Әлеуметтік топтардың қызметінің негізгі бағыттарын айқындайтын зерттеулерді талдап, оның маңыздылығын айқындау
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНДАҒЫ БАТЫРЛАР МЕН БАТЫРЛАР ИНСТИТУТЫ ТУРАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР
1.1 Батыр ұғымы мен қазақ қоғамындағы батырлардың саяси.әлеуметтік құрылымы туралы зерттеулер ... ... ... ... ... ... ... 13
1.2 Батырлар институтының пайда болуы, қалыптасуы туралы зерттеулер...30
ІІ БИЛЕР МЕН БИЛЕР ИНСТИТУТЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
2.1 Би сөзі мен қазақ қоғамындағы билердің орны туралы зерттеулер ... ... ...35
2.2 Билер институты мәселесінің зерттелуі ... ... ... ..42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... 58
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... .61
ҚОСЫМША
І ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНДАҒЫ БАТЫРЛАР МЕН БАТЫРЛАР ИНСТИТУТЫ ТУРАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР
1.1 Батыр ұғымы мен қазақ қоғамындағы батырлардың саяси.әлеуметтік құрылымы туралы зерттеулер ... ... ... ... ... ... ... 13
1.2 Батырлар институтының пайда болуы, қалыптасуы туралы зерттеулер...30
ІІ БИЛЕР МЕН БИЛЕР ИНСТИТУТЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
2.1 Би сөзі мен қазақ қоғамындағы билердің орны туралы зерттеулер ... ... ...35
2.2 Билер институты мәселесінің зерттелуі ... ... ... ..42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... 58
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... .61
ҚОСЫМША
Қазақ халқының азаттыққа қол жеткізіп, егемен ел болуы өміріміздің барлық саласын саяси, әлеуметтік-экономикалық, мәдени, рухани дамуына жаңа серпінмен әсер етті. Дүниежүзілік қауымдастық құрамында өзінің орнын анықтаған Қазақ елі әлемдегі барша қазақтың Ақ Ордасы бола отырып, ұрпағының мәңгілігі мен атамекеннің тұтастығын сақтау жолында бар мүмкіндікті жасап келеді.
«Өткенсіз ертең жоқ» дейді дана халқымыз. Осы қағиданы ескерген Қазақстан Республикасының Үкіметі Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың тікелей тапсырысымен бірнеше кезеңнен тұратын «Мәдени мұра» бағдарламасын қабылдады. Бағдарлама өткен жолымызды жаңаша саралап, зерделеуге, оның барлық кезеңдерін тануға барша тарихшыларды, философтарды, тілші, әдебиетшілерді т.б. ғылым салаларының мамндарын жұмылдыруға бағытталған. Бұл бағдарлама халқымыздың тарихи деректік, рухани байлығына тікелей қатысы бар құнды жәдігеріміздің халқына орлуына мүмкіндік әкелді. Оның аясында қазақ тарихының тамырының тереңде жатқандығы дәлелденді. Сонау сақ, ғұн, түрік тайпаларының ізін жалғастырған халқымыз тарих көшіне ілесіп, ұлан-байтақ аймақты мекендеп, атамекенін қасық қаны қалғанша қорғап, өзіндік басқару жүйесін құрып, оны қажетті құрылымдармен қамтамасыз ете білді.
Қазақ тарихындағы мемлекеттілік, оны басқару жүйелері дала демократиясына негізделгені белгілі. Хандық жүйедегі дала демократиясы билеуші жанындағы билер, батырлар сынды әлеуметтік институттардың ел билеу ісіне жол ашты. Керей, Жәнібек, Тәуке, Қайып, Әбілқайыр, Әбілмәмбет, Абылай хандар әрқашан аталған институттарға арқа сүйеп, олардың ақыл-кеңесіне, жұрт алдындағы беделіне сенім білдірді. Осындай жағдайда ғана белгілі тұлғалар Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би, Бөкенбай, Бөгенбай батырлар ішкі тұтастықты, бірлікті, туысқандықты жүзеге асырды. Үш жүздің ынтымағы қалыптасты.
«Өткенсіз ертең жоқ» дейді дана халқымыз. Осы қағиданы ескерген Қазақстан Республикасының Үкіметі Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың тікелей тапсырысымен бірнеше кезеңнен тұратын «Мәдени мұра» бағдарламасын қабылдады. Бағдарлама өткен жолымызды жаңаша саралап, зерделеуге, оның барлық кезеңдерін тануға барша тарихшыларды, философтарды, тілші, әдебиетшілерді т.б. ғылым салаларының мамндарын жұмылдыруға бағытталған. Бұл бағдарлама халқымыздың тарихи деректік, рухани байлығына тікелей қатысы бар құнды жәдігеріміздің халқына орлуына мүмкіндік әкелді. Оның аясында қазақ тарихының тамырының тереңде жатқандығы дәлелденді. Сонау сақ, ғұн, түрік тайпаларының ізін жалғастырған халқымыз тарих көшіне ілесіп, ұлан-байтақ аймақты мекендеп, атамекенін қасық қаны қалғанша қорғап, өзіндік басқару жүйесін құрып, оны қажетті құрылымдармен қамтамасыз ете білді.
Қазақ тарихындағы мемлекеттілік, оны басқару жүйелері дала демократиясына негізделгені белгілі. Хандық жүйедегі дала демократиясы билеуші жанындағы билер, батырлар сынды әлеуметтік институттардың ел билеу ісіне жол ашты. Керей, Жәнібек, Тәуке, Қайып, Әбілқайыр, Әбілмәмбет, Абылай хандар әрқашан аталған институттарға арқа сүйеп, олардың ақыл-кеңесіне, жұрт алдындағы беделіне сенім білдірді. Осындай жағдайда ғана белгілі тұлғалар Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би, Бөкенбай, Бөгенбай батырлар ішкі тұтастықты, бірлікті, туысқандықты жүзеге асырды. Үш жүздің ынтымағы қалыптасты.
1. Дауытбекова М.Қ. «Қазақ қоғамындағы батырлар институты ( ХVІІІ-ХІХ ғ. алғашқы жартысы), тарих ғыл. Кан.дисс. Алматы, 2010.
2. Кляшторный С.Г. Древнетюркские рунические памятники как источник по истории Средней Азии /Ответственный редактор А.Н. Кононов. – М. : Наука, 1964.-с. 214.
3. Ерофеева И.В. Хан Абулхаир: полководец, правитель и политик.- Алматы: Санат, 1999.-с.336.
4. Иванин М. О военном искусстве при Чингисхане и Таменрлане. Алматы: Санат, 1998. –с. 239.
5. Сүлейменов О. АЗиЯ. – Алматы, 1992. –с. 288.
6. Қорқыт ата кітабы. – Алматы: Жазушы, 1986. – 32-б.
7. Липец Р. Образы батыра и его коня в тюрко-монгольском эпосе. – М.: Наука, 1984. – с. 264.
8. Вяткин М.П. Батыр Сырым. – М.Л.: Изд-во АН СССР, 1947. –с.390.
9. Бекмаханов Е. Б. Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарында (оқу құралы). – Алматы: Санат, 1994. – 416-б.
10. Апполова Н.Г. Присоединение Казахстана к России в 30-х годах ХVІІІ в. – Алма-Ата: АН ССР, 1948. – с.254.
11. Сыздықов Р., Қойгелдиев М. Қадырғали би Қосымұлы және оның жылнамалар жинағы. – Алматы: Қазақ уни-ті, 1991.- 271-б.
12. Қазақ Совет энциклопедиясы. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1973. –Т. 2. – 64- б.
13. Древнетюркский словарь. – Л.: Наука, 1969.- с.676.
14. Большая Советская Энциклопедия. /Гл. Ред. В.Г. Панов. М.: Сов.энциклопедия, 1990.-вып. 34. –с.556.
15. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1976. – Т.2. – 695-б.
16. Қазақстан Ұлттық энциклопедиясы / Бас. Ред. Нысанбаев Ә.А.-Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1999.- Т.2.-720-б.
17. Ерофеева И. Батыры как феномен истории казахского народа //Казахстанская правда. – 1992.- 25 сентября.
18. Есім Ғ. Әулие Райымбек жолы елдікке бастайды: Райымбек батырдың туғанына 300 жыл //Жетісу. – 2005. – 30 шілде.
19. Мағауин М. Ғасырлар бедері. – Алматы: Жазушы, 1991. – 432-б.
20. Ахметжанов К.С. Жараған темір кигендер: Батырдың қару-жарағы, әскери өнері, салт-дәстүрлері.-Алматы: Дәуір, 1996. – 256-б.
21. Қаражан Қ.С. ХVІІІ ғасырдағы қазақ халқының жоңғар басқыншыларымен күресіндегі қазақ батырларының ролі //Шапырашты Наурызбай. Наурызбай батырдың 300 жылдық мерейтойы қарсаңында өткізілген ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 185-б.
22. Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан: Летопись трех тысячелетий. – Алма-Ата, 1992. – с.384.
23. Марғұлан Ә. Олжабай //Жұлдыз. – 1984. - №2.-170-175-бб.
24. Қозыбаев М. Жауды шаптым ту байлап. – Алматы: Қазақстан, 1994.- 192-б.
25. Абдиров М. Завоевание Казахстана Царской Россией и борьба казахского народа за независимость. – Астана: Елорда, 2000. – с.300.
26. Толыбеков С.Е. Общественно-экономический строй казахов в ХVІ-ХІХ веках. – Алма-Ата, 1959. – с. 448.
27. Есмағамбетов К. Батырлар тарихы – рухани байлығымыз //Қазақ тарихы. – 2007.- № 4. -15-19-бб.
28. Қасымбаев Ж.К. Государственные деятели казахсеих ханств в ХVІІІ первой четверти ХІХ вв. – Т.3. Хан Жантөре (1789-1809). – Алматы: «Білім», 2001.- с. 301.
29. Абдиров М.Ж. История казачества Казахстана. – Алма-Ата: Казахстан, 1994.-с. 301.
30. Ерофеева И.В. Хан Абулхаир: полководец, правитель и политик. – Алматы: Санат, 1999. – с.336.
31. Иванин М.О военном искусстве при Чингисхане и Теменрлане. Алматы: Санат, 1998. – с. 239.
32. Кушкумбаев А. К военное дело казахов в ХVІІ-ХVІІІ вв. – Алматы:Дайк-Пресс, 2001.- с.184.
33. Алланиязов Т.К. Очерки военного дела кочевников Казахстана. – Алматы: Фонд «ХХІ век», 1997.- с. 94.
34. Картаева Ш.Е. Қазақ халқының әскери өнері және жауынгерлік дәстүрі (ХV-ХVІ ғғ.): тарих ғыл. Дисс. – Алматы, 1999.- 157-б.
35. Абдоллаева Н.А., Сатыбалды Е.С. Дәстүрлі қазақ қоғамының батырлар институты: әлеуметті сипаты мен қоғамдық қызметіндегі ерекшелік //Әл-Фарабиатындағы Қазақ ұлттық университетінің Хабаршысы. Тарих сериясы. 2002. - № 4. – 12-17-бб.
36. Тоқтабай А. Барымта-батырлық мектебі //Отан тарихы. – 2007. -№3.- 186-194-бб.
37. Әуезов М., Соболев Л. Қазақ халқының эпосы мен фольклоры / Ауд., А. Нұрқатов //Мына кітапта: Әуезов М. Жиырма томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Жалын, 1985. – Т.17 -156-205-бб.
38. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр-аңыздар: ғылыми зерттеулер /Құраст.: Р.Бердібаев. – Алматы: жалын, 1985. – 367-б.
39. Кенжебаев Б. Әдебиет белестері. – Алматы: жалын, 1986-400-б.
40. Валиханов Ч.Ч. Записка о судебной реформе. Суд биев в древней народной форме //Сбор.соч. в пяти томах. Т.4 Алма-Ата, 1985. 87-б.
41. Оразбаева А. И. Қазақ қоғамындағы билер институты. //канд. дис.Алматы 1998, 54-б.
42. Бартольд В.В. Бег. //Сочинения. Т.V. Работы по истории и филологии тюркских и монгольских народов. М., 1968. 35-36, 225-226, 502-бб.
43. Халид Құрбанғали. Тауарих хамса: (Бес тарих). Алматы, 1992. 87-б.
44. Сүлейменов О. Аз и Я. Алматы, 1992. 54-б.
45. Бартольд В. В. Улугбек и его время. //Сочинения. ТІІ. Часть 2. Работы по одельным проблемам Средней Азии. М., 1964. 35, 64-бб.
46. Сыздықова Р., Қойгелдиев М. Қадырғали би Қосымұлы және оның жылнамалар жинағы. Алматы, 1991. 68-б.
47. Гумилев Л.Н. Қиял патшалығын іздеу: «Пірәдар Ионның мемлекеті» туралы аңыз. Алматы, 1991. 17-б.
48. Айдаров Ғ. Орхон ескерткіштерінің тексі. Алматы, 1990. 53-б.
49. Қашқари М. Түбі бір түркі тілі (Диуани лұғат ат-түрік). Алматы, 1993. 36,42-бб.
50. Гумилев Л. Древние тюрки. М., 1993. 60-б.
51. Лукиан. Анархасис, или о гимнастиях. //Скифы: Хрестоматия. М., 1992. 230-б.
52. Акишев А. К. Саки азиатские и скифы европейские. (Общее и особенное в культуре). //Археологические исследования в Казахстане. Алма-Ата, 1973. 43, 55-бб.
53. Арын М. Ғ. Хан атаулының қазағы қара бұқараның азығы. Қазақ халқындағы би статусы (тұрғысы жайлы). //Саясат, 1996, № 12. 71-б.
54. Нысанбек Төреқұл. Билер сөзі - ақылдың көзі. Алматы, 1996. 12-б.
55. Путешествия в восточные страны Плано Карпини и Гельома де Рубрука. Серия: Путешествия. Открытия. Приключения. Алматы, 1993. 40-б.
56. Хара-Даван Э. Чингис-хан как полководец и его наследие. Культурно-исторический очерк Монгольской империи ХІІ-ХІV веков. Алматы, 1992. 185-186-бб.
57. Төлеутайұлы С. Халық билері соты құрылса. //Алматы ақшамы, 1994, 6 маусым; Баймұхамбентов Ш.., Сақалов Т. Ақсақалдар алқасы. //Егемен Қазақстан 1994, 10 қырқүйек.
58. Есмағамбетов К. Батырлар тарихы – рухани байлығымыз //Қазақ тарихы. – 2007.- № 4. -15-19-бб.
59. Артықбаев Ж. О. Қазақ этнографиясы: этнос және қоғам. ХVІІІ ғ. Қарағанды, 1995.
60. Бекмаханова Е. Легенда о невидимке: ( участие казахов в крестьянской войне под руководством Пугачева в 1773-1775 годах) /Н.Е. Бекмаханова; Ред. Г.Карпенков. – Алма-Ата: Казахстан, 1968. – с. 190.
61. Материалы по истории Казахской ССР (1785-1828 гг.). – М. –Л.: Изд. АН СССР, 1940. – Т. ІV. – с. 543.
62. Тұрсынов Е.Д. Қазақ ауыз әдебиетін жасаушылардың байырғы өкілдері. – Алматы: Ғылым, 1976. – с. 200.
63. Мағауин М. Ғасырлар бедері. – Алматы: Жазушы, 1991. – 432-б.
64. Залеский Б. Қазақ даласының тіршілік-тынысы //Әлем альманах.-Алматы, 1990.
65. Сейдімбек А. Қазақтың ауызша тарихы: шежірелік деректерді пайымдау. – Астана: Фолиант, 2008.- 728-б.
66. Қазақ ру-тайпаларының ұрандары жөнінде //Мына кітапта: Қазақ ру-тайпаларының тарихы. – Т.10.: Найман. 1-кітап.- Алматы, «Алаш» тарихи-зерттеулер орталығы, 2008.- 122-134-бб.
67. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких Орд и степей. – Алматы: Санат, 1996.- с. 656.
68. Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в пяти томах.. – Алма-Ата: Наука, 1985.
69. Тынышпаев М. История казахского народа: учебное пособие. – Алматы: Санат, 1998. – с. 221.
70. Асфендияров С.Д. История Казахстана (с древнейших времен) /под ред. А.Такенова. – 3-е изд. – Алматы: Санат, 1998. – с.304.
71. Қайырғалиева Г. Батырлар институтының қазақ қоғаындағы орны мәселесі туралы //М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің Хабаршысы. – 2008.- №4. – 196-201-бб.
72. Құнанбаев А. Қара сөз. Поэмалар. Алматы, 1992; Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққандығы туралы. //Абай, 1994, №12, 42-46-бб; Шаһкерім. Би һәм билік туралы. // Абай, 1994, №9. 59-60-бб.
73. Байтұрсынов А. Тағы да народный сот хақында. //Ақ жол: Өлеңдер мен тәжімелер, публ. Мақалалар және әдеби зерттеу. Алматы, 1991.
74. Бөкейханов Ә. Тағы да би һәм билік. //Шығармалар. Алматы, 1994.
75. Өзбекұлы С. Барлыбек Сыртанов және «Ынтымақ ережесі». //Әділет министрлігінің хабаршысы, 1996, №12.
76. Мәметова А. Қазақтың шешен билерінің сөздері және қазақ әдебиетіндегі оның орны. Филология ғыл. Канд. Дисс.Алматы, 1945.
77. Аполлова Н.Г. Присоединение Казахстана к России в 30-40-х гг. ХVІІІ в.- Алма-Ата, 1948.
78. Культелеев Т.М. Уголовное обычное право казахов.(С момента присоединения Казахстана до установлления советской власти.) Алма-Ата, 1955.
79. С.З. Общественный строй казахов первой половины ХІХ века. Алма-Ата, 1958.
80. Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. Алма-Ата, 1959.
81. Өсерұлы Н. Жеті жарғы. Алматы, 1995.
82. Кенжалиев З. Көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқықтық мәдениет (теориялық мәселелері, тарихи тағлымы. Алматы, 1997, 69-б.
83. Қазақ әдет-ғұрып құқығының материалдары: Төтенше билер съезінің Ережелері, шешімдері және түсініктемелер / Құраст.: З.Ж.Кенжалиев және т.б. Алматы, 1996.
84. Кочекаев Б.-А.Б.Ногайско-русские отношения в ХV-ХVІІІ вв. Алматы, 1988.
85. Прошлое Казахстана в источниках и материалах. Сб.І. (V в. до н.э. – ХVІІІ в.н.э.). Алматы, 1997.
86. Еренов А. Возникновение и развитие социалистических и земельных провоотношений в Казахской ССР. Алма-Ата, 1963.
87. Бес ғасыр жырлайды. Екі томдық. Бірінші том. Алматы, 1989.
88. Зиманов С., Өсеров Н. «Жеті жарғы» жайлы. //Проблемы казахского права. Алма-Ата, 1989.
89. Байболұлы Қ. Төле би. Алматы, 1991.
90. Кекілбай Ә. Әйтеке би. //Үш пайғамбар. Алматы, 1992.
