Қазақ прозасындағы Мархабат Байғұттың қазақ әдебиетіндегі шығармашылық орнын анықтау
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. ХХ ғасыр қазақ әдебиеті үшін алтын ғасыр
ретінде саналды. 1960-2000 жылдар қазақ прозасының көркемдік дәрежесінің
өсіп, кәсіби шеберлік жағынан шыңдалып, әлем әдебиетіндегі өркениетті
өрісті игергендігін бүгінде талғамы жоғары оқырман қауым да, ғылыми ортада
мойындап отыр. 1960-70 жылдары қазақ прозасына келген Шерхан Мұртаза, Әбіш
Кекілбаев, Оралхан Бөкей, Дулат Исабеков, Қалихан Ысқақ, Асқар Сүлейменов,
Сайын Мұратбеков, Тынымбай Нұрмағамбетов, Төлен Әбдікұлы, Әкім Тарази,
Бексұлтан Нұржекеұлы т.б сынды жазушылар легі құрайды. Бұлардың көпшілігі
қазір ел-жұрттың көз алдында. Міне осынау шоғырдың қадау өкілі – емен
ұстыны, сыпа бір сындарлы суреткері, есімі елге танылған Мархабат Байғұт
екендігіне еш дау жоқ. Өйткені ол – талант ретінде де , азамат ретінде де
кішіпейілділік пен кісіліктен тұратын сирек болмысын қалам ұстаған қырық
жылдай беделінде шын ұстап, шын сақтап, арлы қаламның –кіршіксіз қаламның
шын құдыретін көрсетумен келе жатқан көрнекті суреткер. Оның шығармашылығы
өзіндік дара қолтаңбасымен дараланып, бәрімізге етене таныс ауыл өмірі мен
ондағы кеңпейіл, қазақи мінезді адамдардың тағдырын, күнделікті тұрмыс-
тіршілігін бейнелеу арқылы ұлттық мінез мен ұлт тағдырын көркем сөзбен
кестеледі. Өзіне ған тән әдемі әзілімен, сырт көзге сездірмей шымшып, алар
юморымен, кейде ащы мысқыл күлкісімен астарлы ой айтып, оқушысын сан алуан
күй мен түрлі күрделі ойға бөлейтін жазушының шығармашылығы 70-жылдардан
бері қазақ оқырмандарына өзінің өткенін, тарихын, салт-санасын, әдет-
ғұрпын, мінез –болмысын т.б бейнелеп келді.
Қорғау жұмысында Мархабат Байғұттың шығармашылығының көркемдік әлеміне,
оның шығармаларындағы адамгершірлік мәселелерге, кейіпкерлердің моральдік,
психологиялық болмыс-бітімін суреттеудегі қаламгерлік шеберлігі, ешкімде
қайталанбайтын дара қолтаңбасы айқындалады. Шығармаларының көркемдік
идеялық сипаттары мен жазушы стилінің өзіне ғана тән ерекшеліктері
қарастырылады. Сезім иіріміндерінен сыр тартқан жазушы шығармаларындағы
адам мен оның қат-қабат күрделі ішкі әлеміне, ондағы түрлі психологиялық
сезімдік құбылыстарына терең бойлай отырып, ішкі қайшылықтары мен сана
қақтығыстарын шебер бейнелей білудегі қаламгердің қолтаңбасы бұл жұмыстың
негізгі мақсаты болып табылады.
Жазушының өз кезегіндегі, қылышынан қаны тамып тұрған кеңестік заманда өріс
алған тоталитарлық саясаттың адам психологиясы мен тағдырына тигізген
зардаптарын астарлай жеткізген ой-талқыға толы туындылары қазақ
әдебиетіндегі ең құнды дүниелер қатарында. Қаламгер өз туындыларында
кейіпкер мен қоғам арасындағы тартыстың осындай ерекшелігін еркін түрде
пайдаланып, ишара, меңзеу, сана астары, символдық жүйелер сияқты көркемдік
категориялар т.б ұлттық идеяны көтере білді.
Жұмыстың өзектілігі. Жұмыстың өзектілігі ретінде Мархабат Байғұттың әдеби
шығармашылығы, қазақ әдебиетіне қосқан үлесі, жаңашылдығы қарастырылды.
Мархабат Байғұт шығармаларының тақырыбы, стилі, образадар құрылымы,
композициясы, көркемдік әлемі, даралық қасиеті туралы әр кезеңдерде
мерзімді баспасөз беттерінде, әдеби зерттеу еңбектерде құнды ой-пікірлер
әдебиетші ғалымдар, сыншылар мен көзі қарақты оқырман қауым тарапынан
айтылды, жазылды.
Жазушының шығармаларын психологиялық, көркемдік, шеберлік тұрғыдан
бағамдау, бүгінгі замандас бейнесінің ішкі жан иірімдерін бейнелеу
амалдарын, әсіресе, қазақ халқының табиғатына сәйкестендіре, оның санасын,
мінезін, идеясына қатысты ой-талқыларын теориялық тұрғыдан талдап, дара,
шынайы қайталанбас қаламгерлік қасиетін ашу, таныту біздің қорғау жұмысының
басты міндеті болып белгіленді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жазушының әңгіме мен повестерді қарастырған
зерттеу еңбектерді негізге ала отырып, оның шығармашылығы жөнінде сыншылар
тарапынан айтылған құнды пікірлер, оның әр жылдары жарық көрген прозалық
шығармалар жинағы, кейбір туындыларының журналдық, газеттік нұсқалары
турасында да кезінде сөз болған газет-журналдық материалдар алынды.
Мархабат Байғұт шығармашылығы туралы газет-журналарда жарық көрген сыни
мақалалар, әңгіме жанрына байланысты жарық көрген теориялық еңбектер,
материалдар біз үшін жазушы шығармашылығын жан-жақты танудағы маңызды қадам
болды. Сондықтан да эссе, портрет бағытында жазылған бұл дүниелердің
Мархабат Байғұтұлының көркемдік әлемін зерделеуде мәні зор болып табылады.
Зерттеудің нысаны. Дипломдық жұмыстың негізгі басты нысаны ретінде Мархабат
Байғұттың әдеби-көркем шығармашылық зертханасы жан-жақты зерделенді.
Зерттеу барысында Ұлттық кітапхананың қорындағы және басқа да мерзімді
басылымдардың тігінділері қаралып, М. Байғұттың шығармашылығына байланысты
жазылған ғылыми-зерттеу мақалалар мен ғылыми-көпшілік басылым беттерінде
жарық көрген мақалалар пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті. Жұмыстың негізгі мақсаты –қазақ
прозасындағы Мархабат Байғұттың қазақ әдебиетіндегі шығармашылық орнын
анықтау, прозадағы дәстүр мен жалғастық байланысын, кейіпкерлер әлеміндегі
ұлттық таным белгілерін ашу арқылы проза жанрындағы қаламгерлік шеберлік
пен көркемдік мәселелерін тану, ұлттық идея көріністерін анықтау болып
табылады. Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттерді шешу көзделді:
- Жазушының шығармашылық жолын, қалыптасу негіздерін анықтау;
- Мархабат Байғұт шығармаларының көркемдік әлеміне шолу жасау;
- Автор шығармашылығындағы ауыл тақырыбы, кейіпкерлерінің қазақы
болмыстығы және олардың ұлттық мүддеде ойлауын суреттеудеудегі
автордың өзіне ғана тән көркемдік тәсілі мен ізденіс іздерін
айқындау;
- Өтпелі кезеңдегі өмір шындығын көркемдік шындыққа сай
айналдырудағы әдіс-тәсіл, машық, стиль ерекшелігін тану;
- Жеке адам тағдыры арқылы қазақи қоғам қайшылығын берудегі
ұстанымына немесе шығармашылық зертханасына үңілу;
- Автордың ақ өлең формасындағы поэзиялық проза шебері екендігін
анықтау;
- Мархабат Байғұт прозасының қазақ әдебиетіндегі орнын айқындау;
- Жазушы әңгімелеріндегі ұлттық таным көріністері мен ұлттық идея
мәселелерінің көтерілуін анықтау, т.б.
Зерттеу жұмысының жаңалығы. Зерттеу жұмысы Мархабат Байғұт шығармашылығын
арнай қарастырған ғылыми еңбек болғандықтан, суреткер шеберлігіне, қазіргі
кейіпкер бейнесін сомдаудағы соны стильдік ерекшеліктеріне, туындыларының
көркемдік бейнесіне басты назар
аударылады. Себебі, жазушының шығармалары қазіргі кезеңнің әдеби-қоғамдық
өмірдің беталысын бейнелеуге ұмтылған шығармалар болып табылады.
Суреткердің бүгінгі кейіпкер мәселесін зерттеудегі көркемдік ізденістерін
арнайы сөз ету дипломдық жұмысымыздың негізгі жаңалығы болып табылады.
Жазушы шығармаларын жүйелі түрде қарастыра отырып, дипломымызда нақты
мынадай ғылыми нәтижелерге қол жеткіздік:
- Мархабат Байғұттың ауыл өмірін, бүгінгі қоғамды суреттеудегі
көркемдік ізденістері жан-жақты сараланды;
- Жазушының шығармаларында қазақы тұрмыстың ұлттық бояумен көркем
бейнеленуі арнайы срапталды;
- Кейіпкердің ішкі жан дүниесіндегі психологиялық құбылыстарды, сана
қайшылықтарын бейнелеудегі пейзаждың мәні анықталды;
- әдеби характерлердің контрастық байланысы, қарапайым сөз саптау
шеберлігі, монолог, диалог, ой ағымы сияқты көркемдік құралдарды
қолдану машығы зерделенді;
- жеке шығармаларын комплексті талдауға ұластыру арқылы автордың
жалпы стильдік шеберлігі, дүниетанымдық көзқарастары мен шеберлік
сырлары айқындалады;
- жазушы шығармаларындағы көркемдік бейне, оралымды сөздер орнықты
қолданылу мәселелері де байыпты сараланды.
Жұмыстың ғылыми негізі мен материалдары. Мархабат Байғұттың әдеби-көркем,
публицистикалық туындылары жұмыстың негізгі материалдары болып табылады.
Зерттеудің әдістері. Жұмыста салыстырмалы әдеби талдау әдәсі, жүйелі талдау
қағидалары басты назарда ұстанылып, ой қорыту, жинақтау әдістері де негізге
алынды. Дипломдық жұмыстың негізгі зерттеу әдістері: баяндау, жинақтау,
жүйелеу, салыстыру, талдау әдістері қолданылды.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
I-ТАРАУ.
ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ПРОЗАСЫНДАҒЫ КӨРКЕМДІК ШЕШІМ
1. Мархабат Байғұт шығармашылығының қалыптасуы және көркемдік әлемі.
Қазіргі қазақ әдебиетінің күрделі мәселелерінің бірі –жазушының
шығакрмашылық лабараториясын зерттеу болып табылатындығы сөз болған. Әрбір
суреткердің өз болмысы оның шығармашылығында көрініс беретіндігін ескерсек,
бұл қағиданы басшылыққа алу қажеттіліг туындайды. Ұлттық әдебиетімізде бұл
сала ХХ ғасырдың 30-4 жылдарынан бастап қолға алына бастады. Ширек ғасыр
ішінде тап осы мәселені зерттеген іргелі еңбектер өмірге келді. Осындай
еңбектерді өмірге әкелген М. Әуезов, С.Мұқановтар соны соқпақ салған бұл
дәстүр қазіргі әдебиетімізде де жан-жақты жанданып, сыншылардың қатары аз
ғана уақыт ішінде бой көтерді. Бұған дәлел ретінде, Ш. Елеукенов,
З.Серікқалиев, Б.Майтанов, С.Жұмабеков, Ж.Дәдебаев сынды т.б. әдебиет
зерттеушілерінің еңбектерін атауға болады. Оның үстіне, әлі де болса
әдебиетімізде өз алдына зерттеуді қажет ететін, өзіндік стилі бар, қоғамға
айтары бар ғылыми жүйеге объекті болатындай талантты жазушылардың бірі
–Мархабат Байғұт шығармашылығы екендігі де айқындала береді.
Мархабат Байғұт шығармашылығы мен шеберлік қыры бүгінгі оқырмандарға
молынан таныс, әдеби және ғылыми ортада мойындалған, сондықтан да ғылыми-
зерттеу нысанасына алуға әбден лайықты деген мақсатты өзімізге міндет
санадық. Шартты түрде жүйелеуге бой алдырсақ, ауыл өмірін суреттейді деуге
боларлықтай әңгімелердегі жылы юморға оранған жазушылық көңіл-көз, ұшқыр
түйсік-таным байқалмай қалмайды. Жазушы Мархабат Байғұт қаламынан осы күнге
дейін 70-тен астам әңгіме, 10 шақты повесті, бірнеше пьесалары жарық
көріпті. Әдеби сында жоғары бағаланып жүрген жазушы шығармаларында кейіпкер
характерінің табиғилығы, оқиға дамуының, шиеленісуінің нанымдылығы,
қарапайым кейіпкерлерінің өмірге құштарлығы кәсіби шеберлікпен сомдалып,
автордың әдебиеттің әліп-биін ойдағыдай меңгергендігін танытады.
Мархабаттың алғашқы әңгімелер жинағы жиырманың ішіндегі жас жігіт кезінде-
ақ жариялана бастады. Бірақ, ең алғашқы жеке кітабы 1978 жылы жарық
көріпті. Демек, автордың жасы бұл кезде 32-33-ке келіп қалған кезі. Бұл
туралы жазушы Дулат Исабеков өз мақаласында мынадай пікір білдіреді:
Отыздан асқанда тұңғыш кітап шығару деген ең бір алмағайып кезең. Өйткені,
сен өзің құралпы лектен қалып қойдың және отыздан асқан жігіттің тұңғыш
кітабының енді шығып жатуы әдебиетшілер мен қалың көпшілік үшін ерекше
оқиға боп көріне қоймайды. Сондықтан да ол ат-нөпір боп бұрқырап шығып
жатқан көп кітаптардың тасасында көзге ілінбей қала береді. Оның алғашқы
кітабының кешеуілдеп шығуы да жоғарыда айтып өткен Алиматыдағы бітіспес
әдеби дүмпуінен болса керек. Жасыратын не бар, астанадағы айналдырған екі
баспаның жылдық жоспары Алматыдағы ақын-жазушылардан-ақ артылмайтын. Оның
үстіне Жалын баспасының өзі жетпісінші жылдардың ортасына таман ашылғанын
ескерсек, елде жатқан қаламгерлердің жыл сайын естен шыға беретіні
түсінікті жайт.Әйтсе де, Ақырын жүріп анық бас, еңбегің кетпес далаға деп
Абай атамыз айтқандай, Мархабат алыста өтіп жатқан қызу додаға қызықпады,
киіп-жарып олардың ортасына кірмеді, қуған жетпес, бұйырған кетпес деген
жайбарақат қазақы мақалдың ырғағына сай ауылда жатып-ақ арбамен қоян
алуды жөн көрді. Онысы жеміссіз де болған жоқ. (Егемен Қазақстан -2005.
№396.)
Мархабат Байғұтов 1945 жылы Оңтүстік Қазақстан облысы, Түлкібас ауданында
дүниеге келген. Осы өлкеде балалық шағын, жасөспірім кезеңін, жігіттік
жылдарын өткерген.Жазушы өзі туралы былай дейді: Мектепте оқып жүргенде
өлең жаза бастадым. Кейін институттың (немесе университеттің) 2-3 курсында
өзімнен мықты ақын шықпасын сездім де прозаға ауыстым. Жалпы, әдебиет
пен өнер өкілдері осы салаға шу деп бет бұрғаннан бастап, ұстанатын Менің
жұртқа, елге, халыққа айтарым бар, олардың рухани байлығын арттыруға, өзін
қоршаған ортасының белсенді мүшесі болып қалыптасуына, адамға тән бар қадыр-
қасиетті бойына сіңіруге қосатын үлесім бар деп келеді. Осы мақсатты
ұстанып әдебиетке келген Мархабаттың бас-аяғы жиырма шақты жылдың ішінде ол
жиырмаға жуық кітаптың авторы болып үлгерді. Қалың оқушының ықыласын ол
топтап емес, біртіндеп аудара өзіне аудара бастады. Бүгінгі таңда ол қазақ
прозасында өзіндік қолтаңбасы айқын, тек Байғұтовқа ғана тән стилі бар,
жаңа әңгімесі жарыққа шықса жұрт жапа-тарғамай оқуға тырысатын, дәл сол
сәтте уақыт таппаса тапқанға дейін сақтап қоятын, екінші сөзбен айтқанда,
өз оқушысы қалптасқан айтулы қаламгерлердің қатарында.
Жол басы Шілдеден басталды. Қан базардай қайнаған әдебиет сарайына имене
енген бұл жинақ салған жерден жұрт назарын өзіне аудара қоймаса да, әдебиет
табалдырығын сырбаз да мәдениетті жазушының аттағанын көзіқарақты біраз
жұрт байқап қалды. Арада екі жыл салып Сырбұлақ бойында атты хикаят пен
әңгімелер жинағы дүниеге келді. Оқушы қауым қарапайым кейіпкерлердің
қарапайым тіршілігімен, өмірдің дәл өзінен кеп Мархабат жазып отырған ақ
қағазға секіріп түсе қалғандай шынайы мінездермен, мәдениетті юмормен,
баяндау стиліндегі ерекше бір нәзік ырғақпен, басқа шығармаларда кездесе
бермейтін, адамдардың мінез-құлқын сипаттаудағы оңтүстікке ғана тән тың
бояулармен қайта жүздесіп, жаңа бейтаныстармен қайта табысып, кітап оқылып
біткенде олармен өкіне қоштасып, оның жаңа шығармаларын күтетін жаңа қауым
пайда бола бастады. Бұл аталмыш екі кітапта біз Мархабат Байғұттың
қарапайым прозаға, қарапайым суреттеуге деген талпынысын аңғарамыз.
Интернаттың баласы, Нәуірзек, Дауыстың түсі(1993), Қорғансыз
жүрек(1994), Машаттағы махаббат(1995), Әдебиет пәнінің
періштесі(1999), Ақпандағы мысықтар(2000), Қозапая(2001),
Аңсар(2002), Ауыл әңгімелері(2003), Оқу залы(2009) сияқты өмірдің сан
алуан салаларын арқау еткен көркем әңгімелер мен хикаяттар бүгінгі таңда
Мархабат шығармашылығының негізін құрайды. Бір ғажабы сол, осы кітаптарына
енген әңгімелер мен хикаяттар қаламгерлік шеберлік пен кемелділікті айрықша
қанық та шырайлы танытқан Мархабат Байғұт қазіргі жаңа әдебиетіміздің
көшелі бір қайраткері болғанын қапысыз көрсете білген деп білеміз. Асылы,
талант сиқыры- талант ерекшелігі оның дербес көркем ойлау жүйесінде және
соны соған лайық көркем тілмен жалқы түрде жеткізе алуында екені ежелден
мәлім. Бұл өлшемнің философиялық-көркемдік ақиқаттығының жарқын бір
көрінісіне көрнекті суреткер, лирикалық прозаның хас шебері Мархабаттың
талантын да, туындыларын да емін-еркін дәлел ете аламыз.
Жазушының шығармашылық лабораториясына үңілсек, аса өзекті деген мынадай
мәселелерді таныған болар едік. Олар:
- Мархабат Байғұт әңгімелерінің барлығы дерлік тікелей ауыл өмірімен
сабақтасып жатады;
- Жазушы кейіпкерлерінің барлығынан ауыл иісі аңқып тұрады;
- Диалект сөздер мол кездеседі.
Қазақ әдебиетінің классик жазушысы Ғабит Мүсірепов: Шығарма деген белгілі
оқиғалардың тізбегі емес. Шығарма жазушы жүрегінде, ойында қайнап-пісіп,
кітап оқушылары зейін қоюға тұратын, жігер-қайрат, адам қоғамының өсе
беруіне, еселей беруіне үн қоса алатын жанр дейді. Сонда қай жанрдағы
шығарма да алдымен өзінің көркемдік-шығармашылық болмысымен құнды екені
айқындалады. Жазушы, суреткер тұлғасы оның шығармашылығымен, қаламгерлік
болмысымен бағамдалады. Мархабат Байғұттың ұлтжандылығы оның әңгімелерінен
де аңғарылады. Әңгіме тұрғысында ой өрбіткенде қазақ әңгімесінің қара нары
Тәкен Әлімқұлұлының мына бір сөзі ойға оралады: Қазақ әңгімесінің бір
кемшілігі -әрбір ситуацияның ішкі сырын ашпай, сыртқы қаңқасын баяндауға
саяды. Теңеу, салыстыру, меңзеу дегендер аз. Әңгіменің аяғын менмұндалап
бітіру –барып тұрған қарадүрсіндік. Жазушы, сыршыл, сыпайы келмек. Ал
бізде, кейбір автор өз сөзін өзі түсіндіруге тырысады. Осы орайда Мархабат
әңгімелері де аталмыш форма аясында болатынын байқалады. Жазушының
өзгелерден даралап тұратын да, шоқтығын биіктететіп тұратын да, әдемі де
әуезді тілі. Жазушы шеберлігі сол екі бетке жүк болатын оқиғаны екі ауыз
сөзбен көз алдыңызға алып келеді.
Жазушы шығармаларының шыншылдығы қазақ әдебиетінің алыптары Б. Майлин, Ғ.
Мүсірепов туындыларымен үндесіп жатқандай. Қалай дегенде де, ауыл өмірінің
қайталанбас көріністерін кестелі тілмен өрнектей білу Мархабаттың өзіне
ғана тән құбылыс екені анық.
Б.Майлин ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы қазақ аулының тұрмыс-тіршілігін, ел
өмірінің тарихын, замана трагедиясын көркем бейнелеп берсе, М. Байғұт ХХ
ғасырдың соңғы ширегіндегі егеменді еліміздің тәуелсіздік алған жылдары
жаңа формацияға көшу кезеңіндегі адамдардың ара-қатынасын, ішкі сезім
иірімдерін шебер бейнелеп бере білген суреткер.
Мысалы Б. Майлин өмір сүрген кездегі әлеуметтік маңызы бар оқиға ол
колхоздастыру болса, жазушы осы тақырыпқа арнап Қара шелек әңгімесін
жазған. Әңгіме соңында екі бүктетіліп, түбі аламайымен сөгіліп жатқан қара
шелекті көреміз. Бір ғана деталь жазушының қоғамдық құбылысқа ішкі
қарсылығын астарлы түрде білдірген. М. Байғұт болса өз заманының жаршысы
ретінде Жоғалған жұрнақ әңгімесі арқылы үн қосады. Бұл әңгіме ата-бабамыз
армандаған, тәуелсіздікке қол жеткізуге себеп болған 1986 жылғы желтоқсан
көтерілісіне арналған. Кезінде ешкім түсіне алмаған Жұрнақтың іс-әрекетін
айналасындағы ол өмірден өткен соң ғана ұғына алады. Бұл жердегі авторлық
ой: қолда барда алтынның қадыры жоқ. Рас, кейде өзіміз де айналамыздағы
адамдардың жанын түсіне алмай , тәлкек етеміз. Олардың тірі кезінде
қадырына бара алмай, өлген соң, жер мен көкке сыйғызбай мадақ пен мақтаудың
астына аламыз. Бұл да өмір шындығы. Осы әңгіме туралы белгілі жазушы-
драматург Дулат Исабеков: Соңғы жұрнақтың бәріміздің алдымызға ашық та
төтесінен қоятын неге? деген осы сауалына жауап іздеп, санамызды
қорғасындай бір зілбатпан салмақ басады. Әрине, бұл сұраққа әркім әрқилы
жауап іздей жатар, оның себептерін де әркім әрбасқа түсіндіруге тырысар,
бірақ, жазушы қойған үлкен сұрақ белгісі бәрібір ойымыздан өше қоймайды.
Кешегі өткен ұлы тарихы бар, елдік пен ерліктің , азаматтық пен кісіліктің
неше түрлі үлгілерін көрсеткен осы қазақ деген елдің бүгінгі тіршілігі не
боп барады? Олар неге ұмытшақ, неге жалтақ, неге қара басының ғана қамын
күйттеген боп, басқаның қайғысы мен жан азабын түсінуден алыстап, ол
алшақтық күннен-күнге ұлғайып барады? Мархабат жазушы ретінде оған нақты
жауап бермейді, берудің де қажеті жоқ. Әркім өзі ойлансын, әркім өз ішіне
үңіліп, өзінше жауап іздесін. Жалпы, кәнігі суреткер, шын жазушы сұраққа
жауап іздемейді. Егер жауап іздесе, оны тауып оқушыға ұсынып жатса, ондай
шығарманың көркемдік құны төмендеп, оқушы үшін қызықсыз боп қалар еді.
Жазушы дәрі-дәрмек жасайтын провизор, не фармацевт емес.
Оның міндеті сұрақ қоя білу, оқушыны ойлануға, өз ішіне үңілуге итермелеу.
Өзінің әцйгілі қара сөздерін жазғанда ұлы Абай нақты жауап беру үшін емес,
мәнсіз, мағынасыз тіршіліктің басыбайлы құлы боп бара жатқан, тек қазақ
қана емес, бүкіл адамзаттың алдына қалай, неге? деген сауал тастайды. Ал
адамзат сол сауалдардың бәріне әлі күнге дейін жауап іздеуде.
Мархабат Байғұттың әдебиет әлеміне алғашқы қадамы мерзімді баспасөз
беттерінде біраз өлеңдері жариялануынан басталады. Өз шығармаларында қара
сөзге қан жүгіртіп ұйқастырып ала жөнелуі, нәзік сезіммен сыр
суыртпақтағаны бойдағы ақындық ұшқынынан хабар беріп тұрғандай әсер береді.
Белгілі ғалым Керімбек Сыздықов: Теңіздің дәмін тамшысынан татып байқауға
болады демекші, сол ертеректеу кезеңде жазылған әңгімелері мен
хикаяттарынан-ақ байқалып үлгірген. Бір қарағанда елеусіздеу көрінетін,
қысқа да ойнақы стиль ерекшеліктері Мархабаттың кейінгі шығармаларында да,
жалпы күрделі шығармашылық қолтаңбасына тән өзіндік өрнегі ретінде орнығып
қалыптасты десек, артық айтқандық болмас (2)-деп авторға жоғары бағасын
берген. Ал Әмірхан Меңдеке былай деп ой түйеді: Әр жазушы әдебиетке
парықтағанын, өлшегенін, тексергенін, бір сөзбен айтқанда, өзіндік өрнегін
алып келіп қосып жатыр. Мәселен, шарттылау түрде айтсақ, Мұхтар Мағауин
әдебиетімізге –батылдық, Ілияс Есенберлин –тарихилық, Әбіш Кекілбаев
–ойлылық, Әбдіжәміл Нұрпейісов –қызғаншақтық, Тахауи Ахтанов –талғампаздық,
Шерхан Мұртаза –шымырлық... Мархабат Байғұт – биязылық алып келді(3). Дәл
берілген баға. Көріп отырғанымыздай Мархабат Байғұттың есімі еңселі
қаламгерлермен қатар тұр, жай емес, өзіндік өрнегімен тұр, ол –биязылық.
Осыдан шығатын түйін –біз авторды шағын көлемге кең өріс беретін лирик
жазушы деп батыл айта аламыз.
Жазушының шығармалары тақырыптық жағынан да, оқиға іріктеу тұрғысынан да,
ең әрісі, кейіпкерлерінің бәрі бір аймақтан, бір ауылдан екені көрініп
тұрса да, әрқайсысының болмыс-бітімі әрбасқа, тағдыр-талайлары әрқилы, ой-
өрістері әр деңгейде, тағдырлары сан-сапалақ. Оларды көріп отырып бірде
күлесің, бірде налисың, енді бірде ойланасың. Өзім де осы өңірде туып-
өскендіктен бе, кейіпкерлерінің бәрі маған де етене жақын, өзім талай-талай
арасында жүргендіктен бе, ұмытылып бара жатқан таныстарыммен қайта
табысқандай боламын. Бірін-бірі қайталамайтын, бір-біріне ұқсамайтын мыңға
жуық кейіпкерлердің мың түрлі мінез-құлқын жасап беру де оңай жүк емес.
Мархабат Байғұтұлының басқалардан артықшылығы –ол өз кейіпкерлерінің қалың
ортасынан алыстаған емес. Табиғи болмысынан әлі тым алшақтай қоймаған, іс-
әрекеттерінде жасандылық деген болмайтын оңтүстіктің мінезге бай адамдары
Мархабат шығармаларына тұс-тұстан анталап, өздері кеп еніп жататын секілді.
Әкесінің қасіретті тұрмыс-тіршілігіне төзе алмай, өзі үйген қозапаяның
үстіне шығып алып оған от қойып өртеп, жалынмен бірге ғарышқа ұшпақ боп
ауылымен қоштасатын Ерәсілім атты қиялшыл бала, соноу Карелияға Ойпаңбел
ауылынан дарбыз апарып, оны балабақшаға тегін үлестіріп, сол жерде рахатын
көрген саунаны ауылға әкеп салуды ойлаған Сайрамбай мен Тастыбайдың күлкіге
толы мінездері, қилы-қилы ұлттың қилы-қилы іс-әрекетін көрсетуге арналған
Ақсақ кемпір әңгімесі, Сүмбіленің суындағы курорттық махаббат, ынжық
күйеу, пысық әйел, таңға шейін қыз қасында жатып саусағын қимылдата
алмайтын ұяң бозбала, қойшы әйтеуір, Мархабат кейіпкерлерінің бәрі өмірдің
дәл өзінен көшіріп алғандай шынайы да нанымды, қызықты да күлкілі.
