АРКТИКАНЫҢ ЖӘНЕ СУБАРКТИКАНЫ ЕВРОПАЛЫҚ СЕКТОРЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... 6

І ТАРАУ АРКТИКАНЫҢ ЖӘНЕ СУБАРКТИКАНЫ ЕВРОПАЛЫҚ СЕКТОРЫ
1.1. Шпицберген архипелагы ... ... ... ... ..8
1.2. Исландия аралы ... ... ... ... ... .8
ІІ ТАРАУ. БАТЫС ЕВРОПА
2.1. Батыс Европаның табиғат жағдайлары ... ... 10
2.2. Фенноскандия ... ... .13
2.4. Британ аралдары ... ... ... ... ... . 19
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... .27
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі...

Евразияның орасан зор мөлшері оның геологиялық-тектоникалық құрылысы мен орографиясының күрделілігі, мұхиттардың ықпалы, солтустік жарты шардың барлық климаттық белдеулеріндегі орны материктің кеңістіктік дифференциациясың курделендіреді, Солтүстік Мұзды мұхит жағы ашық таулы ішкІ құрлықтық кең жазықтар мен үстірттерде термикалық жағдайлар мен ылғалданудын біртіндеп алмасуы, сонымен бірге, биокомпоненттердің солтүстіктен оңтүстікке қарай бағыттағы өзгерісі жүріп жатады. Онда географиялық қабықтың кеңістіктік дифференциациясында үлкен роль атқаратын зоналық құрылымы өте айқын күйде көрінеді. Қонтиненттің биік таулар қоршаған ішкі бөліктеріндегі (Орталық Азияда) үлкен кеңістіктерде аридтік жағдайлар басым және ендіктегі орнына қарамастан айқын байқалатын зоналық айырмашылықтары жоқ шөлді ландшафтар үстем болады.
Евразияның Атлант жағалауы бөлігінде табиғат жағдайлары мен кеңістіктік дифференциациясы қалыптасуы үшін мұхиттын жақындығының және оның үстінде қалыптасқан ауаның мейлінше жырымдалған құрлықпен өзара әрекетінің мәні айтарлықтай. Европаның батысында солтүстік пен оңтүстіктің арасындағы айырмашылықтар жойылады, зоналық құрылымның мәні дифференциацияның басқа факторларына қарағанда азаяды. Орографияның негізгі элементтерінің ендік бойымен созылып жатуы нәтижесінде Атлантика ықпалы шығысқа қарай сұғьіна еніп, табиғаттың бөлшектенуіңе зор әсерін тигізеді. Геокомплекстердің заңды алмасуы солтүстік-батыстан оңтүстік-ніығыска қарай жүреді, оның үстіне бұл заңдылық көп жырымдалған таулы-жазықты рельефтің әсерімен күрделенеді.
Материктің оңтүстік-батыс белігінде зоналық-климаттық жағ-
дайлар мен тектоникалық құрылыстың салыстырмалы бірегейлігі
құрғақ жердің Жерорта теңізі суларымен терең жырымдалуы және
морфоструктура типтерінін сан алуандығы кеңістіктік бөлшектену
шарты болып табылады. . '
Материктің шығыс, Тынық мұхит жағалауы, теңіздер іжәне Тынық мұхит аралдарының материктік және аралдық беліктерден пайда болуы мен құрылымы жағынан едәуір айырмашылықтары бар, бірақ зоналық құрылымының пайда болуы мен биокомпоненттердің зоналық типтері жиынтығы ерекшеліктерін айқындайтын атмосфераның муссондық циркуляциясымен біріктірілген. Негізінен климаттық ерекшеліктерге байланысты кеңістіктік белшектеу солтустік-шығыстан оңтүстік батысқа қозғалғанда керінеді. Жер қабыт құрылымының ерекшеліктеріне байланысты айырмашылықтар алдымен материк пен мұхит арасында көрініс тапқан. Мұның бәрі кеңістіктік белшектенуіі күрделендіре түседі және біршама тектес аймақтарды бөліп алуды қиындатады.

2. Власова Т.В. Материктердің физикалық географиясы. М. Просвещение,1984
3. Власова Т.В. Физическая география частей света. М.:, 1961 г,
4. Притула Т.Ю. Физическая география материков и океанов. М.: 2003 г.
5. Рябчиков Ю.С. Физическая география материков и океанов. М.: Просвещение 1981г.
6. Н.Баяндин “Географиялық ашулар” А. 1970 жыл 125-141бет аралығы.
7. “Қазақ совет энциклопедиясы” Бас редакторы: М. Қ. Қаоатаев 1975 жыл.
8. “Жалпы гидрология” Ж. Достайұлы. А 1996жыл “Білім”
9. “Жалпы жертану” Ж.Н. Мұқашев Алматы 2002 жыл.
10. Богданов Д.В. География мирового океана М., Наука, 1975
11. Ерамов Р.А. Физическая география Зарубежной Европы. М., 1973
12. Географический атлас М., ГУГК. 1983
13. Игнатьев Г.М. Тропические острова Тихого океана М., 1975
14. Терехов Н.М. Малый атлас мира М.: Дизайн, 2003.
15. Залогин Б.С. Моря М.: Мысль, 1999.
16.Физико-географический атлас мира М.: МГУ, 1964№
17. Соловьев А.И., Карпов Г.В. Словарь справочник по физической географии М.: Просв., 1983.