91. Уәлиханов Ш. Абылай. //Қазақ халық әдебиеті. Көп томдық. Тарихи жырлар. Бірінші том. Алматы, 1995.
2. Кляшторный С.Г. Древнетюркские рунические памятники как источник по истории Средней Азии /Ответственный редактор А.Н. Кононов. – М. : Наука, 1964.-с. 214.
3. Ерофеева И.В. Хан Абулхаир: полководец, правитель и политик.- Алматы: Санат, 1999.-с.336.
4. Иванин М. О военном искусстве при Чингисхане и Таменрлане. Алматы: Санат, 1998. –с. 239.
5. Сүлейменов О. АЗиЯ. – Алматы, 1992. –с. 288.
6. Қорқыт ата кітабы. – Алматы: Жазушы, 1986. – 32-б.
7. Липец Р. Образы батыра и его коня в тюрко-монгольском эпосе. – М.: Наука, 1984. – с. 264.
8. Вяткин М.П. Батыр Сырым. – М.Л.: Изд-во АН СССР, 1947. –с.390.
9. Бекмаханов Е. Б. Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарында (оқу құралы). – Алматы: Санат, 1994. – 416-б.
10. Апполова Н.Г. Присоединение Казахстана к России в 30-х годах ХVІІІ в. – Алма-Ата: АН ССР, 1948. – с.254.
11. Сыздықов Р., Қойгелдиев М. Қадырғали би Қосымұлы және оның жылнамалар жинағы. – Алматы: Қазақ уни-ті, 1991.- 271-б.
12. Қазақ Совет энциклопедиясы. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1973. –Т. 2. – 64- б.
13. Древнетюркский словарь. – Л.: Наука, 1969.- с.676.
14. Большая Советская Энциклопедия. /Гл. Ред. В.Г. Панов. М.: Сов.энциклопедия, 1990.-вып. 34. –с.556.
15. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1976. – Т.2. – 695-б.
16. Қазақстан Ұлттық энциклопедиясы / Бас. Ред. Нысанбаев Ә.А.-Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1999.- Т.2.-720-б.
17. Ерофеева И. Батыры как феномен истории казахского народа //Казахстанская правда. – 1992.- 25 сентября.
18. Есім Ғ. Әулие Райымбек жолы елдікке бастайды: Райымбек батырдың туғанына 300 жыл //Жетісу. – 2005. – 30 шілде.
19. Мағауин М. Ғасырлар бедері. – Алматы: Жазушы, 1991. – 432-б.
20. Ахметжанов К.С. Жараған темір кигендер: Батырдың қару-жарағы, әскери өнері, салт-дәстүрлері.-Алматы: Дәуір, 1996. – 256-б.
21. Қаражан Қ.С. ХVІІІ ғасырдағы қазақ халқының жоңғар басқыншыларымен күресіндегі қазақ батырларының ролі //Шапырашты Наурызбай. Наурызбай батырдың 300 жылдық мерейтойы қарсаңында өткізілген ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 185-б.
22. Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан: Летопись трех тысячелетий. – Алма-Ата, 1992. – с.384.
23. Марғұлан Ә. Олжабай //Жұлдыз. – 1984. - №2.-170-175-бб.
24. Қозыбаев М. Жауды шаптым ту байлап. – Алматы: Қазақстан, 1994.- 192-б.
25. Абдиров М. Завоевание Казахстана Царской Россией и борьба казахского народа за независимость. – Астана: Елорда, 2000. – с.300.
26. Толыбеков С.Е. Общественно-экономический строй казахов в ХVІ-ХІХ веках. – Алма-Ата, 1959. – с. 448.
27. Есмағамбетов К. Батырлар тарихы – рухани байлығымыз //Қазақ тарихы. – 2007.- № 4. -15-19-бб.
28. Қасымбаев Ж.К. Государственные деятели казахсеих ханств в ХVІІІ первой четверти ХІХ вв. – Т.3. Хан Жантөре (1789-1809). – Алматы: «Білім», 2001.- с. 301.
29. Абдиров М.Ж. История казачества Казахстана. – Алма-Ата: Казахстан, 1994.-с. 301.
30. Ерофеева И.В. Хан Абулхаир: полководец, правитель и политик. – Алматы: Санат, 1999. – с.336.
31. Иванин М.О военном искусстве при Чингисхане и Теменрлане. Алматы: Санат, 1998. – с. 239.
32. Кушкумбаев А. К военное дело казахов в ХVІІ-ХVІІІ вв. – Алматы:Дайк-Пресс, 2001.- с.184.
33. Алланиязов Т.К. Очерки военного дела кочевников Казахстана. – Алматы: Фонд «ХХІ век», 1997.- с. 94.
34. Картаева Ш.Е. Қазақ халқының әскери өнері және жауынгерлік дәстүрі (ХV-ХVІ ғғ.): тарих ғыл. Дисс. – Алматы, 1999.- 157-б.
35. Абдоллаева Н.А., Сатыбалды Е.С. Дәстүрлі қазақ қоғамының батырлар институты: әлеуметті сипаты мен қоғамдық қызметіндегі ерекшелік //Әл-Фарабиатындағы Қазақ ұлттық университетінің Хабаршысы. Тарих сериясы. 2002. - № 4. – 12-17-бб.
36. Тоқтабай А. Барымта-батырлық мектебі //Отан тарихы. – 2007. -№3.- 186-194-бб.
37. Әуезов М., Соболев Л. Қазақ халқының эпосы мен фольклоры / Ауд., А. Нұрқатов //Мына кітапта: Әуезов М. Жиырма томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Жалын, 1985. – Т.17 -156-205-бб.
38. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр-аңыздар: ғылыми зерттеулер /Құраст.: Р.Бердібаев. – Алматы: жалын, 1985. – 367-б.
39. Кенжебаев Б. Әдебиет белестері. – Алматы: жалын, 1986-400-б.
40. Валиханов Ч.Ч. Записка о судебной реформе. Суд биев в древней народной форме //Сбор.соч. в пяти томах. Т.4 Алма-Ата, 1985. 87-б.
41. Оразбаева А. И. Қазақ қоғамындағы билер институты. //канд. дис.Алматы 1998, 54-б.
42. Бартольд В.В. Бег. //Сочинения. Т.V. Работы по истории и филологии тюркских и монгольских народов. М., 1968. 35-36, 225-226, 502-бб.
43. Халид Құрбанғали. Тауарих хамса: (Бес тарих). Алматы, 1992. 87-б.
44. Сүлейменов О. Аз и Я. Алматы, 1992. 54-б.
45. Бартольд В. В. Улугбек и его время. //Сочинения. ТІІ. Часть 2. Работы по одельным проблемам Средней Азии. М., 1964. 35, 64-бб.
46. Сыздықова Р., Қойгелдиев М. Қадырғали би Қосымұлы және оның жылнамалар жинағы. Алматы, 1991. 68-б.
47. Гумилев Л.Н. Қиял патшалығын іздеу: «Пірәдар Ионның мемлекеті» туралы аңыз. Алматы, 1991. 17-б.
48. Айдаров Ғ. Орхон ескерткіштерінің тексі. Алматы, 1990. 53-б.
49. Қашқари М. Түбі бір түркі тілі (Диуани лұғат ат-түрік). Алматы, 1993. 36,42-бб.
50. Гумилев Л. Древние тюрки. М., 1993. 60-б.
51. Лукиан. Анархасис, или о гимнастиях. //Скифы: Хрестоматия. М., 1992. 230-б.
52. Акишев А. К. Саки азиатские и скифы европейские. (Общее и особенное в культуре). //Археологические исследования в Казахстане. Алма-Ата, 1973. 43, 55-бб.
53. Арын М. Ғ. Хан атаулының қазағы қара бұқараның азығы. Қазақ халқындағы би статусы (тұрғысы жайлы). //Саясат, 1996, № 12. 71-б.
54. Нысанбек Төреқұл. Билер сөзі - ақылдың көзі. Алматы, 1996. 12-б.
55. Путешествия в восточные страны Плано Карпини и Гельома де Рубрука. Серия: Путешествия. Открытия. Приключения. Алматы, 1993. 40-б.
56. Хара-Даван Э. Чингис-хан как полководец и его наследие. Культурно-исторический очерк Монгольской империи ХІІ-ХІV веков. Алматы, 1992. 185-186-бб.
57. Төлеутайұлы С. Халық билері соты құрылса. //Алматы ақшамы, 1994, 6 маусым; Баймұхамбентов Ш.., Сақалов Т. Ақсақалдар алқасы. //Егемен Қазақстан 1994, 10 қырқүйек.
58. Есмағамбетов К. Батырлар тарихы – рухани байлығымыз //Қазақ тарихы. – 2007.- № 4. -15-19-бб.
59. Артықбаев Ж. О. Қазақ этнографиясы: этнос және қоғам. ХVІІІ ғ. Қарағанды, 1995.
60. Бекмаханова Е. Легенда о невидимке: ( участие казахов в крестьянской войне под руководством Пугачева в 1773-1775 годах) /Н.Е. Бекмаханова; Ред. Г.Карпенков. – Алма-Ата: Казахстан, 1968. – с. 190.
61. Материалы по истории Казахской ССР (1785-1828 гг.). – М. –Л.: Изд. АН СССР, 1940. – Т. ІV. – с. 543.
62. Тұрсынов Е.Д. Қазақ ауыз әдебиетін жасаушылардың байырғы өкілдері. – Алматы: Ғылым, 1976. – с. 200.
63. Мағауин М. Ғасырлар бедері. – Алматы: Жазушы, 1991. – 432-б.
64. Залеский Б. Қазақ даласының тіршілік-тынысы //Әлем альманах.-Алматы, 1990.
65. Сейдімбек А. Қазақтың ауызша тарихы: шежірелік деректерді пайымдау. – Астана: Фолиант, 2008.- 728-б.
66. Қазақ ру-тайпаларының ұрандары жөнінде //Мына кітапта: Қазақ ру-тайпаларының тарихы. – Т.10.: Найман. 1-кітап.- Алматы, «Алаш» тарихи-зерттеулер орталығы, 2008.- 122-134-бб.
67. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких Орд и степей. – Алматы: Санат, 1996.- с. 656.
68. Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в пяти томах.. – Алма-Ата: Наука, 1985.
69. Тынышпаев М. История казахского народа: учебное пособие. – Алматы: Санат, 1998. – с. 221.
70. Асфендияров С.Д. История Казахстана (с древнейших времен) /под ред. А.Такенова. – 3-е изд. – Алматы: Санат, 1998. – с.304.
71. Қайырғалиева Г. Батырлар институтының қазақ қоғаындағы орны мәселесі туралы //М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің Хабаршысы. – 2008.- №4. – 196-201-бб.
72. Құнанбаев А. Қара сөз. Поэмалар. Алматы, 1992; Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққандығы туралы. //Абай, 1994, №12, 42-46-бб; Шаһкерім. Би һәм билік туралы. // Абай, 1994, №9. 59-60-бб.
73. Байтұрсынов А. Тағы да народный сот хақында. //Ақ жол: Өлеңдер мен тәжімелер, публ. Мақалалар және әдеби зерттеу. Алматы, 1991.
74. Бөкейханов Ә. Тағы да би һәм билік. //Шығармалар. Алматы, 1994.
75. Өзбекұлы С. Барлыбек Сыртанов және «Ынтымақ ережесі». //Әділет министрлігінің хабаршысы, 1996, №12.
76. Мәметова А. Қазақтың шешен билерінің сөздері және қазақ әдебиетіндегі оның орны. Филология ғыл. Канд. Дисс.Алматы, 1945.
77. Аполлова Н.Г. Присоединение Казахстана к России в 30-40-х гг. ХVІІІ в.- Алма-Ата, 1948.
78. Культелеев Т.М. Уголовное обычное право казахов.(С момента присоединения Казахстана до установлления советской власти.) Алма-Ата, 1955.
79. С.З. Общественный строй казахов первой половины ХІХ века. Алма-Ата, 1958.
80. Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. Алма-Ата, 1959.
81. Өсерұлы Н. Жеті жарғы. Алматы, 1995.
82. Кенжалиев З. Көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқықтық мәдениет (теориялық мәселелері, тарихи тағлымы. Алматы, 1997, 69-б.
83. Қазақ әдет-ғұрып құқығының материалдары: Төтенше билер съезінің Ережелері, шешімдері және түсініктемелер / Құраст.: З.Ж.Кенжалиев және т.б. Алматы, 1996.
84. Кочекаев Б.-А.Б.Ногайско-русские отношения в ХV-ХVІІІ вв. Алматы, 1988.
85. Прошлое Казахстана в источниках и материалах. Сб.І. (V в. до н.э. – ХVІІІ в.н.э.). Алматы, 1997.
86. Еренов А. Возникновение и развитие социалистических и земельных провоотношений в Казахской ССР. Алма-Ата, 1963.
87. Бес ғасыр жырлайды. Екі томдық. Бірінші том. Алматы, 1989.
88. Зиманов С., Өсеров Н. «Жеті жарғы» жайлы. //Проблемы казахского права. Алма-Ата, 1989.
89. Байболұлы Қ. Төле би. Алматы, 1991.
90. Кекілбай Ә. Әйтеке би. //Үш пайғамбар. Алматы, 1992.
91. Уәлиханов Ш. Абылай. //Қазақ халық әдебиеті. Көп томдық. Тарихи жырлар. Бірінші том. Алматы, 1995.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНДАҒЫ БАТЫРЛАР МЕН БАТЫРЛАР ИНСТИТУТЫ ТУРАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР
1.1 Батыр ұғымы мен қазақ қоғамындағы батырлардың саяси-әлеуметтік құрылымы
туралы
зерттеулер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .13
1.2 Батырлар институтының пайда болуы, қалыптасуы туралы зерттеулер...30
ІІ БИЛЕР МЕН БИЛЕР ИНСТИТУТЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
2.1 Би сөзі мен қазақ қоғамындағы билердің орны туралы
зерттеулер ... ... ...35
2.2 Билер институты мәселесінің
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .58
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .61
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ халқының азаттыққа қол жеткізіп, егемен
ел болуы өміріміздің барлық саласын саяси, әлеуметтік-экономикалық, мәдени,
рухани дамуына жаңа серпінмен әсер етті. Дүниежүзілік қауымдастық құрамында
өзінің орнын анықтаған Қазақ елі әлемдегі барша қазақтың Ақ Ордасы бола
отырып, ұрпағының мәңгілігі мен атамекеннің тұтастығын сақтау жолында бар
мүмкіндікті жасап келеді.
Өткенсіз ертең жоқ дейді дана халқымыз. Осы қағиданы ескерген
Қазақстан Республикасының Үкіметі Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың тікелей
тапсырысымен бірнеше кезеңнен тұратын Мәдени мұра бағдарламасын
қабылдады. Бағдарлама өткен жолымызды жаңаша саралап, зерделеуге, оның
барлық кезеңдерін тануға барша тарихшыларды, философтарды, тілші,
әдебиетшілерді т.б. ғылым салаларының мамндарын жұмылдыруға бағытталған.
Бұл бағдарлама халқымыздың тарихи деректік, рухани байлығына тікелей қатысы
бар құнды жәдігеріміздің халқына орлуына мүмкіндік әкелді. Оның аясында
қазақ тарихының тамырының тереңде жатқандығы дәлелденді. Сонау сақ, ғұн,
түрік тайпаларының ізін жалғастырған халқымыз тарих көшіне ілесіп, ұлан-
байтақ аймақты мекендеп, атамекенін қасық қаны қалғанша қорғап, өзіндік
басқару жүйесін құрып, оны қажетті құрылымдармен қамтамасыз ете білді.
Қазақ тарихындағы мемлекеттілік, оны басқару жүйелері дала
демократиясына негізделгені белгілі. Хандық жүйедегі дала демократиясы
билеуші жанындағы билер, батырлар сынды әлеуметтік институттардың ел билеу
ісіне жол ашты. Керей, Жәнібек, Тәуке, Қайып, Әбілқайыр, Әбілмәмбет, Абылай
хандар әрқашан аталған институттарға арқа сүйеп, олардың ақыл-кеңесіне,
жұрт алдындағы беделіне сенім білдірді. Осындай жағдайда ғана белгілі
тұлғалар Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би, Бөкенбай, Бөгенбай батырлар ішкі
тұтастықты, бірлікті, туысқандықты жүзеге асырды. Үш жүздің ынтымағы
қалыптасты.
Қазақ қоғамындағы әлеуметтік топтардың зерттелуінің маңызы зор.
Себебі, осы зерттеулер арқылы біз қазақ қоғамындағы топтарды соның ішінде
батырлар мен билердің қоғамдағы орнын анықтап оған дұрыс баға бере аламыз.
Тарих ғылымында батырлар жеке тұлға ретінде ғана қарастырлып, батырлық
адамның жеке басының қасиеті саналып, бұл ұғымдардың тарихи және әлеуметтік
мәні ғылыми тұрғыдан толық зерттелмеген. Дәстүрлі қоғамға тән билер,
батырлар институттары көшпелі және жартылай көшпелі қоғамның өзіне тән ғана
мәдени-әлеуметтік тарихи тамыры мен осы мәдени-әлеуметтік тамырдың
ерекшелігін ескерусіз қарастырып, мәселен дәстүрлі қазақ қоғамындағы батыр
атауы тек құрметті атақ деген сияқты ғана пайымдаулар жасалды.
Дәстүрлі қазақ қоғамындағы батырлардың ерекше әлеуметтік топ ретінде
өзіндік идеологиясы, қоғамдық функциясына, қызметіне байланысты тек
өздеріне тән өмір сүру салты, жауынгерлік салт-дәстүрі, басқа әлеуметтік
жіктермен ара қатынасын реттейтін әлеуметтік нормалары, этикасы және т.б.
сословиелік ерекшеліктері қалыптасты. Батырлардың ерекше әлеуметтік жік
ретіндегі басты ерекшелігі-олардың тек қана әскери кәсіппен айналысуынан
көрінеді. Бұл туралы құнды мәліметтер қазақ ауыз әдебиетінде –эпос,
жырауларда, жыраулар поэзиясында, батырлық ертегілерде және т.б. ауыз
әдебиеті деректерінде тамаша көрініс тапқан. Батырлар жырында елін сыртқы
жаудан қорғау идеясы бейнеленіп қоймайды, сонымен бірге халықтың
дүниетанымы, өзі туралы ұғым –түсінігі, моральдық-этикалық ұстанымдары,
қаһармандық идеалы, салт-санасы, өмірді өзіндік қабылдау ерекшелігі т.б.
этникалық сипаттары бейнеленеді.