Кандидаттың имиджі атты әңгіме де жазушының өзіне тән жеңіл юмормен
жазылған. Депутаттыққа кандидаттың сайлау алдындағы алуан түрлі әрекеттер,
әділдік пен арамзалықтың тайталасы, ауызда бар, өмірде аз байғұс
демократияның түс киіздей фон ретінде ғана алыстан көрінетіні, бәрі-бәрі
жазушылық фантазияның ғана жемісі емес, өмір материалдарын суреткерлік
електен ұтқыр іріктеп өткізе білген шеберліктің жемісі. Қазіргі
қоғаммымздың, өркениет көшіне ұмтылған тәуелсіз еліміздің қол жеткізілген
табыстарының бірі сайлау екені аян. Кешегі кеңестік кезеңнен бір
артықшылығымыз демократиялық жүйенің жемісі деуге болатындай жағдаяттар
–сайлаудың баламалы өтуі және кандитаттардың партиялар атынан сайысқа
түсуі. Жазушының дәл бүгінгі күннің ең өзекті, жан ауыртатын тақырыптарының
бірі –сайлауды негізгі обьекті қылып алу әбден құптарлық жайт. Партия,
сайлау жайында айтылған әңгімелердің түп-төркіні тереңде жатқаны аян. Ұлы
Абай Болды да партия, ел іші бүлінді деп күйінсе, өткен ғасыр басында
Оңтүстік өлкесінде өмір сүрген Молда Мұса (Мұсабек Байзақов) Сайлау деген
елге бір бүлік шықты деп тіпті ащы айтады. Әрине, кешегі сайлаумен бүгінгі
сайлаудың жөні бөлек екені түсінікті. Бірақ, кешегі қасірет бүгін
қайталанбауға тиісті, жазушының осындай аса күрделі, халықтың талайлы
тағдырын,қарапайым қазақ қызының қамын ойлап жазған бұл шығармасының мәні
мен маңызы зор. Оқиғаның дені сайлауға дейінгі аралықты қамтиды. Тартыс,
бәсекелестік, қиыннан жол табу, халықтың емес күштілердің, әкімдер мен
банкирлердің қолдауына сүйенетін кандидат қыза келе халықаралық деңгейге
дейін ұмтылып, инвестиция тартуға да қол жеткізеді. Сайлауалды доданың
өзінде орасан зор жетістікке жеткен кандидатымыздың психикасын соңғы сапар,
сол сапар барысында қызымен кездейсоқ кездесуі мүлдем өзгертіп жібереді.
Кандидатыңызға енді бүкіл дүние, жалпы әлем, күллі тіршілік мәнсізденіп,
дәмсізденіп кеткен еді. Депутат бола ма, болмай ма? Сайлана ма, сайланбай
ма? Нәніпәтір. Бұл не құдірет? Вариант кафесіндегі мәжіліс шайдан
басталып, тау ішіндегі бұлақ басындағы сан алуан кездесулер, ай емес, күн
санап көтеріліп келе жатқан имидждің бәрін жиып қойып, мұндай күйге
түсірген құдіреттің жауабын табу оңай емес. Кеңесші, менеджер, журналистер,
т.б. көмекшілер жасаған қаншама қыруар еңбек зая кеткені ме?! Кандидат
кешегі кеңестік қоғамның кезінде талай жауапты қызметтер атқарған. Азат
елінің аудан әкімі дәрежесіне дейін жеткен оның кешегі күндеріне өткен
сағынышыда бар. Аяулысы да бар. Сол сезімге толы күндердің, махаббат,
қызық мол жылдардың тірі куәгері ретінде баяғы комсомол қыздан туған,
туғалы көрмеген кездейсоқ кездескен қызы бәрі-бәрін нәніпәтір етіп
жібереді. Бұл –жазушының шешімі. Жазушы үшін басқа да шешімдер мол еді ғой,
алайда, осы жолды таңдаған. Адамзат баласына мына дүниедегі мансап, қызмет,
билік, т.б. пенде қызығатын биліктердің бәрінен де сезім, махаббат, ұрпақ
қызығы қастерлі деген қағиданы ұсынып отырғандай ма, әлде басқа да бір
жүрек сыздатарлық жұмбақ ұсынған ба, әйтеуір әңгімені оқыған әсерден ұзақ-
ұзақ уақыт арыла алмадық. Өкініштісі, алдамшы дүниенің жалғандығына бой
ұрып, ұрын жүретін жағдайымыз жеткілікті, жетіп артылады. Демократияның
отаны боп есептелетін ағылшын саясаттанушыларының арасында мынадай бір
күлкілі анықтама бар. Мән-мағынасын дәл жеткізу үшін оны қазақшаға аудармай-
ақ орыс тіліндегі нұсқасын келтірейін. Диктатура –это выбираешь то, что
дают, демократия –выбираешь то, что хочешь и получаешь то, что дают.
Кандидаттың имиджі атты әңгіменің ұзын ырғағы осы идеяны байқатпай
сездіріп тұрған секілді.
Әдебиет сынының сарбазы Мұхаметжан Қаратаев осыдан ширек ғасырдай уақыт
бұрын: Кейінгі жылдары көрініп жүрген жас қаламгерлердің бірі Мархабат
Байғұт –келешегінен үміт күттіретін прозашы,-деп, әдебиет әлемінің
есігінен сығалай қарап, сыналай еніп келе жатқан жас талантқа осылай үлкен
сенім артыпты.
Мархабат Байғұт шығармаларының дені- әңгімелер, одан қалса повестер. Жалпы
көлемді дүниеге көп бара бермейді. Профессор Керімбек Сыздықов өз
пікірлерінде Мархабат Байғұт бірнеше әңгімесінің басын біріктірсе,
әжептеуір көлемді дүние болғалы тұр дегенді айтса, Жұмабай Шаштайұлы бұған
қарсы. Ол жазушы туралы пікірін былай деп тұжырымдайды: Оның жанрлар
стихиясы – әңгіме. Сәл көлемді дүниеге бара қалса, оқиғаны дамытудың арқау
жібін босатып, динамикасын әлсіретіп алады. Соңғы пікірді жазушының өзі де
құп көреді екен.
Осы орайда әңгіме жазу повесть немесе романға қарағанда оңай ма? деген
сұрақ туындайды. Тіпті де оңай емес. Мысалы, кереметтей роман жазатын
жазушылардың кейбірі әңгімеге келгенде ақсап қалуы ғажап емес. Әңгіменің
сыр сипатын кесіп-пішіп айта салу қиынның қиыны. Зейнолла Қабдоловша айтар
болсақ: Әңгіме –шағын көлемді эпикалық түрдің айрықша асыл үлгісі. (Сөз
өнері, 303-бет) Мархабат Байғұтты қысқа жазудың шебері дейміз. Оны қалай
білеміз? Әрине, тілі арқылы. Қаламгерді өзгелерден даралап тұратын да,
шоқтығын биіктетіп тұратын да әдемі де әуезді тілі. Қысқа жазудың тамаша
үлгілерін жазушының кез келген шығармасын оқып отырып кездестіресіз.
Таскекіре әңгімесіндегі мына бір диалогқа назар аударайық:
- Келдің бе?-деді бұған ферма меңгерушісі болып істейтін Шотбек, осының
қашан кеңсеге келерін сарыла, сарғая тосып отырғандай үһілеп.
-Келдім,- деді Қалыпбек тақтай скамейканың бір шетіне отырып, шұбар
фуражкесін тізесіне қойып.
Бұған дейін қаншама баяндау қысқартылған. Негізінде Қалыпбек меңгеруші
Шотбекке жұмыс сұрап келуі, екеуінің сәлемдесуі, тағы біраз оны-мұны әңгіме
етуі керек болатын. Жазушы шеберлігі сол, екі бетке жүк болатын оқиғаны екі
ауыз сөзбен көз алдыңызға алып келді.
Уран ұрған әңгімесі былай басталады. Күн күлтілдеп, ісініп шықты. Күн
–кәдімгі күнде шығыстан шығып, батыстан бататын қарапайым ұғым. Біз бұған
дейін күннің шапақ шашып, арайлап шығып, алаулатып бататынын білетінбіз. Ал
мынау тым соны, тосын сөз елең еткізерлік. Ары қарай оқуға ынтыға түсесің.
Күн қалыптасқан дағдыдан бөлек, ерекше күлтілдеп, ісініп шықса, онда ол
жақсылықтың нышаны болмаса керек-ті. Оған шығарманы оқу барысында көз
жеткізесің.
Мархабат Байғұттың өзге жазушылардан тағы бір өзгешелігі, өзіндік өрнегі
–қосымша ат қою шеберлігі. Кез-келген шығармасын оқи қалсаңыз,
кейіпкерлердің кличкасына кездесесіз. Өмірде әзілқой жазушының бұл да бір
өзіне тән мінезі болса керек.
Сонымен қатар әрқайсысының мінезі мен іс-әрекетіне қарай: Пан-Төраға, Тең-
Төрайым, Сәл-Күлім, Сазарған деп аталып кете береді. Мұндай іс-әрекетке
жазушы шартты түрде шығарма шырайын кіргізу үшін сара соқпақпен барады.
Көптеген шығармаларында: қатын-дұшпан, жезбалақ-Тілеміс, Светлана-Сәуле,
Ләскер-жерлес, Штирлиц-Кеуіртбек, миссис Майра, мистер Мамыр, т.с.с.
қосарлы атаулар, айқындауыштар көркемдеуші құралдармен өріліп отырады.
Мұның бәрі жайдан-жай жасалмаған. Бірде езу тартқызып күлкі шақырса, бірде
кейіпкер есімін миға шегелей түседі. Тіпті кей жерлерде осылай атаудың өзі
кейіпкер мінезі мен іс-әрекетін бейнелеуде қосымша штрихтың қызметін
атқарады. Қалай дегенде де осы бір әдіс шығарманың өңін кіргізіп, солғын
шығудан сақтап, құбылтып, құлпыртып тұрады.
Мархабат Байғұттың туындылары әрі қарапайым, әрі күрделі. Қарапайымдылығы
–жалпыға ұғынықты, көркем де көрікті жазылған. Күрделілігі –шығармаларының
көбі пробремалық ситуацияға негізделген. Автор белгілі бір түйінге
тоқтамайды, ол жағын оқырман қалауына қалдырады. Осыдан келіп әркімдердің
көкейінде әр түрлі сауалдар туады. Сауалы жоқ немесе сауалға жауабы жоқ
шығарма өлі шығарма (Белинский). Ал Мархабат Байғұт шығармаларынан сауал
да, сауалға жауап та табылады.
Жазушының 1978 жылдан 1988 жылға дейінгі аралықта шыққан Шілде,
Сырбұлақ, Интернаттың баласы, Нәуірзек жинақтарына енген
шығармаларының дені жасөспірімдер тақырыбына арналған екен. Жазушыны халық
оқырманға жасөспірімдер мен жастар өмірінің терең де білгір шебері ретінде
жан-жақты танытқан да осы кітаптарына енген туындылары болды,-деп ой
түйеді ғалым, профессор Керімбек Сыздықов. Көрнекті ғалым атап өткендей
жазушы Мархабат Байғұттың шығармаларынан көп қырлылықты көруге болады.
Бұл орайда автордың түрлі тақырыпқа тоқталғанын көруге болады. Таскекіре,
Киікоты, Арысбайдың ауылы, Кезеңдегі музыка мектебі, Жанымайдың
жотасы, Жемелек, Гамбургтегі қазақтар, Түбіркүлөз, Құмар қыз, тағы
басқа әңгімелерін айтуға болады. Сондықтан бұлардың ішінен бірнешеуіне
тоқталып өтейік.
Мархабат Байғұттың негізгі бір тақырыбы –ауыл тақырыбы, ондағы кейіпкерлер.
Киікоты әңгімесінде ауылға деген сағыныш пен замана әкелген өзгерістердің
ауыл адмадарының психологиясына да ықпал еткені суреттелген. Мархабат
Байғұтұлының бұл шығармасы қазақ қаламгерлері арасында әжептеуір резонанас
тудырды кезінде. Белгілі қаламгер Шерхан Мұртаза осы әңгіме туралы мақаласы
жарық көрген болатын. Егемен Қазақстан газетіне жарияланған Киікотыны
көксеу жазушы М.Байғұттың бір әңгімесінен туған толғау деген мақаласында
Ш.Мұртаза: Былай қарасаң, бұл әңгіменің асып-тасып бара жатқан дәнеңесі
жоқ. Бәлкім, селсоқ әуесқой оқырман оны сыдыртып өте шығар да. Бас-аяғы
жинақы, қысқа ғана әңгіме. Бірақ, байқаған, зерделеген кісіге мәселе
табылады. Бұл жазушыда жаратушы өзі бұйыртқан уыз тіл бар.Бұл жазушыда
Құдай өзі берген көз бар. Көз, әрине бар. Ол кімде жоқ, адамдардың бәрінде
дерлік бар. Шын жазушының көзі көкірегінде. Ол маңдайға біткен екі көзден
басқалау. Жазушы сонысымен суреткер.
Ай жарығы Күннің қызғылт нұрынан қалған сарқытты сімірер кез.
(Киікоты).
Күннің батқан сәтін талайымыз суреттеп көрдік. Біріміздікі сәтті,
біріміздікі сәтсіз дегендей. Ал, мына сурет тосын. Сәл кідіріп, зерделесең
сол сурет көз алдыңа келеді. Отырып туған Айдың Күн батқанда аспаннан
бозарып, өңі қуқылданып, мұңайып көрінетіні болады. Ауырып қалған сияқты.
Шексіз кеңістікте жүзсе де қапас-қамақта қалғаны сияқты. Дәруге зәру
сияқты. Күннің нұры Айға да шипа. Сонда сол Күннің сәулесіне жерік болған
Ай кешкісін соңғы қызғылт шапақтың сарқытын ашқарақтана сімірмей қайтсін?
Айдың Күнге ынтызарлығы.
Ормантай деген жігіт ағасы бір кезде қаладан алыс жатқан ауылда туып-өскен
. Туған ауылы таудың бір түкпірінде бұйығып қана жататын. Өйткені, ауыл
айналасында киікоты қаптап өсер еді. Киікотының ғажаайып жұпар иісінен сол
ауыл рахаттанып, масаң ғұмыр кешетін сияқты еді.
Ормантайдың әкесі кезінде осы ауылдың бастығы болды. Колхоздың жоқ-жітік,
кем-кетігіне жәрдемдесіп, малға азық, шөбіне дейін түсіріп беруші еді.
Сондай жандардың бірі Ормантайдың жан жолдасы, кластасы Қасымбек деген бала
еді...
Ормантайдың әкесі қызметі жоғарылап, ауданның орталығына көшті. Ормантай
сол орталықта өсті.
Бірақ, оны кейіннен облыс орталығына қызметке шақырып, орталықтан үй
береміз деп уәдені үйіп-төгіп жанын қоймайды.
Уәде беру оңай, орындау қиын. Жылдар бойы пәтер жалдап, жаны қиналған
Ормантай ақыры ауру тапты. Ауру адам көбінесе масыл болады. Оны кім
ұнатады. Құдай қосқан қатынына дейін ұрысқақ, тырысқақ болып кетті. Ұрсып,
ұрсып уыс-уыс дәрі береді. Ал, Ормантай уыс-уыс дәріден гөрі: - Біздің
таудың бір тал киікоты болар ма еді,-деп армандайды.
Тәңіртаудың бір қуысында бұйығып жатқан ауылына бара алмайды. Әйтеуір қу
тіршілік. Әне-міне деп айлар, жылдар өтіп жатыр. Жете алмайды. Дәл Мұқағали
айтқандай: өз еркімен өзін-өзі қаланың тас қамалына қамап қойған қу маңдай.
Әсіресе, кенже ұлы Қисадан ұят болды. Сені ауылға алып барамын. О, ауыл
қандай! –деп жас баланы қызықтырып, ынтықтырып қойып, бірақ Құдайдың
құдіреті, қу тіршіліктің күйбіңінен шыға алмайды.
Ауылдағы жан жолдасы, титтейден өскен кластасы Қасымбекке хат жазды. Бір
уыс киікоты болса беріп жібер деп. Ақыры, сол арманына да жетті-ау.
Қасымбек, обалы не керек, аңсаған шөбін алып келді. Содан бойы жеңілдеп,
ауруынан айыққандай болды.
Осы шап-шағын әңгімеде Мархабат Байғұт мына заманның кейіпсіздеу келбетін
әр қырынан инемен шабақтап, ісіктің бетін қайтармақ.
Жазушы әу баста өз алдына ондай мақсат қоймаған да шығар. Бірақ киелі қалам
өз иесін ақылды, заты бөлек, текті жылқы сияқты межеге адастырмай өзі алып
келетіні болады.
Сонымен жадырап жаз шықты. Ормантай кенже ұлы Қисаны ілестіріп, дорбаларын
арқалап ақыры ауылға тартты-ау.
Әрең жетті. Ауылдың шетіне кіре бергенде алдарынан ақ Нива мінген баяғы
Қасымбек жолыға кетеді. Асығыс екен, ауданға шұғыл шаруамен кетіп бара
жатыр екен. Өткен жолы бір уыс киікоты шөбін әкеліп берген де өзі болатын:
-Ауылға неге келмейсіңдер? Келсеңдер көкіректеріңнен кім итереді сендерді!
–деп дүңкілдеген. –Ешкім итермейді сендерді көкіректеріңнен!
Сөйткен Қасымбекті қара басты. Тым болмаса: -Үй анау бара беріңдер, мен
қайтып келем, демеді.
Содан Ормантай Қисаны жетектеп, бір үйдің алдына жақындай бергенде үйден
жаулығы кір-кір, шашы қобыраған сары кемпір шығып:
–Кім керек? –дейді.
–Апа, мен Ормантаймын ғой, –дейді жолаушы.
Кемпір Ормантай дегенді білмейді. Осы ауылға демалыс сайын келіп, таза
ауасын жұтып, таза суын ішіп, киікоты дейтін шөбін жұлып, аунап-қунап
қайтатын көп қуларының бірі екен деп қалды.
Ормантайды танымады. Ормантайдың марқұм әкесі емес пе еді бір кезде осы
ауылды басқарған. Сол емес пе еді мына кемпірге де арпа-бидай, шөп түсіріп
берген.
Ормантай сасып қалды. Оу, мен бәленшенің баласымын ғой, –деп айтуға да
жарамады. Оның қасында кішкентай Қиса ақылды екен, былай шыға бере:
–Айтпайсың ба кім екеніңді, фамилияңды, –деп әкесін күстәнәлады-ау.
Сөйтіп, өзі туған ауылынан ат басын тірер, бас сұғар үй таппай, ауыл
сыртына барып, тобылғы түбін паналады. Адамдардың үйлерінен гөрі тобылғы
түбі көп рахымды. Тобылғы түбін торғай да паналайды. Тобылғының қадірін
торғай біледі. Ал, адамдар тобылғыны да тоздырып барады. Демалыс сайын
мәшинесі барлар қаладан қаптап келіп, қазір баяғыдан қамшы ұстамаса да,
қамшы сап деп сындырып, сындырып кетеді.
Сонымен, Ормантай мен Қиса елге келіп, далада қалды. Елім деп, туған жерін
қанша зарығып, сағынып еді. Ой, оңбағыр Қасымбек... –Е, келіңдер,
көкіректеріңнен ешкім итере қоймас. –деп , осы бір жаттанды жалғыз ауыз
сөзін қайталай берген.
Ендігісі мынау. Бұл не? Бұл нышан. Қайран дархан көңілдің қазынасы –қазақ
ауылы! Сен де баяғы Абылайдың түсіндегідей бақа-шаяндап, құрт-құмырсқалап
бара жатырсың-ау. Қазақтың қақырамас үш таған ошағы, қара қазаны, қара
шаңырағы, құт берекесі, түпқазығы, тал бесігі осы ауыл емес пе еді? Не боп
кеткенсің, есіл ауыл? Өзіңнен туған жас бала сақалы шығып жат болғаны ма.
Танымай қалғаның қалай?
Қазан-қазан ет асылып, ит басына іркіт төгіліп жатады деген ауылдан Қисаның
қарны ашып қайтты. Ауыл деген бір шәйнек шәй беруге жарамады. Бұған әкесі
қысылды. Өйткені, ауылды ең бір таза періште, ең мейірімді, бауырмал деп,
өмір бойы Қисаның құлағына құйып келген өзі ғой.
Жол-жөнекей жұпыны ғана көпшілік асханаға кіріп, екеуі тамақ ішті. Сорпаның
ішінде аздаған сүйек-саяғы бар екен. Қиса соны қасқырша жұлмалап жегені-ай!
Аумаған қасқыр. Мұнда тұрған не бар? Баланың аты бала ғой, қарны әбден
ашқан да.
Мұнда тұрғаны сол, өткен Жаңа Жыл қарсаңында мектептегі мұғалім апай
жаңажылдық шыршада балалардың ойынын көрсетіп, бір көңілді кеш өткізбекші
болды. Қисаға қасқырдың рөлін берді. Қиса қасқыр болғысы келмейді-ақ. Оған
тіпті бейімі де жоқ. Өйткені мұнда түк қасқыр мінез жоқ. Жұп-жуас. Оған
қойдың, не қоянның рөлін берсе болар еді.
Бұл арада педагогиканың, дәлірек айтқанда педагогтің ағаттығы аңғарылады.
Қисаға қасқыр рөлі лайық емес дегендерге: –Е, ол тым момын, оны шындап,
шынықтыру керек, –дейді педагог апай. Яғни момыннан қасқыр тәрбиелеу керек.
Ал, аржағы не болады, қандай нәтиже береді –онымен шаруасы жоқ.
Ал, енді, міне, мына таудың бір түкпіріндегі ауылдан қайтіп келе жатып,
Қиса кенеттен қасқырға айналды да кетті. Мұғалім апайдың мақсаты
орындалайын деді.
Жазушы Мархабат Байғұт облыста тұрады. Астанадан да, Алматыдан да алшақ.
Киікоты оның жазғандарының бір тамшысы ғана. Талай-талай құнды көркем
кітаптардың авторы.
Ал, мен бірдеңе білсем, КИІКОТЫ мүлде шөп емес! КИІКОТЫ –ол адамдар.
Азайып, азып-тозып, тоналып бара жатқандар.
Шіркін, КИІКОТЫ қандай қасиетті, қандай асыл еді, –деп ой тұжырымдайды.
Осы шап-шағын әңгімеде Мархабат мына заманның кейіпсіздеу келбетін әр
қырынан көрсетеді. Ауыл тақырыбы ауылдан шыққан жазушыға жат емес. Мұны
Мархабат өз шығармасаында дәлелдейді де. Бұл кезінде орыс әдебиетіндегі
Распутин, Беловтар әкелген ауыл өмірін өзгеше суреттеу секілді бір
серпіннің қазақ әдебиетінде де пайда бола бастағанының көрінісіндей. Бұған,
әрине, қуанасың.
Әдебиет халықтың рухани азығының қайнар бұлағы болып табылады. Жан азығының
мақұрым қалған адамның адамдық қасиеті жойылып, оның хайуанға айналатынын
ертеден ұғынған халқымыз жан азығын ең әуелі нәрестеге бесік жыры арқылы
әуезді әуенмен беруден бастайды, одан соң жас балдырған жеке сөздерді ұғына
бастағанда-ақ, оған жақсы мен жаманды ажыратып түсіндіреді.
Көркем әдебиет аясы кең әлем. Оны бір қалыпқа салып, өлшеп пішуге келмейтін
таразыға тартып, бағасын шығару қиын. Әр туындының шын мәніндегі әділ
төрешісі –оқырман ықыласы. Оқыған жанның жүрегіне жол тауып, көңіліне
жылулық оята білсе, үлкеннің өткеніне деген сағынышын оятып, тәтті күндерін
есіне оралтса, жасты балауса сезіміне сәуле түсіріп, қиялын қанаттандырып,
алдағы күніне асықтыра алса, бұл құбылыс көркем шығарма деген құдыреттің
басты қасиеттерінің бірі саналады.
Мархабат Байғұт –қарапайым тілмен, жеңіл баяндап отырып-ақ характерді ашып
тастайтын суреткер. Оның сөз қолданысынан, тіл өрнектерінен жасанды,
жаттанды тіркестерді кездестіре бермейсіз. Сөзді қарапайым, табиғи күйінде
қолданады. Жазушы шығармашылығының шынайылығының айқын бір дәлелі ретінде
жазушының 2001 жылғы Замана газетінде берілген сұхбатынан үзінді алып
отырмын: Киікоты әңгімесі Жазушы баспасынан шыққан Қорғансыз жүрек
атты кітабыма енген еді. Алғаш ол Қазақстан әйелдері журналында
жарияланған. Киікоты деген шөпті сұраушылар, іздеушілер, жай ғана көргісі
келетіндер көбейген еді. Сонда, тіпті бір әжей сонау Қарағанды облысының
Нұра ауданынан іздеп келіпті. Ақпанның қақаған аязды күнінде, екі тәуліктей
уақыт поезбен жол жүріп, қалада да адасып, бір күн бойы мені мені іздеп,
ентіккен сол кейуана әлі көз алдымда. Киікотын бір иіскемесем, жиырма жеті
жылдық науқасымнан жазылып кететін сияқты болдым да тұрдым, –дейді әжей.
Бір бума киікотын ақ матаға орп алып, сыртынан қайта-қайта иіскеп, ертеңіне
пойызға қайта отырып кете барды.
Міне, әдебиет құдыреті, сөз құдыреті деген осы...
Таскекіре әңгімесінің кейіпкерлері халықпен, қақ-соқпен ісі жоқ
біртоға момын да адал, аңғал жандар. Мұнда жазушы басты кейіпкер бейнесін
жеңіл юмор арқылы шебер суреттеп берген. Бұл әңгімеде Қалыпбек қойшының
тікелей басынан өткен хикаялары айтылады. Мектепті бітірісімен өзін
бұрыннан күтіп жүргендей көрінетін жұмысшы шопан болды. Тым болмаса үлкен
балам оқысыншы деп ары-бері сүйрелеген әке үмітінен ештеңе шықпайды.
Шығармадағы басты кейіпкер Қалыпбек қулық-сұмдықпен ісі жоқ біртоға момын
да, адал, аңғал жан. Бар білетіні алдындағы отары, колхоз малы үшін жан
аянбай еңбек ету керектігі, ал сол еңбегі үшін дәнеңе де дәметпейді. Тіпті
басшы кісінің алдында колхоз бастығының машина сұрау керектігін ескертсе де
ұмытып кетіп, ымдап есіне қайта салғанда қысылып, зорға айтуы керемет
табиғи шыққан.
-Жарайды онда, еңбегіңіз жемісті бола берсін, -деді қайтпақ ниет білдіріп.
–Бізге не тапсырмаңыз бар?
Колхоз бастығы тағы да ымдады. Рахмет оған,қайтсін-ай.
-Сізден тапсырма болса, артығымен орындауға әзірміз, бізден бір тілек
–жаяу-жалпы салпақтағанымызға ширек ғасыр өтіпті, бір машина алуыма жәрдем
етсеңіз, -деді Қалыпбек. Айтуын айтқанымен, құрысын-ай, шып-шып терлеп
кетті... Осы уақытқа дейін бір басшыдан бірдеңе сұрамаған екен
Кейін колхоз бастықпен қалаға барып, оның бір сұлу келіншекпен көңіл
көтеріп жүргеніне қызығып, өзінің де ойы бұзылады, пенде емес пе? Әйтсе де
бір кітап сатушы келіншекпен танысып тұрып та аңғалдығын байқамай сездіріп
ала береді.
Қалыпбек кітаптың бірінен кейін бірін көріп, бетон тұғырға жинай бастады.
Аттары тым ұзақтан қайырылатын түсініксіздеу, әлдебір саланың мамандарына
арналған он шақты кітаптан басқасын түгел алатынын аңғартып, қалтасына қол
салды.
-Есептесіңізші, қарындас,-деді. Сонда ғана сатушы селк етіп, терең ойдан
арылды. Әлде ұйқыдан оянды. Қалыпбекке таңдана қарады.
-Бәрін алмақшысыз ба?!-деді.
-Ия, бәрін аламын. Буып-түйіп бересіз бе? Жібіңіз бар ма?
-Бар, бар. Қазір, қазір. –Келіншек енді барлап-барлап бұған қарайды.
–Қайдан келіп едіңіз?
-Танысып қояйық, -деді Қалыпбек жағдайды жылдам пайдаланып. Осы жолы
басының тез істеп кеткеніне риза.-Есімім Қалыпбек, фамилиям-Сарыбаев.
Алшалы колхозынан келдім. Балаларым... Ым... Ыһым, үйге бір шағын
кітапхана жасасақ деген ой ғой.
Соншалық аңғал қойшының іс-әрекетіне күлкің келеді. Жазушы жеңіл юморды
диалог арқылы шебер бере білген. Қалыпбектің мінез-құлқы, ішкі жан сарайы
барынша ашыла түседі. Жазушының өзіндік ерекшелігі жеңіл юморды характер
жасауда ұтымды қолдана білуі. Мархабат Байғұттың шығармаларындағы
өзгешеліктің түп төркіні осы қарапайымдылықта жатқандай. Жазушының өзіндік
стилі де қарапайым, сөз саптасы мен жай оқиғадан үлкен ой түюге деген
талабында, қарапайым еңбек адамдарының психологиясында болып жатқан
өзгерістерді шынайы жеткізе білуінде сияқты. (163-бет)-деген екен Құлбек
Ергөбек өз еңбегінде жазушы жайында пікір білдіріп. Расында Мархабат
Байғұттың көркем туындылары кейіпкерлердің ішкі психологиялық иірімдерін
өзіндік нақышпен иемденуі, юмор мен диалогқа кең өріс беру тәсілімен автор
өзінің айтар мүдделі тұжырымын оқырмандарына кейіпкердің ішкі монологі
арқылы жеткізу сәттілігі, табиғи болмыс-бітімімен ерекшеленеді. Пәлсапалық
және практикалық сауалдарға жауап бере отырып, адамдар бойындағы
мейірімділік, имандылық қасиеттер, қоршаған ортадағы ақиқат адалдық
шындықпен салтанат құру үшін жасалатын іс-әрекеттермен ұштасып, кейіпкер
бейнесін толықтыра, тереңдете түседі.
Арысбайдың ауылы әңгімесінде енді Тұрсынбекті кездестіреміз. Өмірге он
бір бала әкелген Батыр Ана, әйелі Орынкүлдің кейбір қылықтарына өзінше:
Нешеуа. Жарасады, -деп қояды. Күннің ыстығында гамаж киіп қонақтардың
алдынан шыққан әйелін көргенде күйіп-піссе, айдалада қой бағып жүріп Е-һе-
ей! Аһ-һа-а-ай! Оһ-һо-о-ой! Орын-кү-ү-үл! Пәздірәбляю-у-у-у! Люблю-у-у-у!