Пән: География
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6

І ТАРАУ АРКТИКАНЫҢ ЖӘНЕ СУБАРКТИКАНЫ ЕВРОПАЛЫҚ СЕКТОРЫ

1.1. Шпицберген архипелагы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8

1.2. Исландия аралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8

ІІ ТАРАУ. БАТЫС ЕВРОПА

2.1. Батыс Европаның табиғат жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10

2.2. Фенноскандия ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..13

2.4. Британ аралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 19

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .27

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29

КІРІСПЕ

Евразияның орасан зор мөлшері оның геологиялық-тектоникалық құрылысы мен
орографиясының күрделілігі, мұхиттардың ықпалы, солтустік жарты шардың
барлық климаттық белдеулеріндегі орны материктің кеңістіктік
дифференциациясың курделендіреді, Солтүстік Мұзды мұхит жағы ашық таулы
ішкІ құрлықтық кең жазықтар мен үстірттерде термикалық жағдайлар мен
ылғалданудын біртіндеп алмасуы, сонымен бірге, биокомпоненттердің
солтүстіктен оңтүстікке қарай бағыттағы өзгерісі жүріп жатады. Онда
географиялық қабықтың кеңістіктік дифференциациясында үлкен роль атқаратын
зоналық құрылымы өте айқын күйде көрінеді. Қонтиненттің биік таулар
қоршаған ішкі бөліктеріндегі (Орталық Азияда) үлкен кеңістіктерде аридтік
жағдайлар басым және ендіктегі орнына қарамастан айқын байқалатын зоналық
айырмашылықтары жоқ шөлді ландшафтар үстем болады.
Евразияның Атлант жағалауы бөлігінде табиғат жағдайлары мен кеңістіктік
дифференциациясы қалыптасуы үшін мұхиттын жақындығының және оның үстінде
қалыптасқан ауаның мейлінше жырымдалған құрлықпен өзара әрекетінің мәні
айтарлықтай. Европаның батысында солтүстік пен оңтүстіктің арасындағы
айырмашылықтар жойылады, зоналық құрылымның мәні дифференциацияның басқа
факторларына қарағанда азаяды. Орографияның негізгі элементтерінің ендік
бойымен созылып жатуы нәтижесінде Атлантика ықпалы шығысқа қарай сұғьіна
еніп, табиғаттың бөлшектенуіңе зор әсерін тигізеді. Геокомплекстердің заңды
алмасуы солтүстік-батыстан оңтүстік-ніығыска қарай жүреді, оның үстіне бұл
заңдылық көп жырымдалған таулы-жазықты рельефтің әсерімен күрделенеді.
Материктің оңтүстік-батыс белігінде зоналық-климаттық жағ-
дайлар мен тектоникалық құрылыстың салыстырмалы бірегейлігі
құрғақ жердің Жерорта теңізі суларымен терең жырымдалуы және
морфоструктура типтерінін сан алуандығы кеңістіктік бөлшектену
шарты болып табылады. . '
Материктің шығыс, Тынық мұхит жағалауы, теңіздер іжәне Тынық мұхит
аралдарының материктік және аралдық беліктерден пайда болуы мен құрылымы
жағынан едәуір айырмашылықтары бар, бірақ зоналық құрылымының пайда болуы
мен биокомпоненттердің зоналық типтері жиынтығы ерекшеліктерін
айқындайтын атмосфераның муссондық циркуляциясымен біріктірілген.
Негізінен климаттық ерекшеліктерге байланысты кеңістіктік белшектеу
солтустік-шығыстан оңтүстік батысқа қозғалғанда керінеді. Жер қабыт
құрылымының ерекшеліктеріне байланысты айырмашылықтар алдымен материк пен
мұхит арасында көрініс тапқан. Мұның бәрі кеңістіктік белшектенуіі
күрделендіре түседі және біршама тектес аймақтарды бөліп алуды қиындатады.

Айтылғандардың бәрі негізінде Евразияда және онымен көршілес мұхиттар
акваторияларында мына төмендегідей ірі региондардың бар екендігі
анықталады. Олар: Арктика мен Субарктиканың Евразиялық секторы, Батыс
Европа, Шығыс Европа, Солтүстік Азия, Жерорта теңізі маңайы және Алдыңғы
Азия таулы қыраттары, Оңтүстік-Батыс Азия (Аравия мен Месопотамия),
Орталык, және Орта Азия, Биік Азия, Шығыс Азия, Оңтүстік және Оңтүстік-
Шығыс Азия.
Материктің әр бөлігі ішінде физикалық-географиялық облыстар бөлшектене
көрсетілген және едәуір жан-жақты қарастырылған. Кейбір жағдайларда өзара
тығыз байланысты облыстар (Фенноскандия Солтүстік-Батыс Қытай) біріктіріле
сипатталады.

І ТАРАУ. АРКТИКАНЫҢ ЖӘНЕ СУБАРКТИКАНЫҢ ЕВРОПАЛЫҚ СЕКТОРЫ

Евразиядан солтустік-батыста жәие солтүстікте жатқан Солтүстік Мұзды
мұхит аралдары олардың арктикалық және субарктккалық белдеулердегі орнымен
байланысты табиғаттың кейбір ортақ белгілеріне ие. Айырмашылықтар себебі
олардың пайда болу жағдайларымен.құрылымымен және рельефімен, сондай-ақ
белгілі бір сектордағы орнымен түсіндіріледі. Арктиканың Атланттық секторы
Солтүстік Атлант ағысы тармақтарьшың ықпалы нәтижесінде климатының біршама
жұмсақ болуымен ерекшеленеді. Шығысқа қарай, арктикалық табиғаттың
континенттігі мен қаталдығы арта туседі.
Евразиялық Арктика түгелге жуық Арктика мен субарктиканьщ шетелдік
аймақтары — Шпицберген мен Исландия.

