Егемен Қазақстан – діни жаңаруы

Дін деген не? Ең алдымен осы сұраққа жауап іздесек. Дін – ислам философиясының түсіндіруінше әлемді байланыстырушы күш Алланың барлығына сенім. Бұл нәрсе ислам философиясында былай дәлелденеді: Алла Тағала адам баласын жаратқанда оның жүрегін өзіне ұштастыра жаратады, яғни жаратушының барлығына сеніп, оның ажырамас бөлшегі екенін жүрегі арқылы сезінетін болады.
Ал материалистік тұрғыдан түсіндіретін болсақ дін – адамдардың өздері әлсіздік көрсететін табиғаттың күштерінің алдында бас иуі. Сондықтан адамдар белгілі бір күшке, әлемді бір жаратушы күш бар деп, соның нәтижесінде жаратушыны ойлап тапты. Ал осы дінді жоғары үстем тап өкілдері халықты басқарудағы негізгі құрал ретінде пайдаланады.
Ф.Энгельс дін туралы анықтамасында мынадай екі аспектіні қарастырады. Бірінші, Маркске дейінгі атеистердің дәстүрін жалғастыра отырып, дінді дүниенің бұрмалаған көрінісі болып табылатын қиял, бұл ретте жер бетіндегі күштер құдіреттілікке ие болады деген сөз. Екіншісінде, ол адамдар санасында қиялдық діни бейнелерді туғызушы, адамдарға үстемдік етуші күштерді көрсетеді.
Діннің басты белгілеріне тоқтала кетсек ол құдіретке наным. «Құдірет» діндарлар мен діни ғұламалардың пікірінше ешқандай материалдық дүние заңдылықтарына бағынбайды, ол объективті өмір сүреді.
Дін уағызы адамдарды құдайға құлшылық етуге, тиым салған әдеп – ғұрыптарды сақтауға, жаңалықтардан бойын аулақ салуға шақырады. Бұл материалистердің жалпы көзқарасы болып табылады.
Бұл көзқарастар филосовтардың арасында ертеден келе жатқан өзекті де, түбегейлі мәселе. Дін мәселесі бойынша адамдар арасында нақты көзқарастардың қалыптасуы мүмкін емес. Біреу болса дүниені құдай жаратты десе, ал енді біреулер бұған қарсы болып дүние туралы өзінше пікірлейді. Осы кезеңге дейін қазақтың дүние танымына діни нанымдар әсер етті. Сондықтан қазақ жеріндегі діни қөзқарастардың дамуының ерекшіліктерді де осыдан шығады.
Түркі тайпалары әуелде Мұхаммедті білмей тұрғанда алла мен тәңірге бірдей табынып, әулиелердің басына құрбандық шалып, бақсылардың құдіретіне сенді. Кейіннен ислам келгеннен кейін пайғамбар ұрпақтары құрмет тұтты. Халық отқа табынып, ал бақсылар болса жын – перілермен қоса мұсылмандардың перілерін де шақырып, алланы мадақтады. Осылай екі дінге табыну ешқандай қайшылыққа жатпаған, қазақтар екеуін де қосып ұстаған.
Орталық Азияны мекендеген байырғы қауымдардың, олардың ішінде түркілердің ерте дәуірлерде қандай наным – сенімдерді ұстанғанын анықтау, олардың ұлттық діні қандай дін еді деген сұраққа жауап беру қиын мәселе. Олар қайсыбір замандарда қандай діндерде болған деген сұрақтың жауабын алдымен анықтап алғанымыз дұрыс. Көне Жібек Жолы бойында орналасқан және тарих бойы қауымдардың көші – қонына ұлы жорықтарға сахна болған осы территорияда көптеген діндердің, наным – сенімдердің болғаны ақиқат. Ал шаманизм түріктер арасында таралып таралмағаны, түркі натуризмін шаманизм деп танудың туралығы – терістігі туралы көп қарама – қарсы пікірлер айтылуда. Түркиядағы нәсілшіл түрікшілердің көсемі Зия Гокальп (1876-1924) шаманизмді көне түріктердің діні емес, сиқырға тән жүйелердің жалпы атауы деп тұжырым жасайды да, бұрынғы түріктердің ата – баба діні Тойонизм деп тұжырымдайды.
Көрнекті ғылым И.Кафеоғлы көне түріктерде шаманизмнің титтей де белгісі болмағанын, тек сиқырлықтың бағзы жол – жоларғыларының болатынын, сол үшін оны дін деп айтудың қате екенін деректермен келтіреді. Оның пікірі бойынша көшпелі түріктердің сенім – нанымдарының негізгі 3 деңгейі; табиғат күштеріне табыну, ата-баба культі, көк тәңірі еді. Жалпы шамандық дін ретінде, дін ілімі тарихында әлі толық зерттелмеген тақырып болып саналады.

1. Ш.Уалихановтың өмірі мен қызметі. Алматы. 1985жыл.
2. М.Ж.Бұлұтай «Ата-баба діні» Алматы. 2000 жыл.
3. Қазақ. Алматы 1994жыл.
4. Ислам тарихы. С.Жолдасов. Алматы 1993жыл.
5. Б.Аханов «Дін және еркін ойшылық» Алматы, 1993 жыл.
6. О.Көбеева «Дінтену негіздері», Алматы, 1993жыл.
7. А.Сұрапбергенова «Ислам дінінің реакциялық мәні», Алматы, 1975жыл.
8. С.Б.Дорженов «Ислам және қазіргі кезең», Алматы, 1985жыл.