деп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. ХХ ғасыр қазақ әдебиеті үшін алтын ғасыр
ретінде саналды. 1960-2000 жылдар қазақ прозасының көркемдік дәрежесінің
өсіп, кәсіби шеберлік жағынан шыңдалып, әлем әдебиетіндегі өркениетті
өрісті игергендігін бүгінде талғамы жоғары оқырман қауым да, ғылыми ортада
мойындап отыр. 1960-70 жылдары қазақ прозасына келген Шерхан Мұртаза, Әбіш
Кекілбаев, Оралхан Бөкей, Дулат Исабеков, Қалихан Ысқақ, Асқар Сүлейменов,
Сайын Мұратбеков, Тынымбай Нұрмағамбетов, Төлен Әбдікұлы, Әкім Тарази,
Бексұлтан Нұржекеұлы т.б сынды жазушылар легі құрайды. Бұлардың көпшілігі
қазір ел-жұрттың көз алдында. Міне осынау шоғырдың қадау өкілі – емен
ұстыны, сыпа бір сындарлы суреткері, есімі елге танылған Мархабат Байғұт
екендігіне еш дау жоқ. Өйткені ол – талант ретінде де , азамат ретінде де
кішіпейілділік пен кісіліктен тұратын сирек болмысын қалам ұстаған қырық
жылдай беделінде шын ұстап, шын сақтап, арлы қаламның –кіршіксіз қаламның
шын құдыретін көрсетумен келе жатқан көрнекті суреткер. Оның шығармашылығы
өзіндік дара қолтаңбасымен дараланып, бәрімізге етене таныс ауыл өмірі мен
ондағы кеңпейіл, қазақи мінезді адамдардың тағдырын, күнделікті тұрмыс-
тіршілігін бейнелеу арқылы ұлттық мінез мен ұлт тағдырын көркем сөзбен
кестеледі. Өзіне ған тән әдемі әзілімен, сырт көзге сездірмей шымшып, алар
юморымен, кейде ащы мысқыл күлкісімен астарлы ой айтып, оқушысын сан алуан
күй мен түрлі күрделі ойға бөлейтін жазушының шығармашылығы 70-жылдардан
бері қазақ оқырмандарына өзінің өткенін, тарихын, салт-санасын, әдет-
ғұрпын, мінез –болмысын т.б бейнелеп келді.
Қорғау жұмысында Мархабат Байғұттың шығармашылығының көркемдік әлеміне,
оның шығармаларындағы адамгершірлік мәселелерге, кейіпкерлердің моральдік,
психологиялық болмыс-бітімін суреттеудегі қаламгерлік шеберлігі, ешкімде
қайталанбайтын дара қолтаңбасы айқындалады. Шығармаларының көркемдік
идеялық сипаттары мен жазушы стилінің өзіне ғана тән ерекшеліктері
қарастырылады. Сезім иіріміндерінен сыр тартқан жазушы шығармаларындағы
адам мен оның қат-қабат күрделі ішкі әлеміне, ондағы түрлі психологиялық
сезімдік құбылыстарына терең бойлай отырып, ішкі қайшылықтары мен сана
қақтығыстарын шебер бейнелей білудегі қаламгердің қолтаңбасы бұл жұмыстың
негізгі мақсаты болып табылады.
Жазушының өз кезегіндегі, қылышынан қаны тамып тұрған кеңестік заманда өріс
алған тоталитарлық саясаттың адам психологиясы мен тағдырына тигізген
зардаптарын астарлай жеткізген ой-талқыға толы туындылары қазақ
әдебиетіндегі ең құнды дүниелер қатарында. Қаламгер өз туындыларында
кейіпкер мен қоғам арасындағы тартыстың осындай ерекшелігін еркін түрде
пайдаланып, ишара, меңзеу, сана астары, символдық жүйелер сияқты көркемдік
категориялар т.б ұлттық идеяны көтере білді.
Жұмыстың өзектілігі. Жұмыстың өзектілігі ретінде Мархабат Байғұттың әдеби
шығармашылығы, қазақ әдебиетіне қосқан үлесі, жаңашылдығы қарастырылды.
Мархабат Байғұт шығармаларының тақырыбы, стилі, образадар құрылымы,
композициясы, көркемдік әлемі, даралық қасиеті туралы әр кезеңдерде
мерзімді баспасөз беттерінде, әдеби зерттеу еңбектерде құнды ой-пікірлер
әдебиетші ғалымдар, сыншылар мен көзі қарақты оқырман қауым тарапынан
айтылды, жазылды.
Жазушының шығармаларын психологиялық, көркемдік, шеберлік тұрғыдан
бағамдау, бүгінгі замандас бейнесінің ішкі жан иірімдерін бейнелеу
амалдарын, әсіресе, қазақ халқының табиғатына сәйкестендіре, оның санасын,
мінезін, идеясына қатысты ой-талқыларын теориялық тұрғыдан талдап, дара,
шынайы қайталанбас қаламгерлік қасиетін ашу, таныту біздің қорғау жұмысының
басты міндеті болып белгіленді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жазушының әңгіме мен повестерді қарастырған
зерттеу еңбектерді негізге ала отырып, оның шығармашылығы жөнінде сыншылар
тарапынан айтылған құнды пікірлер, оның әр жылдары жарық көрген прозалық
шығармалар жинағы, кейбір туындыларының журналдық, газеттік нұсқалары
турасында да кезінде сөз болған газет-журналдық материалдар алынды.
Мархабат Байғұт шығармашылығы туралы газет-журналарда жарық көрген сыни
мақалалар, әңгіме жанрына байланысты жарық көрген теориялық еңбектер,
материалдар біз үшін жазушы шығармашылығын жан-жақты танудағы маңызды қадам
болды. Сондықтан да эссе, портрет бағытында жазылған бұл дүниелердің
Мархабат Байғұтұлының көркемдік әлемін зерделеуде мәні зор болып табылады.
Зерттеудің нысаны. Дипломдық жұмыстың негізгі басты нысаны ретінде Мархабат
Байғұттың әдеби-көркем шығармашылық зертханасы жан-жақты зерделенді.
Зерттеу барысында Ұлттық кітапхананың қорындағы және басқа да мерзімді
басылымдардың тігінділері қаралып, М. Байғұттың шығармашылығына байланысты
жазылған ғылыми-зерттеу мақалалар мен ғылыми-көпшілік басылым беттерінде
жарық көрген мақалалар пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті. Жұмыстың негізгі мақсаты –қазақ
прозасындағы Мархабат Байғұттың қазақ әдебиетіндегі шығармашылық орнын
анықтау, прозадағы дәстүр мен жалғастық байланысын, кейіпкерлер әлеміндегі
ұлттық таным белгілерін ашу арқылы проза жанрындағы қаламгерлік шеберлік
пен көркемдік мәселелерін тану, ұлттық идея көріністерін анықтау болып
табылады. Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттерді шешу көзделді:
- Жазушының шығармашылық жолын, қалыптасу негіздерін анықтау;
- Мархабат Байғұт шығармаларының көркемдік әлеміне шолу жасау;
- Автор шығармашылығындағы ауыл тақырыбы, кейіпкерлерінің қазақы
болмыстығы және олардың ұлттық мүддеде ойлауын суреттеудеудегі
автордың өзіне ғана тән көркемдік тәсілі мен ізденіс іздерін
айқындау;
- Өтпелі кезеңдегі өмір шындығын көркемдік шындыққа сай
айналдырудағы әдіс-тәсіл, машық, стиль ерекшелігін тану;
- Жеке адам тағдыры арқылы қазақи қоғам қайшылығын берудегі
ұстанымына немесе шығармашылық зертханасына үңілу;
- Автордың ақ өлең формасындағы поэзиялық проза шебері екендігін
анықтау;
- Мархабат Байғұт прозасының қазақ әдебиетіндегі орнын айқындау;
- Жазушы әңгімелеріндегі ұлттық таным көріністері мен ұлттық идея
мәселелерінің көтерілуін анықтау, т.б.
Зерттеу жұмысының жаңалығы. Зерттеу жұмысы Мархабат Байғұт шығармашылығын
арнай қарастырған ғылыми еңбек болғандықтан, суреткер шеберлігіне, қазіргі
кейіпкер бейнесін сомдаудағы соны стильдік ерекшеліктеріне, туындыларының
көркемдік бейнесіне басты назар
аударылады. Себебі, жазушының шығармалары қазіргі кезеңнің әдеби-қоғамдық
өмірдің беталысын бейнелеуге ұмтылған шығармалар болып табылады.
Суреткердің бүгінгі кейіпкер мәселесін зерттеудегі көркемдік ізденістерін
арнайы сөз ету дипломдық жұмысымыздың негізгі жаңалығы болып табылады.
Жазушы шығармаларын жүйелі түрде қарастыра отырып, дипломымызда нақты
мынадай ғылыми нәтижелерге қол жеткіздік:
- Мархабат Байғұттың ауыл өмірін, бүгінгі қоғамды суреттеудегі
көркемдік ізденістері жан-жақты сараланды;
- Жазушының шығармаларында қазақы тұрмыстың ұлттық бояумен көркем
бейнеленуі арнайы срапталды;
- Кейіпкердің ішкі жан дүниесіндегі психологиялық құбылыстарды, сана
қайшылықтарын бейнелеудегі пейзаждың мәні анықталды;
- әдеби характерлердің контрастық байланысы, қарапайым сөз саптау
шеберлігі, монолог, диалог, ой ағымы сияқты көркемдік құралдарды
қолдану машығы зерделенді;
- жеке шығармаларын комплексті талдауға ұластыру арқылы автордың
жалпы стильдік шеберлігі, дүниетанымдық көзқарастары мен шеберлік
сырлары айқындалады;
- жазушы шығармаларындағы көркемдік бейне, оралымды сөздер орнықты
қолданылу мәселелері де байыпты сараланды.
Жұмыстың ғылыми негізі мен материалдары. Мархабат Байғұттың әдеби-көркем,
публицистикалық туындылары жұмыстың негізгі материалдары болып табылады.
Зерттеудің әдістері. Жұмыста салыстырмалы әдеби талдау әдәсі, жүйелі талдау
қағидалары басты назарда ұстанылып, ой қорыту, жинақтау әдістері де негізге
алынды. Дипломдық жұмыстың негізгі зерттеу әдістері: баяндау, жинақтау,
жүйелеу, салыстыру, талдау әдістері қолданылды.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
I-ТАРАУ.
ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ПРОЗАСЫНДАҒЫ КӨРКЕМДІК ШЕШІМ
1. Мархабат Байғұт шығармашылығының қалыптасуы және көркемдік әлемі.
Қазіргі қазақ әдебиетінің күрделі мәселелерінің бірі –жазушының
шығакрмашылық лабараториясын зерттеу болып табылатындығы сөз болған. Әрбір
суреткердің өз болмысы оның шығармашылығында көрініс беретіндігін ескерсек,
бұл қағиданы басшылыққа алу қажеттіліг туындайды. Ұлттық әдебиетімізде бұл
сала ХХ ғасырдың 30-4 жылдарынан бастап қолға алына бастады. Ширек ғасыр
ішінде тап осы мәселені зерттеген іргелі еңбектер өмірге келді. Осындай
еңбектерді өмірге әкелген М. Әуезов, С.Мұқановтар соны соқпақ салған бұл
дәстүр қазіргі әдебиетімізде де жан-жақты жанданып, сыншылардың қатары аз
ғана уақыт ішінде бой көтерді. Бұған дәлел ретінде, Ш. Елеукенов,
З.Серікқалиев, Б.Майтанов, С.Жұмабеков, Ж.Дәдебаев сынды т.б. әдебиет
зерттеушілерінің еңбектерін атауға болады. Оның үстіне, әлі де болса
әдебиетімізде өз алдына зерттеуді қажет ететін, өзіндік стилі бар, қоғамға
айтары бар ғылыми жүйеге объекті болатындай талантты жазушылардың бірі
–Мархабат Байғұт шығармашылығы екендігі де айқындала береді.
Мархабат Байғұт шығармашылығы мен шеберлік қыры бүгінгі оқырмандарға
молынан таныс, әдеби және ғылыми ортада мойындалған, сондықтан да ғылыми-
зерттеу нысанасына алуға әбден лайықты деген мақсатты өзімізге міндет
санадық. Шартты түрде жүйелеуге бой алдырсақ, ауыл өмірін суреттейді деуге
боларлықтай әңгімелердегі жылы юморға оранған жазушылық көңіл-көз, ұшқыр
түйсік-таным байқалмай қалмайды. Жазушы Мархабат Байғұт қаламынан осы күнге
дейін 70-тен астам әңгіме, 10 шақты повесті, бірнеше пьесалары жарық
көріпті. Әдеби сында жоғары бағаланып жүрген жазушы шығармаларында кейіпкер
характерінің табиғилығы, оқиға дамуының, шиеленісуінің нанымдылығы,
қарапайым кейіпкерлерінің өмірге құштарлығы кәсіби шеберлікпен сомдалып,
автордың әдебиеттің әліп-биін ойдағыдай меңгергендігін танытады.
Мархабаттың алғашқы әңгімелер жинағы жиырманың ішіндегі жас жігіт кезінде-
ақ жариялана бастады. Бірақ, ең алғашқы жеке кітабы 1978 жылы жарық
көріпті. Демек, автордың жасы бұл кезде 32-33-ке келіп қалған кезі. Бұл
туралы жазушы Дулат Исабеков өз мақаласында мынадай пікір білдіреді:
Отыздан асқанда тұңғыш кітап шығару деген ең бір алмағайып кезең. Өйткені,
сен өзің құралпы лектен қалып қойдың және отыздан асқан жігіттің тұңғыш
кітабының енді шығып жатуы әдебиетшілер мен қалың көпшілік үшін ерекше
оқиға боп көріне қоймайды. Сондықтан да ол ат-нөпір боп бұрқырап шығып
жатқан көп кітаптардың тасасында көзге ілінбей қала береді. Оның алғашқы
кітабының кешеуілдеп шығуы да жоғарыда айтып өткен Алиматыдағы бітіспес
әдеби дүмпуінен болса керек. Жасыратын не бар, астанадағы айналдырған екі
баспаның жылдық жоспары Алматыдағы ақын-жазушылардан-ақ артылмайтын. Оның
үстіне Жалын баспасының өзі жетпісінші жылдардың ортасына таман ашылғанын
ескерсек, елде жатқан қаламгерлердің жыл сайын естен шыға беретіні
түсінікті жайт.Әйтсе де, Ақырын жүріп анық бас, еңбегің кетпес далаға деп
Абай атамыз айтқандай, Мархабат алыста өтіп жатқан қызу додаға қызықпады,
киіп-жарып олардың ортасына кірмеді, қуған жетпес, бұйырған кетпес деген
жайбарақат қазақы мақалдың ырғағына сай ауылда жатып-ақ арбамен қоян
алуды жөн көрді. Онысы жеміссіз де болған жоқ. (Егемен Қазақстан -2005.
№396.)
Мархабат Байғұтов 1945 жылы Оңтүстік Қазақстан облысы, Түлкібас ауданында
дүниеге келген. Осы өлкеде балалық шағын, жасөспірім кезеңін, жігіттік
жылдарын өткерген.Жазушы өзі туралы былай дейді: Мектепте оқып жүргенде
өлең жаза бастадым. Кейін институттың (немесе университеттің) 2-3 курсында
өзімнен мықты ақын шықпасын сездім де прозаға ауыстым. Жалпы, әдебиет
пен өнер өкілдері осы салаға шу деп бет бұрғаннан бастап, ұстанатын Менің
жұртқа, елге, халыққа айтарым бар, олардың рухани байлығын арттыруға, өзін
қоршаған ортасының белсенді мүшесі болып қалыптасуына, адамға тән бар қадыр-
қасиетті бойына сіңіруге қосатын үлесім бар деп келеді. Осы мақсатты
ұстанып әдебиетке келген Мархабаттың бас-аяғы жиырма шақты жылдың ішінде ол
жиырмаға жуық кітаптың авторы болып үлгерді. Қалың оқушының ықыласын ол
топтап емес, біртіндеп аудара өзіне аудара бастады. Бүгінгі таңда ол қазақ
прозасында өзіндік қолтаңбасы айқын, тек Байғұтовқа ғана тән стилі бар,
жаңа әңгімесі жарыққа шықса жұрт жапа-тарғамай оқуға тырысатын, дәл сол
сәтте уақыт таппаса тапқанға дейін сақтап қоятын, екінші сөзбен айтқанда,
өз оқушысы қалптасқан айтулы қаламгерлердің қатарында.
Жол басы Шілдеден басталды. Қан базардай қайнаған әдебиет сарайына имене
енген бұл жинақ салған жерден жұрт назарын өзіне аудара қоймаса да, әдебиет
табалдырығын сырбаз да мәдениетті жазушының аттағанын көзіқарақты біраз
жұрт байқап қалды. Арада екі жыл салып Сырбұлақ бойында атты хикаят пен
әңгімелер жинағы дүниеге келді. Оқушы қауым қарапайым кейіпкерлердің
қарапайым тіршілігімен, өмірдің дәл өзінен кеп Мархабат жазып отырған ақ
қағазға секіріп түсе қалғандай шынайы мінездермен, мәдениетті юмормен,
баяндау стиліндегі ерекше бір нәзік ырғақпен, басқа шығармаларда кездесе
бермейтін, адамдардың мінез-құлқын сипаттаудағы оңтүстікке ғана тән тың
бояулармен қайта жүздесіп, жаңа бейтаныстармен қайта табысып, кітап оқылып
біткенде олармен өкіне қоштасып, оның жаңа шығармаларын күтетін жаңа қауым
пайда бола бастады. Бұл аталмыш екі кітапта біз Мархабат Байғұттың
қарапайым прозаға, қарапайым суреттеуге деген талпынысын аңғарамыз.
Интернаттың баласы, Нәуірзек, Дауыстың түсі(1993), Қорғансыз
жүрек(1994), Машаттағы махаббат(1995), Әдебиет пәнінің
періштесі(1999), Ақпандағы мысықтар(2000), Қозапая(2001),
Аңсар(2002), Ауыл әңгімелері(2003), Оқу залы(2009) сияқты өмірдің сан
алуан салаларын арқау еткен көркем әңгімелер мен хикаяттар бүгінгі таңда
Мархабат шығармашылығының негізін құрайды. Бір ғажабы сол, осы кітаптарына
енген әңгімелер мен хикаяттар қаламгерлік шеберлік пен кемелділікті айрықша
қанық та шырайлы танытқан Мархабат Байғұт қазіргі жаңа әдебиетіміздің
көшелі бір қайраткері болғанын қапысыз көрсете білген деп білеміз. Асылы,
талант сиқыры- талант ерекшелігі оның дербес көркем ойлау жүйесінде және
соны соған лайық көркем тілмен жалқы түрде жеткізе алуында екені ежелден
мәлім. Бұл өлшемнің философиялық-көркемдік ақиқаттығының жарқын бір
көрінісіне көрнекті суреткер, лирикалық прозаның хас шебері Мархабаттың
талантын да, туындыларын да емін-еркін дәлел ете аламыз.
Жазушының шығармашылық лабораториясына үңілсек, аса өзекті деген мынадай
мәселелерді таныған болар едік. Олар:
- Мархабат Байғұт әңгімелерінің барлығы дерлік тікелей ауыл өмірімен
сабақтасып жатады;
- Жазушы кейіпкерлерінің барлығынан ауыл иісі аңқып тұрады;
- Диалект сөздер мол кездеседі.
Қазақ әдебиетінің классик жазушысы Ғабит Мүсірепов: Шығарма деген белгілі
оқиғалардың тізбегі емес. Шығарма жазушы жүрегінде, ойында қайнап-пісіп,
кітап оқушылары зейін қоюға тұратын, жігер-қайрат, адам қоғамының өсе
беруіне, еселей беруіне үн қоса алатын жанр дейді. Сонда қай жанрдағы
шығарма да алдымен өзінің көркемдік-шығармашылық болмысымен құнды екені
айқындалады. Жазушы, суреткер тұлғасы оның шығармашылығымен, қаламгерлік
болмысымен бағамдалады. Мархабат Байғұттың ұлтжандылығы оның әңгімелерінен
де аңғарылады. Әңгіме тұрғысында ой өрбіткенде қазақ әңгімесінің қара нары
Тәкен Әлімқұлұлының мына бір сөзі ойға оралады: Қазақ әңгімесінің бір
кемшілігі -әрбір ситуацияның ішкі сырын ашпай, сыртқы қаңқасын баяндауға
саяды. Теңеу, салыстыру, меңзеу дегендер аз. Әңгіменің аяғын менмұндалап
бітіру –барып тұрған қарадүрсіндік. Жазушы, сыршыл, сыпайы келмек. Ал
бізде, кейбір автор өз сөзін өзі түсіндіруге тырысады. Осы орайда Мархабат
әңгімелері де аталмыш форма аясында болатынын байқалады. Жазушының
өзгелерден даралап тұратын да, шоқтығын биіктететіп тұратын да, әдемі де
әуезді тілі. Жазушы шеберлігі сол екі бетке жүк болатын оқиғаны екі ауыз
сөзбен көз алдыңызға алып келеді.
Жазушы шығармаларының шыншылдығы қазақ әдебиетінің алыптары Б. Майлин, Ғ.
Мүсірепов туындыларымен үндесіп жатқандай. Қалай дегенде де, ауыл өмірінің
қайталанбас көріністерін кестелі тілмен өрнектей білу Мархабаттың өзіне
ғана тән құбылыс екені анық.
Б.Майлин ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы қазақ аулының тұрмыс-тіршілігін, ел
өмірінің тарихын, замана трагедиясын көркем бейнелеп берсе, М. Байғұт ХХ
ғасырдың соңғы ширегіндегі егеменді еліміздің тәуелсіздік алған жылдары
жаңа формацияға көшу кезеңіндегі адамдардың ара-қатынасын, ішкі сезім
иірімдерін шебер бейнелеп бере білген суреткер.
Мысалы Б. Майлин өмір сүрген кездегі әлеуметтік маңызы бар оқиға ол
колхоздастыру болса, жазушы осы тақырыпқа арнап Қара шелек әңгімесін
жазған. Әңгіме соңында екі бүктетіліп, түбі аламайымен сөгіліп жатқан қара
шелекті көреміз. Бір ғана деталь жазушының қоғамдық құбылысқа ішкі
қарсылығын астарлы түрде білдірген. М. Байғұт болса өз заманының жаршысы
ретінде Жоғалған жұрнақ әңгімесі арқылы үн қосады. Бұл әңгіме ата-бабамыз
армандаған, тәуелсіздікке қол жеткізуге себеп болған 1986 жылғы желтоқсан
көтерілісіне арналған. Кезінде ешкім түсіне алмаған Жұрнақтың іс-әрекетін
айналасындағы ол өмірден өткен соң ғана ұғына алады. Бұл жердегі авторлық
ой: қолда барда алтынның қадыры жоқ. Рас, кейде өзіміз де айналамыздағы
адамдардың жанын түсіне алмай , тәлкек етеміз. Олардың тірі кезінде
қадырына бара алмай, өлген соң, жер мен көкке сыйғызбай мадақ пен мақтаудың
астына аламыз. Бұл да өмір шындығы. Осы әңгіме туралы белгілі жазушы-
драматург Дулат Исабеков: Соңғы жұрнақтың бәріміздің алдымызға ашық та
төтесінен қоятын неге? деген осы сауалына жауап іздеп, санамызды
қорғасындай бір зілбатпан салмақ басады. Әрине, бұл сұраққа әркім әрқилы
жауап іздей жатар, оның себептерін де әркім әрбасқа түсіндіруге тырысар,
бірақ, жазушы қойған үлкен сұрақ белгісі бәрібір ойымыздан өше қоймайды.
Кешегі өткен ұлы тарихы бар, елдік пен ерліктің , азаматтық пен кісіліктің
неше түрлі үлгілерін көрсеткен осы қазақ деген елдің бүгінгі тіршілігі не
боп барады? Олар неге ұмытшақ, неге жалтақ, неге қара басының ғана қамын
күйттеген боп, басқаның қайғысы мен жан азабын түсінуден алыстап, ол
алшақтық күннен-күнге ұлғайып барады? Мархабат жазушы ретінде оған нақты
жауап бермейді, берудің де қажеті жоқ. Әркім өзі ойлансын, әркім өз ішіне
үңіліп, өзінше жауап іздесін. Жалпы, кәнігі суреткер, шын жазушы сұраққа
жауап іздемейді. Егер жауап іздесе, оны тауып оқушыға ұсынып жатса, ондай
шығарманың көркемдік құны төмендеп, оқушы үшін қызықсыз боп қалар еді.
Жазушы дәрі-дәрмек жасайтын провизор, не фармацевт емес.
Оның міндеті сұрақ қоя білу, оқушыны ойлануға, өз ішіне үңілуге итермелеу.
Өзінің әцйгілі қара сөздерін жазғанда ұлы Абай нақты жауап беру үшін емес,
мәнсіз, мағынасыз тіршіліктің басыбайлы құлы боп бара жатқан, тек қазақ
қана емес, бүкіл адамзаттың алдына қалай, неге? деген сауал тастайды. Ал
адамзат сол сауалдардың бәріне әлі күнге дейін жауап іздеуде.
Мархабат Байғұттың әдебиет әлеміне алғашқы қадамы мерзімді баспасөз
беттерінде біраз өлеңдері жариялануынан басталады. Өз шығармаларында қара
сөзге қан жүгіртіп ұйқастырып ала жөнелуі, нәзік сезіммен сыр
суыртпақтағаны бойдағы ақындық ұшқынынан хабар беріп тұрғандай әсер береді.
Белгілі ғалым Керімбек Сыздықов: Теңіздің дәмін тамшысынан татып байқауға
болады демекші, сол ертеректеу кезеңде жазылған әңгімелері мен
хикаяттарынан-ақ байқалып үлгірген. Бір қарағанда елеусіздеу көрінетін,
қысқа да ойнақы стиль ерекшеліктері Мархабаттың кейінгі шығармаларында да,
жалпы күрделі шығармашылық қолтаңбасына тән өзіндік өрнегі ретінде орнығып
қалыптасты десек, артық айтқандық болмас (2)-деп авторға жоғары бағасын
берген. Ал Әмірхан Меңдеке былай деп ой түйеді: Әр жазушы әдебиетке
парықтағанын, өлшегенін, тексергенін, бір сөзбен айтқанда, өзіндік өрнегін
алып келіп қосып жатыр. Мәселен, шарттылау түрде айтсақ, Мұхтар Мағауин
әдебиетімізге –батылдық, Ілияс Есенберлин –тарихилық, Әбіш Кекілбаев
–ойлылық, Әбдіжәміл Нұрпейісов –қызғаншақтық, Тахауи Ахтанов –талғампаздық,
Шерхан Мұртаза –шымырлық... Мархабат Байғұт – биязылық алып келді(3). Дәл
берілген баға. Көріп отырғанымыздай Мархабат Байғұттың есімі еңселі
қаламгерлермен қатар тұр, жай емес, өзіндік өрнегімен тұр, ол –биязылық.
Осыдан шығатын түйін –біз авторды шағын көлемге кең өріс беретін лирик
жазушы деп батыл айта аламыз.
Жазушының шығармалары тақырыптық жағынан да, оқиға іріктеу тұрғысынан да,
ең әрісі, кейіпкерлерінің бәрі бір аймақтан, бір ауылдан екені көрініп
тұрса да, әрқайсысының болмыс-бітімі әрбасқа, тағдыр-талайлары әрқилы, ой-
өрістері әр деңгейде, тағдырлары сан-сапалақ. Оларды көріп отырып бірде
күлесің, бірде налисың, енді бірде ойланасың. Өзім де осы өңірде туып-
өскендіктен бе, кейіпкерлерінің бәрі маған де етене жақын, өзім талай-талай
арасында жүргендіктен бе, ұмытылып бара жатқан таныстарыммен қайта
табысқандай боламын. Бірін-бірі қайталамайтын, бір-біріне ұқсамайтын мыңға
жуық кейіпкерлердің мың түрлі мінез-құлқын жасап беру де оңай жүк емес.
Мархабат Байғұтұлының басқалардан артықшылығы –ол өз кейіпкерлерінің қалың
ортасынан алыстаған емес. Табиғи болмысынан әлі тым алшақтай қоймаған, іс-
әрекеттерінде жасандылық деген болмайтын оңтүстіктің мінезге бай адамдары
Мархабат шығармаларына тұс-тұстан анталап, өздері кеп еніп жататын секілді.
Әкесінің қасіретті тұрмыс-тіршілігіне төзе алмай, өзі үйген қозапаяның
үстіне шығып алып оған от қойып өртеп, жалынмен бірге ғарышқа ұшпақ боп
ауылымен қоштасатын Ерәсілім атты қиялшыл бала, соноу Карелияға Ойпаңбел
ауылынан дарбыз апарып, оны балабақшаға тегін үлестіріп, сол жерде рахатын
көрген саунаны ауылға әкеп салуды ойлаған Сайрамбай мен Тастыбайдың күлкіге
толы мінездері, қилы-қилы ұлттың қилы-қилы іс-әрекетін көрсетуге арналған
Ақсақ кемпір әңгімесі, Сүмбіленің суындағы курорттық махаббат, ынжық
күйеу, пысық әйел, таңға шейін қыз қасында жатып саусағын қимылдата
алмайтын ұяң бозбала, қойшы әйтеуір, Мархабат кейіпкерлерінің бәрі өмірдің
дәл өзінен көшіріп алғандай шынайы да нанымды, қызықты да күлкілі.
Кандидаттың имиджі атты әңгіме де жазушының өзіне тән жеңіл юмормен
жазылған. Депутаттыққа кандидаттың сайлау алдындағы алуан түрлі әрекеттер,
әділдік пен арамзалықтың тайталасы, ауызда бар, өмірде аз байғұс
демократияның түс киіздей фон ретінде ғана алыстан көрінетіні, бәрі-бәрі
жазушылық фантазияның ғана жемісі емес, өмір материалдарын суреткерлік
електен ұтқыр іріктеп өткізе білген шеберліктің жемісі. Қазіргі
қоғаммымздың, өркениет көшіне ұмтылған тәуелсіз еліміздің қол жеткізілген
табыстарының бірі сайлау екені аян. Кешегі кеңестік кезеңнен бір
артықшылығымыз демократиялық жүйенің жемісі деуге болатындай жағдаяттар
–сайлаудың баламалы өтуі және кандитаттардың партиялар атынан сайысқа
түсуі. Жазушының дәл бүгінгі күннің ең өзекті, жан ауыртатын тақырыптарының
бірі –сайлауды негізгі обьекті қылып алу әбден құптарлық жайт. Партия,
сайлау жайында айтылған әңгімелердің түп-төркіні тереңде жатқаны аян. Ұлы
Абай Болды да партия, ел іші бүлінді деп күйінсе, өткен ғасыр басында
Оңтүстік өлкесінде өмір сүрген Молда Мұса (Мұсабек Байзақов) Сайлау деген
елге бір бүлік шықты деп тіпті ащы айтады. Әрине, кешегі сайлаумен бүгінгі
сайлаудың жөні бөлек екені түсінікті. Бірақ, кешегі қасірет бүгін
қайталанбауға тиісті, жазушының осындай аса күрделі, халықтың талайлы
тағдырын,қарапайым қазақ қызының қамын ойлап жазған бұл шығармасының мәні
мен маңызы зор. Оқиғаның дені сайлауға дейінгі аралықты қамтиды. Тартыс,
бәсекелестік, қиыннан жол табу, халықтың емес күштілердің, әкімдер мен
банкирлердің қолдауына сүйенетін кандидат қыза келе халықаралық деңгейге
дейін ұмтылып, инвестиция тартуға да қол жеткізеді. Сайлауалды доданың
өзінде орасан зор жетістікке жеткен кандидатымыздың психикасын соңғы сапар,
сол сапар барысында қызымен кездейсоқ кездесуі мүлдем өзгертіп жібереді.
Кандидатыңызға енді бүкіл дүние, жалпы әлем, күллі тіршілік мәнсізденіп,
дәмсізденіп кеткен еді. Депутат бола ма, болмай ма? Сайлана ма, сайланбай
ма? Нәніпәтір. Бұл не құдірет? Вариант кафесіндегі мәжіліс шайдан
басталып, тау ішіндегі бұлақ басындағы сан алуан кездесулер, ай емес, күн
санап көтеріліп келе жатқан имидждің бәрін жиып қойып, мұндай күйге
түсірген құдіреттің жауабын табу оңай емес. Кеңесші, менеджер, журналистер,
т.б. көмекшілер жасаған қаншама қыруар еңбек зая кеткені ме?! Кандидат
кешегі кеңестік қоғамның кезінде талай жауапты қызметтер атқарған. Азат
елінің аудан әкімі дәрежесіне дейін жеткен оның кешегі күндеріне өткен
сағынышыда бар. Аяулысы да бар. Сол сезімге толы күндердің, махаббат,
қызық мол жылдардың тірі куәгері ретінде баяғы комсомол қыздан туған,
туғалы көрмеген кездейсоқ кездескен қызы бәрі-бәрін нәніпәтір етіп
жібереді. Бұл –жазушының шешімі. Жазушы үшін басқа да шешімдер мол еді ғой,
алайда, осы жолды таңдаған. Адамзат баласына мына дүниедегі мансап, қызмет,
билік, т.б. пенде қызығатын биліктердің бәрінен де сезім, махаббат, ұрпақ
қызығы қастерлі деген қағиданы ұсынып отырғандай ма, әлде басқа да бір
жүрек сыздатарлық жұмбақ ұсынған ба, әйтеуір әңгімені оқыған әсерден ұзақ-
ұзақ уақыт арыла алмадық. Өкініштісі, алдамшы дүниенің жалғандығына бой
ұрып, ұрын жүретін жағдайымыз жеткілікті, жетіп артылады. Демократияның
отаны боп есептелетін ағылшын саясаттанушыларының арасында мынадай бір
күлкілі анықтама бар. Мән-мағынасын дәл жеткізу үшін оны қазақшаға аудармай-
ақ орыс тіліндегі нұсқасын келтірейін. Диктатура –это выбираешь то, что
дают, демократия –выбираешь то, что хочешь и получаешь то, что дают.
Кандидаттың имиджі атты әңгіменің ұзын ырғағы осы идеяны байқатпай
сездіріп тұрған секілді.
Әдебиет сынының сарбазы Мұхаметжан Қаратаев осыдан ширек ғасырдай уақыт
бұрын: Кейінгі жылдары көрініп жүрген жас қаламгерлердің бірі Мархабат
Байғұт –келешегінен үміт күттіретін прозашы,-деп, әдебиет әлемінің
есігінен сығалай қарап, сыналай еніп келе жатқан жас талантқа осылай үлкен
сенім артыпты.
Мархабат Байғұт шығармаларының дені- әңгімелер, одан қалса повестер. Жалпы
көлемді дүниеге көп бара бермейді. Профессор Керімбек Сыздықов өз
пікірлерінде Мархабат Байғұт бірнеше әңгімесінің басын біріктірсе,
әжептеуір көлемді дүние болғалы тұр дегенді айтса, Жұмабай Шаштайұлы бұған
қарсы. Ол жазушы туралы пікірін былай деп тұжырымдайды: Оның жанрлар
стихиясы – әңгіме. Сәл көлемді дүниеге бара қалса, оқиғаны дамытудың арқау
жібін босатып, динамикасын әлсіретіп алады. Соңғы пікірді жазушының өзі де
құп көреді екен.
Осы орайда әңгіме жазу повесть немесе романға қарағанда оңай ма? деген
сұрақ туындайды. Тіпті де оңай емес. Мысалы, кереметтей роман жазатын
жазушылардың кейбірі әңгімеге келгенде ақсап қалуы ғажап емес. Әңгіменің
сыр сипатын кесіп-пішіп айта салу қиынның қиыны. Зейнолла Қабдоловша айтар
болсақ: Әңгіме –шағын көлемді эпикалық түрдің айрықша асыл үлгісі. (Сөз
өнері, 303-бет) Мархабат Байғұтты қысқа жазудың шебері дейміз. Оны қалай
білеміз? Әрине, тілі арқылы. Қаламгерді өзгелерден даралап тұратын да,
шоқтығын биіктетіп тұратын да әдемі де әуезді тілі. Қысқа жазудың тамаша
үлгілерін жазушының кез келген шығармасын оқып отырып кездестіресіз.
Таскекіре әңгімесіндегі мына бір диалогқа назар аударайық:
- Келдің бе?-деді бұған ферма меңгерушісі болып істейтін Шотбек, осының
қашан кеңсеге келерін сарыла, сарғая тосып отырғандай үһілеп.
-Келдім,- деді Қалыпбек тақтай скамейканың бір шетіне отырып, шұбар
фуражкесін тізесіне қойып.
Бұған дейін қаншама баяндау қысқартылған. Негізінде Қалыпбек меңгеруші
Шотбекке жұмыс сұрап келуі, екеуінің сәлемдесуі, тағы біраз оны-мұны әңгіме
етуі керек болатын. Жазушы шеберлігі сол, екі бетке жүк болатын оқиғаны екі
ауыз сөзбен көз алдыңызға алып келді.
Уран ұрған әңгімесі былай басталады. Күн күлтілдеп, ісініп шықты. Күн
–кәдімгі күнде шығыстан шығып, батыстан бататын қарапайым ұғым. Біз бұған
дейін күннің шапақ шашып, арайлап шығып, алаулатып бататынын білетінбіз. Ал
мынау тым соны, тосын сөз елең еткізерлік. Ары қарай оқуға ынтыға түсесің.
Күн қалыптасқан дағдыдан бөлек, ерекше күлтілдеп, ісініп шықса, онда ол
жақсылықтың нышаны болмаса керек-ті. Оған шығарманы оқу барысында көз
жеткізесің.
Мархабат Байғұттың өзге жазушылардан тағы бір өзгешелігі, өзіндік өрнегі
–қосымша ат қою шеберлігі. Кез-келген шығармасын оқи қалсаңыз,
кейіпкерлердің кличкасына кездесесіз. Өмірде әзілқой жазушының бұл да бір
өзіне тән мінезі болса керек.
Сонымен қатар әрқайсысының мінезі мен іс-әрекетіне қарай: Пан-Төраға, Тең-
Төрайым, Сәл-Күлім, Сазарған деп аталып кете береді. Мұндай іс-әрекетке
жазушы шартты түрде шығарма шырайын кіргізу үшін сара соқпақпен барады.
Көптеген шығармаларында: қатын-дұшпан, жезбалақ-Тілеміс, Светлана-Сәуле,
Ләскер-жерлес, Штирлиц-Кеуіртбек, миссис Майра, мистер Мамыр, т.с.с.
қосарлы атаулар, айқындауыштар көркемдеуші құралдармен өріліп отырады.
Мұның бәрі жайдан-жай жасалмаған. Бірде езу тартқызып күлкі шақырса, бірде
кейіпкер есімін миға шегелей түседі. Тіпті кей жерлерде осылай атаудың өзі
кейіпкер мінезі мен іс-әрекетін бейнелеуде қосымша штрихтың қызметін
атқарады. Қалай дегенде де осы бір әдіс шығарманың өңін кіргізіп, солғын
шығудан сақтап, құбылтып, құлпыртып тұрады.
Мархабат Байғұттың туындылары әрі қарапайым, әрі күрделі. Қарапайымдылығы
–жалпыға ұғынықты, көркем де көрікті жазылған. Күрделілігі –шығармаларының
көбі пробремалық ситуацияға негізделген. Автор белгілі бір түйінге
тоқтамайды, ол жағын оқырман қалауына қалдырады. Осыдан келіп әркімдердің
көкейінде әр түрлі сауалдар туады. Сауалы жоқ немесе сауалға жауабы жоқ
шығарма өлі шығарма (Белинский). Ал Мархабат Байғұт шығармаларынан сауал
да, сауалға жауап та табылады.
Жазушының 1978 жылдан 1988 жылға дейінгі аралықта шыққан Шілде,
Сырбұлақ, Интернаттың баласы, Нәуірзек жинақтарына енген
шығармаларының дені жасөспірімдер тақырыбына арналған екен. Жазушыны халық
оқырманға жасөспірімдер мен жастар өмірінің терең де білгір шебері ретінде
жан-жақты танытқан да осы кітаптарына енген туындылары болды,-деп ой
түйеді ғалым, профессор Керімбек Сыздықов. Көрнекті ғалым атап өткендей
жазушы Мархабат Байғұттың шығармаларынан көп қырлылықты көруге болады.
Бұл орайда автордың түрлі тақырыпқа тоқталғанын көруге болады. Таскекіре,
Киікоты, Арысбайдың ауылы, Кезеңдегі музыка мектебі, Жанымайдың
жотасы, Жемелек, Гамбургтегі қазақтар, Түбіркүлөз, Құмар қыз, тағы
басқа әңгімелерін айтуға болады. Сондықтан бұлардың ішінен бірнешеуіне
тоқталып өтейік.
Мархабат Байғұттың негізгі бір тақырыбы –ауыл тақырыбы, ондағы кейіпкерлер.
Киікоты әңгімесінде ауылға деген сағыныш пен замана әкелген өзгерістердің
ауыл адмадарының психологиясына да ықпал еткені суреттелген. Мархабат
Байғұтұлының бұл шығармасы қазақ қаламгерлері арасында әжептеуір резонанас
тудырды кезінде. Белгілі қаламгер Шерхан Мұртаза осы әңгіме туралы мақаласы
жарық көрген болатын. Егемен Қазақстан газетіне жарияланған Киікотыны
көксеу жазушы М.Байғұттың бір әңгімесінен туған толғау деген мақаласында
Ш.Мұртаза: Былай қарасаң, бұл әңгіменің асып-тасып бара жатқан дәнеңесі
жоқ. Бәлкім, селсоқ әуесқой оқырман оны сыдыртып өте шығар да. Бас-аяғы
жинақы, қысқа ғана әңгіме. Бірақ, байқаған, зерделеген кісіге мәселе
табылады. Бұл жазушыда жаратушы өзі бұйыртқан уыз тіл бар.Бұл жазушыда
Құдай өзі берген көз бар. Көз, әрине бар. Ол кімде жоқ, адамдардың бәрінде
дерлік бар. Шын жазушының көзі көкірегінде. Ол маңдайға біткен екі көзден
басқалау. Жазушы сонысымен суреткер.
Ай жарығы Күннің қызғылт нұрынан қалған сарқытты сімірер кез.
(Киікоты).
Күннің батқан сәтін талайымыз суреттеп көрдік. Біріміздікі сәтті,
біріміздікі сәтсіз дегендей. Ал, мына сурет тосын. Сәл кідіріп, зерделесең
сол сурет көз алдыңа келеді. Отырып туған Айдың Күн батқанда аспаннан
бозарып, өңі қуқылданып, мұңайып көрінетіні болады. Ауырып қалған сияқты.
Шексіз кеңістікте жүзсе де қапас-қамақта қалғаны сияқты. Дәруге зәру
сияқты. Күннің нұры Айға да шипа. Сонда сол Күннің сәулесіне жерік болған
Ай кешкісін соңғы қызғылт шапақтың сарқытын ашқарақтана сімірмей қайтсін?
Айдың Күнге ынтызарлығы.
Ормантай деген жігіт ағасы бір кезде қаладан алыс жатқан ауылда туып-өскен
. Туған ауылы таудың бір түкпірінде бұйығып қана жататын. Өйткені, ауыл
айналасында киікоты қаптап өсер еді. Киікотының ғажаайып жұпар иісінен сол
ауыл рахаттанып, масаң ғұмыр кешетін сияқты еді.
Ормантайдың әкесі кезінде осы ауылдың бастығы болды. Колхоздың жоқ-жітік,
кем-кетігіне жәрдемдесіп, малға азық, шөбіне дейін түсіріп беруші еді.
Сондай жандардың бірі Ормантайдың жан жолдасы, кластасы Қасымбек деген бала
еді...
Ормантайдың әкесі қызметі жоғарылап, ауданның орталығына көшті. Ормантай
сол орталықта өсті.
Бірақ, оны кейіннен облыс орталығына қызметке шақырып, орталықтан үй
береміз деп уәдені үйіп-төгіп жанын қоймайды.
Уәде беру оңай, орындау қиын. Жылдар бойы пәтер жалдап, жаны қиналған
Ормантай ақыры ауру тапты. Ауру адам көбінесе масыл болады. Оны кім
ұнатады. Құдай қосқан қатынына дейін ұрысқақ, тырысқақ болып кетті. Ұрсып,
ұрсып уыс-уыс дәрі береді. Ал, Ормантай уыс-уыс дәріден гөрі: - Біздің
таудың бір тал киікоты болар ма еді,-деп армандайды.
Тәңіртаудың бір қуысында бұйығып жатқан ауылына бара алмайды. Әйтеуір қу
тіршілік. Әне-міне деп айлар, жылдар өтіп жатыр. Жете алмайды. Дәл Мұқағали
айтқандай: өз еркімен өзін-өзі қаланың тас қамалына қамап қойған қу маңдай.
Әсіресе, кенже ұлы Қисадан ұят болды. Сені ауылға алып барамын. О, ауыл
қандай! –деп жас баланы қызықтырып, ынтықтырып қойып, бірақ Құдайдың
құдіреті, қу тіршіліктің күйбіңінен шыға алмайды.
Ауылдағы жан жолдасы, титтейден өскен кластасы Қасымбекке хат жазды. Бір
уыс киікоты болса беріп жібер деп. Ақыры, сол арманына да жетті-ау.
Қасымбек, обалы не керек, аңсаған шөбін алып келді. Содан бойы жеңілдеп,
ауруынан айыққандай болды.
Осы шап-шағын әңгімеде Мархабат Байғұт мына заманның кейіпсіздеу келбетін
әр қырынан инемен шабақтап, ісіктің бетін қайтармақ.
Жазушы әу баста өз алдына ондай мақсат қоймаған да шығар. Бірақ киелі қалам
өз иесін ақылды, заты бөлек, текті жылқы сияқты межеге адастырмай өзі алып
келетіні болады.
Сонымен жадырап жаз шықты. Ормантай кенже ұлы Қисаны ілестіріп, дорбаларын
арқалап ақыры ауылға тартты-ау.
Әрең жетті. Ауылдың шетіне кіре бергенде алдарынан ақ Нива мінген баяғы
Қасымбек жолыға кетеді. Асығыс екен, ауданға шұғыл шаруамен кетіп бара
жатыр екен. Өткен жолы бір уыс киікоты шөбін әкеліп берген де өзі болатын:
-Ауылға неге келмейсіңдер? Келсеңдер көкіректеріңнен кім итереді сендерді!
–деп дүңкілдеген. –Ешкім итермейді сендерді көкіректеріңнен!
Сөйткен Қасымбекті қара басты. Тым болмаса: -Үй анау бара беріңдер, мен
қайтып келем, демеді.
Содан Ормантай Қисаны жетектеп, бір үйдің алдына жақындай бергенде үйден
жаулығы кір-кір, шашы қобыраған сары кемпір шығып:
–Кім керек? –дейді.
–Апа, мен Ормантаймын ғой, –дейді жолаушы.
Кемпір Ормантай дегенді білмейді. Осы ауылға демалыс сайын келіп, таза
ауасын жұтып, таза суын ішіп, киікоты дейтін шөбін жұлып, аунап-қунап
қайтатын көп қуларының бірі екен деп қалды.
Ормантайды танымады. Ормантайдың марқұм әкесі емес пе еді бір кезде осы
ауылды басқарған. Сол емес пе еді мына кемпірге де арпа-бидай, шөп түсіріп
берген.
Ормантай сасып қалды. Оу, мен бәленшенің баласымын ғой, –деп айтуға да
жарамады. Оның қасында кішкентай Қиса ақылды екен, былай шыға бере:
–Айтпайсың ба кім екеніңді, фамилияңды, –деп әкесін күстәнәлады-ау.
Сөйтіп, өзі туған ауылынан ат басын тірер, бас сұғар үй таппай, ауыл
сыртына барып, тобылғы түбін паналады. Адамдардың үйлерінен гөрі тобылғы
түбі көп рахымды. Тобылғы түбін торғай да паналайды. Тобылғының қадірін
торғай біледі. Ал, адамдар тобылғыны да тоздырып барады. Демалыс сайын
мәшинесі барлар қаладан қаптап келіп, қазір баяғыдан қамшы ұстамаса да,
қамшы сап деп сындырып, сындырып кетеді.
Сонымен, Ормантай мен Қиса елге келіп, далада қалды. Елім деп, туған жерін
қанша зарығып, сағынып еді. Ой, оңбағыр Қасымбек... –Е, келіңдер,
көкіректеріңнен ешкім итере қоймас. –деп , осы бір жаттанды жалғыз ауыз
сөзін қайталай берген.
Ендігісі мынау. Бұл не? Бұл нышан. Қайран дархан көңілдің қазынасы –қазақ
ауылы! Сен де баяғы Абылайдың түсіндегідей бақа-шаяндап, құрт-құмырсқалап
бара жатырсың-ау. Қазақтың қақырамас үш таған ошағы, қара қазаны, қара
шаңырағы, құт берекесі, түпқазығы, тал бесігі осы ауыл емес пе еді? Не боп
кеткенсің, есіл ауыл? Өзіңнен туған жас бала сақалы шығып жат болғаны ма.
Танымай қалғаның қалай?
Қазан-қазан ет асылып, ит басына іркіт төгіліп жатады деген ауылдан Қисаның
қарны ашып қайтты. Ауыл деген бір шәйнек шәй беруге жарамады. Бұған әкесі
қысылды. Өйткені, ауылды ең бір таза періште, ең мейірімді, бауырмал деп,
өмір бойы Қисаның құлағына құйып келген өзі ғой.
Жол-жөнекей жұпыны ғана көпшілік асханаға кіріп, екеуі тамақ ішті. Сорпаның
ішінде аздаған сүйек-саяғы бар екен. Қиса соны қасқырша жұлмалап жегені-ай!
Аумаған қасқыр. Мұнда тұрған не бар? Баланың аты бала ғой, қарны әбден
ашқан да.
Мұнда тұрғаны сол, өткен Жаңа Жыл қарсаңында мектептегі мұғалім апай
жаңажылдық шыршада балалардың ойынын көрсетіп, бір көңілді кеш өткізбекші
болды. Қисаға қасқырдың рөлін берді. Қиса қасқыр болғысы келмейді-ақ. Оған
тіпті бейімі де жоқ. Өйткені мұнда түк қасқыр мінез жоқ. Жұп-жуас. Оған
қойдың, не қоянның рөлін берсе болар еді.
Бұл арада педагогиканың, дәлірек айтқанда педагогтің ағаттығы аңғарылады.
Қисаға қасқыр рөлі лайық емес дегендерге: –Е, ол тым момын, оны шындап,
шынықтыру керек, –дейді педагог апай. Яғни момыннан қасқыр тәрбиелеу керек.
Ал, аржағы не болады, қандай нәтиже береді –онымен шаруасы жоқ.
Ал, енді, міне, мына таудың бір түкпіріндегі ауылдан қайтіп келе жатып,
Қиса кенеттен қасқырға айналды да кетті. Мұғалім апайдың мақсаты
орындалайын деді.
Жазушы Мархабат Байғұт облыста тұрады. Астанадан да, Алматыдан да алшақ.
Киікоты оның жазғандарының бір тамшысы ғана. Талай-талай құнды көркем
кітаптардың авторы.
Ал, мен бірдеңе білсем, КИІКОТЫ мүлде шөп емес! КИІКОТЫ –ол адамдар.
Азайып, азып-тозып, тоналып бара жатқандар.
Шіркін, КИІКОТЫ қандай қасиетті, қандай асыл еді, –деп ой тұжырымдайды.
Осы шап-шағын әңгімеде Мархабат мына заманның кейіпсіздеу келбетін әр
қырынан көрсетеді. Ауыл тақырыбы ауылдан шыққан жазушыға жат емес. Мұны
Мархабат өз шығармасаында дәлелдейді де. Бұл кезінде орыс әдебиетіндегі
Распутин, Беловтар әкелген ауыл өмірін өзгеше суреттеу секілді бір
серпіннің қазақ әдебиетінде де пайда бола бастағанының көрінісіндей. Бұған,
әрине, қуанасың.
Әдебиет халықтың рухани азығының қайнар бұлағы болып табылады. Жан азығының
мақұрым қалған адамның адамдық қасиеті жойылып, оның хайуанға айналатынын
ертеден ұғынған халқымыз жан азығын ең әуелі нәрестеге бесік жыры арқылы
әуезді әуенмен беруден бастайды, одан соң жас балдырған жеке сөздерді ұғына
бастағанда-ақ, оған жақсы мен жаманды ажыратып түсіндіреді.
Көркем әдебиет аясы кең әлем. Оны бір қалыпқа салып, өлшеп пішуге келмейтін
таразыға тартып, бағасын шығару қиын. Әр туындының шын мәніндегі әділ
төрешісі –оқырман ықыласы. Оқыған жанның жүрегіне жол тауып, көңіліне
жылулық оята білсе, үлкеннің өткеніне деген сағынышын оятып, тәтті күндерін
есіне оралтса, жасты балауса сезіміне сәуле түсіріп, қиялын қанаттандырып,
алдағы күніне асықтыра алса, бұл құбылыс көркем шығарма деген құдыреттің
басты қасиеттерінің бірі саналады.
Мархабат Байғұт –қарапайым тілмен, жеңіл баяндап отырып-ақ характерді ашып
тастайтын суреткер. Оның сөз қолданысынан, тіл өрнектерінен жасанды,
жаттанды тіркестерді кездестіре бермейсіз. Сөзді қарапайым, табиғи күйінде
қолданады. Жазушы шығармашылығының шынайылығының айқын бір дәлелі ретінде
жазушының 2001 жылғы Замана газетінде берілген сұхбатынан үзінді алып
отырмын: Киікоты әңгімесі Жазушы баспасынан шыққан Қорғансыз жүрек
атты кітабыма енген еді. Алғаш ол Қазақстан әйелдері журналында
жарияланған. Киікоты деген шөпті сұраушылар, іздеушілер, жай ғана көргісі
келетіндер көбейген еді. Сонда, тіпті бір әжей сонау Қарағанды облысының
Нұра ауданынан іздеп келіпті. Ақпанның қақаған аязды күнінде, екі тәуліктей
уақыт поезбен жол жүріп, қалада да адасып, бір күн бойы мені мені іздеп,
ентіккен сол кейуана әлі көз алдымда. Киікотын бір иіскемесем, жиырма жеті
жылдық науқасымнан жазылып кететін сияқты болдым да тұрдым, –дейді әжей.
Бір бума киікотын ақ матаға орп алып, сыртынан қайта-қайта иіскеп, ертеңіне
пойызға қайта отырып кете барды.
Міне, әдебиет құдыреті, сөз құдыреті деген осы...
Таскекіре әңгімесінің кейіпкерлері халықпен, қақ-соқпен ісі жоқ
біртоға момын да адал, аңғал жандар. Мұнда жазушы басты кейіпкер бейнесін
жеңіл юмор арқылы шебер суреттеп берген. Бұл әңгімеде Қалыпбек қойшының
тікелей басынан өткен хикаялары айтылады. Мектепті бітірісімен өзін
бұрыннан күтіп жүргендей көрінетін жұмысшы шопан болды. Тым болмаса үлкен
балам оқысыншы деп ары-бері сүйрелеген әке үмітінен ештеңе шықпайды.
Шығармадағы басты кейіпкер Қалыпбек қулық-сұмдықпен ісі жоқ біртоға момын
да, адал, аңғал жан. Бар білетіні алдындағы отары, колхоз малы үшін жан
аянбай еңбек ету керектігі, ал сол еңбегі үшін дәнеңе де дәметпейді. Тіпті
басшы кісінің алдында колхоз бастығының машина сұрау керектігін ескертсе де
ұмытып кетіп, ымдап есіне қайта салғанда қысылып, зорға айтуы керемет
табиғи шыққан.
-Жарайды онда, еңбегіңіз жемісті бола берсін, -деді қайтпақ ниет білдіріп.
–Бізге не тапсырмаңыз бар?
Колхоз бастығы тағы да ымдады. Рахмет оған,қайтсін-ай.
-Сізден тапсырма болса, артығымен орындауға әзірміз, бізден бір тілек
–жаяу-жалпы салпақтағанымызға ширек ғасыр өтіпті, бір машина алуыма жәрдем
етсеңіз, -деді Қалыпбек. Айтуын айтқанымен, құрысын-ай, шып-шып терлеп
кетті... Осы уақытқа дейін бір басшыдан бірдеңе сұрамаған екен
Кейін колхоз бастықпен қалаға барып, оның бір сұлу келіншекпен көңіл
көтеріп жүргеніне қызығып, өзінің де ойы бұзылады, пенде емес пе? Әйтсе де
бір кітап сатушы келіншекпен танысып тұрып та аңғалдығын байқамай сездіріп
ала береді.
Қалыпбек кітаптың бірінен кейін бірін көріп, бетон тұғырға жинай бастады.
Аттары тым ұзақтан қайырылатын түсініксіздеу, әлдебір саланың мамандарына
арналған он шақты кітаптан басқасын түгел алатынын аңғартып, қалтасына қол
салды.
-Есептесіңізші, қарындас,-деді. Сонда ғана сатушы селк етіп, терең ойдан
арылды. Әлде ұйқыдан оянды. Қалыпбекке таңдана қарады.
-Бәрін алмақшысыз ба?!-деді.
-Ия, бәрін аламын. Буып-түйіп бересіз бе? Жібіңіз бар ма?
-Бар, бар. Қазір, қазір. –Келіншек енді барлап-барлап бұған қарайды.
–Қайдан келіп едіңіз?
-Танысып қояйық, -деді Қалыпбек жағдайды жылдам пайдаланып. Осы жолы
басының тез істеп кеткеніне риза.-Есімім Қалыпбек, фамилиям-Сарыбаев.
Алшалы колхозынан келдім. Балаларым... Ым... Ыһым, үйге бір шағын
кітапхана жасасақ деген ой ғой.
Соншалық аңғал қойшының іс-әрекетіне күлкің келеді. Жазушы жеңіл юморды
диалог арқылы шебер бере білген. Қалыпбектің мінез-құлқы, ішкі жан сарайы
барынша ашыла түседі. Жазушының өзіндік ерекшелігі жеңіл юморды характер
жасауда ұтымды қолдана білуі. Мархабат Байғұттың шығармаларындағы
өзгешеліктің түп төркіні осы қарапайымдылықта жатқандай. Жазушының өзіндік
стилі де қарапайым, сөз саптасы мен жай оқиғадан үлкен ой түюге деген
талабында, қарапайым еңбек адамдарының психологиясында болып жатқан
өзгерістерді шынайы жеткізе білуінде сияқты. (163-бет)-деген екен Құлбек
Ергөбек өз еңбегінде жазушы жайында пікір білдіріп. Расында Мархабат
Байғұттың көркем туындылары кейіпкерлердің ішкі психологиялық иірімдерін
өзіндік нақышпен иемденуі, юмор мен диалогқа кең өріс беру тәсілімен автор
өзінің айтар мүдделі тұжырымын оқырмандарына кейіпкердің ішкі монологі
арқылы жеткізу сәттілігі, табиғи болмыс-бітімімен ерекшеленеді. Пәлсапалық
және практикалық сауалдарға жауап бере отырып, адамдар бойындағы
мейірімділік, имандылық қасиеттер, қоршаған ортадағы ақиқат адалдық
шындықпен салтанат құру үшін жасалатын іс-әрекеттермен ұштасып, кейіпкер
бейнесін толықтыра, тереңдете түседі.
Арысбайдың ауылы әңгімесінде енді Тұрсынбекті кездестіреміз. Өмірге он
бір бала әкелген Батыр Ана, әйелі Орынкүлдің кейбір қылықтарына өзінше:
Нешеуа. Жарасады, -деп қояды. Күннің ыстығында гамаж киіп қонақтардың
алдынан шыққан әйелін көргенде күйіп-піссе, айдалада қой бағып жүріп Е-һе-
ей! Аһ-һа-а-ай! Оһ-һо-о-ой! Орын-кү-ү-үл! Пәздірәбляю-у-у-у! Люблю-у-у-у!
деп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz