үлгілерін жасау, эталондарды бірлік өлшемдерін тарату
әдістері жатады.
Метрология алғашқыда өлшеудің әр түрлі тегін (сызықтық, сыйымдылық,
салмақ, уақыт) жазумен, сонымен қатар бірнеше мемлекеттерде қолданылған
ақша және олардың ара қатынасын табумен айналысты. Метрологияның күрт
дамуына 1875 жылы Мертрик конвенциясының (құрамында 17 мемлекет бар)
қорытындысы (Өлшеу мен таразылар және өлшеудің метрикалық эталонын
жасаудың халықаралық мекемесі) себепші болды. Қазіргі кездегі Метрология
физика, химия, т.б. жаратылыстану ғылымдарының жетістіктерін пайдаланып,
физикалық тәжірибенің жоғары дәлдігіне сүйенеді. Қазақстанда алғашқы
Метрологиялық мекеме 1923 жылы Семей қаласында ұйымдастырылады. Ол 1925
жылы Семей және Жетісу губернаторларындағы таразыларды, гірді, ұзындық
пен көлем өлшемдерін тексеруді жүзеге асыратын өз алдына жеке палата
болды. Оның бөлімдері Петропавл, Ақтөбе, Алматы қалаларында арнайы
эталондар сақтайтын ғимарат салынды. Қазақстанның эталон базасын құруға
және оны жетілдіруге үлес қосқан ғалымдар: М.Адайбеков, М.Басаров,
А.Садықов, В.М.Кошелев, Ж.Нығметов, С.Үмбетаев, И.Ермекбаева, т.б.
Республиканың метрологиялық қызметінде тексеру жұмыстарын жүргізу үшін
20 жұмыс эталоны (мыс., қысым, температура, масса, ұзындық, электрлік
кедергі, түзу, түзу сызық, т.б.) қолданылады. 2000 жылы Қазақстанда
Мемлекеттік уақыт және жиілік эталоны пайдалануға енгізіледі[1].
Сапалы бұйымдар мен аспаптарды шығарғанда көп мәселелерді шешуге тура
келеді, солардың ішінде техникалық өлшеулер, стандарттау, бөлшектерді тез
алмастыру өте маңызды болып табылады. Өлшеу техникасының деңгейі
өндірістің даму деңгейі мен мәдениетін сипаттайды. Қондырғылардың,
аспаптардың бөлшектері мен элементтерін стандарттау және унификациялау,
олардың жобалануы, құрылуы және жасалуының тездетілуіне, арзандатылуына
әкеп соғады. Ал қосалқы бөлшектерді істен шыққанда жаңасымен тез
алмастыру қандай да болмасын өнеркәсіп саласында конструкцияларды,
өндіріс технологиясы және бұйымды тексеруді біртұтас жүйе ретінде қарауға
мүмкіндік береді.
Кей жағдайларда кейбір бұйымдарды топтап шығару өлшеу құралдарының
автоматтандырылуы жеткілікті түрде дамымағандығынан қиыншылық көреді.
Мысалға қазір радиоэлектроника, микроэлектроника салаларында микрондық
шамаларды өлшеуге тура келеді. Микротәсілдерді жиыстыру өте таза ортада
(вакуумде) - өлшегіш микроскоптардың көмегімен жүргізіледі, тәсімнің өте
кішкене элементтерін автоматтандырылған қондырғылардың көмегімен
жинауға тура келеді. Интегралдық тәсімдерінің көп сериялы өндірісін
дамыту кішкене ықшам көлемдегі өлшемдерді өте жоғары дәлдікпен жүргізуді
әлі де жетілдіру керектігін талап етеді. Сонымен сериялық және топтап
шығару өндірісі қазіргі замандағы өнеркәсіптің негізі болып табылып, тез
алмастырылатын және стандартталған бөлшектерді керекті жоғары дәлдікті
өлшеулерді толығымен пайдаланады. Осындай өлшеулер дәлдігіне жету үшін
ғылымның, техниканың дамуы ерте заманнан басталып бірнеше өрлеу
дәуірлерінен өтті.
Ерте заманда алғашқы рет уақытты, аудандарды, қашықтықтарды,
көлемдерді және салмақтарды өлшей бастаған. Ертедегі өлшем жүргізудің
алғашқы түрі ретінде шамаларды, нәрселерді бірімен-бірін салыстыру
алынған. Өлшем ретінде адамның денесінің түрлі бөліктерінің ұзындығы,
яғни шынтақ, табан (фут), саусақ ұзындықтары және т.б. жүрген. Алыс
қашықтықтарды өлшеу үшін жебенің ұшу ұзындығы, бір күнде жүрілген жол
есептелген. Ертеде мәдениеті күшті дамыған Қытай, Вавилон, Египет сияқты
елдерде өлшемдер мен өлшеу бірліктері кеңінен қолданылған. Вавилонда
(біздің эрамызға дейін 2000жыл) күнді 24-сағатқа, сағатты 60 минутқа, ал
минутты 60 секундқа бөлген. Осы вавилондық өлшемдер Грекияға, Римге және
т.б. жерлерге тараған. Мемлекеттер арасындағы сауда-саттықтың , өнер
түрлерінің дамуы бір өлшемдерге келуге мәжбүр етті. Орта ғасырларда
өлшемдер бірлігін ел билеуші бекітіп отырған. Мысалы рулетка - ағылшын
тілінде рулер билеуші. Ал египеттіктер ұзындық өлшемі ретінде
шынтақты қолданған, ал Фараон қолының саусақ ұшынан бастап шынтаққа
дейінгі аралығы. Пирамидаларды салғанда тастардың енін, ұзындығын
шынтақпен өлшеген. Ағылшын королі І Генрих өзінің үлкен саусағының ұшы
мен мұрынының ұшына дейінгі аралықтағы ұзындықты ярд (91см) деп
белгілеген. 1970 жылы Францияның ұлттық жиналысына негізгі ұзындық
өлшемінің бірлігі ретінде табиғаттағы прототип (ұқсас ата түр) алынсын
деген ұсыныс түсті. Осы мәселені шешуге құрылған комиссия осындай ұзындық
бірлігі ретінде Париж меридианы ширегінің он миллиондық бір бөлігін алуға
ұсыныс жасады. Осы бірлік ұлттық жиналыста қабылданып, метр деп аталды.
1792 жылы арнайы комиссия Париж меридианының Дюнкерк пен Барселона
арасындағы бөлігін өлшей бастады. Бұл жұмыс 1799 жылы аяқталды. Осы
өлшеулердің нәтижесінде платинадан үлгілі шекті метр мен үлгілік
килограмм жасалды. 1 кг.-дық масса ретінде 40С-дағы таза судың 1 дм. куб.
көлемін алуға келісілді. Үлгілік метр мен килограмм Франция
республикасының архивіне тапсырылып, келешекте архивтік деп аталды.[2]
1875 жылы 20 мамырда 17 мемлекет метрикалық конвенцияға қол қойып,
халықаралық өлшемдер және салмақтар бюросын ұйымдастырды. 1889 жылы платина
(90) мен иридий (10) қоспасынан цилиндр түрінде метрлер (34дана) және
үлгілік килограмдар (43дана) жасалып бітті.
Уақыт бірлігі ретінде орташа күндік сөткенің 186400 бөлігіне тең
секундта алынады. Секундтың тура шамасын табу қиын, өйткені ол жердің
айналымына байланысты. Іс жүзінде секундты жұлдыздар сөткесінен анықтауға
болады. Жұлдыздар сөткесі дегеніміз қандай да болмасын жұлдыздың Жер
меридианасынан екі рет өтуінің арасындағы уақыт шамасы. Бұл уақыт аралығы
– сидерикалық сөтке деп аталып, 86164 секундқа тең.