Қазақ халқының тарихында билердің маңызы зор болып келген. Себебі,
мемлекеттің саяси және әлеуметтік құрылымының ғұрыптық құқық негізінде
жүзеге асырылуын қамтамасыз етуші бірден-бір әлеуметтік құрылым ретінде
билер қоғамдық күштердің арасалмағын теңдестіруші миханизм рөлін атқара
отырып, қоғам дамуындағы бүкіл саяси-әлеуметтік қарым-қатынастарды реттеп
отырған. Сонымен бірге, қазақ қоғамындағы билер институтының ерекшелігі ол
мемлекеттік басқару институттарымен тығыз байланыса келіп, билеушілер мен
бұқара халықтың белгілі бір саяси-әлеуметтік құндылықтар төңірегінде
топтасуын қамтамасыз етті.
Еліміз тәуелсіздігін алғаннан бері қалыптасып отырған саяси-әлеуметтік
және мәдени-рухани хал-ахуалдан байқайтынымыз, қазіргі заманға сай
мемлекеттік жүйе мен саяси мәдениетті қалыптастыру барысында қазақ
қоғамының кейбір жекелеген дәстүрлі құрылымдарын жаңғыртып, күн талабына
сай бейімдеу аса қажеттілікке айналып отыр және мұның нақты мысалдары да
жоқ емес. Мәселен, республикамыздың кей жерлерінде ақсақалдар алқасы яки
ақсақалдар кеңесі пайда болып жатса, ендігі бір жергілікті әкімшілік билер
сотын яки төбе би сайлау етек алып отыр. Баспасөз материалдарынан
байқайтындай, мұндай алқа, кеңестер мен билер соттарының мақсаты ара
ағайындыққа жүгіп, жергілікті ұсақ заң бұзушылықтарға, неке-отбасы
жанжалдары мен көрші-қолаң арасындағы ашу-араздықтарға байланысты төрелік
айтуға саяды. [1]
Қазақ қоғамындағы дәстүрлі саяси-әлеуметтік құрылымдарының қазіргі
күні қайта жаңғыра бастау құбылысынан олардың тамыры мен қоғамдық табиғатын
тереңдету талабы туындауды.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Қазақ қоғамындағы әлеуметтік топтардың
туралы зерттеулер жарық көргенмен, олар тарихнамалық түрғыдан зертелген
емес. Диплом жұмысымда қарастырып отырған батырлар мен батырлар институты,
билер мен билер институтына байланысты тарихнамалық зерттеу жасаған еңбек
жоқ. Дегенмен қазақ қоғамында ғана өте ерекше мәнге ие болған батырлар мен
батырлар институтының, билер мен билер институтының кейбір мәселелері ХVІІІ
ғасырдан бастап орыс патшасының отарлау саясатына байланысты қазақ даласына
аяқ басқан орыс зерттеушілері мен саяхатшыларының еңбектерінде көрініс
берген. Мәселен, П.И.Рычков [1], И.Г. Андеев [2], Е.К. Мейендорф [3], А.И.
Левшин [4], И.Ф. Бларамберг [5], А.Костенко [6] еңбектерін атап өтуге
болады.
П.И.Рычковтың күнделігінде ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы қазақ батырларының
өмірі мен қызметіне қатысты, олардың қазақ-орыс қатынастарындағы елшілік
қызметтері туралы мәліметтер келтірілген. Әсіресе, П.И. Рычков Жәнібек
батырдың сін-салтанаты туралы тамсана жаза отырып, осы кездегі қазақ
батырлардың қоғамдық-саяси өмірдегі беделі мен орны туралы тұжырымдарын
келтірген. Ал билерге байланысты бидің беделі ол шыққан ру немесе тайпаның
саны мен күш-қуатына тәуелді деп көрсету арқылы, жалпы би институтының
қазақ қоғамының ру-тайпалық құрылымына тығыз байланысты қарастыру
қажеттігін негіздеді. Ал негізінен орта жүз қазақтары туралы этнографиялық
еңбектердің авторы И.Г. Андреевтің еңбектерінде қазақ батырларының,
билерінің қоғамдық-саяси өмірдегі әртүлі қызметтері туралы мәліметтер бар.
[2, 112 б.].
Е.К. Мейендорфтың Орынбордан Бұхарға барған сапарында жинаған
материалдарының жазбасында қазақтарды негізінен ақсақалдар, билер,
батырлар, сұлтандар мен хандар басқарады деп анықтама берген. [3, 41 б.].
Ал, А. Костенко бұрынырақта ұрылар мен қарақшылар халық арасында зор
беделге ие болған және олар батыр атағын иеленген деген қорытынды
жасаған[6,42 б.]
Ал, ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап патша үкіметі қазақ даласын
мақсатты түрде зерттеуге кіріскені аян. Л.Мейер [7], И.И. Крафт [8], В.Н.
Витевский [9], А.И. Добрамыслов [10] сияқты патша әкімшілігінің әскери
шенеуліктерінің зерттеулерінде ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы батырлар мен билердің
институттарының ішкі-сыртқы саяси өмірдегі атқарған қызметттері туралы мол
мағлұматтар келтірілген.
ХVІІІ-ХІХ ғасырдағы дәстүрлі қазақ қоғамының әлеуметтік тарихын
зерттеуде Ш.Ш. Уәлиханов [11], А.Құнанбаев[12] еңбектерінің орны ерекше. Ш.
Уәлиханов ең алғаш болып қазақ батырлары мен билері туралы аңыз әңгімелерді
хатқа түсіріп, батырлардың тек қазақ қоғамыны тән өзіндік орны мен рөлі
туралы құнды тұжырымдар жасаған [11].
Әлеуметтік топтардың тарихын зерттеуге қатысты тұжырымдарды ХХ ғасыр
басындағы қазақ зиялылырының еңбектеріне кездестіруге болады.
(А.Байтұрсынұлы [13], Х.Досмұхамедұлы [14], М. Тынышпаевтың [15], т.б. )
Ал, кеңестік кезеңдегі зертеушілердің ішінен ең алғаш
С.Асфендияровтың еңбегінде батырларды билеуші феодалдық ақсүйектердің тобы
ретінде көрсете отырып, хандардың әскери жасағы- батырлар олжаның ең көп
бөлігін иеленіп отырды және т.б. артықшылықтарды пайдаланды деп жазады [16,
90 б.]. Әрине С.Асфендияровтың тұжырымдары таптық тұрғыдан тұжырымдалғанына
қарамастан, зерттеуші бірінші рет батырларды әлеуметтік топ ретінде
қарастырғанын атап өтуіміз қажет.
Қазақ қоғамының әлеуметтік топтарның зерттеуіне елеулі үлес қосқан
зерттеушілер ретінде Е.Б. Бекмаханов [17-18], М.П.Вяткин [19] еңбектерін
айрықша атап өтуге болады. Е.Бекмаханов Кенесары бастаған ұлт-азаттық
қозғалыс тарихын зерттей отырып, осы кезеңдегі қазақ қоғамының әлеуметтік
жіктелуін қарастырады. Е.Бекмаханов алғаш рет қазақ қоғамына тән ақсүйек,
қарасүйек, төре, төленгіт, қарашы, сұлтан, би, батыр, бай
деп аталған ұғымдар мен әлеуметтік категорияларды ғылыми тұрғыдан талдаған
[17].
Дәстүрлі қазақ қоғамына тән батырлардың зеттелу тарихында М.Вяткин
еңбектерінің маңызы зор. Зертеуші батырлардың түркі халықтарының бәрінде
кең таралғандығын жаза келе, дегенмен ол тек дәстүрлі қазақ қоғамына ғана
тән ерекше құбылыс ретінде көрініс береді деп бағалайды. Бірақ зерттеуші
батыр терминін әлеуметтік-таптық мәні жоқ ұғым ретінде қарастырып, ХVІІІ
ғасырлардағы тарихи кезеңдегі қоғамдық сипаты анықтау жөн деген тұжырымға
келеді [19, 115 б.]. Тарихты таптық түрғыдан ғана қарастырған зерттеушінің
дәстүрлі қазақ қоғамындағы батырлардың ақсүйек , қарасүйек өкілдерінен
де шығуы, олардың аса бай немесе жалғыз атты кедей ретінде де өмір сүруіне
байланысты өзіндік ерекшелігін талдаудың басты ұстанымының қате болғаны
белгілі.
М. Вяткин қазақтың билері мен қырғыздың манаптары арасындағы
тарихи байланыстылық пен саяси-әлеуметтік біртектілікке Ш. Уәлихановтан сон
арнайы назар аударған зерттеуші. М.Вяткин би институтын шығу төркінін
сонау Дешті-Қыпшақ қоғамына дейінгі дәуірден іздеу керек деген пікір
айтады.
ХVІІІ ғасырдағы қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымы, әлеуметтік
терминдер мен категориялар, соның ішінде батырлар мен билердің өзіндік
ерекшеліктері Н.Г.Аполлованың зерттеулерінен көрініс тапқан [20-21]. ХVІІІ
ғасырдың 30-40 жылдарындағы Қазақстанның Ресейге қосылу тарихын зерттей
отырып, аталған кезеңдегі қазақ хандығының саяси құрылымын арнайы тарау
ретінде қарастырады. Зерттеуші хан билігі, халақ жиналысы хан сайлау
дәстүрлі, ақсақалдар мен билер кеңесі, сондай-ақ батырлардың саяси,
әлеуметтік функцияларын талдайды.
Мәселені зерттеп талдау жасай отырып бұдан кейінгі жылдары жарық
көрген, қазақ қоғамының әлеуметтік-саси құрылымына байланысты іргелі
зерттеулерде батырлардың жеке әлеуметтік топ ретінде қарастырылмағандығын
көреміз. Ал билер болса тек қазақ қоғамының дәстүрлі әдет-ғұрып құқығы
шеңберінде қарастырылып, негізінен заң ғылымы, оның ішінде мемлекет және
құқық тарихы саласымен шектеліп қалды. Бірақ ХVІІІ-ХІХ ғасырың алғашқы
жартысындағы әлеуметтік топтардың қоғамдық-саяси өмірдегі рөлі олардың
әлеуметтік, қоғамдық, саяси қызметтері туралы тұжырымдарды аталған
кезеңдегі қазақ-орыс қатынастары, Қазақстанның Ресейге қосылуы мен отарлау
саясатына қарсы ұлт-азаттық күрестер, қазақ қоғамының әлеуметтік-
экономикалық дамуы туралы жазылған еңбектерден кездестіруге болады. Осы
жылдары тек жекелеген ғылыми мақала көлемінде жазылған М.Бижановтың ХVІІІ
ғасырдағы қазақ қоғамындағы әлеуметтік категориялардың орыс
зерттеушілерінің еңбектерінде зерттелуін талдаған еңбегі де маңызды болып
табылады. [22, 166 б.]
Ал енді дәстүрлі қазақ қоғамындағы батырлар мен билердің
зерттелуінде Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алғаннан кейінге жылдары
жарық көреген, еңбектерді жеке – жеке қарастырғанды жөн көрдік. Батырлар
мен батырлар институтына байланысты К.Л,Есмағамбетов [27], Ж.Қ. Қасымбаев
[28], М.Ж. Абдиров [29], И.В.Ерофеева [17], Қ.С.Қаражан [21], еңбектерін
атап өтуге тиіспіз. К.Л. Есмағамбетов еңбектерінде ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы
қазақ батырлары, олардың тархандық құқықтары туралы шет елдік
зерттеушілердің еңбектері талданған. Ж.Қ. Қасымбаев, М.Ж. Абдиров
еңбектерінде патша үкіметінің қазақ даласында жүргізген отарлау саясатының
салдарлары ұлт-азаттық күрестер, қазақ жеріндегі орыс-казак әскерлерінің
тарихы мәселелері қарастырылғанымен, бұл зеттеулер біздің тақырыбымыз үшін
де маңызды бола түспек. К.Л. Есмағамбетов қазақ қоғамына тән батырлар
институтын қазақ мемлекеттілігімен бірге жасасып, қалыптасқан, күрделі
эволюциялық даму жолын бастан кешірген ерекше құбылыс , - деп бағалайды
[27, 21 б.]. Тарихшы – ғалым Қ.С. Қаражан ХVІІ-ХVІІІ ғасырлардағы ұзаққа
созылған қарулы қақтығыстар, көрші мемлекеттердің сыртқы саясаты қазақ
қоғамындағы билер мен қазақ жасақтарының басшылары – батырлардың беделінің
одан әрі түскендігін айта келіп, олардың көшпелі халықтардың әскери
дәстүрін сақтап, жалғастырушылар болғанын тарихи деректермен дәйектейді.
[21, 80 б.].
Аталған зерттеушілердің ішінде И. Ерофееваның зерттеулерін ерекше
атап өтуге болады. Зерттеуші батырлардың қазақ қоғамының әлеуметтік
стратификациясы мен потестарлық – саяси үйымдасудағы орнына ерекше назар
аударады. Сондай-ақ ХVІІІ ғасырдың басында қазақ қоғамындағы батырлардың
рөлінің өсуін сыртқы саяси жағдайдың шиеленісуі мен қазақтардың әлеуметтік
ұйымдасуындағы әскери – потестарлық құрылымдардың рөлінің өсуімен
байланыстырады [30, 33-35 бб.].
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары жарық көрген еңбектердің
қатарында батырлар институтының алғышарттары мен қалыптасуы мәселелерін
қарастыруда іргелі тарихи еңбектер қатарында т.ғ.д., профессор Қуаныш
Сүлейменұлы Қаражан және жазушы Қуанышпай Құрманғали басшылығымен
құрастырылып, баспадан қайта басылып шыққан патша әскерінің генерал-
лейтенанты М.И. Иваниннің О военном искусстве при Чингисхане и Тамерлане
атты еңбегінен өз замандарының заңғар әскери қолбасшылары бола білген
Шыңғыс хан мен Әмір Темірдің осындай жоғары білікті саясаткер деңгейіне
көтерілуіне мол әскери қолдың болуы шарт емес, керісінше әскери тактикамен
жеке бастың ерлігі, батылдығы арқылы жеткендігіне көзжеткізе аламыз. [31]
Батырларға байланысты кейбір мәселелерін зерттеу А.К. Кушкумбаев
[32], Т.К. Алланиязова [33], Ш.Е. Картаева [34], Қ. Ахметжанов [20], сынды
зерттеушілердің қазақ халқының соғыс өнері мен жауынгершілік дәстүріне
арналған еңбектерінде көрініс тапқан.
Батырлар институтының қалыптасуы, оның негізгі атқарған қызметтері
туралы тың тұжырымдар соңғы жылдары жарық көрген Н.А. Абдоллаев, Е.С.
Сатыпалды [35], Г. Қайырғалиеваның ғылыми мақалалары мен М.Қ.
Дауытбекованың [1] кандидаттық диссертациясында көтерілген. Ал,
А.Тоқтабайдың еңбегінде барымтаның батырлық мектебі ретіндегі орны
қарастырылған [36].
Сонымен қатар тақырыптың зерттелуін қарастыру барысында соңғы жылдары
көптеп жарық көріп жатқан тарихи – әдеби тұрғыдан жазылған зерттеулерді
атап өтуге болады. Аталған тақырыпта қалам тарттқан әуесқой зерттеушілердің
еңбектерінің өзіндік маңызын мойындай отырып, дегенмен бұл бағыттағы
еңбектердің төмендегідей кемшіліктерін де атап өтуге тиіспіз. Мәселен,
ерлігі мен атқарған істері бойынша батырлардың өзіндік, шынайы бағасын
алуына қатысты. Себебі, өз руының ғана батырларын дәріптеп, өз тайпасының
ғана күйін күйіттеп жүрген әуесқой зерттеушілердің салдарынан әр рулар мен
тайпалардан шыққан аттас батырлардың өзге руларға телініп, ауыстырылып
жатуы шынайы тарихты бұрмалауға әкеліп соғуда.
Бұл бағыттағы еңбектердің тағы бір атап өтетін кемшілігі белгілі бір
тарихи кезеңде өмір сүрген, белгілі бір батырлардың тым әсіреленіп
көрсетілуі. Әуесқо йзерттеушілердің сөзіне сенсек, қазақ батырларының бірі
алып айдаһармен соғысып жеңсе, енді бірі найзасын бір сермегенде ондаған
сарбазын жайпап өтетін алып тұлға болып суреттеледі. Мерзімді баспасөз
беттерінде жарияланған енді бір мақалаларда Аузын айға білеген
Жоңғарияның атақты қонтайшысы Қалдан Бошақтының өзін қазақ биінің сөзден
масқаралап жеңіп, әскерін кері бұрып әкетуіне мәжбүр еткендігі айтылады.
Мұндай мысалдар әрине, тарихи шындыққа жанаспайды, арзан ауыз-екі әңгіме
деңгейінде ғана бағаланады.
Қазақ қоғамындағы батырлар туралы зерттеулерге талдау жасау барысында
эпостардың, батырлар жырларының зерттелуіне тоқталмай кетуге болмайды.
Негізінен батырлар жырының әдеби-филологиялық тұрғыдан зертелгені белгілі.
Сондықтан біз бұл зерттеулердің батырлар институтының рухани қызметін
талдауда маңызы зор. Эпостарды жан-жақты зерттеу, ғылыми тұрғыдан саралауда
М. Әуезов [37], Ә. Марғұлан [38], Б. Кенжебаев [39], Ә. Қоңыратбаев ,
Н.Смирнова , Р. Бердібай , Ә. Қайдаров Т.Қоңыратбаев және т.б. отандық
зерттеушілер мен қатар түркі – маңғол халықтарының эпос мұрасы бойынша жан
– жақты зерттеулер жүргізген А. Веселовский , В. Жирмунский , Е.
Мелетинский , А. Орлов , Р. Липец , С.Суразаков және т.б. еңбектерінің
батыр бейнесі мен оның өзіндік ұстанымдары, ар-намыс кодекстері, бет-
бейнелері туралы тұжырымдары біздің зерттеуімізде маңызды орын алады.
Тарихнамалық тұрғыдан талдау қазақ қоғамындағы батырлар тарихының
күні бүгінге дейін кешенді түрде, жан – жақты түрде арнайы зерттелмеген тың
тақырып екендігі туралы тұжырым жасаймыз.
ХVІІІ-ХІХ-ғасырлардағы қазақ қоғамында әлеуметтік институттар мен
олардың қоғамдық ролі турасында бірқатар бағалы пайымдаулар мен тұжырымдар
жасалған ғылыми еңбектер 1958-1971 жж. аралығында жарық көріп, отандық
тарих ғылымына тың серпіліс алып келгені белгілі. Олардың арасында С.З.
Зиманов, С. Аманжолов, С. Толыбеков, С.Л. Фукс тәрізді ғалым-
зерттеушілердің еңбектері айрықша назар аударуға тұрады.
1958 жылы жарық көрген ХІХ-ғасырдың бірінші жартысындағы қазақтардың
қоғамдық құрылысы, одан екі жыл кейін шыққан ХVІІІ-ғасырдың соңы және ХІХ-
ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстанның саяси құрылысы (1960 ж.) атты
монографияларында С. Зиманов қазақ қоғамындағы әлеуметтік, саяси және
экономикалық қарым-қатынастарды, олардың көшпелі қоғам жағдайындағы
ерекшеліктерін, меншік түрлері мен жер қатынастарын зерттей келіп, қазақ
халқына тән саяси билік формаларына тоқталады. Е. Бекмаханов, М.
Вяткиндердің ізімен С. Зиманов мол архивтік, нормативтік және ауызекі
деректер негізінде сұлтан, би, тархан, старшина, бай, кедей,
шаруа, жатақ, құл, төлеңгіт тәрізді әлеуметтік топтарға ғылыми
талдау жасап, олардың қазақ қоғамының саяси және экономикалық өмірінен
алатын орнын біршама тиянақты түрде дәлелдейді. [21, 184-287 бб.]
Алайда, алғаш рет 1959 жылы ХVІІ-ХІХ-ғасырлардағы қазақтардың
қоғамдық-экономикалық құрылысы тақырыбымен жарық көріп, 1971 өңделіп,
толықтырылған түлде ХVІІ-ғ. – ХХ-ғ. басындағы қазақтардың көшпелі қоғамы
деген атпен қайта шыққан ғылыми еңбектің авторы С. Толыбеков Тәуке хан жыл
сайын үш жүз өкілдерінің басы қосылатын феодалдық съездер шақырып отырды.
Осындай съездердің бірінде Тәуке ханның Ережесі (Жеті жарғысы ) қабылданған
еді деп жазған С. Зимановты сынға алып, ХV-ХVІІІ ғасырлардағы қазақ
көшпелі хандығы мемлекеттіліктің бастапқы сатысында тұрған әскери
демократия үрдісінде соғыс және тонаумен ғана айналысты. Қазақ сұлтандары
мен батырлары, билері мен байлары тонаудан басқаны білген емес... Жыл
сайынғы съездер Тәуке хан енгізген қандайлық бір жаңа институт емес, қайта
нағыз әскери демократия дәуірінің қалдығы деп біржақты әрі атүсті
қорытынды жасайды. [24, 342, 344 бб.] Мұның өзі, тоқырау жылдарындағы тарих
ғылымының шектен тыс идеологияландырылуы желісінде орын алғаны анық.
С. Фукстың ХVІІІ-ғасыр мен ХІХ-ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ
әдет-ғұрпына арналған еңбегі осы саладағы соңғы көлемді ғылыми монография
болып табылса да, аталмыш мәселеге байланысты қандай да бір тың мәлімет,
жаңа қорытынды жасалған жұмыс деуге келіңкіремейді. Алайда, аталмыш автор,
би институтының ХVІІІ-ғасыр аяғында, яки Абылай хан билігі тұсында-ақ
әлсірей ьастағанын, бұл ретте кінәліні өлім жазасына кесу тәрізді қашанда
халық жиналысы мен билер кеңесінің құзырында болып келген мәселені хан
институтының жекелеген өкілдері өз бетінше шеше бастағанынан көруге
болатынын дұрыс атап көрсетеді. [25, 106-107 бб.]
Көшпелі қоғамдағы билер институтының тарихи эволюциясы, оның дәстүрлі
қоғамдық қатынастардан алатын орны мен үлес-салмағын айқындау үстінде
Қазақстанның ерте және кейінгі орта ғасырлар тарихына байланысты жазылған
кеңес дәуірі тұсындағы ресейлік ғалымдарының, атап айтқанда Л.Н.Гумилев
[26, 62 б], С.А. Плетнева [27, 128 б.], А.Новосельцев [28, 264 б.]
еңбектері біршама септігін тигізе алады.
Бұрынғы КСРО ғана емес, сонымен қатар бүкіл дүние жүзін дерлік
қамтыған және Қазақстанды дербес мемлекет ретінде тарих сахнасына алып
шыққан 90-жылдардың басындағы геосаяси құрылымдық өзгерістер отандық
ғылымызға, оның ішінде тарих ғылымына тың серпін алып келгені даусыз. Саяси
және идеологиялық қасаңдық пен ғылыми тарөрістілік, таптық сыңаржақтылық
салдарынан өн бойы, әсіресе кеңес дәуіріндегі жылнамасы түгелдей
ақтандаққа айналған қазақ тарихына байланысты көптеген еңбектер жарық
көріп, әлә де болса жарық көруде. Отандық тарих ғылымындағы мұндай сапалық
өзгерістерді диплом жұмысымның бір тараушасына алынған билер институты, осы
мәселемен тығыз байланысты қазақтың дәстүрлі әдет-ғұрып құқығына арналған
зертеулерден де айқын аңғарылады. Бұл орайда Н.Өсерұлы, З.Кенжалиев және
т.б. ғалымдардың еңбектерін атап өтуге болады.
1980 жылдардың аяғы мен 1990 жылдарда отандық қоғамдық ғылымдар
көшпелі қоғамның өзіндік ерекшеліктері, оның саяси, әлеуметтік және
экономикалық дамуындағы тарихи жалпылық пен жалқылықтың арақатынасы
мәселелеріне ден қоя бастағаны байқалып отыр. Мәселен, ғалым-зерттеуші
ретінде қазақ әдет-ғұрып құқығы, оның ішінде Жеті жарғы мәселесімен көп
айналысқан Н. Өсерұлы билер институтын өз алдына бөлек әлеуметтік құрылым
ретінде емес, оның жекелеген өкілдері арқылы бағалауға бейім. Сондықтан да
болар, ол билердің тек шежіре-тарихнамалық, шешендік және заңгерлік
рөлдерін тиянақтаумен шектеледі.[30, 13 б.]
Заң ғылымы саласынан жазылғанымен, қазақ қоғамындағы дәстүрлі әдет-
ғұрпы ғана емес, сол сияқты әлеуметтік-мәдени және рухани таным-
тіршілігіндегі өркениеттілік ерекшеліетерді ашуға ұмтылуы себепті тарих
және филисофия ғылымдары үшін де бағалы болып табылатын З.Кенжалиевтің
Көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқықтық мәдениет атты еңбегінде билер
институтының сипаттамасын мүлдем тыңынан түсіндіріп, қазақ әдет-ғұрып
құқығының нормалары мен институттарының тарихи функциясы дау-дамайлардың
алдын алу, оларды болдыртпауға әрекет жасау, ал талас-тартыс туындап жатса
уақытысында жылдам, қоғамда қалыптасқан әділдік, теңдік ұғымдары және
принциптері негізінде шешу еді, - деп көрсетеді.[31, 69 б.] Айта кету
керек, З. Кенжалиев бұрын белгісіз болып келген ХІХ-ғасырға жататын билер
ережелерінің бірқатар нұсқаларын айналымға түсірген зерттеушілердің бірі.
[32]
Аталған заңгер ғалымдарға қарағанда, тарихшылар Р.Сүлейменов,
В. Моисеев, Б. – А.Б. Кочекаев, М.Арын, М.Қойгельдиев, Р.Сыздықова,
Ж.Артықбаев, С.Өтениязовтар басты назарды билер институтының тарихи даму
барысындағы қоғамдық әлеуметтік және саяси рөлдеріне аударады.
Р.Сүлейменов пен В.Моисеев қазақ қоғамындағы билерге қатысты
өздерінің алдарындағы зерттеушілер еңбектеріне сүйене отырып тұжырым
жасаудан аса алмай, Төле, Қазыбек және Әйтеке сияқты қазақ билерінің
жекелеген тарихи оқиғаларға байланысты рөлін айтумен шектеледі. [34, 108]
М. Арын бидің басқа халықтарға қарағанда қазақтар үшін төл ұғым
екендігіне, әлеуметтік статусы жағынан оның батырдан жоғары тұрғандыған
дәлелдесе, [53, 71-72 бб.] М. Қойгелдиев билер институты жекелеген
өкілдерінің қазақ хандығының сыртқы саясатында атқарған дипломатиялық
рөліне көңіл қояды. [11] Ал Р. Сыздықова болса, өзінің М. Қойгелдиевпен
бірігіп жазған Қадырғали би Қосымұлы және оның жылнамалар жинағы атты
зерттеу еңбегінде де, сол сияқты одан екі жыл бұрын шыққан Жалаири Жәми
ат-Тауарихының тілі монографиясында да би сөзінің этималогиясына
үңіліп, оның алғашында, яки орта ғасырларда рубасы, тек кейінен барып,
ХVІІІ-ХІХ ғғ. ғана сот мағынасын білдіре бастағанына ден қояды. [11, 68
б.]
Ж. Артықбаев пен С. Өтениязовтарға келсек, бұлардың алғашқысы соңғы
уақытта ресейлік ғалымдар афро-азиялық көшпелі тайпалардың қоғамдық
жүйесіне байланыстырып жүрген патронимиялық жүйені, қазақ қоғамының
дәстүрлі әлеуметтік құрылымына сәйкестендіруге бейім. Ж.Артықбаевтың
пікірінше би дегеніміз қара халық өкілдерінің көтерілетін ең биік шегі.
Бұл жерде би институтының саяси үлес-салмағы айтылып отырғаны түсінікті.
[58, 118 б.] Ал енді би институтының патша өкіметі тарапынан жүргізілген
әкімшілік-саяси реформалар жағдайындағы дағдарысы мен ХІХ-ғасырдағы
жіктелісін С. Өтениязов сипаттайды. Оның ойынша, аталған уақытта қазақ
арасында билердің екі түрлі болған: біріншісі –ертеден келе жатқан
дәстүрді жалғастырушы, яғни халық таңдаулылары. Екіншісі – патша өкіметінің
нақсүйері, халыққа жек көрінішті болса да, пышағы май үстінде жүрген, яғни
қызметкер би, өкіметтен жалақы, халықтан пара алушы.
Қазақ қоғамындағы билер институты жайлы сөз қозғалған тұста оның
шешендік өнері тәрізді құбылысқа тығыз байланыстылығын атап өту мүмкін
емес. Жоғарыда айтылып өткен Ә. Мәметованың ізімен бұл мәселе турасында
кейінгі кезде бірқатар ғылыми зерттеулер жүзеге асырылып, жарық көрді.
Мәселен, С.Қасқабасов, Б. Адамбаев, А. Бұлдыбаева, Б.Шканова, С. Негимовтер
шешендік сөздердің табиғаты, логикалық-композициялық құрылысы, тақырыбы мен
түрлері, әдебилігі мен тарихилығы, ұлттық әдебиет пен өнер фольклор
дамуындағы орны туралы теориялық пайымдаулар жасаса, Н. Төрекұл, М.
Қазбековтер қазақ тарихындағы есімі белгілі билер мен шешендердің сөздерін
жинастырып құрастырушылар ретінде танымал. Алайда, бұл еңбектердің
теориялық-методологиялық негізін М.Әуезов, С.Сейфуллин, Ә.Қоңыратбаев
тәрізді ғалымдар қалап кеткені белгілі.
Жұмыстың деректік негізі. Диплом жұмысының дерек көзін біз осы мәселе
бойынша ғылыми кітаптар, жинақтар монографиялық зерттеулер, мерзімді
баспасөз бетіндегі материалдар мен диссертациялар, авторефераттарды
жатқызамыз. Оларды диплом жұмысы барысында кеңінен пайдаландық.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеуіміздің мақсаты
әлеуметтік топтардың қызметінің негізгі бағыттарын айқындайтын зерттеулерді
талдап, оның маңыздылығын айқындау. Сондықтан, осы мәселелерді шешу
барысында мынадай міндеттерді назарға алдық:
Батыр ұғымы мен қазақ қоғамындағы батырлардың саяси - әлеуметтік құрылымы
туралы зерттеулерге талдау жасау ;
Батырлар институтының пайда болуы, қалыптасуы туралы зерттеулерге талдау
жасап, оларды салыстырып бағалау;
Би сөзі мен қазақ қоғамындағы билердің орны туралы зерттеулер талдау;
Билер институты мәселесінің зерттелу деңгейін көрсету;
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері. Хронологиялық шеңбері
негізінен ХVІІІ-ХІХ ғасырдың алғашқы жартысын қамтиды. Себебі осы кезеңде
әлеуметтік топтар туралы жазылып, зерттеле бастады. Дегенмен, диплом
жұмысында әлеуметтік топтардың даму кезеңдері мен қалыптасуының аяқталуын
қарастыру барысында тарихилық принципіне байланысты ежелгі және
ортағасырлар кезеңіне хронологиялық шегіністер жасалды.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, төрт тармақшадан тұратын
екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНДАҒЫ БАТЫРЛАР МЕН БАТЫРЛАР ИНСТИТУТЫ ТУРАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР
1.1 Батыр ұғымы мен қазақ қоғамындағы батырлардың саяси - әлеуметтік
құрылымы туралы зерттеулер
Казіргі кезде батыр сөзінің этималогиясы туралы нақты ғылыми
дәлелденген ортақ пікір жоқ. Бірақ бұл сөздің бір ерекшелігі қандай тіл
құрамында қолданылмасын барлық тілдердегі ұғымы бір. Сонымен бірге батыр
сөзі Қиыр Шығыстағы алтай тіл семьясына жататын халықтардан бастап,
батысында Шығыс Европадағы славян тілдес халықтарда, солтүстігінде фин-угор
тіл семьясына жататын халықтарды, ал оңтүстікте Солтүстік Кавказ халықтары
арасында кең тараған сөз болды. Бұл феноменнің басты себебі көшпелі
дүниенің қозғалысқа түсуіне байланысты жаңа әлеуметтік топ батырлардың
қалыптасуы болды.
Қазіргі кезеңдегі тарихи зерттеулерге талдау жасай отырып, батыр
сөзінің этималогиясына байланысты зерттеулерді үш топқа бөліп қарастыруға
болады. Бірінші топка батыр сөзі көне түркі тілінде қалыптасқан ұғым
деген пікірді қолдаушыларды жатқызуға болады.
1891 жылы жарық көрген энциклопедиялық сөздікте богатырь -түрік
сөзі. Бахгатур, багадур, батур, батырь, батор – деген әртүрлі формада
қолданылған және ол багатырь сөзінің ең алғаш Серницкийдің 1585 жылғы
кітабында кездеседі дегенді атап көрсеткен. [1, 18 б.].
Профессор И.Е. Андреевскийдің энциклопедиялық сөздігінде батыр
сөзінің ешқандайда орыстық тамыры жок, ол алғашқы кезде татарлардың әскер
басы титулы ретінде қолданылғанын және батырлардың тек тарлар заманынан
бастап пайда болды деген пікірден аулақ екенін фйта келіп, татарлар
кезеңіне дейін бұл сөздің синонимдері – храбрь сияқты сөздеодің
пайдаланылғанын айтады. [1, 18 б.]. Ал М.Фасмер сөздігінде батыр сөзінің
орталық Волга жерінде артель старшинасы, жүкшісі деп қолданылғаны туралы
айта келе Соболевскийге сілтеме жасай отырып, бұл сөз түріктің батыр
сөзінен шыққан дейді. Ол ержүрек, күшті, шаба алатын адам орыстың
богатырымен ұқсас деп есептейді. Сематикалық тұрғыдан атамен сөзімен
салыстыруға болатындығын атап өтеді. [1, 18 б].
Бір қатар зерттеушілер батыр сөзінің этималогиясына ерекше мән бере
отырып, оның түрк халықтарының арасында кеңінен тарауын VІ ғасырдан бастау
алып, ІХ-Х ғасырларда Волга бойындағы түркі тілдес булгарлар мен хазарлар
арасында тарай бастады деп есептейді. Мысалы, белгілі түркітанушы С.Г.
Кляшторный багатур термин-титулы көне түркілер арасында VІ ғасырдан
бастап тарай ьастады деп есептесе [2, 113 б.], ал Минорский Х ғасырда
хазарлар арасында кеңінен тараған багатар титулын Аланияның билеуші
топтары қолдана бастады. Бұл сөзді багаир түрінде аландар арасында
кеңінен тарағанын Ибн Руст жазып кетсе, ал грузин хроникаларында да осы
ұғым кездеседі деп жазды . В.Б. Пфафф осетин княздарында татарлардың
құрметті Багатар титулы VІІ ғасырда хазарлармен араласудың нәтижесінде
пайда боды деп жазса , ал В.Ф. Миллер түрік сөздері, соның ішінде Багатар
сөзі де, осетин тіліне ХІІІ ғасырдағы татарлардың Солтүстік кавказды
бағындырған кезіне дейін енген сияқты. Бахатур сөзі қыпшақтарда болған
сияқты деп жазды. Г. Моравчик б.э. І мыңжылдығының екінші жартысында түркі
тайпаларында кеңінен тарады, соның ішінде булгар ақсүйектері ІХ-Х
ғасырларда қабылдады деп есептесе, де ал Артомонов осы кезеңде хазарларда
да тарады деп жазды [1, 19 б].
Қазақстандық белгілі зерттеуші И. Ерофеева: тюрко-монгольское слово
батыр, багатур, бахадур первоначально означало храбреца, вызывающего
врага перед битвой на противоборство. В этой транскрипции оно еще в ХІV в.
проникло в русский язык, потеснив более ранний, автахтонный термин
южнославянской книжности "храбр", т.е. "воитель". Наряду с русской калькой
данного термина - "богатырь" - в Московском государстве конце ХV- первой
трети ХVІ в для обозначения иноземных храбрых воинов уже использовался
собственно тюркоязычный термин "батыр", подтверждением чему могут служить
одельные земечания небезызвестного автора "Записок о Московии", германского
посла Сигизмунда Герберштейна (1486-1566), впервые услышавшего это
найменование от русских людей, - деп тұжырым жасайды [3, 33 б.].
Сондай-ақ батыр сөзінің моңғолдарға дейін де болғандығын патша
әскерінің генерал-лейтенанты, әскери-оқу комитетінің бас штаб мүесі болған
М.Иванин еңбектерінде: ... из оставшихся сведений видно, что отец и дед
Темудзина был храбрыми воинами, грабили Китай и за свои военные подвиги
получили название батырей (багату или багадур ), т.е. выражая по нашему,
богатырей или степных героев [4, 36], -деген деректер келтіріледі.
Батыр немесе багатурь сөзі орыс жылнамаларында тек монғол-татар
кезеңінде пайда болғанымен белгілі ақын, зерттеуші Олжас Сүлейменов АЗиЯ
атты еңбегінде Игорь полкы туралы жырдағы бойтур сөзін батыр сөзімен
байланыстырады. Ол батыр сөзінің -буйтур, батыр, батур, боотур, богатырь
делініп пайдаланылғанынғ мүндағы буйтур сөзінде буй-ағы, жабайы дегенді
білдірсе, тур-өгіз, бұқа деген мағынада айтылады, осы екі сөз косылып
айбынды, күшті, өгіздей күшті дегенді білдірсе керек деген болжамдар жасап
өтеді.[5, 51 б.] О.Сүлейменовтың бұл пікірледі кей жағдайларда VІІ-VІІІ
ғасырлардағы оғыз батырлар жыры туралы баяндалатын Қорқыт ата кітабіндағы
Дерсе хан ұғлы Бұқаш хан туралы жырымен түйіндес болып келеді. Бұл жырда
басты кейіпкер Дерсе ханның құдайдан сұрап алған жалғыз ұлы күшті бұқамен
айқасып, жіңіске жетіп, осыған орай оның азан шақырылып қойылған атты
өзгертіліп бұқаны жеңген айбатының құрметіне Бұқаш өзгертілгені бізге жыр
жолдарынан белгілі [6, 11 б].
Зерттеушілердің екінші бір тобы батыр сөзінің түп төркіні көне
арийлерден басталады деп есептейді. Мысалы, О.Ф. Миллер багадур сөзі
татар сөзі емес, санкриттік bagadhara, яғни бақыт иесі, жолы болғыш
дегенді білдіреді , ал орыстың богатырь сөзі праарейлік бастауға тән- дген
пікір ұстанады. [1, 19 б].
Ал енді зерттеушілердің үшінші тобы- батыр сөзін бастауын монғол
тілінен іздейді. Мысалы, В.В. Радлов батыр сөзін монғол тіліне жатқызады.
Сондай-ақ Б.Я. Владимирцев батыр лауазымының моңғол дәуірнде де болғанын
және оның кейбір кірме сөздермен ауысып тайшы, бұйрық, ноян, тегін,
бұйрық аталғанын айтады [1, 20 б].
Батыр сөзі көнеарийлік немесе монғол тілінен шықты деп дәлелдеп
жүрген зерттеушілердің басым болігі көне руникалық жазулар мен түркі
дәуіріндегі жазба деректерде батыр сөзінің болмауын алға тартады. Осыған
байланысты ерте түркі дәуірінде батыр сөзінің орнына ер сөзінің кең
қолданылғанын айтып өткіміз келеді. Мысалы, Р.С. Липец Күлтегіннің Үлкен
және кіші жазбасының өн бойында кездесетін эпосқа тән баяндау тәсілдерін
талдай келсе, ескерткіштің лексикасы да эпосқа тән екендігін алға
тартады.[7, 84 б].
Ал енді батыр сөзінің этнонимінің, яғни мағынасына келетін болсақ
онда зерттеушілердің басым бөлігі ортақ пікірде сияқты.
Белгілі қазақ тарихын зерттеушілердің бірі М.В. Вяткин батыр сөзінің
екі түрлі нұсқасын ұсынған болатын: бірінші нұсқасы бойынша батыр қара
халық арасынан шыққан батыл, жауынгер, ер жүрек адамды айтса, екінші
нұсқасында батыр деп ерекше жауынгерлік өнер иесі [8, 108 б]. –дей келе
бұл сөздің түп-төркінін моңғолдың - bagatur, орыстың - богатырь
сөздерінің мағынасымен төркіндес келеді деп өз ойын жалғастырады. [8, 109]
М. Вяткин батыр сөзінің ХVІ ғасырға дейін де адамның есіміне қосылып
айтылатын титул ретінде пайдаланып келе жатқанын, ал бахадур, багатур,
ерекше батылдығы үшін кей жағдайда толы батыр яғни толық батыр деп те
қолданылады және ХV ғасырға дейін бұл титул бек деп аталып моңғолдың
нойан, араб-парсылардың әмір лауазымымен мағыналас болып, ХV ғасырдан
бастап оның би лауазымымен орайласқаны туралы тұжырым жасаған. Революцияға
дейінгі кезеңдегі белгілі ғалым Л. Костенко өзінің зерттеуінде батыр сөзі
түркі-моңғолдың баһадур, ba,tur, багадур, бакхату-деген сөздерден шыққан,
негізгі мағынасы ер жүрек, қаһарман, батыл дегенді білдіретінін атап өтеді.
[1, 20 б].
ХХ ғасырдың І-жартысындағы қазақ тарихындағы есімі ерекше аталатын
тарихшы ғалым Ермұхан Бекмаханұлы Бекмаханов еңбектерінде батыр - термині
түріктің багадур, бакхатур деген сөздерінен шыққан. Ол тіпті сонау
ықылым замандардан-ақ сыртқы жаудан қорғану үшін арнайы топтардың
топтасқнын айта келіп, оны әсекри қолбасшы басқарғанына тоқталады. Осындай
топтардың ерекше көзге түскен каһармандарын батыр деп атаған. Батыр сөзі
қазақ және түркі тілдерінде де күресуші, күшті, батыр, ержүрек дегенді
білдіреді деп тұжырымдайды. Зерттеуші Кенесары ханның жақын серігі Төлебай
батырды жеке батырлық ерекшелігімен көзге түскендігіне байланысты Жеке
батыр атағаны туралы дерек келтіреді [9, 98 б]. Е. Бекмаханов кейінгі
кезеңдері руаралық қақтығыстар кезінде немесе барымтаға шығып көзге
түскендерді де батыр атай бастағанын қынжыла жеткізеді. Батыр атағына
кедей адамдар да қол жеткізе алған. Олардың қатарына Арғын Бүхарбай батыр,
шұбыртпалы Ағыбай батырларды қосады [9, 99 б].
ХV-ХVІІІ ғасырлардағы Қазақ хандығы тарихына қатысты материалдар
атты еңбек авторлары қазақтар өздерінің ерлігімен де, қуат-күшімен де бүкіл
әлемге танылған халық дей келе, батырлықтың халық арасында ежелден бар
екенін жазады [10, 28 б]. Қадырғали би Қосымұлы және оның жылнамалар
жинағы атты еңбек авторлары Р. Сыздықов мен М.Койгелдиев бахадур тұлғасы
екі мағынада: бірінші-батыр, жүректі адам, екіншісі- сол батыр адамға
берілетін атақты білдіреді. Бахадур сөзі моңғол билігі тұсында феодалдық
қоғамдағы әскери иреарзияның титулы болған, ал бек сөзі ханнан кейінгі
билеушінің титулы деп жазады [11, 57 б; 68 б].
Кеңестік дәуір кезіңіне тән көптеген сөздіктерде батыр терминінің
мәні В.В. Радлов, М.П. Вяткин, Е. Бекмаханов пікірлерімен бір арнаға
тоғысып жатады. Атап айтса, Қазақ Кеңес Энциклопедиясында [12, 199 б]. Көне
түркі сөздігінде [13, 89 б], Большая Советская энциклопедия [14, 339 б],
және т.б. сөздіктерде батыр- араб және иран тілдеріндегі бахадур-
жауапкершілік кездерімен, әскери жорықтарда жеке ерліктерімен ерекше көзге
түскен ержүрек, қаһарман адамдара берілетін құрметті атақ - деген
мәліметтер келтірілген. Қазақ тілі түсіндірме сөздігі деген еңбекте
Батыр ел қамы үшін жаумен сайысқан тарихи қаһарман, алып ер деген
анықтама берілген. [15, 152 б]. В. Даль сөздігінде Волга бойында батыр деп
ат үстінде бұзықтық жасаушыларды, жігіттік көрсетушілерді, батырлық
жоруылдар жасаушыларды атайтындығы, батырлықтың мүрагерлікке
қалдырылмайтыны жазылған. Сонымен қатар В. Даль батыр азиаттықтарда
білікті күш иесі, батыл, жеңіскер, сабаз, шабандоз дегенді білдіреді,-дей
келе батыр лауазымының атаққа берілетініне де тоқталған.[1, 21 б.].
Орыстың филологиялық сөздігінде батыр-күшті адам, сабаз, шабандоз
мағынасын білдіретінін оқуға болады. [1, 21 б.] Ал, Қазақстан Республикасы
өз тәуелсіздігін алғаннан кейінгі кездерде жарық көрген Қазақстан Ұлттық
энциклопедиясының екінші томында батыр сөзі парсының баһадур-ержүрек,
батыл, батыр-әскери өнерді жақсы меңгерген, жау түсірер ерлігімен аты
шыққан қаһарман адамға берілетін құрметті атақ,-делінген [16, 184 б].
Соннымен батыр сөзінің мәні ержүрек, батыл, әскери өнерді жетік
меңгерген, ерлігімен атты шыққан деген мағына беретіндігіне көз жеткіземіз.
Ал, батыр атағы тек ғана адамның жеке бас қасиеттеріне, яғни батыр сөзінің
жоғарыдағы анықтамасына ғана сәйкес келетін тұлғаға ғана берілетін атақ
деген тұжырым жасаймыз.
Енді қазақ қоғамындағы батырлардың орны мен батырлықтың өлшеміне
тоқтала кетсек, себебі дәстүрлі қазақ қоғамындағы жауынгерлік дәстүрді
жалғастырушылар ретінде өзіндік ерекшелігін айқын әлеуметтік топты құраған
қазақ батырларының өзіндік ұғымдық бет-бейнесі қалыптасқаны анық.
Батырлардың қоғамдығы портреті мен атқарған қызметі бейбіт заманда
нақты көрінбесі анық. Сондықтан батырлардың тұлғасы мен ерлік істері
жаугершілік замандарға тән екені белгілі. Қай кезеңде болмасын батырлар –
жауынгерлік дәстүрді жалғастырушылар ретінде бағаланды.
Елдің елдігін сақтауға айтулы үлес қосып, қазақ халқын ортақ жауға
қарсы ұйымдастырып, оның келешегі үшін топ алдында сөз сөйлеп, халықты бір
арнаға тоғыстырып, оның келешегі үшін топ алдында сөз сөйлеп, халықты бір
арнаға тоғыстырып, оларды қазақ мыңдығы мен түменбасыларына топтастырып,
ұйыстырып, әскердің жігерін жани түсетін, айбарына айбар қосатын батырлар
институты қазақ тарихының феномині ретінде қарастырылады.[17.]
Батырлар өздерінің қарамағындағы рулары мен тайпаларын бастап шығар
жолбастары, қолбасы, рубасы, жөн сілтері болды. Олардың мүдделерін қорғап,
үлкен-үлкен басқосуларда артында қалған руластарының талап-тілегін
жеткізді. Себебі қазақтың кез-келген батыры сөз қадірін жете білетін,
түсінетін жоғары интелектуалды дәрежеде еді.
Абай: Біздің қазақтың жүрегі кісі дегені – батыр кісі, - деп
анықтама берсе, профессор Ғарифолла Есім Райымбек батырдың әулиелік қасиеті
туралы жазған мақаласында, батырлық туралы философиялық түрғыдан
тұжырымдайды. Сонымен қатар, батырлық, ерлік ұғымдары туралы үлкен
анализ жасай отырып: Ерлік адам болмысының ерекше қасметі. Жаратушы ерекше
жандардың табиғи болмысына ерлік куатын береді, бірақ сол қуатты адам
қандай мақсатқа пайдаланбақ... Ер адам мерт болам демейді, себебі, оған
қуат беретін –намыс. Ерлік деген тек бір сәттік көрініс емес, ерлік
батырдың қалыпты жағдайы, -деп түйіндейді ғалым. Ерлік идеологиялық ұғымға
айналғанда, оның табиғи болмысындағы ізгілік өзге іске, зұлымдыққа айналып
кету мүмкіндігі үнемі болып тұрады. Қалмақ батырлары да батыр, алдайда,
олардың ісі ізгілікті ме. Олай болса ерліктің өлшемі не болмақ? Ерліктің
өлшемі-ізгілік [18, 16 б.],-деп анықтама береді.
Одан әрі зетттеуші қазақ батырларының мақсаты елін, жерін қорғау, -дей
келе, Райымбек батырды әулие дегенде ол елдің қорғаны, қалың жұрттың
көшбасшысы, адасқан шақта жол табатын кемеңгер әулиелігін айтады. Әулие
арлы адам, арлы адам намысшыл келеді, сондықтан Райымбек бабамыздың
батырлығы, ел қорғаны болғаны да әулеліктің көрінісі,- деп тұжырым
жасады.[18, 17].
Қазақ қоғамы үшін батырлықтың белгісі ең алдымен сыртқы жауға қарсы
күрестегі ерлік. Мәселен, халқымызбен бірге келе жатқан каһармандық эпоста
белгілі бір жырдың басты кейіпкері ең мықты батыр болып көрсетіледі. Ол
жеңілу дегенді білмейді, онымен тең келер, күш таластыра алар жан жоқ
Алпамыс жырында ешкім Алпамыстың бетіне шыдай алмайды, Қобландыда
ноғайлының ең үлкен батыры осы Қобландының өзі, ал, Ер Сайын жырында
Сайынның ерлігі Қобландыдан асыңқырап кеткендей болады. Батырлық жырлардағы
негізгі мотив – ерлік, сыртқы жауларға қарсы күрес. Әйтседе жыр батырлық
деп аталмас та еді [19, 186; 192].
Қазақ ұғымында батыр атағы мирасқорлық жолымен берілмейді, оған
әрбір адам жеке басының ерлігімен ие болады. Ел ушин жанын қиған
батырлардың есімі ел ұранына айналып, халық олардың аруақтарын қастерлеген.
Ата-бабаларынан бері қарай Батыр атанып келе жатқан жараланса да ұрыс
даласын тастамағандар қара Батыр не қара Берен Батыр , қауіп-қатерді
елемей, ұрысқа жалғыз кіріп ерлік көрсеткен адам жеке Батыр атанған.
Талай рет қақпа бұзып жау қамалына ойран саған ерлерін қазақ қамал бұзған
қас батыр деп ерекшелеп атаған [20, 3 б].
Сондай-ақ батыр атағының сонау Шыңғыс заманынан феодалдық әскери
көшпелі білеушілердің өкілдеріне, сондай-ақ көшпелі қоғамның кез-келген
мүшесіне жаумен шайқаста жеке басының ерлігі үшін берілгендігі, ..
тағдырдың тәлкегімен әлеуметтік таптың төменгі сатысына іліккен Абылай хан
болғанда тек Шыңғыс тұқымы болғандықтан ғана емес, ең алдымен майдандағы
ерлігі мен ел басқарған көсемдігі үшін хан сайланды [21, 80 б.] деген
ғалым тұжырымдарынан шығатын қорытынды қазақ қоғамындағы батырлардың
мирасқорлықпен емес, тікелей жеке бастың ерлігімен келетіндігіне келтірілер
тағы да бір тарихи дәлелдер болса керек.
С.Г. Кляшторный мен Т.И. Султанотың Казахстан – летопись трех
тысячелетий зерттеуінде За личную храбрость в сражении и за умелое
руководство военными действиями присваивался почетный титул батыр. Особо
выдающиеся рубаки, многократные герои поля брани получали, как
свидетельствует источник ХV в., титул или прозвание толубатыр толубахадур
-собственно полный багатырь, то есть человек безкерный отваги, стойкость,
силы. Как титул слово батыр прибавлялось к собственному имени храбреца
[22, 345 б],- деп жазады. Қазақ батырларының дәрежеленуі (яғни, жеке батыр,
хас батыр және т.б. атақтарымен аталуы) ежелден келе жатқан дәстүр.
Мәселен, Герадоттың мәлімдеуінше скифтерде соғыста көзге түскен
жауынгеолерге ерекше құрмет көрсетілетіні айтылады. Билеуші арнайы
дайындататын тостағаннан тек жауды өлтірген жауынгерлер ғана сусын ішетін,
ал жауды өлтіре алмағандар шетте отырып, мұны өздері үшін нағыз масқара
ретінде қабылдайтын дәстүр болған. Дәл осыған ұқсас дәстүр ғұндарда болғаны
белгілі [1, 23 б]. Басқаша айтқанда батырлық көшпелі халықтарда ежелден
жоғары бағаланған әрі бұл олардың дәстүрлі қоғамының басты идеологиясының
ерекшеліктерінің бірі ретінде жаңа заманда да сақталып отыр.
Сондықтан дәстүрлі қазақ қоғамындағы батырлардың ролінің артуы осындай
мәртебелеу жүйесімен де тікелей байланысты болған. Себебі, соғыста көзге
түскен көзсіз батырларды мәртебелеу жүйесі арқылы әскери атақ үлестіру,
жақсы соғысқан жауынгерге онбасы, жүзбасы немесе батыр атағы берілген.
Бұған қоса, батырларға жаудан түскен олжаның бір бөлігі, атақ, дәреже,
меншікке жер, қала ұлыстар беріліп, заттай, қаржылай сый-сияпат жасалып,
хан кеңесіне қарастыылуы сынды т.б. марапат көрсетіліп отырған. [20, 230].
Батырларды мәртебелеу шарасы туралы академик Әлкей Марғұлан жариялаған
Олжабай батыр туралы ел аузында сақталған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНДАҒЫ БАТЫРЛАР МЕН БАТЫРЛАР ИНСТИТУТЫ ТУРАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР
1.1 Батыр ұғымы мен қазақ қоғамындағы батырлардың саяси-әлеуметтік құрылымы
туралы
зерттеулер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .13
1.2 Батырлар институтының пайда болуы, қалыптасуы туралы зерттеулер...30
ІІ БИЛЕР МЕН БИЛЕР ИНСТИТУТЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
2.1 Би сөзі мен қазақ қоғамындағы билердің орны туралы
зерттеулер ... ... ...35
2.2 Билер институты мәселесінің
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .58
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .61
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ халқының азаттыққа қол жеткізіп, егемен
ел болуы өміріміздің барлық саласын саяси, әлеуметтік-экономикалық, мәдени,
рухани дамуына жаңа серпінмен әсер етті. Дүниежүзілік қауымдастық құрамында
өзінің орнын анықтаған Қазақ елі әлемдегі барша қазақтың Ақ Ордасы бола
отырып, ұрпағының мәңгілігі мен атамекеннің тұтастығын сақтау жолында бар
мүмкіндікті жасап келеді.
Өткенсіз ертең жоқ дейді дана халқымыз. Осы қағиданы ескерген
Қазақстан Республикасының Үкіметі Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың тікелей
тапсырысымен бірнеше кезеңнен тұратын Мәдени мұра бағдарламасын
қабылдады. Бағдарлама өткен жолымызды жаңаша саралап, зерделеуге, оның
барлық кезеңдерін тануға барша тарихшыларды, философтарды, тілші,
әдебиетшілерді т.б. ғылым салаларының мамндарын жұмылдыруға бағытталған.
Бұл бағдарлама халқымыздың тарихи деректік, рухани байлығына тікелей қатысы
бар құнды жәдігеріміздің халқына орлуына мүмкіндік әкелді. Оның аясында
қазақ тарихының тамырының тереңде жатқандығы дәлелденді. Сонау сақ, ғұн,
түрік тайпаларының ізін жалғастырған халқымыз тарих көшіне ілесіп, ұлан-
байтақ аймақты мекендеп, атамекенін қасық қаны қалғанша қорғап, өзіндік
басқару жүйесін құрып, оны қажетті құрылымдармен қамтамасыз ете білді.
Қазақ тарихындағы мемлекеттілік, оны басқару жүйелері дала
демократиясына негізделгені белгілі. Хандық жүйедегі дала демократиясы
билеуші жанындағы билер, батырлар сынды әлеуметтік институттардың ел билеу
ісіне жол ашты. Керей, Жәнібек, Тәуке, Қайып, Әбілқайыр, Әбілмәмбет, Абылай
хандар әрқашан аталған институттарға арқа сүйеп, олардың ақыл-кеңесіне,
жұрт алдындағы беделіне сенім білдірді. Осындай жағдайда ғана белгілі
тұлғалар Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би, Бөкенбай, Бөгенбай батырлар ішкі
тұтастықты, бірлікті, туысқандықты жүзеге асырды. Үш жүздің ынтымағы
қалыптасты.
Қазақ қоғамындағы әлеуметтік топтардың зерттелуінің маңызы зор.
Себебі, осы зерттеулер арқылы біз қазақ қоғамындағы топтарды соның ішінде
батырлар мен билердің қоғамдағы орнын анықтап оған дұрыс баға бере аламыз.
Тарих ғылымында батырлар жеке тұлға ретінде ғана қарастырлып, батырлық
адамның жеке басының қасиеті саналып, бұл ұғымдардың тарихи және әлеуметтік
мәні ғылыми тұрғыдан толық зерттелмеген. Дәстүрлі қоғамға тән билер,
батырлар институттары көшпелі және жартылай көшпелі қоғамның өзіне тән ғана
мәдени-әлеуметтік тарихи тамыры мен осы мәдени-әлеуметтік тамырдың
ерекшелігін ескерусіз қарастырып, мәселен дәстүрлі қазақ қоғамындағы батыр
атауы тек құрметті атақ деген сияқты ғана пайымдаулар жасалды.
Дәстүрлі қазақ қоғамындағы батырлардың ерекше әлеуметтік топ ретінде
өзіндік идеологиясы, қоғамдық функциясына, қызметіне байланысты тек
өздеріне тән өмір сүру салты, жауынгерлік салт-дәстүрі, басқа әлеуметтік
жіктермен ара қатынасын реттейтін әлеуметтік нормалары, этикасы және т.б.
сословиелік ерекшеліктері қалыптасты. Батырлардың ерекше әлеуметтік жік
ретіндегі басты ерекшелігі-олардың тек қана әскери кәсіппен айналысуынан
көрінеді. Бұл туралы құнды мәліметтер қазақ ауыз әдебиетінде –эпос,
жырауларда, жыраулар поэзиясында, батырлық ертегілерде және т.б. ауыз
әдебиеті деректерінде тамаша көрініс тапқан. Батырлар жырында елін сыртқы
жаудан қорғау идеясы бейнеленіп қоймайды, сонымен бірге халықтың
дүниетанымы, өзі туралы ұғым –түсінігі, моральдық-этикалық ұстанымдары,
қаһармандық идеалы, салт-санасы, өмірді өзіндік қабылдау ерекшелігі т.б.
этникалық сипаттары бейнеленеді.
Қазақ халқының тарихында билердің маңызы зор болып келген. Себебі,
мемлекеттің саяси және әлеуметтік құрылымының ғұрыптық құқық негізінде
жүзеге асырылуын қамтамасыз етуші бірден-бір әлеуметтік құрылым ретінде
билер қоғамдық күштердің арасалмағын теңдестіруші миханизм рөлін атқара
отырып, қоғам дамуындағы бүкіл саяси-әлеуметтік қарым-қатынастарды реттеп
отырған. Сонымен бірге, қазақ қоғамындағы билер институтының ерекшелігі ол
мемлекеттік басқару институттарымен тығыз байланыса келіп, билеушілер мен
бұқара халықтың белгілі бір саяси-әлеуметтік құндылықтар төңірегінде
топтасуын қамтамасыз етті.
Еліміз тәуелсіздігін алғаннан бері қалыптасып отырған саяси-әлеуметтік
және мәдени-рухани хал-ахуалдан байқайтынымыз, қазіргі заманға сай
мемлекеттік жүйе мен саяси мәдениетті қалыптастыру барысында қазақ
қоғамының кейбір жекелеген дәстүрлі құрылымдарын жаңғыртып, күн талабына
сай бейімдеу аса қажеттілікке айналып отыр және мұның нақты мысалдары да
жоқ емес. Мәселен, республикамыздың кей жерлерінде ақсақалдар алқасы яки
ақсақалдар кеңесі пайда болып жатса, ендігі бір жергілікті әкімшілік билер
сотын яки төбе би сайлау етек алып отыр. Баспасөз материалдарынан
байқайтындай, мұндай алқа, кеңестер мен билер соттарының мақсаты ара
ағайындыққа жүгіп, жергілікті ұсақ заң бұзушылықтарға, неке-отбасы
жанжалдары мен көрші-қолаң арасындағы ашу-араздықтарға байланысты төрелік
айтуға саяды. [1]
Қазақ қоғамындағы дәстүрлі саяси-әлеуметтік құрылымдарының қазіргі
күні қайта жаңғыра бастау құбылысынан олардың тамыры мен қоғамдық табиғатын
тереңдету талабы туындауды.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Қазақ қоғамындағы әлеуметтік топтардың
туралы зерттеулер жарық көргенмен, олар тарихнамалық түрғыдан зертелген
емес. Диплом жұмысымда қарастырып отырған батырлар мен батырлар институты,
билер мен билер институтына байланысты тарихнамалық зерттеу жасаған еңбек
жоқ. Дегенмен қазақ қоғамында ғана өте ерекше мәнге ие болған батырлар мен
батырлар институтының, билер мен билер институтының кейбір мәселелері ХVІІІ
ғасырдан бастап орыс патшасының отарлау саясатына байланысты қазақ даласына
аяқ басқан орыс зерттеушілері мен саяхатшыларының еңбектерінде көрініс
берген. Мәселен, П.И.Рычков [1], И.Г. Андеев [2], Е.К. Мейендорф [3], А.И.
Левшин [4], И.Ф. Бларамберг [5], А.Костенко [6] еңбектерін атап өтуге
болады.
П.И.Рычковтың күнделігінде ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы қазақ батырларының
өмірі мен қызметіне қатысты, олардың қазақ-орыс қатынастарындағы елшілік
қызметтері туралы мәліметтер келтірілген. Әсіресе, П.И. Рычков Жәнібек
батырдың сін-салтанаты туралы тамсана жаза отырып, осы кездегі қазақ
батырлардың қоғамдық-саяси өмірдегі беделі мен орны туралы тұжырымдарын
келтірген. Ал билерге байланысты бидің беделі ол шыққан ру немесе тайпаның
саны мен күш-қуатына тәуелді деп көрсету арқылы, жалпы би институтының
қазақ қоғамының ру-тайпалық құрылымына тығыз байланысты қарастыру
қажеттігін негіздеді. Ал негізінен орта жүз қазақтары туралы этнографиялық
еңбектердің авторы И.Г. Андреевтің еңбектерінде қазақ батырларының,
билерінің қоғамдық-саяси өмірдегі әртүлі қызметтері туралы мәліметтер бар.
[2, 112 б.].
Е.К. Мейендорфтың Орынбордан Бұхарға барған сапарында жинаған
материалдарының жазбасында қазақтарды негізінен ақсақалдар, билер,
батырлар, сұлтандар мен хандар басқарады деп анықтама берген. [3, 41 б.].
Ал, А. Костенко бұрынырақта ұрылар мен қарақшылар халық арасында зор
беделге ие болған және олар батыр атағын иеленген деген қорытынды
жасаған[6,42 б.]
Ал, ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап патша үкіметі қазақ даласын
мақсатты түрде зерттеуге кіріскені аян. Л.Мейер [7], И.И. Крафт [8], В.Н.
Витевский [9], А.И. Добрамыслов [10] сияқты патша әкімшілігінің әскери
шенеуліктерінің зерттеулерінде ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы батырлар мен билердің
институттарының ішкі-сыртқы саяси өмірдегі атқарған қызметттері туралы мол
мағлұматтар келтірілген.
ХVІІІ-ХІХ ғасырдағы дәстүрлі қазақ қоғамының әлеуметтік тарихын
зерттеуде Ш.Ш. Уәлиханов [11], А.Құнанбаев[12] еңбектерінің орны ерекше. Ш.
Уәлиханов ең алғаш болып қазақ батырлары мен билері туралы аңыз әңгімелерді
хатқа түсіріп, батырлардың тек қазақ қоғамыны тән өзіндік орны мен рөлі
туралы құнды тұжырымдар жасаған [11].
Әлеуметтік топтардың тарихын зерттеуге қатысты тұжырымдарды ХХ ғасыр
басындағы қазақ зиялылырының еңбектеріне кездестіруге болады.
(А.Байтұрсынұлы [13], Х.Досмұхамедұлы [14], М. Тынышпаевтың [15], т.б. )
Ал, кеңестік кезеңдегі зертеушілердің ішінен ең алғаш
С.Асфендияровтың еңбегінде батырларды билеуші феодалдық ақсүйектердің тобы
ретінде көрсете отырып, хандардың әскери жасағы- батырлар олжаның ең көп
бөлігін иеленіп отырды және т.б. артықшылықтарды пайдаланды деп жазады [16,
90 б.]. Әрине С.Асфендияровтың тұжырымдары таптық тұрғыдан тұжырымдалғанына
қарамастан, зерттеуші бірінші рет батырларды әлеуметтік топ ретінде
қарастырғанын атап өтуіміз қажет.
Қазақ қоғамының әлеуметтік топтарның зерттеуіне елеулі үлес қосқан
зерттеушілер ретінде Е.Б. Бекмаханов [17-18], М.П.Вяткин [19] еңбектерін
айрықша атап өтуге болады. Е.Бекмаханов Кенесары бастаған ұлт-азаттық
қозғалыс тарихын зерттей отырып, осы кезеңдегі қазақ қоғамының әлеуметтік
жіктелуін қарастырады. Е.Бекмаханов алғаш рет қазақ қоғамына тән ақсүйек,
қарасүйек, төре, төленгіт, қарашы, сұлтан, би, батыр, бай
деп аталған ұғымдар мен әлеуметтік категорияларды ғылыми тұрғыдан талдаған
[17].
Дәстүрлі қазақ қоғамына тән батырлардың зеттелу тарихында М.Вяткин
еңбектерінің маңызы зор. Зертеуші батырлардың түркі халықтарының бәрінде
кең таралғандығын жаза келе, дегенмен ол тек дәстүрлі қазақ қоғамына ғана
тән ерекше құбылыс ретінде көрініс береді деп бағалайды. Бірақ зерттеуші
батыр терминін әлеуметтік-таптық мәні жоқ ұғым ретінде қарастырып, ХVІІІ
ғасырлардағы тарихи кезеңдегі қоғамдық сипаты анықтау жөн деген тұжырымға
келеді [19, 115 б.]. Тарихты таптық түрғыдан ғана қарастырған зерттеушінің
дәстүрлі қазақ қоғамындағы батырлардың ақсүйек , қарасүйек өкілдерінен
де шығуы, олардың аса бай немесе жалғыз атты кедей ретінде де өмір сүруіне
байланысты өзіндік ерекшелігін талдаудың басты ұстанымының қате болғаны
белгілі.
М. Вяткин қазақтың билері мен қырғыздың манаптары арасындағы
тарихи байланыстылық пен саяси-әлеуметтік біртектілікке Ш. Уәлихановтан сон
арнайы назар аударған зерттеуші. М.Вяткин би институтын шығу төркінін
сонау Дешті-Қыпшақ қоғамына дейінгі дәуірден іздеу керек деген пікір
айтады.
ХVІІІ ғасырдағы қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымы, әлеуметтік
терминдер мен категориялар, соның ішінде батырлар мен билердің өзіндік
ерекшеліктері Н.Г.Аполлованың зерттеулерінен көрініс тапқан [20-21]. ХVІІІ
ғасырдың 30-40 жылдарындағы Қазақстанның Ресейге қосылу тарихын зерттей
отырып, аталған кезеңдегі қазақ хандығының саяси құрылымын арнайы тарау
ретінде қарастырады. Зерттеуші хан билігі, халақ жиналысы хан сайлау
дәстүрлі, ақсақалдар мен билер кеңесі, сондай-ақ батырлардың саяси,
әлеуметтік функцияларын талдайды.
Мәселені зерттеп талдау жасай отырып бұдан кейінгі жылдары жарық
көрген, қазақ қоғамының әлеуметтік-саси құрылымына байланысты іргелі
зерттеулерде батырлардың жеке әлеуметтік топ ретінде қарастырылмағандығын
көреміз. Ал билер болса тек қазақ қоғамының дәстүрлі әдет-ғұрып құқығы
шеңберінде қарастырылып, негізінен заң ғылымы, оның ішінде мемлекет және
құқық тарихы саласымен шектеліп қалды. Бірақ ХVІІІ-ХІХ ғасырың алғашқы
жартысындағы әлеуметтік топтардың қоғамдық-саяси өмірдегі рөлі олардың
әлеуметтік, қоғамдық, саяси қызметтері туралы тұжырымдарды аталған
кезеңдегі қазақ-орыс қатынастары, Қазақстанның Ресейге қосылуы мен отарлау
саясатына қарсы ұлт-азаттық күрестер, қазақ қоғамының әлеуметтік-
экономикалық дамуы туралы жазылған еңбектерден кездестіруге болады. Осы
жылдары тек жекелеген ғылыми мақала көлемінде жазылған М.Бижановтың ХVІІІ
ғасырдағы қазақ қоғамындағы әлеуметтік категориялардың орыс
зерттеушілерінің еңбектерінде зерттелуін талдаған еңбегі де маңызды болып
табылады. [22, 166 б.]
Ал енді дәстүрлі қазақ қоғамындағы батырлар мен билердің
зерттелуінде Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алғаннан кейінге жылдары
жарық көреген, еңбектерді жеке – жеке қарастырғанды жөн көрдік. Батырлар
мен батырлар институтына байланысты К.Л,Есмағамбетов [27], Ж.Қ. Қасымбаев
[28], М.Ж. Абдиров [29], И.В.Ерофеева [17], Қ.С.Қаражан [21], еңбектерін
атап өтуге тиіспіз. К.Л. Есмағамбетов еңбектерінде ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы
қазақ батырлары, олардың тархандық құқықтары туралы шет елдік
зерттеушілердің еңбектері талданған. Ж.Қ. Қасымбаев, М.Ж. Абдиров
еңбектерінде патша үкіметінің қазақ даласында жүргізген отарлау саясатының
салдарлары ұлт-азаттық күрестер, қазақ жеріндегі орыс-казак әскерлерінің
тарихы мәселелері қарастырылғанымен, бұл зеттеулер біздің тақырыбымыз үшін
де маңызды бола түспек. К.Л. Есмағамбетов қазақ қоғамына тән батырлар
институтын қазақ мемлекеттілігімен бірге жасасып, қалыптасқан, күрделі
эволюциялық даму жолын бастан кешірген ерекше құбылыс , - деп бағалайды
[27, 21 б.]. Тарихшы – ғалым Қ.С. Қаражан ХVІІ-ХVІІІ ғасырлардағы ұзаққа
созылған қарулы қақтығыстар, көрші мемлекеттердің сыртқы саясаты қазақ
қоғамындағы билер мен қазақ жасақтарының басшылары – батырлардың беделінің
одан әрі түскендігін айта келіп, олардың көшпелі халықтардың әскери
дәстүрін сақтап, жалғастырушылар болғанын тарихи деректермен дәйектейді.
[21, 80 б.].
Аталған зерттеушілердің ішінде И. Ерофееваның зерттеулерін ерекше
атап өтуге болады. Зерттеуші батырлардың қазақ қоғамының әлеуметтік
стратификациясы мен потестарлық – саяси үйымдасудағы орнына ерекше назар
аударады. Сондай-ақ ХVІІІ ғасырдың басында қазақ қоғамындағы батырлардың
рөлінің өсуін сыртқы саяси жағдайдың шиеленісуі мен қазақтардың әлеуметтік
ұйымдасуындағы әскери – потестарлық құрылымдардың рөлінің өсуімен
байланыстырады [30, 33-35 бб.].
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары жарық көрген еңбектердің
қатарында батырлар институтының алғышарттары мен қалыптасуы мәселелерін
қарастыруда іргелі тарихи еңбектер қатарында т.ғ.д., профессор Қуаныш
Сүлейменұлы Қаражан және жазушы Қуанышпай Құрманғали басшылығымен
құрастырылып, баспадан қайта басылып шыққан патша әскерінің генерал-
лейтенанты М.И. Иваниннің О военном искусстве при Чингисхане и Тамерлане
атты еңбегінен өз замандарының заңғар әскери қолбасшылары бола білген
Шыңғыс хан мен Әмір Темірдің осындай жоғары білікті саясаткер деңгейіне
көтерілуіне мол әскери қолдың болуы шарт емес, керісінше әскери тактикамен
жеке бастың ерлігі, батылдығы арқылы жеткендігіне көзжеткізе аламыз. [31]
Батырларға байланысты кейбір мәселелерін зерттеу А.К. Кушкумбаев
[32], Т.К. Алланиязова [33], Ш.Е. Картаева [34], Қ. Ахметжанов [20], сынды
зерттеушілердің қазақ халқының соғыс өнері мен жауынгершілік дәстүріне
арналған еңбектерінде көрініс тапқан.
Батырлар институтының қалыптасуы, оның негізгі атқарған қызметтері
туралы тың тұжырымдар соңғы жылдары жарық көрген Н.А. Абдоллаев, Е.С.
Сатыпалды [35], Г. Қайырғалиеваның ғылыми мақалалары мен М.Қ.
Дауытбекованың [1] кандидаттық диссертациясында көтерілген. Ал,
А.Тоқтабайдың еңбегінде барымтаның батырлық мектебі ретіндегі орны
қарастырылған [36].
Сонымен қатар тақырыптың зерттелуін қарастыру барысында соңғы жылдары
көптеп жарық көріп жатқан тарихи – әдеби тұрғыдан жазылған зерттеулерді
атап өтуге болады. Аталған тақырыпта қалам тарттқан әуесқой зерттеушілердің
еңбектерінің өзіндік маңызын мойындай отырып, дегенмен бұл бағыттағы
еңбектердің төмендегідей кемшіліктерін де атап өтуге тиіспіз. Мәселен,
ерлігі мен атқарған істері бойынша батырлардың өзіндік, шынайы бағасын
алуына қатысты. Себебі, өз руының ғана батырларын дәріптеп, өз тайпасының
ғана күйін күйіттеп жүрген әуесқой зерттеушілердің салдарынан әр рулар мен
тайпалардан шыққан аттас батырлардың өзге руларға телініп, ауыстырылып
жатуы шынайы тарихты бұрмалауға әкеліп соғуда.
Бұл бағыттағы еңбектердің тағы бір атап өтетін кемшілігі белгілі бір
тарихи кезеңде өмір сүрген, белгілі бір батырлардың тым әсіреленіп
көрсетілуі. Әуесқо йзерттеушілердің сөзіне сенсек, қазақ батырларының бірі
алып айдаһармен соғысып жеңсе, енді бірі найзасын бір сермегенде ондаған
сарбазын жайпап өтетін алып тұлға болып суреттеледі. Мерзімді баспасөз
беттерінде жарияланған енді бір мақалаларда Аузын айға білеген
Жоңғарияның атақты қонтайшысы Қалдан Бошақтының өзін қазақ биінің сөзден
масқаралап жеңіп, әскерін кері бұрып әкетуіне мәжбүр еткендігі айтылады.
Мұндай мысалдар әрине, тарихи шындыққа жанаспайды, арзан ауыз-екі әңгіме
деңгейінде ғана бағаланады.
Қазақ қоғамындағы батырлар туралы зерттеулерге талдау жасау барысында
эпостардың, батырлар жырларының зерттелуіне тоқталмай кетуге болмайды.
Негізінен батырлар жырының әдеби-филологиялық тұрғыдан зертелгені белгілі.
Сондықтан біз бұл зерттеулердің батырлар институтының рухани қызметін
талдауда маңызы зор. Эпостарды жан-жақты зерттеу, ғылыми тұрғыдан саралауда
М. Әуезов [37], Ә. Марғұлан [38], Б. Кенжебаев [39], Ә. Қоңыратбаев ,
Н.Смирнова , Р. Бердібай , Ә. Қайдаров Т.Қоңыратбаев және т.б. отандық
зерттеушілер мен қатар түркі – маңғол халықтарының эпос мұрасы бойынша жан
– жақты зерттеулер жүргізген А. Веселовский , В. Жирмунский , Е.
Мелетинский , А. Орлов , Р. Липец , С.Суразаков және т.б. еңбектерінің
батыр бейнесі мен оның өзіндік ұстанымдары, ар-намыс кодекстері, бет-
бейнелері туралы тұжырымдары біздің зерттеуімізде маңызды орын алады.
Тарихнамалық тұрғыдан талдау қазақ қоғамындағы батырлар тарихының
күні бүгінге дейін кешенді түрде, жан – жақты түрде арнайы зерттелмеген тың
тақырып екендігі туралы тұжырым жасаймыз.
ХVІІІ-ХІХ-ғасырлардағы қазақ қоғамында әлеуметтік институттар мен
олардың қоғамдық ролі турасында бірқатар бағалы пайымдаулар мен тұжырымдар
жасалған ғылыми еңбектер 1958-1971 жж. аралығында жарық көріп, отандық
тарих ғылымына тың серпіліс алып келгені белгілі. Олардың арасында С.З.
Зиманов, С. Аманжолов, С. Толыбеков, С.Л. Фукс тәрізді ғалым-
зерттеушілердің еңбектері айрықша назар аударуға тұрады.
1958 жылы жарық көрген ХІХ-ғасырдың бірінші жартысындағы қазақтардың
қоғамдық құрылысы, одан екі жыл кейін шыққан ХVІІІ-ғасырдың соңы және ХІХ-
ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстанның саяси құрылысы (1960 ж.) атты
монографияларында С. Зиманов қазақ қоғамындағы әлеуметтік, саяси және
экономикалық қарым-қатынастарды, олардың көшпелі қоғам жағдайындағы
ерекшеліктерін, меншік түрлері мен жер қатынастарын зерттей келіп, қазақ
халқына тән саяси билік формаларына тоқталады. Е. Бекмаханов, М.
Вяткиндердің ізімен С. Зиманов мол архивтік, нормативтік және ауызекі
деректер негізінде сұлтан, би, тархан, старшина, бай, кедей,
шаруа, жатақ, құл, төлеңгіт тәрізді әлеуметтік топтарға ғылыми
талдау жасап, олардың қазақ қоғамының саяси және экономикалық өмірінен
алатын орнын біршама тиянақты түрде дәлелдейді. [21, 184-287 бб.]
Алайда, алғаш рет 1959 жылы ХVІІ-ХІХ-ғасырлардағы қазақтардың
қоғамдық-экономикалық құрылысы тақырыбымен жарық көріп, 1971 өңделіп,
толықтырылған түлде ХVІІ-ғ. – ХХ-ғ. басындағы қазақтардың көшпелі қоғамы
деген атпен қайта шыққан ғылыми еңбектің авторы С. Толыбеков Тәуке хан жыл
сайын үш жүз өкілдерінің басы қосылатын феодалдық съездер шақырып отырды.
Осындай съездердің бірінде Тәуке ханның Ережесі (Жеті жарғысы ) қабылданған
еді деп жазған С. Зимановты сынға алып, ХV-ХVІІІ ғасырлардағы қазақ
көшпелі хандығы мемлекеттіліктің бастапқы сатысында тұрған әскери
демократия үрдісінде соғыс және тонаумен ғана айналысты. Қазақ сұлтандары
мен батырлары, билері мен байлары тонаудан басқаны білген емес... Жыл
сайынғы съездер Тәуке хан енгізген қандайлық бір жаңа институт емес, қайта
нағыз әскери демократия дәуірінің қалдығы деп біржақты әрі атүсті
қорытынды жасайды. [24, 342, 344 бб.] Мұның өзі, тоқырау жылдарындағы тарих
ғылымының шектен тыс идеологияландырылуы желісінде орын алғаны анық.
С. Фукстың ХVІІІ-ғасыр мен ХІХ-ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ
әдет-ғұрпына арналған еңбегі осы саладағы соңғы көлемді ғылыми монография
болып табылса да, аталмыш мәселеге байланысты қандай да бір тың мәлімет,
жаңа қорытынды жасалған жұмыс деуге келіңкіремейді. Алайда, аталмыш автор,
би институтының ХVІІІ-ғасыр аяғында, яки Абылай хан билігі тұсында-ақ
әлсірей ьастағанын, бұл ретте кінәліні өлім жазасына кесу тәрізді қашанда
халық жиналысы мен билер кеңесінің құзырында болып келген мәселені хан
институтының жекелеген өкілдері өз бетінше шеше бастағанынан көруге
болатынын дұрыс атап көрсетеді. [25, 106-107 бб.]
Көшпелі қоғамдағы билер институтының тарихи эволюциясы, оның дәстүрлі
қоғамдық қатынастардан алатын орны мен үлес-салмағын айқындау үстінде
Қазақстанның ерте және кейінгі орта ғасырлар тарихына байланысты жазылған
кеңес дәуірі тұсындағы ресейлік ғалымдарының, атап айтқанда Л.Н.Гумилев
[26, 62 б], С.А. Плетнева [27, 128 б.], А.Новосельцев [28, 264 б.]
еңбектері біршама септігін тигізе алады.
Бұрынғы КСРО ғана емес, сонымен қатар бүкіл дүние жүзін дерлік
қамтыған және Қазақстанды дербес мемлекет ретінде тарих сахнасына алып
шыққан 90-жылдардың басындағы геосаяси құрылымдық өзгерістер отандық
ғылымызға, оның ішінде тарих ғылымына тың серпін алып келгені даусыз. Саяси
және идеологиялық қасаңдық пен ғылыми тарөрістілік, таптық сыңаржақтылық
салдарынан өн бойы, әсіресе кеңес дәуіріндегі жылнамасы түгелдей
ақтандаққа айналған қазақ тарихына байланысты көптеген еңбектер жарық
көріп, әлә де болса жарық көруде. Отандық тарих ғылымындағы мұндай сапалық
өзгерістерді диплом жұмысымның бір тараушасына алынған билер институты, осы
мәселемен тығыз байланысты қазақтың дәстүрлі әдет-ғұрып құқығына арналған
зертеулерден де айқын аңғарылады. Бұл орайда Н.Өсерұлы, З.Кенжалиев және
т.б. ғалымдардың еңбектерін атап өтуге болады.
1980 жылдардың аяғы мен 1990 жылдарда отандық қоғамдық ғылымдар
көшпелі қоғамның өзіндік ерекшеліктері, оның саяси, әлеуметтік және
экономикалық дамуындағы тарихи жалпылық пен жалқылықтың арақатынасы
мәселелеріне ден қоя бастағаны байқалып отыр. Мәселен, ғалым-зерттеуші
ретінде қазақ әдет-ғұрып құқығы, оның ішінде Жеті жарғы мәселесімен көп
айналысқан Н. Өсерұлы билер институтын өз алдына бөлек әлеуметтік құрылым
ретінде емес, оның жекелеген өкілдері арқылы бағалауға бейім. Сондықтан да
болар, ол билердің тек шежіре-тарихнамалық, шешендік және заңгерлік
рөлдерін тиянақтаумен шектеледі.[30, 13 б.]
Заң ғылымы саласынан жазылғанымен, қазақ қоғамындағы дәстүрлі әдет-
ғұрпы ғана емес, сол сияқты әлеуметтік-мәдени және рухани таным-
тіршілігіндегі өркениеттілік ерекшеліетерді ашуға ұмтылуы себепті тарих
және филисофия ғылымдары үшін де бағалы болып табылатын З.Кенжалиевтің
Көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқықтық мәдениет атты еңбегінде билер
институтының сипаттамасын мүлдем тыңынан түсіндіріп, қазақ әдет-ғұрып
құқығының нормалары мен институттарының тарихи функциясы дау-дамайлардың
алдын алу, оларды болдыртпауға әрекет жасау, ал талас-тартыс туындап жатса
уақытысында жылдам, қоғамда қалыптасқан әділдік, теңдік ұғымдары және
принциптері негізінде шешу еді, - деп көрсетеді.[31, 69 б.] Айта кету
керек, З. Кенжалиев бұрын белгісіз болып келген ХІХ-ғасырға жататын билер
ережелерінің бірқатар нұсқаларын айналымға түсірген зерттеушілердің бірі.
[32]
Аталған заңгер ғалымдарға қарағанда, тарихшылар Р.Сүлейменов,
В. Моисеев, Б. – А.Б. Кочекаев, М.Арын, М.Қойгельдиев, Р.Сыздықова,
Ж.Артықбаев, С.Өтениязовтар басты назарды билер институтының тарихи даму
барысындағы қоғамдық әлеуметтік және саяси рөлдеріне аударады.
Р.Сүлейменов пен В.Моисеев қазақ қоғамындағы билерге қатысты
өздерінің алдарындағы зерттеушілер еңбектеріне сүйене отырып тұжырым
жасаудан аса алмай, Төле, Қазыбек және Әйтеке сияқты қазақ билерінің
жекелеген тарихи оқиғаларға байланысты рөлін айтумен шектеледі. [34, 108]
М. Арын бидің басқа халықтарға қарағанда қазақтар үшін төл ұғым
екендігіне, әлеуметтік статусы жағынан оның батырдан жоғары тұрғандыған
дәлелдесе, [53, 71-72 бб.] М. Қойгелдиев билер институты жекелеген
өкілдерінің қазақ хандығының сыртқы саясатында атқарған дипломатиялық
рөліне көңіл қояды. [11] Ал Р. Сыздықова болса, өзінің М. Қойгелдиевпен
бірігіп жазған Қадырғали би Қосымұлы және оның жылнамалар жинағы атты
зерттеу еңбегінде де, сол сияқты одан екі жыл бұрын шыққан Жалаири Жәми
ат-Тауарихының тілі монографиясында да би сөзінің этималогиясына
үңіліп, оның алғашында, яки орта ғасырларда рубасы, тек кейінен барып,
ХVІІІ-ХІХ ғғ. ғана сот мағынасын білдіре бастағанына ден қояды. [11, 68
б.]
Ж. Артықбаев пен С. Өтениязовтарға келсек, бұлардың алғашқысы соңғы
уақытта ресейлік ғалымдар афро-азиялық көшпелі тайпалардың қоғамдық
жүйесіне байланыстырып жүрген патронимиялық жүйені, қазақ қоғамының
дәстүрлі әлеуметтік құрылымына сәйкестендіруге бейім. Ж.Артықбаевтың
пікірінше би дегеніміз қара халық өкілдерінің көтерілетін ең биік шегі.
Бұл жерде би институтының саяси үлес-салмағы айтылып отырғаны түсінікті.
[58, 118 б.] Ал енді би институтының патша өкіметі тарапынан жүргізілген
әкімшілік-саяси реформалар жағдайындағы дағдарысы мен ХІХ-ғасырдағы
жіктелісін С. Өтениязов сипаттайды. Оның ойынша, аталған уақытта қазақ
арасында билердің екі түрлі болған: біріншісі –ертеден келе жатқан
дәстүрді жалғастырушы, яғни халық таңдаулылары. Екіншісі – патша өкіметінің
нақсүйері, халыққа жек көрінішті болса да, пышағы май үстінде жүрген, яғни
қызметкер би, өкіметтен жалақы, халықтан пара алушы.
Қазақ қоғамындағы билер институты жайлы сөз қозғалған тұста оның
шешендік өнері тәрізді құбылысқа тығыз байланыстылығын атап өту мүмкін
емес. Жоғарыда айтылып өткен Ә. Мәметованың ізімен бұл мәселе турасында
кейінгі кезде бірқатар ғылыми зерттеулер жүзеге асырылып, жарық көрді.
Мәселен, С.Қасқабасов, Б. Адамбаев, А. Бұлдыбаева, Б.Шканова, С. Негимовтер
шешендік сөздердің табиғаты, логикалық-композициялық құрылысы, тақырыбы мен
түрлері, әдебилігі мен тарихилығы, ұлттық әдебиет пен өнер фольклор
дамуындағы орны туралы теориялық пайымдаулар жасаса, Н. Төрекұл, М.
Қазбековтер қазақ тарихындағы есімі белгілі билер мен шешендердің сөздерін
жинастырып құрастырушылар ретінде танымал. Алайда, бұл еңбектердің
теориялық-методологиялық негізін М.Әуезов, С.Сейфуллин, Ә.Қоңыратбаев
тәрізді ғалымдар қалап кеткені белгілі.
Жұмыстың деректік негізі. Диплом жұмысының дерек көзін біз осы мәселе
бойынша ғылыми кітаптар, жинақтар монографиялық зерттеулер, мерзімді
баспасөз бетіндегі материалдар мен диссертациялар, авторефераттарды
жатқызамыз. Оларды диплом жұмысы барысында кеңінен пайдаландық.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеуіміздің мақсаты
әлеуметтік топтардың қызметінің негізгі бағыттарын айқындайтын зерттеулерді
талдап, оның маңыздылығын айқындау. Сондықтан, осы мәселелерді шешу
барысында мынадай міндеттерді назарға алдық:
Батыр ұғымы мен қазақ қоғамындағы батырлардың саяси - әлеуметтік құрылымы
туралы зерттеулерге талдау жасау ;
Батырлар институтының пайда болуы, қалыптасуы туралы зерттеулерге талдау
жасап, оларды салыстырып бағалау;
Би сөзі мен қазақ қоғамындағы билердің орны туралы зерттеулер талдау;
Билер институты мәселесінің зерттелу деңгейін көрсету;
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері. Хронологиялық шеңбері
негізінен ХVІІІ-ХІХ ғасырдың алғашқы жартысын қамтиды. Себебі осы кезеңде
әлеуметтік топтар туралы жазылып, зерттеле бастады. Дегенмен, диплом
жұмысында әлеуметтік топтардың даму кезеңдері мен қалыптасуының аяқталуын
қарастыру барысында тарихилық принципіне байланысты ежелгі және
ортағасырлар кезеңіне хронологиялық шегіністер жасалды.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, төрт тармақшадан тұратын
екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНДАҒЫ БАТЫРЛАР МЕН БАТЫРЛАР ИНСТИТУТЫ ТУРАЛЫ ЗЕРТТЕУЛЕР
1.1 Батыр ұғымы мен қазақ қоғамындағы батырлардың саяси - әлеуметтік
құрылымы туралы зерттеулер
Казіргі кезде батыр сөзінің этималогиясы туралы нақты ғылыми
дәлелденген ортақ пікір жоқ. Бірақ бұл сөздің бір ерекшелігі қандай тіл
құрамында қолданылмасын барлық тілдердегі ұғымы бір. Сонымен бірге батыр
сөзі Қиыр Шығыстағы алтай тіл семьясына жататын халықтардан бастап,
батысында Шығыс Европадағы славян тілдес халықтарда, солтүстігінде фин-угор
тіл семьясына жататын халықтарды, ал оңтүстікте Солтүстік Кавказ халықтары
арасында кең тараған сөз болды. Бұл феноменнің басты себебі көшпелі
дүниенің қозғалысқа түсуіне байланысты жаңа әлеуметтік топ батырлардың
қалыптасуы болды.
Қазіргі кезеңдегі тарихи зерттеулерге талдау жасай отырып, батыр
сөзінің этималогиясына байланысты зерттеулерді үш топқа бөліп қарастыруға
болады. Бірінші топка батыр сөзі көне түркі тілінде қалыптасқан ұғым
деген пікірді қолдаушыларды жатқызуға болады.
1891 жылы жарық көрген энциклопедиялық сөздікте богатырь -түрік
сөзі. Бахгатур, багадур, батур, батырь, батор – деген әртүрлі формада
қолданылған және ол багатырь сөзінің ең алғаш Серницкийдің 1585 жылғы
кітабында кездеседі дегенді атап көрсеткен. [1, 18 б.].
Профессор И.Е. Андреевскийдің энциклопедиялық сөздігінде батыр
сөзінің ешқандайда орыстық тамыры жок, ол алғашқы кезде татарлардың әскер
басы титулы ретінде қолданылғанын және батырлардың тек тарлар заманынан
бастап пайда болды деген пікірден аулақ екенін фйта келіп, татарлар
кезеңіне дейін бұл сөздің синонимдері – храбрь сияқты сөздеодің
пайдаланылғанын айтады. [1, 18 б.]. Ал М.Фасмер сөздігінде батыр сөзінің
орталық Волга жерінде артель старшинасы, жүкшісі деп қолданылғаны туралы
айта келе Соболевскийге сілтеме жасай отырып, бұл сөз түріктің батыр
сөзінен шыққан дейді. Ол ержүрек, күшті, шаба алатын адам орыстың
богатырымен ұқсас деп есептейді. Сематикалық тұрғыдан атамен сөзімен
салыстыруға болатындығын атап өтеді. [1, 18 б].
Бір қатар зерттеушілер батыр сөзінің этималогиясына ерекше мән бере
отырып, оның түрк халықтарының арасында кеңінен тарауын VІ ғасырдан бастау
алып, ІХ-Х ғасырларда Волга бойындағы түркі тілдес булгарлар мен хазарлар
арасында тарай бастады деп есептейді. Мысалы, белгілі түркітанушы С.Г.
Кляшторный багатур термин-титулы көне түркілер арасында VІ ғасырдан
бастап тарай ьастады деп есептесе [2, 113 б.], ал Минорский Х ғасырда
хазарлар арасында кеңінен тараған багатар титулын Аланияның билеуші
топтары қолдана бастады. Бұл сөзді багаир түрінде аландар арасында
кеңінен тарағанын Ибн Руст жазып кетсе, ал грузин хроникаларында да осы
ұғым кездеседі деп жазды . В.Б. Пфафф осетин княздарында татарлардың
құрметті Багатар титулы VІІ ғасырда хазарлармен араласудың нәтижесінде
пайда боды деп жазса , ал В.Ф. Миллер түрік сөздері, соның ішінде Багатар
сөзі де, осетин тіліне ХІІІ ғасырдағы татарлардың Солтүстік кавказды
бағындырған кезіне дейін енген сияқты. Бахатур сөзі қыпшақтарда болған
сияқты деп жазды. Г. Моравчик б.э. І мыңжылдығының екінші жартысында түркі
тайпаларында кеңінен тарады, соның ішінде булгар ақсүйектері ІХ-Х
ғасырларда қабылдады деп есептесе, де ал Артомонов осы кезеңде хазарларда
да тарады деп жазды [1, 19 б].
Қазақстандық белгілі зерттеуші И. Ерофеева: тюрко-монгольское слово
батыр, багатур, бахадур первоначально означало храбреца, вызывающего
врага перед битвой на противоборство. В этой транскрипции оно еще в ХІV в.
проникло в русский язык, потеснив более ранний, автахтонный термин
южнославянской книжности "храбр", т.е. "воитель". Наряду с русской калькой
данного термина - "богатырь" - в Московском государстве конце ХV- первой
трети ХVІ в для обозначения иноземных храбрых воинов уже использовался
собственно тюркоязычный термин "батыр", подтверждением чему могут служить
одельные земечания небезызвестного автора "Записок о Московии", германского
посла Сигизмунда Герберштейна (1486-1566), впервые услышавшего это
найменование от русских людей, - деп тұжырым жасайды [3, 33 б.].
Сондай-ақ батыр сөзінің моңғолдарға дейін де болғандығын патша
әскерінің генерал-лейтенанты, әскери-оқу комитетінің бас штаб мүесі болған
М.Иванин еңбектерінде: ... из оставшихся сведений видно, что отец и дед
Темудзина был храбрыми воинами, грабили Китай и за свои военные подвиги
получили название батырей (багату или багадур ), т.е. выражая по нашему,
богатырей или степных героев [4, 36], -деген деректер келтіріледі.
Батыр немесе багатурь сөзі орыс жылнамаларында тек монғол-татар
кезеңінде пайда болғанымен белгілі ақын, зерттеуші Олжас Сүлейменов АЗиЯ
атты еңбегінде Игорь полкы туралы жырдағы бойтур сөзін батыр сөзімен
байланыстырады. Ол батыр сөзінің -буйтур, батыр, батур, боотур, богатырь
делініп пайдаланылғанынғ мүндағы буйтур сөзінде буй-ағы, жабайы дегенді
білдірсе, тур-өгіз, бұқа деген мағынада айтылады, осы екі сөз косылып
айбынды, күшті, өгіздей күшті дегенді білдірсе керек деген болжамдар жасап
өтеді.[5, 51 б.] О.Сүлейменовтың бұл пікірледі кей жағдайларда VІІ-VІІІ
ғасырлардағы оғыз батырлар жыры туралы баяндалатын Қорқыт ата кітабіндағы
Дерсе хан ұғлы Бұқаш хан туралы жырымен түйіндес болып келеді. Бұл жырда
басты кейіпкер Дерсе ханның құдайдан сұрап алған жалғыз ұлы күшті бұқамен
айқасып, жіңіске жетіп, осыған орай оның азан шақырылып қойылған атты
өзгертіліп бұқаны жеңген айбатының құрметіне Бұқаш өзгертілгені бізге жыр
жолдарынан белгілі [6, 11 б].
Зерттеушілердің екінші бір тобы батыр сөзінің түп төркіні көне
арийлерден басталады деп есептейді. Мысалы, О.Ф. Миллер багадур сөзі
татар сөзі емес, санкриттік bagadhara, яғни бақыт иесі, жолы болғыш
дегенді білдіреді , ал орыстың богатырь сөзі праарейлік бастауға тән- дген
пікір ұстанады. [1, 19 б].
Ал енді зерттеушілердің үшінші тобы- батыр сөзін бастауын монғол
тілінен іздейді. Мысалы, В.В. Радлов батыр сөзін монғол тіліне жатқызады.
Сондай-ақ Б.Я. Владимирцев батыр лауазымының моңғол дәуірнде де болғанын
және оның кейбір кірме сөздермен ауысып тайшы, бұйрық, ноян, тегін,
бұйрық аталғанын айтады [1, 20 б].
Батыр сөзі көнеарийлік немесе монғол тілінен шықты деп дәлелдеп
жүрген зерттеушілердің басым болігі көне руникалық жазулар мен түркі
дәуіріндегі жазба деректерде батыр сөзінің болмауын алға тартады. Осыған
байланысты ерте түркі дәуірінде батыр сөзінің орнына ер сөзінің кең
қолданылғанын айтып өткіміз келеді. Мысалы, Р.С. Липец Күлтегіннің Үлкен
және кіші жазбасының өн бойында кездесетін эпосқа тән баяндау тәсілдерін
талдай келсе, ескерткіштің лексикасы да эпосқа тән екендігін алға
тартады.[7, 84 б].
Ал енді батыр сөзінің этнонимінің, яғни мағынасына келетін болсақ
онда зерттеушілердің басым бөлігі ортақ пікірде сияқты.
Белгілі қазақ тарихын зерттеушілердің бірі М.В. Вяткин батыр сөзінің
екі түрлі нұсқасын ұсынған болатын: бірінші нұсқасы бойынша батыр қара
халық арасынан шыққан батыл, жауынгер, ер жүрек адамды айтса, екінші
нұсқасында батыр деп ерекше жауынгерлік өнер иесі [8, 108 б]. –дей келе
бұл сөздің түп-төркінін моңғолдың - bagatur, орыстың - богатырь
сөздерінің мағынасымен төркіндес келеді деп өз ойын жалғастырады. [8, 109]
М. Вяткин батыр сөзінің ХVІ ғасырға дейін де адамның есіміне қосылып
айтылатын титул ретінде пайдаланып келе жатқанын, ал бахадур, багатур,
ерекше батылдығы үшін кей жағдайда толы батыр яғни толық батыр деп те
қолданылады және ХV ғасырға дейін бұл титул бек деп аталып моңғолдың
нойан, араб-парсылардың әмір лауазымымен мағыналас болып, ХV ғасырдан
бастап оның би лауазымымен орайласқаны туралы тұжырым жасаған. Революцияға
дейінгі кезеңдегі белгілі ғалым Л. Костенко өзінің зерттеуінде батыр сөзі
түркі-моңғолдың баһадур, ba,tur, багадур, бакхату-деген сөздерден шыққан,
негізгі мағынасы ер жүрек, қаһарман, батыл дегенді білдіретінін атап өтеді.
[1, 20 б].
ХХ ғасырдың І-жартысындағы қазақ тарихындағы есімі ерекше аталатын
тарихшы ғалым Ермұхан Бекмаханұлы Бекмаханов еңбектерінде батыр - термині
түріктің багадур, бакхатур деген сөздерінен шыққан. Ол тіпті сонау
ықылым замандардан-ақ сыртқы жаудан қорғану үшін арнайы топтардың
топтасқнын айта келіп, оны әсекри қолбасшы басқарғанына тоқталады. Осындай
топтардың ерекше көзге түскен каһармандарын батыр деп атаған. Батыр сөзі
қазақ және түркі тілдерінде де күресуші, күшті, батыр, ержүрек дегенді
білдіреді деп тұжырымдайды. Зерттеуші Кенесары ханның жақын серігі Төлебай
батырды жеке батырлық ерекшелігімен көзге түскендігіне байланысты Жеке
батыр атағаны туралы дерек келтіреді [9, 98 б]. Е. Бекмаханов кейінгі
кезеңдері руаралық қақтығыстар кезінде немесе барымтаға шығып көзге
түскендерді де батыр атай бастағанын қынжыла жеткізеді. Батыр атағына
кедей адамдар да қол жеткізе алған. Олардың қатарына Арғын Бүхарбай батыр,
шұбыртпалы Ағыбай батырларды қосады [9, 99 б].
ХV-ХVІІІ ғасырлардағы Қазақ хандығы тарихына қатысты материалдар
атты еңбек авторлары қазақтар өздерінің ерлігімен де, қуат-күшімен де бүкіл
әлемге танылған халық дей келе, батырлықтың халық арасында ежелден бар
екенін жазады [10, 28 б]. Қадырғали би Қосымұлы және оның жылнамалар
жинағы атты еңбек авторлары Р. Сыздықов мен М.Койгелдиев бахадур тұлғасы
екі мағынада: бірінші-батыр, жүректі адам, екіншісі- сол батыр адамға
берілетін атақты білдіреді. Бахадур сөзі моңғол билігі тұсында феодалдық
қоғамдағы әскери иреарзияның титулы болған, ал бек сөзі ханнан кейінгі
билеушінің титулы деп жазады [11, 57 б; 68 б].
Кеңестік дәуір кезіңіне тән көптеген сөздіктерде батыр терминінің
мәні В.В. Радлов, М.П. Вяткин, Е. Бекмаханов пікірлерімен бір арнаға
тоғысып жатады. Атап айтса, Қазақ Кеңес Энциклопедиясында [12, 199 б]. Көне
түркі сөздігінде [13, 89 б], Большая Советская энциклопедия [14, 339 б],
және т.б. сөздіктерде батыр- араб және иран тілдеріндегі бахадур-
жауапкершілік кездерімен, әскери жорықтарда жеке ерліктерімен ерекше көзге
түскен ержүрек, қаһарман адамдара берілетін құрметті атақ - деген
мәліметтер келтірілген. Қазақ тілі түсіндірме сөздігі деген еңбекте
Батыр ел қамы үшін жаумен сайысқан тарихи қаһарман, алып ер деген
анықтама берілген. [15, 152 б]. В. Даль сөздігінде Волга бойында батыр деп
ат үстінде бұзықтық жасаушыларды, жігіттік көрсетушілерді, батырлық
жоруылдар жасаушыларды атайтындығы, батырлықтың мүрагерлікке
қалдырылмайтыны жазылған. Сонымен қатар В. Даль батыр азиаттықтарда
білікті күш иесі, батыл, жеңіскер, сабаз, шабандоз дегенді білдіреді,-дей
келе батыр лауазымының атаққа берілетініне де тоқталған.[1, 21 б.].
Орыстың филологиялық сөздігінде батыр-күшті адам, сабаз, шабандоз
мағынасын білдіретінін оқуға болады. [1, 21 б.] Ал, Қазақстан Республикасы
өз тәуелсіздігін алғаннан кейінгі кездерде жарық көрген Қазақстан Ұлттық
энциклопедиясының екінші томында батыр сөзі парсының баһадур-ержүрек,
батыл, батыр-әскери өнерді жақсы меңгерген, жау түсірер ерлігімен аты
шыққан қаһарман адамға берілетін құрметті атақ,-делінген [16, 184 б].
Соннымен батыр сөзінің мәні ержүрек, батыл, әскери өнерді жетік
меңгерген, ерлігімен атты шыққан деген мағына беретіндігіне көз жеткіземіз.
Ал, батыр атағы тек ғана адамның жеке бас қасиеттеріне, яғни батыр сөзінің
жоғарыдағы анықтамасына ғана сәйкес келетін тұлғаға ғана берілетін атақ
деген тұжырым жасаймыз.
Енді қазақ қоғамындағы батырлардың орны мен батырлықтың өлшеміне
тоқтала кетсек, себебі дәстүрлі қазақ қоғамындағы жауынгерлік дәстүрді
жалғастырушылар ретінде өзіндік ерекшелігін айқын әлеуметтік топты құраған
қазақ батырларының өзіндік ұғымдық бет-бейнесі қалыптасқаны анық.
Батырлардың қоғамдығы портреті мен атқарған қызметі бейбіт заманда
нақты көрінбесі анық. Сондықтан батырлардың тұлғасы мен ерлік істері
жаугершілік замандарға тән екені белгілі. Қай кезеңде болмасын батырлар –
жауынгерлік дәстүрді жалғастырушылар ретінде бағаланды.
Елдің елдігін сақтауға айтулы үлес қосып, қазақ халқын ортақ жауға
қарсы ұйымдастырып, оның келешегі үшін топ алдында сөз сөйлеп, халықты бір
арнаға тоғыстырып, оның келешегі үшін топ алдында сөз сөйлеп, халықты бір
арнаға тоғыстырып, оларды қазақ мыңдығы мен түменбасыларына топтастырып,
ұйыстырып, әскердің жігерін жани түсетін, айбарына айбар қосатын батырлар
институты қазақ тарихының феномині ретінде қарастырылады.[17.]
Батырлар өздерінің қарамағындағы рулары мен тайпаларын бастап шығар
жолбастары, қолбасы, рубасы, жөн сілтері болды. Олардың мүдделерін қорғап,
үлкен-үлкен басқосуларда артында қалған руластарының талап-тілегін
жеткізді. Себебі қазақтың кез-келген батыры сөз қадірін жете білетін,
түсінетін жоғары интелектуалды дәрежеде еді.
Абай: Біздің қазақтың жүрегі кісі дегені – батыр кісі, - деп
анықтама берсе, профессор Ғарифолла Есім Райымбек батырдың әулиелік қасиеті
туралы жазған мақаласында, батырлық туралы философиялық түрғыдан
тұжырымдайды. Сонымен қатар, батырлық, ерлік ұғымдары туралы үлкен
анализ жасай отырып: Ерлік адам болмысының ерекше қасметі. Жаратушы ерекше
жандардың табиғи болмысына ерлік куатын береді, бірақ сол қуатты адам
қандай мақсатқа пайдаланбақ... Ер адам мерт болам демейді, себебі, оған
қуат беретін –намыс. Ерлік деген тек бір сәттік көрініс емес, ерлік
батырдың қалыпты жағдайы, -деп түйіндейді ғалым. Ерлік идеологиялық ұғымға
айналғанда, оның табиғи болмысындағы ізгілік өзге іске, зұлымдыққа айналып
кету мүмкіндігі үнемі болып тұрады. Қалмақ батырлары да батыр, алдайда,
олардың ісі ізгілікті ме. Олай болса ерліктің өлшемі не болмақ? Ерліктің
өлшемі-ізгілік [18, 16 б.],-деп анықтама береді.
Одан әрі зетттеуші қазақ батырларының мақсаты елін, жерін қорғау, -дей
келе, Райымбек батырды әулие дегенде ол елдің қорғаны, қалың жұрттың
көшбасшысы, адасқан шақта жол табатын кемеңгер әулиелігін айтады. Әулие
арлы адам, арлы адам намысшыл келеді, сондықтан Райымбек бабамыздың
батырлығы, ел қорғаны болғаны да әулеліктің көрінісі,- деп тұжырым
жасады.[18, 17].
Қазақ қоғамы үшін батырлықтың белгісі ең алдымен сыртқы жауға қарсы
күрестегі ерлік. Мәселен, халқымызбен бірге келе жатқан каһармандық эпоста
белгілі бір жырдың басты кейіпкері ең мықты батыр болып көрсетіледі. Ол
жеңілу дегенді білмейді, онымен тең келер, күш таластыра алар жан жоқ
Алпамыс жырында ешкім Алпамыстың бетіне шыдай алмайды, Қобландыда
ноғайлының ең үлкен батыры осы Қобландының өзі, ал, Ер Сайын жырында
Сайынның ерлігі Қобландыдан асыңқырап кеткендей болады. Батырлық жырлардағы
негізгі мотив – ерлік, сыртқы жауларға қарсы күрес. Әйтседе жыр батырлық
деп аталмас та еді [19, 186; 192].
Қазақ ұғымында батыр атағы мирасқорлық жолымен берілмейді, оған
әрбір адам жеке басының ерлігімен ие болады. Ел ушин жанын қиған
батырлардың есімі ел ұранына айналып, халық олардың аруақтарын қастерлеген.
Ата-бабаларынан бері қарай Батыр атанып келе жатқан жараланса да ұрыс
даласын тастамағандар қара Батыр не қара Берен Батыр , қауіп-қатерді
елемей, ұрысқа жалғыз кіріп ерлік көрсеткен адам жеке Батыр атанған.
Талай рет қақпа бұзып жау қамалына ойран саған ерлерін қазақ қамал бұзған
қас батыр деп ерекшелеп атаған [20, 3 б].
Сондай-ақ батыр атағының сонау Шыңғыс заманынан феодалдық әскери
көшпелі білеушілердің өкілдеріне, сондай-ақ көшпелі қоғамның кез-келген
мүшесіне жаумен шайқаста жеке басының ерлігі үшін берілгендігі, ..
тағдырдың тәлкегімен әлеуметтік таптың төменгі сатысына іліккен Абылай хан
болғанда тек Шыңғыс тұқымы болғандықтан ғана емес, ең алдымен майдандағы
ерлігі мен ел басқарған көсемдігі үшін хан сайланды [21, 80 б.] деген
ғалым тұжырымдарынан шығатын қорытынды қазақ қоғамындағы батырлардың
мирасқорлықпен емес, тікелей жеке бастың ерлігімен келетіндігіне келтірілер
тағы да бір тарихи дәлелдер болса керек.
С.Г. Кляшторный мен Т.И. Султанотың Казахстан – летопись трех
тысячелетий зерттеуінде За личную храбрость в сражении и за умелое
руководство военными действиями присваивался почетный титул батыр. Особо
выдающиеся рубаки, многократные герои поля брани получали, как
свидетельствует источник ХV в., титул или прозвание толубатыр толубахадур
-собственно полный багатырь, то есть человек безкерный отваги, стойкость,
силы. Как титул слово батыр прибавлялось к собственному имени храбреца
[22, 345 б],- деп жазады. Қазақ батырларының дәрежеленуі (яғни, жеке батыр,
хас батыр және т.б. атақтарымен аталуы) ежелден келе жатқан дәстүр.
Мәселен, Герадоттың мәлімдеуінше скифтерде соғыста көзге түскен
жауынгеолерге ерекше құрмет көрсетілетіні айтылады. Билеуші арнайы
дайындататын тостағаннан тек жауды өлтірген жауынгерлер ғана сусын ішетін,
ал жауды өлтіре алмағандар шетте отырып, мұны өздері үшін нағыз масқара
ретінде қабылдайтын дәстүр болған. Дәл осыған ұқсас дәстүр ғұндарда болғаны
белгілі [1, 23 б]. Басқаша айтқанда батырлық көшпелі халықтарда ежелден
жоғары бағаланған әрі бұл олардың дәстүрлі қоғамының басты идеологиясының
ерекшеліктерінің бірі ретінде жаңа заманда да сақталып отыр.
Сондықтан дәстүрлі қазақ қоғамындағы батырлардың ролінің артуы осындай
мәртебелеу жүйесімен де тікелей байланысты болған. Себебі, соғыста көзге
түскен көзсіз батырларды мәртебелеу жүйесі арқылы әскери атақ үлестіру,
жақсы соғысқан жауынгерге онбасы, жүзбасы немесе батыр атағы берілген.
Бұған қоса, батырларға жаудан түскен олжаның бір бөлігі, атақ, дәреже,
меншікке жер, қала ұлыстар беріліп, заттай, қаржылай сый-сияпат жасалып,
хан кеңесіне қарастыылуы сынды т.б. марапат көрсетіліп отырған. [20, 230].
Батырларды мәртебелеу шарасы туралы академик Әлкей Марғұлан жариялаған
Олжабай батыр туралы ел аузында сақталған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz