Ұлтшылдықтың болашағы

Жоспар
Кіріспе

1 Ұлтшылдықтың болашағы
2 Құбылмалы қалып
3 Келісудің мүмкін еместігі

Казіргі замандағы батыс өркениеттілігінің бесігі – Европа. Сондықтан да Европа халықтарының, Европа мемлекеттерінің тарихы басқалар үшін көп жағынан сабақ. Европадағы жаңа диаспоралардың, ондағы аз ұлттардың мәселесі, Европаның шығысындағы шиеленістер, міне, осының бәрі түгелімен зерттеуге жататын мәселелер. Сондықтан алып отырған тақырыбымызда қарт Европаның (старушка Европаның) жаңа ( новейшая) тарихына (XIX және XX ғасырдағы) үңіле қараудың мәні зор. Әрине, біз жалғыз Европаға ғана байланып қалмаймыз, кейде Европадан басқа жерлерге де шығып кететін боламыз.
Билік басында кім болу керек? Ханзадалар ма, жоқ әлде халық па? Міне, бұл XX-ыншы ғасырда Европа саясатының ең өзекті, ең ұлы мәселесі болды. Бірінше дүние жүзілік соғыс құрылықтағы монархтар мұрагерлері мен олардың империсясын тас-талқан қылды, сөйтіп мәселені шешті. Бірақ бұл мәселе шешілгенмен, онын орнына тағы да бір мәселе пайда болды. Жарайды, білік басында халық болсын, бірақ халық билігін кім атқарады? Халық сайлаған, бірақ билігі шектеулі болатын халық өкілдері атқара ма, жоқ әлде өзін өзі халық өкілі деп жариялаған, билигі шексіз, халықты қалай билеймін десе, солай билейтін, халықты қынқ дегізбейтін (тоталитарный режим), жаппай билікке ие саяси серкелер тобы атқара ма? Екінші дүние жүзілік соғыстан кейін, одан қырғи-қабақ соғыс аяқталған соң Европада халықты қынқ дегізбейтін жаппай биліктің күлі көкке ұшқан болатын. Сөйтіп, екінші мәселе де шешілген болатын.

Пән: Саясаттану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Ұлтшылдықтың болашағы
Казіргі замандағы батыс өркениеттілігінің бесігі – Европа. Сондықтан да
Европа халықтарының, Европа мемлекеттерінің тарихы басқалар үшін көп
жағынан сабақ. Европадағы жаңа диаспоралардың, ондағы аз ұлттардың
мәселесі, Европаның шығысындағы шиеленістер, міне, осының бәрі түгелімен
зерттеуге жататын мәселелер. Сондықтан алып отырған тақырыбымызда қарт
Европаның (старушка Европаның) жаңа ( новейшая) тарихына (XIX және XX
ғасырдағы) үңіле қараудың мәні зор. Әрине, біз жалғыз Европаға ғана
байланып қалмаймыз, кейде Европадан басқа жерлерге де шығып кететін
боламыз.
***
Билік басында кім болу керек? Ханзадалар ма, жоқ әлде халық па? Міне, бұл
XX-ыншы ғасырда Европа саясатының ең өзекті, ең ұлы мәселесі болды. Бірінше
дүние жүзілік соғыс құрылықтағы монархтар мұрагерлері мен олардың
империсясын тас-талқан қылды, сөйтіп мәселені шешті. Бірақ бұл мәселе
шешілгенмен, онын орнына тағы да бір мәселе пайда болды. Жарайды, білік
басында халық болсын, бірақ халық билігін кім атқарады? Халық сайлаған,
бірақ билігі шектеулі болатын халық өкілдері атқара ма, жоқ әлде өзін өзі
халық өкілі деп жариялаған, билигі шексіз, халықты қалай билеймін десе,
солай билейтін, халықты қынқ дегізбейтін (тоталитарный режим), жаппай
билікке ие саяси серкелер тобы атқара ма? Екінші дүние жүзілік соғыстан
кейін, одан қырғи-қабақ соғыс аяқталған соң Европада халықты қынқ
дегізбейтін жаппай биліктің күлі көкке ұшқан болатын. Сөйтіп, екінші мәселе
де шешілген болатын. Бұл мәселе коммунизм күйреп, орнына Европа құрылығында
Батыс пен Шығыстың тай-таласы аяқтала саласымен мемлекеттер арасында болған
аса ірі теке-тірестерді туғызды. “Өзін өзі басқарудың мақсатына жеткізетін
халық кім?” деген сұрақ туды. Бұл мәселеде әңгіме мемлекеттің жеріне кеп
тірелді. Билеуші үкіметке мемлекет керек. Ал мемлекеттің жерінің шекарасы
болу керек. Яғни, ол шекараны белгілейтін бір әдіс болу керек. Әрине, бұл
мәселеде еш қандай алып баратқан жаңалық жоқ. XIX-ыншы ғасырдың тарихында
бұл мәселе ұлттық мәселе деген атпен белгілі болған. Ол кезде де, қазір де
бұл мәселе өз билігі өздерінде ұлттардың дербес мемлекет құруға ұмтылуынан
туды. Осы арада: “Кім ондай халық?” деген сұрақ пайда болады. Оның жауабы
белгілі. Ондай халық болатын ұлттар санаулы ғана. Мысалы, немістер,
итальяндар, мажарлар, поляктар. Бірақ олар көп жыл жеке тұлға билейтін көп
ұлтты империяның кұрсауында болды. Европадағы империялар күйрегеннен кейін,
олар дербес, егемен мемлекет кұрып, өздерін өздері басқара алатын халық
ретінде британдықтардың, француздардың, орыстардың ортасында өз орындарын
алуы тиіс еді. Бірақ XX-ыншы ғасырдағы Европа бұл мәселені оңай емес екенің
көрді. Империялар шынымен-ақ күйреді. Бірақ оның салдары күткендей болмады.
Күйреген империялардың орнына пайда болатын мемлекеттердің саны онша көп
болмас деген болжам ақталмады. Дербес, егемен мемлекет болғысы
келетіндердің саны бірден көбейіп кетті. Сөйтіп, олардың арасындағы бір
келіспеушілік бір келіспеушілікке қосылып, іс насырға шапты. Ал енді осы
шиеленіс қалай шешілуі керек еді. Алдымен Европа, одан бүкіл әлем бұл
шиеленісті шешуде - әр мемлекеттің өз жерін анықтауда – екі ережені
ұстанды. Біреуі - әр ?лттың өзін өзі тану ұстанымы. Бұл ұстаным бойынша,
өзін өзі таныған әр ұлттың өз дербес, егемен мемлекеті болу керек. Екіншісі
- әр егемен мемлекеттің бұрыннан бар шекарасы өзіне де, өзгеге де қасиетті,
оны еш өзгертуге болмайды деген ұстаным. Бұл екі ұстанымның бір қиындығы,
екеуінің басы әр кез бір қазанға сия бермейді. Көбіне олар бір-бірімен
сиыспайды. Қырғи-қабақ соғыс кезінде олардың аузы жабулы болатын. Бірақ
қырғи-қабақ соғыс қалай аяқталды, солай олардың аузы ашылып, айтыс-тартыс
ду ете түсті. Мұны бұрынғы Югославияның Хорватия, Босния республикалары
арасындағы соғыстан көруге болады. Бұрынғы Кеңес Одағындағы армян мен
азірбайжан арасындағы, грузин мен абхаз арасындағы, орыс пен шешен
арасындағы соғысты осы себе ашып берді. Бұл соғыстардың әр қайсында
соғысатын бір жақ өзінің шекарасын өзерту үшін, өзгерткенде ол шекараны
ұлттың өзін өзі тану ұстанымына сәйкес келтіру үшін соғысса, екінші жақ
оған қарсы бұрыннан бар шекараны сақтап қалу үшін соғысады. Шекараны
анықтаудағы екі ұстаным арасындағы қақтығыстың XX-ыншы ғасырдағы тарихы –
бұлардың бірде итжығысының, бірде мәмілеге келуінің тарихы. Және қарап
отырсаңыз, бұл қақтығыстың бәрі түкке тұрмайтын себептерден туып отырған.
Бұл қақтығыстарды болдырмаудың, болған күнде оларды тоқтатудың жолын Европа
да, әлем де оңай тапқан болар еді. Ол үшін шекараны анықтаудағы екі
ұстанымның біреуі халықаралық мызғымайтын қалыпқа айналуы керек. Бірақ бәрі
бір мұндай халықаралық қалыпты бұзбай ұстап тұру да мүмкін емес. Себебі
белгілі. Себебі, бұл екі ұстанымның өз тарихы бар, өз қисыны бар, сондықан
олардың біреуін қалдырып, біреуін алып тастауға әсте болмайды. XX-інші
ғасырда ұлттар арасындағы қақтығыстарды шешудің болашағы Европада болсын,
әлемде болсын, осы екі ұстанымды бір-бірімен мәмлеге келтіруге байланысты.
Бірақ XX-ыншы ғасыр аяғындағы ұлт мәселесінің тарихы, әсіресе Қосово
(бұрынғы Югославиядағы ұлттық автономия аймағындағы) соғыс, бұл мәселені
шешудің қаншалықты қиын екенің көрсетеді.
Құбылмалы қалып
XX-ыншы ғасыр жаңа мемлекеттердің пайда болуының үш Ұлы Қопарылысын көрді.
Ол үш Ұлы Қопарылыс үш түрлі империяның күйреуінен пайда болды. Біреуі –
бірінші дүние жүзілік соғыстаң кейін Орталық және Шығыс Европадағы
мұрагерлік (орысша айтсақ: Австро-Венгрия, Российская...) империялардың
күйреуі. Екіншісі - екінші д?ниежүзілік соғыстан кейін Батыс Европаның шет
жақтағы (теңіздердің арғы бетіндегі) империяларының күйреуі. Үшіншісі –
қырғи-қабақ соғыс аяқталғаннан кейін Евпропадағы коммунистік империялардың
құлауы. Әр империя күйреген сайын мемлекеттік шекараларды анықтап, қалыпқа
келтіретін халықаралық қалыптар өзгеріп отырды. XX-ыншы ғасырға дейін
шекараларды қолдарында қуатты әскери күші бар мұрагерлік билеушілер анықтап
келді. Қай жерде қай билеушінің жері бітетінін қан мен темір шешіп отырды.
Габсбургтер, Гогенцоллерндер, Романовтар, Осман (европаша айтсақ:
Оттоманская империя)түріктері билеген империялардың көлемі олардың қуатына
тікелей байланысты болды. Олар бір-бірімен соғысқанда жеңушілер
жеңілгендердің есебінен жерлерін кеңейтіп отырды. Соғыс салудың бірден бір
себебі жерін өстіп кеңейтуге ұмтылу болды. Бұл қалып бірінші дүние жүзілік
соғыстың аяғында өзгерді. Бұл XX-ыншы ғасырдағы ең ірі өзгерістердің
біріншісі болды. 1919-ыншы жылы шақырылған Париж бейбітшілік конференциясы
мемлекеттер арасындағы егемендікті бөлісу әділдікке сүйенеді деді. Ал
әділдік өз кезегінде әр ұлттың арманына сүйенеді деді. Мемлекет шекарасын
белгілегенде әр халық өзінің жеке саяси егемендігін алуы көзделді. Бірақ
бұл талаптың орындалуы мүмкін емес еді. Мүмкін болмайтыны, кей мемлекетте
?р-түрлі халық бір-бірімен аралас тұрды. Мысалы, Мажарстан мен Румынстанда
мажарлар мен румындықтар аралас болатын. Бірінші дүние жүзілік соғыстан
кейін қалыптасқан жағдайда бұрынғы империяладрдың көп әдеттері сақталды.
Кезінде ұлы болған державалар сол ұлылық қалыптарын сақтап қалды. Шекара
мәселесі қарала қалса, ең алдымен өз мүдделерін қорғап, әр ұлттың өзін өзі
тану ұстанымын аяққа басып, шекара сызығының қай жерден өту керек екенін
өздері аңықтап отырды. Большевиктер көптеген әр ұлт топтарын жаңа Кеңес
үкіметіне біріктіре алды. Өйткені ол ұлт өкілдері алдында майдан даласында
тізе қосып соғысты. Немістер болса, шашырап, бір неше мемлекетке бөлініп
кетті. Себебі, олар соғыста жеңілді де, бірігу мүмкіндігінен айрылып қалды.
Ұлы державалардың ұлылық әдеттері екінші дүние жүзілік соғыстан кейін де
сақталды. Бірақ шекара мәселесіне келгенде бұрынғыдан біраз жұмсарды.
Сталин Кеңес Одағының батыстағы шекарасын, батысқа қарай, Польша жеріне
жылжытты, ал Польшаның батыстағы шекарасы батысқа қарай, ғасырлар бойы
немістер тұрып келген немістер жеріне жылжытты. Сөйтіп, мемлекеттер
арасындағы бұрыннан бар шекара мызғымас қасиетті және оны еш өзгертуге
болмайды деген ұстанымды екінші дүние жүзілік соғыс емес, XX-ыншы ғасырда
жаңа мемлекеттердің пайда болуының екінші кезеңі халық аралық деңгейге
көтерді. Жаңа мемлекеттер пайда болудың екінші бұл кезеңінде бірінші дүние
жүзілік соғыстың аяқталғанына отыз жал өткен кез болатын. Азиядағы,
Африкадағы және Кариб теңізі аймағындағы Батыс Европа империялары да күйреп
біткен еді. Империялардың бұл екінші күйреуі егемен мемлекеттердің санын
бірден көбейтіп жіберді. БҰҰ құрылған 1945-інші жылы оның мүшелігінде 50
егемен мемлекет болса, 1999-ыншы жылы оның саны 185-ке жетті.
Европалықтардың Азия мен Африкадағы зорлап белгіленген шекаралары, сол
зорлап белгіленгендіктен, өзгермейтін шекара деп есептелген. Олар
белгілеген бір мемлекет шекарасының ішінде, бұрын ешқандай бір саяси топқа
жатпаған, бір-біріне ұқсамайтын бірнеше топ болған. Сондықтан екінші
ұстанымдағы мызғымас қалыпты қолданбаса шекараның шатағы тоқталмаған болар
еді. Ал ондай шатақ бір шықты болды, бәрін бүлдіреді. Ондай жағдайда шекара
шатағын қайта қарау үшін халықаралық деңгейде мойындалған тұжырымдамаларды,
барлық халыққа әйгілі ұстанымдарды, өміршең шешімдерді іске асыру мүмкін
болмай қалады. Мұндайда бұрыннан бар барлық шекара қанша қисық жүргізілсе
де, қанша залымдықпен жүргізілсе де сол қалпында сақталудың орнына тас-
талқан болады. Қан төгіледі. Зорлық-зомбылық болады. Шекаралардың мызғымас
қалыбы қырғи-қабақ соғыстың арқасында бекіген болатын. Америка Құрама Штаты
мен Кеңес Одағы бұрыннан бар шекараны өзгертуге тырысу шатақ туғызуы мүмкін
деп қатты алаңдады. Ал ондай шатақ туа қалса, бұл екеуінің ол шатаққа
араласпауы мүмкін емес еді, ал оның арты адам айтқысыз апатқа апарып соғары
тағы мүмкін. Сондықтан ондай щатаққа араласпау үшін және ондай шатақ шығып
кетуі мүмкін үшінші мемлекеттің бетін өздеріне қарату үшін Вашингтон мен
Мәскеу өздері әлжуаз, өздерінің билеушілері билік басына не-бір қулық-
сұмдықпен келген үшінші әлемдегі үкіметтерді (правительства стран третьего
мира) кезекпе-кезек, бірде ақшамен, бірде қару-жарақпен жабдықтап отырды.
Ол күшті ол үкіметтер өздерінің өтірікпен алған биліктерін сақтау үшін
пайдаланды, қол астындағы халықты тырп еткізбей езіп-жаншыды.
Шекараның мызғымас касиеттілігін сақтау қандай болатыны 70-інші жылдардың
басында Батыс Африкада ерекше көрінді. Нигерияның (бұл Африкадағы өте ірі
мемлекет) шығысында тұратын Ибо тайпасы Нигерияның терістігінде тұратын
мұсылман дінді Хауса тайпасының басымдылығына қарсы күрессе, Нигерияның
батысында тұратын Йоруба тайпасы тіпті Нигериядан бөлініп кетуге тырысты.
Нигерияның құрамды үкіметі тайпалардың бір-бірінен бөлінуге тырысқан азамат
соғысын күшпен басты. Ибо тайпасының күресін онша көп мемлекет қолдамады
және оларды қолдаған мемлекеттердің ішінде Африкадан тыс бір де бір
мемлекет болмады. Бірінші дүние жүзілік соғыстан кейін қабылданған ұстаным
отаршылдық дәуірі өткеңен кейін қандай әділ қолданылмаса, осы кездегі
шекаралық мызғымастықты қолдау Европадағы колммунистік билік күйрегеннен
кейін дәл солай сақталды. Бұдан кейін шекараның мызғымастық қалыбы өз орнын
егемендік берілудің және мемлекет шегін белгілеуді аңықтаудың үшінші
ұтсанымына берді. Бұл ұстанымды “реттеуге қолқабыс көрсету” ережесі деуге
болады.
Көпұлтты коммунистік мемлекет Кеңес Одағы мен Югославияның күйреуіне Батыс
та, Шығыс та кінәлі. Батыс бұл екеуі ді қалай қолдауды білмеді. Ал Шығыс
болса, бұл екеуін бұрынғыдай, қырғи-қабақ соғысы кезіндегідей, Үшінші
әлемдегі көпұлтты елдерді қолдағандай қолдай алмады. Бұл екі мемлекет
күйрей салысымен бұлардың құрамына кірген ірі-ірі әкімшілік бөліктерді
(Югославияның құрамындағы алты республиканы, Кеңес Одағындағы он бес
республиканы) әлем бірден егемен мемлекеттер деп мойындады. Егемен
мемлекеттер ді жасаудың бұл жаңа әдісі бұрын сөз жүзінде айтылмаған да
болатын, жүйелі түрде ойластырылмаған да болатын. Бұл қөпұлтты коммунистік
мемлекеттерді бұрынғы қалпында сақтаудың қиындығы мен (тіпті, айта берсе,
қажеті жоқтығы мен) егемендік ұстанымын мүмкін болғанша жаңа жағдайға
сәйкестендіріп қалыптастырудың қажеттілігі арасындағы мәмле. Егемендік
ұстанымын жаңа жағдайға сәйкестендіріп қалыптастырғанда ескеретін бір жай,
ел ішінде шекараны қайта қарауға апаратын ыдырау, зорлық-зомбылық болмау
керек, болған күннін өзінде оның әсерін мүмкіндік болғанша әлсірету керек.
Міне, осылай істелгендіктен коммунизмнен кейінгі Европаның тұрпаты онша
бұзыла қойған жоқ. Кеңес Одағы мен Югославияның жерлерін шектейтін жуан
қара сызықтар жоғалды, ал олардың ішіндегі олардың құрамына кіретін
республикалардың шегіндегі титтәй нүкте-нүкте сызықтар, керісінше, ол
республикалардың өз беттерінше егемен мемлекет болғанын көрсетіп, жуан-жуан
сызықтарға айналды. Жалпы тұрпат оншап өзгеріске ұшырамағанымен, саясат
кәдімгідей өзгеріске ұшырады. Бұрынғы саяси одақта көпшілік боп саналатын
халықтар, енді азшылыққа айналады. Ал ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.