1.1. Шпицберген архипелагы

76,5 және 80,5 солтүстік ендіктер аралығында орналасқан осы аралдар тобы
- шетелдік Европадағы бірден-бір арктикалық аймақ. Архипелагтың ауданы —62
мың км2. Ол Батыс Шпицберген басты аралынан, Солтүстік-Шығыс Жер және
аралары тар бұғаздармен бөлінғен бір-біріне жақын жатқан бірнеше аралдардан
тұрады. Олардың бәрі материктен пайда болған, кайнозойлық екінші жартысына
дейін Европаны Гренландиямен қосып жатқан-кұрлыктың қалдығы. 80-параллель
айналасындағы жағдай нольге жуық Жылдық радиациялық баланс, ұзақ поляр түні
мұздың жамылғы қабатының, мұздан бос жерлерде, көп жылдық тоңның, жағалауда
тундра өсімдіктерінің және таулы аудандарда суық шөлдердід болуына жағдай
жасайды. Алайда жылы ағыстың әсеріне байланысты Шпицбергеннің табиғи
жағдайы Арктиканың сол ендіктерде, бірақ батысырақ немесе алып келуі тән.
Осы кезде алқаптар мен жайылымдарды лықси аққан лава басып қалады, күл
көмеді және улы газдар айналаның ауасын көптеген километр жерге дейін
уландырады. 1947—1948 жылдары Гекла атқылап кезде айналадағы жайылымдар
фторлы газдармен уланады, бұл қойдың көптеп қырылуына әкеліп соқты.
Исландияньщ биік дөңдерін мұз басқан. Қең ауқымды қатып қар кей
жерлерде тіл-тіл болып тармақталып теңізге тіреле қатады, аралдың әр
бөлігінде қар басып жатқан жер. Солтүстік-батыста оның биіктігі теңіз
деңгейінен 400 метр айтарлықтай жерге дейін төмендейді, ал солтустік-
шығыстағы және орталықтағы едәуір құрғақ жерлерде оның биіктігі де ондаған
бассейндері жасалынған. Исландықтар үшін суға шомылудыңнағыз мумкіндігі
осы, өйткені теңіз суы да, ішкі су көездері де
темратурасы төмен болғандықтан шомылуға жарамсыз.

2. Исландия аралы
Исландияның Атлантика мұхитының қысқы барилік депрессиясы ортасындағы
аралық жағдайы оның климатының ерекшеліктеріне негіз болады. Солтүстік-
Атлантика жылы ағысының тармағы ағысы аралдың оңтүстік жағалауларының
тұсынан өтеді. Исландияйың оңтүстік және батыс бөліктерін
жылытып,температураның айтарлықтай оң аномалиясын тудырады. Солтүстіктен
Исландияға жағалау маңына қалқыма мұздарды ағызып әкелетін Гренландия
суық ағысы келеді. Жылы ағыс пен суық тоғысатын жерде ауа райы өте
құбылмалы, дауылды болады. Жылы ағыстын әсері әсіресе қыста күшейеді.
Сондықтан аралдың оңтүстік және оңтустік-батыс бөліктеріндегі ең суық айдщд
орташа температурасы оң немесе 0°С-ден сәл ғана төмен (+2°-тан —3° С-ге
дейін) болады. Аралдың ішкі бөліктерінің солтүетігінде.және теңіз
деңгейінен көп биік жерде қыс едәуір суығырақ бола-ды, орташа
температурасы—5°-тен—І5°С-ге дейін жетеді. Жаздың орташа температурасы +7°—
12°С-ден аспайды Жауын-шашын әсіресе оңтүстікте және оңтүстік-батыста мол,
онда жауын-шашынның жылдық мөлшері 1000 мм-ге жетеді, ал биік массивтердің
беткейлерінде 3000 мм-ге дейін барады, аралдың ішкі бөліктерінде жауын-
шашын мөлшері 300—500 мм-ге дейін төмендейді Жауын-шашын жылдық барлық-
кезеңдерінде жаңбыр және қар түрінде түсе беруі мүмкін, бірақ қар тек биік
таулар мен аралдың ішкі және солтүстік аудандарында ғана ұзақ жатады.
Исландия циклондардың жолында орналасқандықтан оның ауа райы бүкіл жыл
бойы тұрақсыз болады, әр түрлі, ауыспалы бағыттарда кушті жел соғып тұрады.
Қалың туманды, дауылды ауа райының салдарынан Исландия жағалауларында
кемелер жиі апатқа ұшырайды.
Аралдың көптеген өзендеріне су мұздықтардан келеді, езендер арнасы тола
ағады, сатыланған қыратты жерлерден өткенде ағысы секірмелі,әрі шапшаң
болады. Тіпті ең ірі өзендер (Тооуреау—210 км және Хвитау—180 км) кейде 50
метрге дейін жететін табалдырықтар мен сарқырамалар көп болғандықтан және
режимнің бір қалыпты болмайтындығынан кеме жүзуге жарамсыз.Су қуатының қоры
өте мол, бірақ ол әзірше аз пайдаланылады.
Исландиянық өсімдігі көбіне мүк, қына, вереска, қарақат және
бүлдіргендерден тұрады. Ағаш тұқымдас өсімдіктер аралда күлгін топырақта
өсетін тарбақ қайыңды тоғайлар, бұталы шіліктер, шетен және шеттіктер
түрінде кездеседі. Бұлардың жойылып кеткендігі сонша, қазір аралдың
оңтүстік бөлігінде 6 проденттей ғана жерді алып жатыр. Едәуір алқапты
мүкті, қияқты батпақтар алып жатыр; ықтасындағы біршама жылы жерлерде және
ыстық су көз-дері маңайларында астық тұқымдас шөпті жәйе алуан түрлі шөптер
өсетін шабындықтар ұшырасады. Аңзақ желде кең-байтақ зандрлы құүмдар,
вулкандардың етек жағындағы үнемі лавалық жамылғы жауып жататын жерлер,
суық жел жалап тұратын базальтты үстірттердің беті көбіне жалаңаштаньш
жаталды немесе өсімдік өте селдір шығады.
Исландияда материктен әкелінген және арық-тұрақ солтүстік бұғысы, песец,
исландия тышқаны кездеседі. Ішкі су қоймалары және теңіз жағалаулары
бойында көптеген су құстары тіршілік етеді. Жағалық сулары балықтың бағалы
сорттарына бай, материктік қайраңдар мен фьордтарға шоғырланатын олар
Исландияньщ жағалауына таянып келеді. Исландия жағалауынан әсіресе май
шабақтар мен нәлімдерді көп аулайды, Сондай-ақ теңіз алабұғасын, пикшажәне
зубатканы да аулайды. Балық аулау маусымы кезінда арал жағалауына Европаның
әр түрлі елдерінің кемелері бет түзейді

ІІ ТАРАУ БАТЫС ЕВРОПА

2.1. Батыс Европаның табиғат жағдайлары
Евразия құрлығының қиыр батысы, яғни оның Атлант мұхитына барып тірелетін
қоңыржай белдеуі тұсында жатқан бөлігі шығыс Европаға, немесе Шығыс Европа
жазығына, және оңтүстік Европа-, яғни оның субтропиктік белдеуде жатқан сол
бөлігіне қарама-карсы Батыс Европа деген жалпы атпен біріктірілуі мүмкін.
Бұлай бөліктерге бөлу Европаны жалпы кабылданған Солтүстік, Орталық және
Оңтүстік пен Шығыс бөліктеріне бөлуге немесе оны батыс (шетелдік) және
Шығыс бөліктерге бөлуге біршама қайшы келеді. Бұл жерде Батыс Европа деген
атпен қоңыржай белдеудегі Атлант маңы орны горизонталь тілімделгендігі, жер
бедерінің ала-бұлалығы, зоналық заңдылықтардьщ көмескіленуі және адам
қоғамм іс-әрекетінің табиғатына айкын түрде ықпал тигізуі қалыптастрған
белгілі бір физикалық-географиялық бірлікті тусінуге болады.
Батыс Европаның ішкі табиғи айырмашылықтары неотектонилық
процестердід заңды болуының айырмашылықтарына және түрлі дәрежедегі
көріністеріне, ендік орнына және Атлант мұхитына қатысты орнына байланысты
келеді.
Атлант және Солтүстік мұзды мұхиттардың теңіздері Батыс Европаның
континенттік массивіне терең ене отырып, оның табиғатының, барлық
компоненттеріне орасан күшті ықпал жасайды және өмірінде зор роль атқарады.
Көлемі жағынан Батыс Европа жағалауындағы ең улкен теңіз Схандинавия түбегі
мен Исландия аралығындағы — Норвег теңізі болып табылады. Атлант мұхитынан
ол су асты жотасымен бөлініп, онда Фарер және Шетланд аралдары орналасқан.
Теңіздің орталық белігінде терең (3860 метрге дейін) шұңғыма бар,
Скандинавияға қарай тереңдігі азая түседі, ал Норвегия жағаларында саяз
жерлер байқалады. Норвег жылы ағысына байланысты теңіз қатады, судың
жоғарғы қабатында температура 3° С-ден төмен болады. Тұздылығы 34—35%.
Норвег теңізі балыққа, әсіресе май баққа, макрельге және нәлімге өте бай.
Исландия мен Норвегия жағалау сулары (Вестеролен мен Лофотен аралдары
тұсында, Бергеннен солтүстікке қарай) балық аулайтын басты аумақтар. Балық
аулау кезінде бұл жерлерге әр түрлі елдерден жүзіп кемелер жиналады. Нақ
осында басты-басты балық өңдейтін кәсіпорындары мен балық порттары
орналасқан. Материк пен Британ аралдары аралығында Солтүстік теңізі
жағалауы тек Скандинавия түбегі жағалауын бойлап тереңдігі 200 метрден
астам науа өтеді, теңіздің қалған бөлігінің тереңдігі 1000 метрге жетеді.
Саяз жерлерінің — қайраңдарының тереңдігі 20 метр
Солтүстік теңіздің режиміне оны үш жақтан қоршаған құрлық зор ықпал
жасайды, сондықтан да онда, әсіресе оңтүстігі мен шығысында, ауа мен судың
температурасының едәуір ауытқуы байқалады (қыста 0°-тан —8° С-ге дейін және
жазда -И2°-тан 18° С-ге дейін). Ютландия жағалауларында қыста мұз жатады.
Беткі қабаттағы судың тұздылығы солтүстіктен Оңтүстікке қарай қалыпты
мұхит тұздылығынан (35%о) 31%0-ге дейін, ал ең жағаға жақын жерде тіпті
20%0-ге дейін өзгеріп отырады.
Солтүстік теңіз үстіндегі ауа райы әсіресе күзгі және қысқы уақыттарда
мейлінше кұбылмалы, мұнын өзі пәрменді циклондық әрекетке байланысты
болады. Жиі болып тұратын теңіз дауылдары, калың тұмандар, жауын-шашындар
мен қарлы борандар букіл маусым бойы, әсіресе күз бен қыста кеме қатынасын
қиындата туседі.
Басым болатын батыс желі теңізде толысу ағыстарынан күшейе түсетін
күрделі ағыстар жүйесің туғызады. Теңіз дауылдары мен толысу ағыстарының
бағыты сәйкес келген жағдайларда су деңгейі күрт көтеріледі де Солтүстік
теніздің ойпатты жағаларында адам айтқысыз апатты су тасқындары болады.
Солтустік теңіздің фаунасы бай және Атлант мұхитының фаунассына ұқсас.
Негізінен көптеген қайраңдарға шоғырланған өте мол балық байлыгы бүкіл
теңізді дүние жүзіндегі балық аулайтын аса ірі аудандардың біріне
айналдырып отыр. Мұнда май шабақ, нәлім, камбала, макрель және басқа
балықтар аса көп.
Соңғы жылдары Солтүстік теңіз бассейні алқабында мұнай мен газ өндіру
барған сайын маңызды орын алуда.
Солтустік-Шығыста Солтустік теңізі Скагеррак, Каттегат және Сат
(Эресунн, Үлкен және Кіші Бельт) бұғаздары арқылы Балтық теңізімен
жалғасады. Мұхит әсерінің әлсіреуі су тұздылығының едәуір төмендеуінен және
температурасының өзгеру ерекшеліктерінн байқалады. Бұғаздардағы орташа
тұздылық — 17—20%о. Балтық теңізінің орталык бөлігінде — 6—8%, ал Ботника
шығанағында не бары 2—4% болып келеді. Жазда айдындағы су бетінің
температурасы +15, +І6°С. Қыста теніздің едәуір бөлігін мұз басып жатады,
тек оңтустігінде мұз болмайды да, су температусы әртүрлі
Балтық теңнізі ониша терең емес, тереңдік негізінен 60—150 метр,
шығанақтарында одан да аз. Оның ең терең жері Стокгольмнен оңтүстікке қарай
459 метрге тең.
Балтык теңізінің фаунасы құрамы жағынан күурделі келеді. Неоген дәуірден
келе жатқан арктикалық (мәселен, балтық ит балығы) және солтустік-атланттық
элементтермен бірге оған кейбір тұщы түрлері енеді.
Балтық теңізінен ауланатын басты балық — май шабақ. Сонымен бірге
нәлім, палтус, килька ауланады.
Солтүстік, теңіз арқылы Балтық теңізін Атлант мухитымен және Солтустік
Мұзды мұхит теңіздерімен байланыстыратын аса маңызды теңіз жолдары өтеді.
Бул дуние жүзіндегі ерсілі-карсылы қызу қатынас жүріп жйтқан теңіздердің
бірі оның маңызы Балтық теңізіне баратын жолды қысқартатын Киль каналы
нәтижесінде ерекше арта түсті. Скагеррак, Каттегат және Дат бұғаздары
арқылы Скандинавия елдерінің жағалаулары бойымен каботажды сапарлары
жузеге асырылады.
Казіргі уакытта Солтустік тенізінің, әсіресе Балтық теңізінің сулары қатты
ластанған. Соңғысы дуние жүзіндегі ең лас теңіз болып табылады. Жағалау
жазығының тегіс ойпатты алабы созылып жатады. Бұл стреннфлет деп аталатын
жағалаудың таяуда өткен көтерілу нәтижесі. Стреннфлеттің жеке алқаптары
материктен жақында бөлінген кейбір аралдарда да кездеседі.
Фенноскандияның батыс жағалауының күшті жырымдалуы жас тектоника.лық
қозғалыстар мен төрттік мұз басу әсерінің нәтижесі. Таулардан батыс
беткейлерін бөлшектеген жарықшақтарды бойлап өзен аңғарлары
түскен.Антропоген дәуірінде бұл аңғарларды бойлап мұздықтар түскен,
мұздықтар анғарларды бұрынғысынан көп тереңдетіп, оларға тән трог профилі
сипатын берген. Мұздан босағаннан кейін Скандинавия тауларының жағалаулық
зонасы шегіп, аңғарларды су басып кеткен. Соның нәтижесінде Скандинавия
түбегіне тән енсіз, ұзын, ирелеңдеп келген, сағалық сатысы жақсы
байқалатын фьордтар жасалды. Неғүрлым ірі және көрікті фьордтар батыс
шығанақтар жағалауының оңтүстік бөлігінде орналасқан. Олар — Согнефьорд
(220 км), Хардангер-фьорд (185 км), Трон-хеймс-фьорд (180 км) және
басқалар. Оңтүстік жағалауға сұғына енген Осло-фьорд шығанағы ең жоғарғы
жағында ғана морфологиялық ағынан нағыз фьорд болып табылады, оның төменгі
бөлігі кең, тектоникалық ойыстың орнында пайда болған кең және таяз
шығанақ болып табылады.
Фьордтардың беткейлері әдетте қия келеді, кейде суға тіқ кұлайды
Көптеген фьордтар жоғарғы жағында өте енсіз келеді және шатқалдармен ағып
жатқан ирек-ирек өзендерге ұксайды. Таулы қыраттың тіп-тік беткейінен,
кейде бірнеше жүз метрлік биіктіктен фьордтарға сарқырамалар құлап жатады.
Норвегияның фьордтық жағалауы — Европадағы көрікті орындардың бірі больш
табылады.
Скандинавия тауларының шығыс беткейі бірте-бірте аласара
келе Скандинавия түбегінің шығыс бөлігінде орналасқан биіктігі 400—600 м
Норланд кристалдық үстіртіне ауысады. Үстірті Ботника шығанағының
жағалауына саты жасап түседі. Бірақ одан шығысқа қарай кристалды
жыныстардың беті рельефі мен геологиялық құрылысъшың ерекшеліктері Норланд
үстіртіндегідей болып келетін Фннляндия жазығын жасай отырып, қайтадан
көтеріле түседі. Рельефтің ұқсас ерекшеліктері шығыста да, Совет Одағы
алабында да байкалады.
Балтық қалканының кристалдық жазығы оңтүстік бағытта Балтық
теңізі суының астына түседі, ол оңтүстікке таман жатқан облыстар мен
Фенноскандияның айкын көрінетін шекарасын құрайды. Ал егер Финляндияда
Балтық кристалдық қалқанының оңтүстік беткейі Фин шығанағының
солтүстік жағасымен шорт кесілген сияқты болып көрінсе, Скандинавия
түбегінде, Швеңия алабында оның оңтүстік беткейінін рельефінде одан да
күрделІ болып келеді. Норланд үстіртінен оңтүстікке қарай кристалдық
негізде иін орналасқан, онын орнында силур дәуірінде теңіз болған, оны осы
иінде пайда болған Орта Швед ойпатының үстін жауып жаткан ізбестас
қатпарлары дәлелдейді. Ойпаттан Оңтүстікке қарай кристалдық фундамент
кайтадан биіктігі 300—350 м Смоланд үстірті түрінде жер бетіне шығады. Оның
жан-жағын жағалық, сондай-ақ Готлаңд пен Эланд аралдарыңа да өтетін ізбес
тасты ойпаттар қоршаған. Фенноскандияның түбірлі жазықтары мен
тау үстіртінің рельефінің кедір-бұдырының көпшілігі тау жынысы
беріктігінің әркелкілігіне байланысты олардың бетінің біркелкі
тегістелмеуінің нәтижесінде пайда болды. Ең биік учаскелері бұзылуға ана-
ғұрлым жақсы төтеп беретін тау жыныстарынан құралған: гранит шығып жатқан
жерлер күмбез тәрізді жайпақ төбелер жасайды, кварциттер мен кристалды
тақта тастар беткейлері биік қырқалар құрайды. Ертедегі тегістелген
эрозиялық қырат — Мансалькия қырқасы осының дәлелі бола алады. Финляндияның
солтүстігі арқылы оңтүстік шығысқа қарай созыльш, алабына биіктігі
500—700 метрге жетеді. Финляндия территориясының басым бөлігі теңіз
деңгейінен 250 метрден аспайтын биіктікте жатыр. Мұүз көшкінінің күшті және
беріректе болған әрекетінің әсерін байқауға болады. Кристалдық жыныстардың
бетіне айқыш-ұйқыш сызаттары мен таңбалары түскен. Кристалды жыныстардың
шығыңқы учаскелеріне қой маңдайлар мен жартастар тән. Букіл жер бетін
кристалдық жыныстардың бектері жауып жатады, мұның өзі жер өңдеуді ете
қиындатады, мұз аккумуляциясына байланысты релъеф формалары да олар —
солтүстік батыстан оңтүстік батысқа қарай созылып жатқан сансыз друмлиналар
Оңтүстік Финляндия мен Орта Швед үстірті

2.2. Фенноскандия

Көп ретте Европаның солтүстік бөлігін — Скандинавия түбегімен
Финляндияны, ал Совет Одағының шетінде Карелия мен Қола түбегін қоса алып,
оларды Фенноскандия деи атайды. Бұл үлкен территорияға табиғат
жағдайларының қаталдығы, ежелгі кристалдық жыныстардың таралуы, жақында
ғана өткен мұз басу ізінің айқын көрінуі, тайга ормандары меи тау
тундраларының басым таралуы сипатты болып келеді.
Фенноскандияның едәуір бөлігін — Европадағы ең үлкен түбек— Скандинавия
түбегі алып жатыр. Ол солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай 71 және 56°-
с. е аралығында созылып, 800 мың км2 жерді алып жатыр. Түбектің жағаларына
жақын маңда көптеген аралдар шашылып жатты; олардың ең ірілері оңтүстік-
шығысында — Готланд, Эланд, Борнхольм аралдары, солтүстік-батысында —
Вестеролен мен Лофотен архипелагтары. Түбектің батыс жағалауында мыңдаған
ұсақ аралдар бар. Солтүстікке Скандинавия түбегі материкпен жалғасады,
онтүстікте Орта Европаның жазықтарынан оны Солтүстік жоне Балтық теңіздері
аралығындағы енсіз бұғаздар бөліп жатыр. Түбектін батыс жағалауын Норвег
және Солтүстік теңіздерінің сулары жиектеп жатса, солтүстік жағалауы
Солтүстік Мұзды мүхитқа ұласкан. Түбекте екі мемлекет — Швеция мен Норвегия
орналасқан. Шығысқа қарай Скандинавия түбегінен Балтық теңізі мен Ботника
шығанағы бөліп тұрған Финляндия орналасқан.
Скандинавия мен Финляндияның шығыс бөліғінде Балтық қалқанының кристалдық
жыныстары жер бетіне шығып аатады. Скандинавия түбегінен онтүстік шығыс
шеті кристалдық қалқанның оңтүстік беткейінде жатыр, ондағы ежелгі жыныстар
бірте-бірте силур дәуіріндегі теңіз шөгінділері жамылғысының астында батып
жоғалады.Балтық теңізінің жағаларында мұз дәуірінен кейінгі теңіз
трансгрессияларыньщ шөгінділері тараған.
Фенноскандияның батыс бөлігі каледон қатпарлы аймағына жатады және неоген
дәуірінде жасарып, қазіргі уақытта өзінде де баяу көтерілу кезеңін басынан
кешіп отырғак қалдықтау ғимараттары. Қөтерілу Каледон аймағының ғимаратарып
ғана емес, сонымен бірге Балтық қалқанының іргелес бөліктерін де қамтыған
және эпиплатформа Скандинавия тауларының пайда болуына әкелін соққан, олар
түбектің батыс шетін бойлай оның солтүстік шекарасынан қиыр оңтүстік-
батысына дейін Норвегия мен Батыс Швеция алқабында созылып жатыр. Сонымен
Фенноскандия детен атпен екі табиғи облыс — Скандияавия таулы қыраты жәпе
Швеңия мен Финляндияның кристалдық жазықтары біріктірілген. Скандинавия
таулы қыраты Норвегияда фьелд деп аталатын беткейлері тік жарлы және үсті
тегістелген орқаш массивтер жүйесін құрайды. Фьелдтердің тіп-тік және биік
жар қабақтары мүхитқа қарайды. Фьелдтердің үстіңгі қабатында әр турлі
биіктіктерге көтерілген ежелгі тегістелген беттердің қалдықтары айқын
көрінеді, олардың арасында бұзылуға неғұрлым төзімді жыныстардан
таралған жеке-жеке шошақ шыңдар бой көтерген. Үлкен тау мұз-дықтарының
цирктері массивтердің беткейлерің кеулей отырьш, бір-бірімен қиылысады және
қырқалар мен карлиттердон қырлы формаларын жасайды. Массив беткейлері толып
жатқан трогдары-н жәие шатқал тарізді аңғарлармен тілімделген.
Скандинавия тауларының үлкен биіктіктері оңтүстік бөлігіне орналасқан, онда
биіктігі 2468 м төбесі шошақ келген Гальхепинген тауы бар биік Ютунхеймен
массиві көтеріліп тұрады. Доврефьелль одан аз-ақ кем, биіктігі 2286 м. Орта
бөлігінде таулар едәуір жоғары. Оларды қурлыққа сұғына кірген Троанхеймс
фьордтың плиасы —- Этланд ойысы кесіп өтеді. Этланд ойысының солтүстігіне
қарай таулар қайтадан биіктейді Бірақ оңтүстіктегідей биіктікке жетпейді.
Солтүстік Швецияның шыңы — Кебнекайсе тауы—2123 м. жетеді. Тубектің қиыр
солтүстігінде таулар тіп-тік, шеттері солтустіктің фьордтары тұсында
үзіліп қалатын Финмаркен тау үстіртімен бітеді. Финмаркеннің ең биік жері
1000 м-ден асады, бірақ биктігі не бары 300—400 м. Батысында Скандинавйя
таулары барлық жерінде дерлік мухит сына тақап барады, бірақ олардың тіп-
тік жар қабақтары теңіз аралығындағы биіктігі не бары бірнеше ондаған
метрлік ойпатына қырқалары (оз сөзі швед тілінен шыққан) тән, кейде олар
көлдер, батпақты жерлер мен өңделген жерлер арасында ондаған километрге
созылып жатады. Солар арқылы қатынас жолдары өтеді.
Аяққы мореналық құрылымдардьщ күрделі жүйесі Финлнндияның оңтүстік
бөлігінде Салпаусселькя тау тізбегі түрінде өседі. Қырқанық салыстырмалы
биіктігі 100 метрге жуық, ал ені 4 километрден астам. Қырқа соңғы мұз
басудың солтүстікке қарай шегінуі кезінде кідірістеріне байланысты пайда
болған. Финляндияның оңтүстік бөлігіндегі көптеген өзендер содан басталады,
бірақ олардың кейбірі толып жатқан шоңғалдар жасап жақын тізбекпен қиып
етеді.

Норвегия фьордтарының бірі

Ботника шығанағының жағалауы сияқты Фин шығанағьның Жағалауы мен Шығыс
Фенноскандияның шет бөлігін алып жатқан мұз басудан кейінгі
трансгрессиялардың құм-саз шөгінділерімен жабылған жас ойпаттар өңірі
созылып жатады. Балтық жағалауының морфологиясында мұз көшкіні өңдеген
ежелгі крксталдық жазықтың шөгуінің ізі айқын көрінеді. Шхералар- деп
аталатын теңіз суы баспаған немесе жартылай басқан қон маңдайлар
көптеген дөңгелек келген граниттік аралдар Фин жэне Ботника бұғаздарының
жағалаулары тұсында шашыльш жатыр, мұның өзі кеме қатынасын қиындата
түседі. Швецияның астанасы Стокгольмге теңізден келу үшін ұсақ аралдар
ішінен бірнеше сагат жузіп жүру қажет. Әсіресе таяз су астында жатқан
шағын дөңес жар-тастар теңізде жүзуге өте қауіпті.
Февноскандияның пайдалы қазындылары арасында темір рудалар архей
жасындағы жыныстарда жатқан магнетиттер анағұрлым маңызды саналады. Бұл
рудалар өте жоғары сапалы келеді, олардың құрамында 60—700-0 темір бар.
Магнетиттердің таралған және өндірілетін аудандары Орта және Солтүстік
Швеция (Кируна мея Еллнваре), сондай-ақ Солтүстік және Оңтустік Норвегия
болып табылады. Ежелгі катпарлық аймағында, сондай-ақ кейбір түсті металл
рудалары кең тараған. Норвегияның солтүстік бөлігінде мыс рудасының,
оңтүстігінде молибден, титан және уран-рудаларының едәуір қоры бар.
Финляндия территориясындағы мыс рудалары, қорғасын мен мырыш
рудалары ежелгі интрузивтік. жыныстармен байланысты келеді. Балтық
кристалдық қалқанының көптеген жыныстары бағалы құрылыс материалдары
болып табылады. Әсіресе үйлерді қаптауға қолданылатын фин граниттері мен
кварциттері жоғары бағаланады.Сондай-ақ торф кең тараған.Оның қоры әсіресе
жазық рельефте су ұстайтын кристалдық жыныстар және әлсіз булану,
батпақтану процестерінің дамуына қолайлы жағдай жасайтын Швецияның
солтүстік бөлігі мен Финляндияның ортадық аудандарында өте, Фенноскандияның
климат жағдайларының әркелкі болуы солтүстік пен оңтүстік бөліктерінің
аралығындағы айырмашылықтарының үлкең болуына (Скандинавия түбегінің
солтүстік шет шеңберінен әрі алысқа асады, оңтүстік бөлігі Москвада
оңтүстікке таман орналасқан), батыстан шығысқа карай едәуір созылып жатуына
және Скандинавия тауларының атланттық ауае масса қозғалысы жолында
созыльш жатуына байланысты.
Скандинавия түбегінің батыс шеті мен оңтустік бөлігі батыс
тасымалының тікелейн тұр; Скандинавия тауларынан шығысқа карай да мұхит
ауасы басым ауасы болып табылады, бірақ ол оған ойысы оңтүстік
арқылы, сондай-ақ, солтүстік пен оңтүстік тұстан тау қыратын
айналып өтеді де, едәуір дәрежеде трансмормацияланған күйінде келеді.
Сондықтан Фенноскандияның шығыс бөлігінің оның батыс шетімен
салыстырғанда анағұрлым континенттік және қаталдау еді. Шығыс аудандары
үшін бүкіл жыл бойында, әсіресе қыста, Финляндия мен Оңтүстік-Шығыс
Щвецияға солтүстіктен не солтүстік-шығыстаң өтетін арктикалық
ауаның меридиан бойымен енуінің зор маңызы бар.
Бүкіл Фенноскандияда жаз салқын, ал солтүстік бөлігінде жаз күндері қысқа
болып келеді. Солтүстік аудандарда июль, августың орташа температурасы не
бары +10, +12°С, оңтүстік-шығысында (Стокгольм, Хельсинки) ол +16, + Г7°С-
ге жетеді. Өсімдіктердің вегетация кезеңі ұзак поляр күні тұруының
нәтижесінде ұзарады. Жаз кеш басталады және Скандинавия түбегінің
оңтүстігін Фенноскандияның бүкіл территориясында дерлік, тура июнь айына
дейін үсік түсіп тұрады. Күзгі суықтар августа басталады, ал сентябрьде түн
өте суық болады. Жергілікті түрғындар оларды темір түндер деп атайды.
Батыс пен шығыс арасындағы климат айырмашылықтары жауын-шашынның
тарауынан мұнан да айқын байқалады. Әсіресе басым батыс желдеріне жақын
қараған батыс жағалаудың оңтүстік бөлігінде ылғал өте мол. Бергенде жылына,
негізінен жаңбыр түрінде 2000 мм-ге дейін жауын-шашын түседі, соның өзінде
оның үлкен бөлігі қысқа сәйкес келеді. Ішкі және шығыс аудандарда жауын-
шашын 1000 мм-ден аз, ал солтүстік шығыста 500 мм-ге жетпейді. Шығыс
аудандарда жауын-шашынның максимумы жазға ауысады, қыста жауьш-шашын қар
түрінде түседі. Солтүстік-шығыс және таулы аудандарда қар жылдың жеті айы
бойы жатады, ал таулардың ең биік бөліктерінде ол толық еріп кетпейді және
қазіргі уақыттағы бірталай мұздықты қорландыръш тұрады.
Фенноскандияның рельефі мен климаты жер үсті суларының дамуына қолайлы
жағдай жасайды, сондықтан да облыс өзендер мен көлдерге бай, олар біртұтас,
күрделі тарамданған жиі тор құрайды. Қөлдер көбіне кеңейтілген өзен
аңғарлары болып көрінсе, ал көптеген өзендер ірі көлдер арасын жалғастырушы
қызметіп атқарадьг. Су торының морфологиялық ерекшеліктері оның геологиялық
жағынан тіпті жақында —төрттік мұзы кайтқаннан кейін қалыптасқанына
байланысты болады. Өзен аңғарлары профилінің қалыптасып жетпеуі және соған
байланысты шоңғалдар мен сарқырамалардың көптеп кездесуін осылайша
түсіндіруге болады.
Фенноскандия өзендері мен көлдерінің басым бөлігі неоген
дәуірінде пайда болған және кейінірек мұз көшкінімен өңделгені
тектоникалық жарықшақтарға орналасқан. Тектоникалық сызықтардың бағыты өзен
аңғарлары мен көл шұңқырларының солтүстік-батыстан, оңтүстік-шығысқа
қарайғы басым бағытын анықтайды. Скандинавия тауларынан батысқа қарай
қыста қатпайтым жылдам ағыспен ағатын қысқа тау ағындары ағып жатады.
Олардың көпшілігі тау қыратының биік кемерілерінен фьордтарға құлып,
биіктігі бірнеше жүз метрлік сарқырамалар жасайды. Скандинавия тауларының
шығыс беткейінен ағатын және балтық теңізі құятын өзендер, сондай-ақ
Финляндияның өзендері анағұрлым кіші аңғарлармен ағып етеді және кұламасы
күрт болмайды, бірақ қатты жыныстардың шығып жатқан жерлерін кесіп өткенде
толып жатқан шоңғалдар мен құламалар пайда болады. Неғұрлым белгілісі
Швециядағы Лулеэльва, өзеніндегі Харспронгет және Гета-Эльв езеніндегі
Трольхеттен сарікырамалары, Финляндиядағы Вуоксе өзеніндегі Иматра
құламасы. Фенноскандия өзендері онша ұзын емес. Скандинавиядағы ең үлкен
өзеннің ұзындығы не бары 587 км, Финляндиядағы Кемийокидың ұзындығы — 550
км.
Өзендер негізінен қар суымен, батыста қар және жаңбыр суымен, сонымен
бірге ішіндегі мұздық суымен коректенеді. Су шығынын бір қалыпты ұстауда
өәзендердің көпшілігі ағып өтетін көлдердің үлкен мәні бар. Су шығынының
максимумы көктемнің соңына және жаздың басына тура келеді. Батыс
Норвегияның тау өзендерін қоспағанда, барлық өзендер ұзақ мерзім бойы қатып
жатады. Солтүстікте мұз құрсау мерзімі 5—6 айға дейін созылады.
Өзендердің кеме қатынасында онша маңызы жоқ. Олардың тек үлкендері ғана
жеке учаскелерінде, әдетте, төменгі ағысында кеме қатынасына жарамды
келеді. Оның есесіне Фенноскандияның барлық өзендері ағаш ағызуға кеңінен
пайдаланылады. Облыста іс жүзінде минералдық отын қоры болмағандықтан
өзендердің су эінергетикалық маңызы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.