Уақыт өтіп, заман өзгерген сайын неше түрлі физикалық, химиялық
құбылыстар ашылып, зерттеліп, табиғаттың жаңа заңдары пайба болды. Осы
құбылыстарды сипаттайтын көрсеткіштерді өлшеп, өлшем бірліктерін анықтап
бекіту керек болды. Сондықтан XVII ғасырда ауаның қысымын өлшейтін
барометрлер, ылғалдылықты өлшейтін гигрометрлер, температураны өлшейтін
термометрлер ойлап табылады. XVIII ғасырда динамометрлер , калориметрлер,
сәуле көрсеткіштерін өлшейтін аспаптар пайда болды. Бу машиналары және
механикалық қозғалтқыштарды ойлап тапқанда қуат пен жұмысты өлшеу үшін ат
күші, фут деген өлшем бірліктері алынды. ХІХ ғасырдың аяғында, ХХ
ғасырдың басында радиоактивтік бөліну құбылысы, рентгендік сәулелену
ашылып, молекулярлық, атомдық және ядролық деңгейдегі ғылыми зерттеулер
жүре бастады.
1960 жылы өлшемдер және салмақтар бойынша ХІ бас конференцияда
халықаралы бірлік жүйесі – СИ қабылданды. Алты негізгі: ұзындық (м), масса
(кг), уақыт (с), электр тогы күшін (А), термодинамикалық температура (К-
кельвин) бірліктері бекітілді.
1971 жылы өлшемдер және салмақ бойынша бас конференция СИ жүйесіндегі
жетінші бірлікті қабылдады, ол зат мөлшерінің бірлігі (моль) еді.
Қазіргі заманғы ғылым мен техниканың дамуы жабдықтардың
күрделенуімен, машиналар мен аспаптардың бірімен-бірі тығыз байланысты
жүйесін қолданумен және оларды әртүрлі қиын жағдайларда қолданумен,
заттар мен нәрселердің сан алуан түрін қолданумен жалғасып жатыр.
Стандарттау жүйесі негіз бұрынғы Совет Одағында 1918 жылдан басталды деп
айта аламыз. Осы жылы РСФСР-дің халық комиссариаты Өлшемдер мен
салмақтардың халықаралық метрикалық жүйесін енгізу туралы декретін
қабылдады. 1925 жылы мемлекеттік стандарттау комитеті құрылды. Ал 1926
жылы бидай мен қара металдар прокатына алғашқы стандарттар бекітілді.
Бұрынғы Совет Одағында халық шаруашылығының барлық саласында
стандарттарды жасаумен 1500 бас және базалық ұйымдар айналысқан. Мемлекет
ішінде (соның ішінде Қазақстанда) 23 мың мемлекеттік, 37 мыңнан аса салалық
және республикалық стандарттар, 40 мыңдай техникалық шарттар, 600 мыңнан
аса өндірістік стандарттар қолданылған. Осы стандарттардың көбі әлі де
тәуелсіз Қазақстан республикасында өз күшінде. 1994 жылы Қазақстанда
стандарттау және метрикалау жөніндегі Мемлекеттік комитет құрылды.
Барлық өлшеу құралдары мынандай түрлерге бөлінеді: өлшемдер, өлшегіш
түрлендіргіштер, өлшегіш аспаптар, өлшегіш қондырғылар және өлшегіш
жүйелер.
Өлшеудің үлгілік құралы (өлшем, өлшегіш аспап) басқа өлшеуге керекті
құралдарды тексеруге, яғни бірліктің мөлшерін беруге арналған. Дәлдігі
жағынан өлшеудің үлгілік құралдарды төртке бөлінеді, оның әрқайсысы
тексеру деңгейінің бір сатысына тура келеді. Өлшеудің жұмыстық құралы
тексеруді керек етпейтін өлшеулер үшін қолданылады. Сонымен қатар өлшеу
құралдарына шығыс кернеулерінің нормаланған көрсеткіштері бар сыртқы
кернеу көздері де жатады. Айнымалы кернеу кездері ретінде кернеудің
түрі, мәне және жиілігі жағынан әртүрлі өлшеу сигналдарын шығаратын
генераторларды да қолдануға болады.
Осы әртүрлі өлшемдер және өлшегіш аспаптардың үлкен тобын
тағайындалуына байланысты үш топқа бөлуге болады.
1. Зерттелік отырған электрлік, радиотехникалық объектілерге,
олардың тәжірибелік сипаттамаларын алу мақсатында әсер
етуге қолданылатын калибрленген өлшеу сигналдарының көздері.
Сонымен қатар үлгілік сигнал көздері жұмыстық аспаптарды
градуировка жасау үшін және сигналдардың кейбір
көрсеткіштерін өлшеу үшін қолданылады.
2. Физикалық шамалардың мәндерін, сигналдардың көрсеткіштерін
және тізбек күйлерін өлшеуге керекті аспаптар. Бұлар:
вольметр, амперметр, ваттмерлер, осциллограф және т.б.
3. Тізбектердің сипаттамалары мен көрсеткіштерін өлшеуге
керекті аспаптар. Осы топқа жататын аспаптардың ерекшелігі,
олардың әрқайсысы өз ішінде орналасқан өлшегіш сигналдардың
көзінен және физикалық шамалардың мәнін өлшейтін өлшегіш
аспаптан тұрады яғни айтқанда, бұл топта бірінші және екінші
топтың аспаптары біріктірілген. Айтылған топқа шаршының
индуктивтілігін, кондесаторлардың сыйымдылығын және
резисторлардың кедергілерін өлшейтін өлшегіштері,
тербелмелі контуралардың кеңшілдігін өлшегіштер және өтпелі
сипаттамалардың өлшегіштері және аспаптар жатады.
Өлшем деп физикалық шаманың белгілі мөлшердегі мәнін анықтауға
арналған өлшеу құралын айтады.
Тағайындауға байланысты өлшемдер үлгілік және жұмыстық болып екіге
бөлінеді. Анықталған мәндеріне байланысты олар бірмәнді, көпмәнді және
жиынтықтар деп бөлінеді. Бірмәнді өлшемдер бір мөлшерлі физикалық шаманы
анықтап шығарып береді, көп әртүрлі мәнді разрядтағы аттас шамалар
қатарын өлшейді, өлшем жиынтығы жекелей де немесе әртүрлі тіркестерде
қолдануға болатын өлшемдер жинағынан тұрады. Құрылымы жағынан біртұтас,
әртүрлі мәндегі (мөлшердегі) аттас шамалардың қатарын анықтап шығаруға
арналған, ажыратып-қосқыш құрылғалары бар өлшемдер жиынтығын магазин деп
атайды (кедергілер магазині, сыйымдылықтер магазині және т.б.)
Өлшеудің үлгілік құралдарының ішінен физикалық шаманың эталон деген
бірлігі ерекше орын алады. Эталон дегеніміз ерекше спецификациямен
жасалып мемлекеттік стандартпен эталон ретінде бекітілген өлшеу
құралдарының жинағы. Ол тексеру тәсімінің төменгі саласындағы өлшеу
құралдарына өлшеу бірлігінің мөлшерін бару мақсатында осы бірлікті
анықтап шығаруға және сақтауға арналған. Ұзындық, уақыт (жиілік), кернеу,
ток, кедергі және т.б. шамалардың бірліктерінің эталондары бар. Әрбір
бірлік үшін эталондардың мынадай түрлерін қолданады:
- біріншілік эталон, бұл берілген елде бірлікті ең жоғары
дәлдікпен беретін эталон;
- екіншілік эталон, мұның мәні біріншілік эталон, бойынша
табылады;
- эталон-көшірме екіншілік эталон, бұл бірліктің мөлшерін
жұмыстық эталонға беруге арналған;
- жұмыстық эталон, бұл бірліктің мөлшерін үлгілік өлшеу
құралдарына беруге арналған.
Үлгілік өлшемдер
Ел ішінде үкімет тарапынан алғашқылық деп есептеліп бекітілген
біріншілік эталон Мемлекеттік – эталон деп аталады. Егер де осы
мемлекеттік эталонды қайтадан жасап шығаруға болмаса, онда оның
сақталуын тексеру үшін және бүлінген немесе жоғалған жағдайда оны
алмастыру үшін эталон – куә пайдаланылады. Олардың бәрі де біріншілік
эталонның көшірмелері. [3]
Мемлекеттік эталонды тексеру кездерінде қолданбайды, ол ерекше
жабдықталған және ішінде бірқалыпты тұрақты жағдай жасалған бөлмеде
орналастырылады, оның ішінде тек қана эталонды сақтаушының бастауымен
аз ғана қызмет көрсететін кісілер ғана кіре алады.
Үлгілік электр қозғаушы күш өлшемдері ретінде нормальдық
элементтерді қолданады, олардың құрама бөліктері қатаң түрде
нормаланған. Нормальдық элементтер екі түрде шығарылады – қаныққан және
қанықпаған. Осы элементтердің екеуінде де оң электрод болып сынап, теріс
электрод ретінде - кадмий амальгамасы алынады, ал күкірт қышқылды кадмий
ерітіндісі электролит болып табылады. Қаныққан элементтер үш класқа
бөлінеді: 0,001; 0,002; 0,005 – бұл сандар ЭҚК-тің бір жылдағы өзгерісін
көрсетеді. Қанықпаған элементтердің калсы – 0,02.
Вольт эталоны 20 нормальдық қаныққан элементтерден және оларды
салыстыратын компаратордан тұрады. Нормальдық элементтер тобы 20 градус С
шамасында тұрақсыздығы 0,01 К термостаттың ішіне қойылады. Нормальдық
элементтер тобының ЭҚК-нің орташа мәні - 1,018640 В. Екінші эталонға
бірлік мөлшерлерінің берілуі және сақталуы 1*10-7 ортаквадратикалық
қателікпен орындалады.
Кедергі өлшемдері ретінде әрқайсысының кедергісі 10±n –ге тең, мұнда
n – бүтін сан, шарғылар түрінде жасалған үлгілік резисторлар қолданылады.
Сонымен қатар үлгілік резисторлар марганец қоспасы бар (11,5% + 13,5%)
мыстың негізіндегі қорытпа – магнанинен жасалады: бұл қорытпаның жоғары
үлгілік кедергісі (0,47 мкОм.м) және кішкентай температуралық
коэффициенті (2*10-6К-4) бар.
Кедергілер магазині мынандай дәлдік кластарымен шығарылады: 0,01;
0,02; 0,05; 0,1; 0,2; 0,5 және 1,0.
Ом-ның мемлекеттік эталоны номиналды кедергісі 1 Ом манганин
шарғылары тобынан және көпірлік өлшегіш қондырғыдан тұрады. Бірлік мөлшерін
анықтайтын 10 шарғыдан тұратын кедергілер тобының орташа мәні –
1,0000002 Ом-ға тең. Сақталу мен берудің ортаквадратикалық қатесі – 1*10-
7.
Тұрақты сыйымдылықтың үлгілік конденсаторларын диэлектрик ауаны
немесе слюданы қолданып жасайды. Айнымалы сыйымдылықтың үлгілік
конденсаторларын диэлектрик ретінде тек қана ауаны алып жасайды. Шығын
тангенс бұрышы 10-4 – нен көп емес, қысқыштар арасының кедергісі -1011 Ом-
ға жетеді. Сыйымдылық бірлігінің эталоны-фарада есептелген конденсатор
түрінде алынған, мұнда сыйымдылық өзгеруі: электродтардың
геометриялық өлшемдерімен, жарық жылдамдығымен және магниттік тұрақтылықпен
анықталады. Электродтар өлшемдері - интерферометрдің көмегімен
анықталады. Сыйымдылықтың ƒ = 1 кГц тегі өзгеруі – 0,4002443*10-12 пФ-ға
тең. Өлшеулердің нәтижесінің ортаквадратикалық ауытқуы 10-6 –нен аспайды.
Токты өлшеудің үлгілік құралдары ретінде электродинамикалық
амперметрлерді қолданады, ал ток күшінің бірлігі - амперді қайталап
шығару үшін токтық таразы қолданылады. Ол сезімталдығы өте жоғары тепе-
теңдік иінді таразы, оның бір кішкене табағының орнына басқа кішкене
табаққа салынған тастармен тепе-теңдікке келіп тұрған жазық шарғы
ілінгін. Таразымен байланыспаған екінші шарғы біріншінің ішінде осы
бойынша орналасқан да, онымен тізбектеліп қосылған. Шарғылар арқылы ток
жүрген кезде, олардың арасындағы электродинамикалық өзара
әрекеттестіктің арқасында жылжымалы шарғы төмен қарай түсіп кетеді де,
таразының иіндерінің тепе-теңдігін қалпына келтіріп, осы өзара
әрекеттесетік күшін жою үшін табақшаға белгілі тас салу керек. Осы күштің
шамасын тауып шарғылардың белгілі көрсеткіштері арқылы ток күшін
анықтауға болады.
Ампердің біріншілік эталоны алыстан басқару тетігі бар екі шарғы мен
таразыдан тұрады.
Метрология, стандарттау және сапаны басқару пәнін оқытудың негізгі
мақсаты инженерлік-техникалық және инженерлік-экономикалық мамандықты
игеретін студенттерге терең ғылыми білім берумен қатар осы саланың
әдістеріне үйретуде, жабдықтар мен аспаптарды зерттеп дайындауға сапаны
басқаруда және оны бақылауда, стандартты дайындауда, стандарттаудың
тиімділігін есептеуде қолдана білу тәжірибесіне дағдыландыру болып
табылады.
Қойылған мақсатты орындау үшін пәнді оқыту: дәріс, практикалық және
лабораториялық жұмыстар жүргізу жолдарынан өтіп, сонымен қатар, студенттер
- жеке дайындық арқылы пәндік бақылау және рефераттық жұмыстарды жазуларды
жазу керек.
Сондықтан, оқулықтың негізгі міндеті практикалық жұмыстарды орындауда
студенттерге бағыт, пәнді толық меңгеруіне құрал беру.
Оқулық күндізгі, сырттан және кешкілік оқитын жоғары оқу орындарының
студенттеріне арналған және оның құрылымы инженер-техник мамандығын
оқытудың типтік оқу жоспарына сәйкес жазылған.
Оқулық 7-бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде пәннің типтік бағдарламалары
берілген. Бағдарламалар инженер-механик және технологиялық бағытта
дайындалатын студенттерге арналған. Олардың айырмашылығы – инженер-
механиктерге стандарттаудың өзара алмасушылық тақырыбы қосылған және ол
машина жасау детальдарымен тығыз байланыста берілген. Ал басқа мамандықтар
бойынша бұл тақырып инженерлік пәндерді оқығанда өтуі тиіс.
Екінші бөлімде студенттердің пәнді аудиторияда және дербес
пысықтағанда қажет болатын тапсырмалар берілген. Тапсырмалар әр тақырыпқа
бөлініп олардың сандық көлемдері әртүрлі – тақырыптан маңызына қарай
типтік бағдарламаға сәйкес берілген.
Үшінші,төртінші бөлімдерде стандарттау объектілерінің негізгі
түсініктері берілген.
Өлшеу – физикалық шамалардың мөлшерін тәжірибе жүзінде арнайы
техникалық құралдарының көмегімен анықтау.
Өлшеулер жалпыға бірдей өлшем бірлігімен жүргізілуі тиіс.
Өлшем бірлігі - біртектес, біркелкі шамаларды өлшейтін өлшегіш шама.
Кеңес Одағында 1963 жылдан бастап халықаралылқ бірліктер жүйелері СИ
енгізілген (System International) болатын.
СИ жүйесінің негізгі бірліктері : метр (метр), килограмм (кг), секунд
(с), ампер (А), кельвин (К), моль кандела (кд). Қосымша бірліктері: радиан
(рад) – жазық бұрыш бірлігі, стерадиан (ср) - кеңістік бұрыш бірлігі.
Халықаралық жүйенің туынды бірліктері негізгі және қосымша
бірліктерден анықтаушы теңдеулердің көмегімен бірліктер жүйелерін құру
принциптеріне сәйкес құрылады. Қолдануы рұқсат етілген жүйеден тыс
бірліктерді өлшеулердің жеке түрлерінің бірліктерін белгілейтін
стандарттар тағайындайды.
Дәлдік шегі бірлігі, дәлдік квалитеттері, дәлдік шектері алаңдарының
қатары, тесік және білік жүйесіндегі қондырғылар туралы ұғым. Тербелісті
білектер, оймалы, тұтас тиянақты және тияқты қосылыстардың,цилиндрлік
тісті берілістердің дәлдік шектері мен қондырғылар жүйесі,сызбада дәлдік
шегі мен қондырғыны көрсетудің шартты белгілері.
Өлшеу тізбектері,оларды есептеу әдістері,макс-минимум әдісі.
Цилиндрлік және жазық беттердің формаларының ауытқуы мен олардың өзара
орналасу ауытқулары. Беттердің кедір-бұдырлығы,базалық ұзындылық, кедір-
бұдырлық параметрлері.Сызбада детальдар формасының ауытқулары мен олардың
өзара орналасуы және кедір-бұдырлықты белгілеу.
Стандарттаудың маңызы және оның техника мен өнім сапасын
басқарудағы рөлі. Стандарттау, нормативті – техникалық құжат (НТҚ)
стандарт, техникалық шарттар (ТШ) терминдерінің анықтауыштары, стандарттау
объектілері, стандарттардың категориясы мен түрлері. Мемлекеттік, салалық,
кәсіпорын стандарттарының және техникалық шарттар объектілері.
Стандарттаудың органдары мен қажеттері, бас және базалық ұйымдары.
Стандарттау әдістерін классификациялау:жүйелі талдау,стандарттау
объектілерінің параметрлерін болжау және оптималдау.
Унификациялау,агрегаттау,комплексті және озық стандарттау ұғымдарын
анықтау. Агрегаттау және унификациялау деңгейін анықтау жұмыстарын жүргізу
принціптері. Стандарттау объектілерінің параметрлерін оптималандыру.
Өнімдердің классификациясы: өндіріс және ауылшаруашылығы өнімдері.
Өнім, өнімнің қасиеті, өнім сапасы, өнімнің сапа көрсеткіштері және оның
номенклатурасы туралы терминдер мен ұғымдарды анықтау. Квалиметрия -
өнім сапасын бағалаудың ғылыми негіздері, өнімнің сапа көрсеткіштерін
және оның сапасын бағалау әдістері. Республика кәсіпорындары мен шет
елдерде өнім сапасын басқару принціптері, өнім сапасын бақылау әдістері;
активті, пассивті және статистикалық әдістік бақылаулары. ХСҰ – ның (ИСО)
сапа жүйесі және оны халық шаруашылығына енгізу.
Халықаралық стандарттаудың мемлекетаралық ғылыми-техникалық және
сауда байланыстарын дамытудағы мәні. Метрология және стандарттау ХЗМУ,
ХСУ, ХЭК және ЕСБУ халықаралық ұйымдарының құрамы және атқаратын
қызметтері. Халықаралық ұйымдардың жұмысына Қазақстанның қатысуы және
халықаралық стандартты қолдану принциптері.
Қорытынды. Метрология, стандарттау және сапаны басқару, детальдарының
өзара алмасушылығы салаларындағы ғылым мен техниканың соңғы жетістіктері.
1. Метрология есептерін шешу – 2 есеп.
2. Машина детальдарының өзара алмасушылығына есептер шешу - 2
есеп.
3. Өнімнің унификациялану деңгейін табу – 1 есеп.
4. Стандарттау объектілерінің параметрлерін оптималдандыру- 1 есеп.
5. Өнім сапасының деңгейін табу – 2 есеп.
Жаттықтыру сабақтарында төменгі 5 тақырыпқа арналған есептерді шешу
керек. Олар: метрология, машина детальдарының өзара алмасушылығы, өнімді
унификациялау, стандарттау объектілерінің параметрлерін оптималандыру
және өнім сапасының деңгейін анықтау.
1. Өлшеу құралдары: ұзындық және диаметр өлшейтін жұмыс өлшеу
құралдары (микрометр, штангенциркуль, тығын калибр, екі
жақты калибр), жұмыстық арнайы өлшеу құралы (штангентік
қалыңдығын өлшеуіш), ұзындықты өлшейтін үлгі өлшеу құралы
(жазықпараллельді шекті ұзындық мөлшерлері) және оптикалық
өлшеу құралдары (оптиметр және саймандық микроскоп).
2. Жұмыс өлшеу құралдарын салыстырып тексеру: тығын калибрді, екі
жақты калибрді, үлгі жазық параллельді шекті ұзындық
мөлшерлер және оптиметр арқылы салыстырып тексеру.
3. Бір және көп рет өлшеу. Детальдардың бір параметрін бір және
көп рет өлшеу арқылы оның өлшемін табу: сатылы біліктің
диаметрін немесе тісті дөңгелек тісінің қалыңдығын табу.
4. Машина детальінің сапасын бақылау. Жұмыс өлшеу құралдарын
қолданып білік метрлік ойманың комплексті нормаланған
параметрлерін анықтап, өлшеу объектілерінің сапасын бағалау.
Халық шаруашылығын интенсивтендіру проблемалары, өндіріске ғылым мен
техника жетістіктерін енгізуде метрология, стандарттау және сапаны
басқарудың ролі. Пәннің мазмұны, оның инженер кадрлар дайындаудағы мәні,
жалпы ғылыми, жалпытехникалық және арнайы пәндермен байланысы.
Халық шаруашылығында өлшеу бірлігін қамтамасыз етудің мақсаты мен
міндеті.
ӨМЖ-ның ғылыми негізі. Өлшеу объектілері, өлшем және өлшемділік,
өлшемділік алгебрасы. Физикалық шамалар бірлігі, халықаралық өлшеу
бірлігі жүйесі- СИ. Этолондар, үлгі және жұмыс өлшеу құралдары және оларды
классификациялау.
Өлшеудің негізгі әдістері. Өлшеу процестеріне әрекет ететін факторлар,
өлшеу теңдеуі. Өлшеу қателіктері: жүйелі және кездейсоқ қателіктер, олардың
үлестірілу заңдары.
Стандарттаудың маңызы және оның халық шаруашылығын, техника мен өнім
сапасын бақылаудағы рөлі. Стандарттау, НГҚ, стандарт ТШ және стандарттау
объектілері терминдерінің анықтамалары. Стандарттардың категориялары мен
түрлері, мемлекеттік, салалық және кәсіпорын стандарттарының және
техникалық шарттардың объектілері.
Қазақстан Республикасының стандарттау органдары мен қызметтері, бас
және базалық стандарттау ұйымдары.
Стандарттау әдістерінің классификациясы: жүйелі талдау, стандарттау
объектілерінің параметрлерін (СОП) оптималдандыру мен болжамдау.
Унификациялау, агрегаттау, комплексті және озық стандарттау ұғымдарын
анықтау. Өнімдерді унификациялау, агрегаттау және оптималандыру жұмыстарын
жүргізу принциптері мен әдістері. Стандарттау объектілерінің оптималды
параметрлері мен унификациялау деңгейін анықтау.[4]
Өнімдердің классификациясы: өндірістік және ауылшшаруашылық өнімдері.
Өнім, өнім қасиеті, сапа көрсеткіштері мен номенкулатурасы, ұғымдары мен
терминдерінің негізгі анықтамалары. Квалиметрия - өнім сапасын бағалаудың
ғылыми негізі, өнімнің сапа көрсеткіштері мен оның сапасын бағалау
жұмыстарын жүргізу әдістері.
Өнім сапасын бақылау әдістерінің классификациясы : белсенді және
белсенді емес бақылау түрлері, статистикалық бақылау әдістері.
Метрология - өлшеу системалары туралы ілім. Осы ілімнің бөлігі
ретіндегі тарихи метрология өздерінің тарихи дамуында физикалық
өлшеулердің (ұзындық, бет, көлем, салмақ) системасын зерттейтін қосалқы
тарихи пән болып табылады. Физикалық өлшеу бірліктерінің өзгерістеріне
қарай жер алаңдарының, алым-салықтарының және ақша есебінің негізіне
осы системалар алынғандықтан, олар да үздіксіз өзгеріп отырды, тарихи
метрология әрбір тарихи кезеңде мұндай өлшеулердің нақтылы мазмұнын
анықтай отырып, оларды да зерттейді.[5]
Метрологияның экономика тарихы мен деректану мен нумизматика мен байланысы,
оның тарихи маңызы
Қазіргі уақытта әлемнің көп елдері сапа тұғырнамасын ұлттық рух
деңгейіне дейін көтеріп отыр: Жапония, Германия, Англия, Швеция,
Сингапур, Малайзия және тағы басқалары. Мысалы, АҚШ-да елдің
Конституциясына өзгерту енгізу керек деген жарияланымдар орын алып келеді.
Бұл өзгертулер бойынша АҚШ сапасының көп тұғырнамаларынан ұсынушы ел ғана
емес - ол сапасының отаны болып саналу керек.
Қазақстанның мемлекеттік бағдарламасы бойынша сапаның басымдылығы
ИСО 9000 сериялы халықаралық стандарттарын енгізу арқылы анықталады.
Мемлекеттік семинар-жиналыстардың бірінде Мемстандарт басшысы К.П.Прімқұлов
сапа Қазақстанда ұлттық рух болу керек дегенді баса айтты.
Барлық ауқымдағы, меншіктің барлық нысандарындағы кәсіпорындарының
сенімді әріптестері болып Мемстандарттың органдары мен Ұлттық сараптау
және сертификаттау орталығы ААҚ-ның аймақтық кәсіпорындары саналады.
ҰлтССО ААҚ Қарағанды филиалының тарихы 1938 жылдан басталады. Осы
жылдарда, әсіресе, тәуелсіздіктің 10 жылында, біз даму және қайта құру
кезеңінің ұзақ жолын жүріп өттік.
Стандарттау, метрология және сертификаттау саласындағы қызметті қайта
құрудың алғашқы кезеңі болып Қазақстан Республикасының Стандарттау және
сертификаттау туралы және Өлшемнің бірлігі туралы 1993 жылы
қабылданған Заңдары саналады. Осы кезде Қазақстан Республикасы Үкіметінің
қаулысымен міндетті сертификаттауға жататын өнімдердің (процестердің,
көрсетілетін қызметтердің) тізбесі бекітілді.
1994 жылы біздің ел, Мемстандарттың өкілдігімен, стандарттау
жөніндегі (ИСО), заң шығарушы метрология жөніндегі (МОЗМ) халықаралық
ұйымдарға қабылданды, сонымен қатар ислам елдерінің аймақтық ұйымына
(МАС) кірді.
1997 жылы Мемстандарт өнімді көрсетілетін қызметтерді, сапаны басқару
жүйесін дамыту мақсатындағы тұғырнаманы әзірледі. Осы кезде міндетті
сертификаттауға жататын өнімдерінің тізбесі қайта қаралып, Қазақстан
Республикасының Үкіметінің қаулысымен бекітілді.
1998 жылы Мемстандарт Қазақстан кәсіпкерлерінің қызметі ынталандыру
және қолдау стратегиясын әзірледі. Нәтижесінде, еліміздегі кіші және орта
кәсіпкершілікті қолдауға арналған шаралар кешені іске асырылады. Осы
жылдан бастап, облыстық әкімият пен біздің кәсіпорын, елімізде алғашқы
рет Сапа бойынша үздік жұмысы үшін конкурсын өтікзе бастады.
Стандарттау, метрология және сертификаттау мәселері бойынша Дөңгелек
үстел мен семинарлар өткізу дәстүрге айналды.
1999 жылы мемлекеттік қадағалау мәселері Қарағанды филиалының
құзіретінен шығарылып, Мемстандарттың аумақтық дербес басқармасына
берілді.
1999-2000 жылдар Қазақстан Респуликасында кейбір заңдар қайта
қаралып, Стандарттау туралы, Сертификаттау туралы, Өлшем бірлігін
қамтамасыз ету туралы жаңа заңдарының іске асырыла бастау жылдары болды.
Жаңа заңдарды әзірлеу және қабылдау қажеттілігі экономикалық саяси және
әлеуметтік жағдайлардан, басқа да жаңа заңдардың енгізілуінен туындады.
Бұл заңдардың жобаларын дайындау барысында осы салалардағы отандық және
шетелдік тәжірибелер мен Тәуілсіз Мемлекеттер Достастығының
Парламентарлық ассамблеясы қабылдаған Үлгілі заңдарды ғылыми сараптау
нәтижелері қолданылды.
2000 жылдың 29 қарашасында Қазақстан Республикасы Үкіметінің
Қаулысымен міндетті сертификаттауға жататын жаңа тізбесі бекітілді. 2000
жылы Мемстандарттың құрылымы негізінен өзгертілді.
Бұрынғы аумақтық буындар Ұлттық сараптау және сертификаттау
орталығы акционерлік қоғамының құрамында Мемстандартпен бірге
Қазақстан Республикасының Экономика және сауда министрлігіне кірді.
2001 жылдың 1 шілдесінен бастап техникалық шарттарды мемлекеттік
тұрғыда тіркеу, тауарлардың шығу тегі туралы сертификаттар беру қызметі
Мемстандарттың мемлекеттік қадағалау жөніндегі басқармасы мемлекеттік
мекемесіне берілді.[6]
Мемстандарттың құрылымын өзгерту бәсекелестік мәселелерін алдыңғы
қатарға шығаруға байланысты болып отыр. Бәсекелестік болмай алға жылжу
жоқ. Осыған байланысты қазіргі уақытта Қарағанды облысында ҰлтССО ААҚ
филиалының сертификаттау органынан басқа да балама органдар тіркеліп,
қызмет атқарып жатыр. Олар: автокөлік құралдарына сертификат беретін Тан
және К, Емдеу заттары, Дәрі-дәрмек орталығының РМҚК Қарағанды
филиалы. Дегенмен, біздің де кәсіпорын қарап отырған жоқ. Стандарттау,
метрология және сертификаттау салаларындағы жетістіктер, сынау базасы
одан әрі даму жолында. Сонымен қатар, біздің базасының негізінде өлшем
құралдарын салыстырып тексеру, металдарды және пісірілген қосылыстарды
бұзбай бақылау мамандарының біліктілігін арттыру курстары жұмыс
істейді. Қарағанды облысының кәсіпорындарында ИСО 9000 сериялық
халықаралық стандарттарды енгізу мемлекеттік бағдарламасы іске асыру
мақсатында біздің кәсіпорын үлкен жұмыс атқарып отыр. Мемстандарттың
бұйрығы бойынша ҰлтССО ААҚ Қарағанды филиалының базасында сапа жүйесін
әзірлеу және енгізу жөнінде әдістемелік кеңес беретін аймақтық пункт
ашылды. Біздің өзімізде халықаралық стандарттардың талабына сай болуға
тырысатынымыз сөзсіз. Осы тұрғыдан біздің ұйымның Біздің сапа –
тұтынушының сеніммен таңдауы деген ұраны бекер емес. Сондықтан, біздің
кәсіпорын туралы әрбір хабар өте маңызды және қымбат. Филиалдың қызметі
жөніндегі ескертулер мен ұсыныстарды біз әрқашанда қабылдап, жедел
шешуге дайынбыз. Әрбір клиент осы мәселелер жөніндегі ойларын мына
телефондар бойынша: 441705 (директор), 441721 (заң кеңесшісі), немесе
жазбаша түрде мына мекен-жайға: 470032, Қарағанды қаласы, Анжер көшесі
222, жеткізе алады. Ол стандарттар мұнай-газ секторы, байланыс құралдары,
ақпараттық технология, тамақ өнімдері, мұнай өнімдері және т.б. салаларға
арналған.
Алға қойылған мақсаттарды жүзеге асыру үшін бүгінде Индустрия және
сауда министрлігінің Стандарттау, метрология комитеті республика
көлеміндегі маңызды іс-шаралар өткізе бастады.
Таяу арада Астана қаласындағы стандарттарды өңдеп, әзірлеу
жұмыстарын атқаратын техникалық комитеттер мен осы салада қызмет етіп
жүрген басқа да ұйымдар бас қосқан отырыстардың бірі өтті. Бұл отырыстарта
стандарттау саласындағы өткір, шешуі табылмай отырған жайттар сөз болып,
қызу талқыланды.
Алматы қаласындағы өткен алғашқы отырыста бүгінгі күні республикамызда
стандарттау, өлшем бірліктерімен қамтамасыз ету және сертификаттаудың
мемлекеттік жүйесінің бірінші кезеңі аяқталып, Бүкіләлемдік сауда
ұйымының талаптары мен принциптеріне жауап бере алатын негізгі
стандарттар қатарын әзірлеу қолға алынғаны туралы айтылған болатын.
Комитеттің жұмысында жетістіктермен қатар түйіні шешілмеген мәселелер
де кесе көлденең келіп жатқан жайы бар. Біздің елімізде қолданыста
жүрген көптеген стандарттар өз деңгейінде емес, саны бар сапасы жоқ күйде.
Сонымен қатар елімізде кәсіпкерлікке қажетті көптеген стандарттардың жооқ
екендігі де жанға бататын жайт. Мәселен, денсаулық сақтау, ветеринария,
ауылшаруашылық кешенінде еңбек қауіпсіздігі туралы және т.с.с .
стандарттар бізде жоқ. Келмеске кеткен Кеңестер Одағы кезіндегі
стандарттар бұл күндері жаңа заманның талаптарына сай келмейді. Сондықтан
оларды қайта өңдеу қажеттілігі туындап отыр. Ал заман талабына сай келе
қояр стандарттарды әзірлеуге уақыт пен үлкен тәжірибе қажет. Міне, осы
мәселелер жөнінде техникалық комитеттер өкілдері көкейтесті пікірлерімен
бөліскен болатын.
Айта кету керек, елімізде стандарттарды әзірлейтін 49 техникалық
комитет тіркелгенімен, олардың бәрі бірдей белсенді жұмыс атқарып отырған
жоқ. Ал енді елімізде стандарттау саласындағы мамандардың жөніне
келетін болсақ, 2000-2003 жылдар аралығында 32 техникалық комитет
құрылған. Олардың көпшілігі ғылыми-зерттеу жұмыстарымен айналысып, аз
бөлігі сертификаттау саласында қызмет көрсетеді. Бұл техникалық
комитеттер экономикасының машина жасау, құрылыс, коршаған ортаны қорғау,
автомобиль жолдары мен автокөлік жабдықтары, туризм сияқты салаларында
стандарттарды әзірлеу мақсатында жұмыс атқарып келеді.[7]
Мемлекеттік жүйеде сертификаттау бойынша тіркелген 86 орган, 267 сынақ
зертханалары қызмет көрсетіп, 1000-нан аса сарапшы-аудиторлар өнімді,
қызметті және сапа жүйесін тіркеуге мамандандырылған.
Мемлекет басшысының тапсырмаларына сәйкес еліміздегі стандарттарды
қайта қарай қолға алынды. Мемлекеттік стандарттар қорындағы қайта құруды
талап ететін барлық стандарттар тізімі министрлікке ұсынылмақ. Сонымен
қатар кеңестер дәуірінде бекітілген стандарттарды жоба қатар ұсынылатын
болады.
Өкінішке орай, біздің Халықаралық электроэнергетикалық комиссияның
стандарттарын тікелей алуға аралық немесе Ресей стандарттары арқылы
аламыз. Бұл отандық өнім өндірушілеріміздің бәсекеге қабілетті және
қауіпсіз өнім өндіру мүмкіндіктерін шектеп отыр.
Мемлекеттік стандарттарды әзірлеу әлі де республикалық бюджет
қаржысымен жүргізіліп отыр. Қазіргі кезде өзге елдердің тәжірибелері
көрсетіп отырғандай, стандарттарды әзірлеудегі негізгі шығындарды осы
стандарттарды әзірлеуге қызығушылық білдірген мекеменің өзі көтереді.
Стандарттарды Мемстандарт өңдеу керек деген ой көпшілікте қалыптасып
қалған. Шын мәнінде, стандарттарды қажет еткен кәсіпорын стандарттарға
қажетті қаржыны өзі бөліп, өзі даярлауы керек. Тек сол кәсіпорын ғана
өндіріліп отырған өнімге қандай нормалардың керек екенін, ол
нормалардың қандай дәрежеде болу керектігін жақсы біледі.
Мәселен, Германия елін алайық. Мұнда ірі кәсіпорын фирмалары
стандарттауға жыл сайын өз айналымдарынан 0,24 пайыз қаржы бөліп, 300-ден
400 пайызға дейін табыс таба алады. Сонда мемлекетте тұтас 400 млн. Евро
қаржы стандарттауға бөлінсе, одан 16 млрд. Евро табыс түсіп отыр.
Қазіргі уақытта елімізде қауіпсіздік саласында міндетті талаптарды
бекітетін 36 000-нан аса стандарттар істеуде екен. Олардың ішінде бірін
бірі қайталайтын және біріне бірі қайшы келетіндері де жетерлік. Салыстыру
үшін айтар болсақ, Еуропада бұл салада бар болғаны 2000 стандарт қана бар.
Сондықтан да республикамыздағы қабылданған салалық заңдарды ұсынылғалы
отырған техникалық реттеу жүйесіне сәйкестендіру үшін оларды тияқты
сараптау қажет. Соның нәтижесінде біздің халықаралық стандарттар талабына
сай үйлесімділікпен жұмыс істеуімізге жол ашылады. Бұл Бүкіләлемдік сауда
ұйымына енудегі ұлттық техникалық реттеулер мен стандарттарды негізге ала
отырып, халықаралық стандарттарға көшуімізге тікелей байланысты.
Егер кәсіпорындардың бұл стандарттарды қолдануға еріктілігін айтар
болсақ, оларды ешкім де күшпен итермелемейді, нарықтың қатал бәсекелестік
заңы мәжбүр етеді. Ал нарықта тауар мен қызмет көрсетулердің сапасы
стандарттардан бастау алады.
Техникалық комитеттер өкілдері халықаралық стандарттарға көшудегі
кедергілердің көп болу себептерін кәсіпорындардың техникалық-инженерлік
ұйымдастыру деңгейінің төмендігімен түсіндіреді. [8]
Қазіргі қызмет көрсетіп отырған өлшем бірліктерінің эталондық базасы
экономикамызды метрологиялық жүйемен қамсыздандырудың орталық элементі
болып табылады. Одан республикамызда жұмыс істеп тұрған барлық ұйымдар мен
кәсіпорындардың өлшем құралдары өлшем бірліктерін алып отырады. Қазақстан
метрология институты мемлекеттік уақыт жиілігі эталонының жаңа
ақпараттық кешенін тұрғызып, оны қолданысқа енгізді.
Үкімет эталондық базаның халықаралық талаптарға сай болып дамуына
үлкен назар аударып отыр. Осы мақсатпен Астанада Есілдің сол жағалауында
эталондық орталықтың құрылғысы қолға алынуда. Қазақстан Республикасы
Өлшемдерінің эталондық базасын дамытудың 2004-2006 жылдарға арналған
Бағдарламасы әзірленді. Ол бағдарламада экономика саласын толық
қанағаттанарлық өлшем бірліктерімен қамтамасыз ету көзделген. Қазір
елімізде өлшем құралдарына жөндеу, тексеру жұмыстарын жүргізуге 214
кәсіпорын тіркеуден өтіп, лицензия алған. Десек те, Қазақстан
Республикасының мемлекеттік өлшем бірліктері халықаралық деңгейде
мойындалмай отыр. Ол үшін мемлекеттік эталондардың метрологиялық
сипаттамалары халықаралық эталондармен және өзге де елдердің ұлттық
эталондарымен сәйкес келуі қажет. Осы орайда түйінді мәселелерді шешуге
зор ықпалын тигізетін Метриялық Конвенцияға кіру қажеттілігі туады. Осыған
орай қазірдің өзінде келісім шарт жасауға дайындық жұмыстары жүргізіліп,
тиісті заң жобасы жасалуды. Метрологиялық қызметті реформалауда
қолданылып отырған заңға өзгертулер мен толықтырулар енгізу қажет. Ондағы
мақсат өлшем бірліктерімен қамтамасыз етудегі белсенділікті арттырып,
тауар мен қызмет көрсетулердің сапасын көтеру және метрологиялық жұмыстар
мен заң нормаларын әзірлеуде айқындылықты қамтамасыз ету болмақ.
Еліміздің Индустриялды-инновациялық даму стратегиясын жүзеге асыруда
стандарттау, метрология, сертификаттау және сапаны басқару жөніндегі
жобаларды көп қырынан қарап саралаудың маңызы зор.
Бұл қозғалып отырған мәселелер төңірегінде ел экономикасын көтеру үшін
алдағы уақыттарда қажетті шешімдер қабылданады деп сенеміз. Ал оны іс
жүзіне асыру өзімізге байланысты болмақ.
Қазіргі уақытта еліміздің Бүкіләлемдік сауда ұйымына енуі айрықша
маңызға ие болып отыр. Үкіметтің осы мәселеге арналып өткізілген
кеңейтілген отырысында Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев бұл тұрғыда нақты
бағдарлама қалыптастыруды және бұрын бекітілген стандарттарды қайта
қарауды тапсырған болатын.
Республикамыздың Индустриялық-инновациялық даму стратегиясында
көзделіп отырғандай, еліміздің экономикалық тұрақтылығын орнықтыруда
халықаралық стандарттар мен оларды өзімізде қолданысқа енгізудің рөлі
үлкен.[9]
Елімізде 1999-2000 жылдары халықаралық талаптарға орайластырылған
Стандарттау туралы, Сертификаттау туралы, Өлшем бірліктерімен
қамтамасыз ету туралы өзгертулер мен толықтырулар енгізілген заңдарды
қабылданған болатын. Бұл күнде Қазақстан халықаралық ұйымдардың толық
мүшелігіне еніп, стандарттау жөніндегі, метрология заңдылықтары (МОЗМ),
Мемлекеттік метрологиялық құрылымдардың Еуразиялық бірлестігі, сондай-ақ
ТМД едерінің стандарттау, метрология және сертификаттау жөніндегі
мемлекетаралық кеңесінде біршама маңызды жұмыстар атқаруда. Бұл орайда
Қазақстан халықаралық стандарттарды әзірлеп, оларды өзге елдердің назарына
ұсынуға мүмкіндік алды. Республикамызда көптеген шетелдік халықаралық
және ұлттық стандарттар тіркеуден өтіп, кеңінен қолданылуға жол ашылды. Ол
стандарттар мұнай-газ секторы, байланыс құралдары, ақпараттық технология,
тамақ өнімдері, мұнай өнімдері және т.б. салаларға арналған.
Алға қойылған мақсаттарды жүзеге асыру үшін бүгінде Индустрия және
сауда министрлігінің Стандарттау, метрология және сертификаттау жөніндегі
комитеті республика көлеміндегі маңызды іс-шаралар өткізе бастады.
Елімізде стандарттарды әзірлеудің тендеріне қатысу кезінде әзірлеуші
ұйым стандарттың халықаралық стандарттармен үйлесімді болып шығатынына
үйіп-төгіп уәде береді. Ал тендерді ұтып алғасын кейбір комитеттер ол
уәделерін ұмытып, халықаралық стандарттармен үйлесімділігі төмен
стандарттарды дүниеге әкеледі. Нәтижесінде ол стандарттарды бекіту
кезінде бастапқы мақсатымыз ұмыт қалып, көптеген кедергілерге тап болып
жатамыз.
Қазақстанда көптеген стандарттар әзірлеуші ұйымдар мен техникалық
комитеттер негізгі жұмыстарын тиянақты орындамай отыр.
Сондайлардың жұмыстарына тексеру жүргізіп, жұмыс істемей отырған
техникалық комитеттерді жабу қажет. Олардың орнына нарық заңына бейімделе
алатын жаңа ұйымдар құруға тиіспіз. Біздің отандық техникалық
комитеттеріміз мемлекетаралық және халықаралық комитеттермен қатар жұмыс
істей алатындай болуы керек. Ол үшін техникалық комитеттеріміз дамыған
елдердің техникалық комитеттерімен тәжірибе алмасуы аса маңызды болмақ.
Қазақстанның экономикалық деңгейін көтеруде мұнай-газ саласы үлкен
орын алатындықтан осы салаға ерекше назар аударылды. Мұнай-газ
стандарттарын әзірлеу қазіргі уақытта Қазақстандағы Каспий теңізіндегі
мұнай өндіріп отырған секторлармен тығыз байланысты. Тәжірибе көрсетіп
отырғандай дұрыс стандарттарды әзірлеу үшін оларды ұйымдастыруда
мемлекеттік органдар, кәсіпорындар мен ұйымдар, ғылыми-жобалаушы ұйымдар
да қатысуы керек Бұл жерде басты мақсаттарды айқындап алып, техникалық
комитеттермен және Стандарттау, метрология жөніндегі комитетпен бірлесе
жұмыс атқару қажет - дейді 45-ші ТК басшысы, Халықаралық экология
ғылымдарының академигі Б.А.Әбдірахманов.[10]
Қазақстандағы қазіргі техникалық реттеу жүйесі кәсіпкерліктің дамуына
әкімшілік кедергілердің көп болуын туындатады. Кеңес Одағы кезінде
жасалған бұл техникалық реттеу жүйесі қауіпсіздік нормаларын мемлекет
бекітіп, сапаны рынок реттеп отыратын қазіргі нарықтық экономиканың
заңдылықтарына қайшы келеді.
Айталық, өлшем жүйесінің байланыс пен тасымалдауда (көлік), білім
беру мен денсаулық сақтауда, құқық қорғау саласында әлеуметтік маңызы зор
болып табылады. Метрологияның көмегінсіз, әсіресе, осы кезде бірде-бір
ғылым немесе шаруашылық саласы жұмыс істей алмайды, сол себепті
метрология барлық ғылым түрлерімен тығыз қатынаста дамуы шарт.
Бүгідері еліміздің эталондық базасына 19 мемлекеттік эталондар
кіреді. Олардың негізінде республика кәсіпорындарына жұмысқа қажетті өлшем
құралдырының шама мөлшері (салмақ, қысым, ұзындық, электрлік көлем
т.б.) ұсынылады. Осы эталондардың жағдайына, олардың дәлдігіне аталған
өлшемдердің деңгейі, сапасы ауытқумаушылығы тікелей тәуелді болмақ.
Өлшеу – табиғатты зерттеудің, оның заңдарын тағайындаудың негізгі
құралы. Мысалы, неміс физигі Ом электр тізбектерінің негізгі заңын (Ом
заңы) 1826 жылы дәл өлшеулер жүргізу нәтижесінде ашты.
Автоматты басқару жүйелерін құру үшін, мысалы технологиялық
процестерді автоматты басқару үшін, ол процестердің жүру барысы туралы
өлшеу ақпаратының дәл және уақтылы болуы өте маңызды.
Өлшеулер туралы, олардың біртектестігін қамтамасыз етудің және
қажетті дәлдігіне жетудің әдістері мен құралдары туралы ғылым –
метрология. Метрологияны дамытудың екі бағыты бар:
1) ғылыми-техникалық бағыт, оның мазмұны - өлшеулердің
әдістері мен құралдарын, эталондарды жасау, өлшеулердің
дәлдігін бағалау әдісін жетілдіру;
2) заңдылық бағыт - мемлекет тарапынан регламенттелген
жалпы ережелер мен нормалар жасау.
Өндірістің әр түрлі элементтерінің өзара қарым-қатынастарының
эффективті нормалары мен ережелерін тағайындаудың принциптері мен
әдістері туралы ғылым – стандарттау.
Стандарттар – техникалық заң.
Әр түрлі материалдар, олардан жасалатын нәрселер, технологиялық
процестер, техникалық, технологиялық құжаттар, тексеру әдістері және тағы-
тағылар белгілі бір стандартқа сәйкес келуі керек.
Метрология мен стандарттау өзара тығыз байланысты: бір жағынан
өлшеулер белгілі бір стандарттарға сәйкес жүргізілуі керек (мысалы, өлшеу
құралына, өлшеу әдісіне), екінші жағынан сол стандарттардың орындалуын
бақылау үшін қажет әдістер мен құралдарды метрология береді.
Сондықтан, бұрынғы Кеңес Одағында метрология мен стандарттау біртұтас
мемлекеттік құрылымға - Госстандартқа біріккен болатын. Қазіргі уақытта
бұл жұмысты Қазақстан Республикасының стандарттау, метрология және
сертификаттау жөніндегі комитеті (ҚР МЕМСТАНДАРТЫ) атқарады.
Бүгінде біз күнделікті өмірде түрлі денелер мен шамалардың өлшеу
бірліктерін және сан алуан физикалық шамаларды өлшейтін құралдардың талай
түрлерін білеміз. Мысалы, ұзындық өлшеуіштері – метр, километр, метр,
дециметр, сантиметр, миллиметр екенін , ал сол ұзындықты өлшеу үшін –
метрді, саженьді (саржанды), рулетканы, счётчикті т.б. пайдаланамыз. Ал
масса үшін тонна, центнер, килограмм, грамм, милиграмм өлшеуіштері
қолданылса, сол массаны өлшейтін таразылардың түрі қанша десеңші. Атап
айтқанда: безбен, аспалы таразы, рычагты таразы, сауда таразысы, табақты
таразы, тіпті почтада хат өлшейтін де, ал медицинада аптека таразысы мен
қос қолдың күшін өлшейтін т.б. таразылар толып жатыр.
Алғашқы адам қауымының өзінде-ақ адамдар еңбек құралдарын жасап, өзіне
баспана, түрлі керек-жарақтар жасау үшін оларға ұзындықты, салмақты және
көлемді өлшеуге тура келеді.
Кейін қоғамның дамуына, жеке мемлекеттер, елдер, халықтар арасындағы
қарым-қатынастың барған сайын күрделене түсуіне байланысты түрлі
шамаларды өлшейтін өлшеуіштер де көбейе түсті.[11]
Өлшеуіштердің ішінде бұрын шыққан ұзындық, уақыт және салмақ
өлшеуіштері болды. Бұлар негізінен ауыл шаруашылық жұмысын дұрыс
ұйымдастырып, өңделетін жердің, жайылымдардың, аң аулайтын жерлердің
қашықтығын және ауданын, ауыл шаруашылық өнімдерінің салмағын анықтауға
байланысты түрлі геометриялық денелер мен фигуралардың аудандарын,
көлемдерін, бұрыштарын өлшеу дамыды.
Өте ерте замандағы өлшеулер аса қарапайым болып, екі немесе бірнеше
шамалардың қайсысы ұзын, қайсысы қысқа екенін анықтау мақсаты көзделді.
Мысалы, бір жерден екінші жерге баратын екі жолдың қайсысы ұзын, қайсысы
қысқа, қай жердің ауданы үлкен, қай масса немесе көлем үлкен, қайсысы
кіші т.б. Мұндай өлшеулердің қайсысы болса да көзбен, бұлшық еттің
сезімімен (қолға алып салмақтау), жүру уақытының мерзімімен мөлшерленеді.
Кейін өлшеу шамаларының бір-бірінен неше есе артық я кем екенін анықтауға
бейімделді. Өлшеудің бұлай даму кезеңінде адам ең алдымен өлшенуге тиісті
затты немесе шаманы өз денесінің түрлі мүшелерімен салыстырып анықтады.
Мәселен, адам алғаш кезде ұзындықты шынтақпен (дәлірек айтқанда, қолдың
ортаңғы саусағы ұшынан шынтақ сүйегінің бүгілген жеріне дейінгі
аралықпен), табанның тұрқымен салыстырып, қарыстап, құлаштар, адымдап
т.б. өлшеді. Алыс жерлерді өлшеу бірліктері ретінде құлаштап лақтырған
тастың жеткен қашықтығы немесе бір күнде я күннің шығуы мен батуы арасында
жүріп өткен жол алынды.
Жалпы алғанда сызықтық немесе ұзындық өлшеуіші алғашында
қалағанымызша алынады. Сондықтан әуелде бұл өлшеуіш әр елдер мен халықтарда
түрліше болған. Мысалы, экономикасы мен мәдениеті өте ертеде дамыған Египет
пен Вавилонның өз өлшеуіштері болған. Атап айтқанда, Египетте ұзындық
өлшеуішіне үлкен қары (525 мм) және кіші қары (450мм) қолданылса,
Вавилонда парасанг (5 822м), стадий (194м), қары (540мм), табан (324мм),
бас бармақ (27мм) сияқты өлшеуіштер қолданылған. Вавилондықтардың ұзындық
өлшеуіштерінің бұл атаулары басқа елдерде де кездеседі.
Ал вавилондықтардың кейіннен грек атауымен аталған стадий ұзындық
өлшеуішінің шығу тарихы тіпті қызық. Күн шығып келе жатқанда алғашқы
сәуле көрінгеннен бастап оның горизонттан толық көрінгенге дейінгі
аралықта адамның аяңдап жүргендегі жолының ұзындығы қашықтық бірлігі
ретінде алынған. Күннің мұндай шығуы 2 минутқа созылатыны астрономияда
белгілі. Бұл уақыт ішінще адам орта есеппен 185 метрден 195 метрге дейін
жер жүреді. Міне, осы қашықтық стадий деп аталған.
Стадийді ұзындық өлшеуіш бірлігі ретінде ертедегі египеттіктер,
гректер, римдіктер пайдаланған. Бірақ ол елдерде стадий ұзындығы әр түрлі
болады. Мысалы, римдіктердің стадийі 185 метрге, гректердегі 192 метрге
тең. Вавилондардың бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz